Syellyulozani pishirish jarayonini avtomatlashtirish - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	97.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	07 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Architektor_Shohruh_ Ilyosov

Ro'yxatga olish sanasi 07 May 2024

1 Sotish

Syellyulozani pishirish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish

Mundarija:
KIRISH
I BOB. Selluloza ishlab chiqarish
1.1Selluloza ishlab chiqarish usullari
1.2Sulfit usulida qaynatish eritmasining tarkibi
1.3Sellulozani qaynatish uchun yog'ochni tayyorlash
II BOB. SELLULOZANI SULFIT USULIDA QAYNATISH
2.1Sulfit usulida selluloza olish texnologiyasi
2.2Sulfit usulida qaynatishning asosiy reaksiyalari
2.3Oqartirilmagan sulfiit selluloza tasnifi
III BOB. SULFIT SELLULOZANI UZLUKSIZ USULDA OLISH
3.1Sellulozani bisulfit usulida qaynatish
3.2Sellulozani neytral-sulfit va ishqorli sulfit usullarida qaynatish
3.3Kimyoviy qayta ishlashga mo‘ljallangan sellulozani sulfit usulida qaynatish
XULOSA

KIRISH
O‘zbekiston - paxta mamlakati hisoblanadi I . Chigitdan paxta tolasini ajratishda uning
yuzasida mayda tolali qismi —paxta momig‘i qoladi. Paxta momig‘i to'qimachi i lik sanoatida
ishlatilmaydi, lekin, kimyoviy va sellu- loza-qog‘oz sanoati uchun bebaho xomashyo
hisoblanadi. Shuning uchun respublikada oxirgi 10 yilda bir qator paxta sellulozasi va uning
asosida qog'oz ishlab chiqarish korxonalari ishga tushirildi.
Hozirgi kunda bir qator korxonalar ISO-9000 Xalqaro standart ta- lablariga javob bera
oladigan ishlab chiqarish tizimlariga ega. Toshkent qog'oz fabrikasi shular juml I asidandi I r.
Ma’lumki, xomashyoni eksport qilish- dan ko'ra tayyor mahsulotni eksport qilish har
tomonlama foydalidir. O'zbekiston Respublikasi prezidenti l.A.Karimov o'zining
«O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida» kitobida «hozirgi bosqich- dagi
asosiy masala —bu bizning iqtisodiyotni tubdan o'zgartirish, xomashyo bazasidan tayyor
mahsulot ishlab chiqarishga o'tish, uning sifati va raqo- batbardoshl I igini dunyo bozori
talablari darajasigacha yetkazish» kerakligini ta’kidlab o'tgan.
Yiliga O'zbekistonda o'rta hisobda 3,5 min. tonna
paxta xomashyosi tayyorlanadi. Paxta tozalash korxonalarida paxta xomashyosini qayta
ishlash jarayonida 70—90 ming tonna paxta momig'i hosil bo'l I adi i . Paxta momig'idan
kimyoviy qayta ishlash uchun, qog'oz va lok bo'yoq sanoati uchun selluloza ishlab
chiqariladi i .
Paxta chiqindilaridan selluloza olish va qog'oz ishlab chiqarishni tashkil etish
O'zbekiston hududida VIII asrlarga to'g'ri keladi. O'sha vaqtlarda Samarqandda paxtani
maydalash bo'yicha kichik korxonalar faoliyat ko'rsatgan I . Keyinchalik, qog'ozni qo'lda
quyish hunari ham paydo bo'la boshlagan. XIX asr boshlarida Qo'qon, Toshkent va Buxoroda
qog'oz quyish korxonalari ishga tushgan. Ko'pchi i lik jarayonlar qo'lda bajarilsa- da,
qog'ozning sifati yuqoriligi bilan ajralib turgan. Qog'oz tarkibi pax- tadan tashqari tabiiy ipak
va kanop chiqindilaridan tashkil topgan. Qog'ozning tarkibi va suv belgisiga bog'liq ravishda
«xaririy» (tabiiy ipak chiqindi i si qo'shilgan) va «sultoniy» (suv belgili) deb atalgan. 1915-
yilgacha shu texnologiya asosida qog'oz tayyorlangan. Shu yili Toshkentda tutun- siz porox
uchun paxta sellulozasini ishlab chiqarish korxonasini qurilishi boshlangan. Lekin, to
korxona ishga tushgunga qadar u qog'oz ishlab
chiqarish uchun qayta jihozlangan va 1932-yildan beri u faoliyat ko'rsati turli apparatlar
ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ko‘p miqdordagi qog‘oz mahsulotlarini kimyo va sement
sanoati idish sifatida ishlatadi. Qog‘oz qoplardan foydalanish mineral o‘g‘itlar, sement va

kimyoviy moddalarni to‘kilib isrof bo'lishining oldini oladi.
Qog‘oz va qalin qog‘ozni shisha idish va yog‘och qutilar o‘rniga ish- latish orqali katta
iqtisodiy samaradorlikka erishiladi. Masalan, har bir tonna idish uchun ishlatilgan qattiq
qog'oz o'z navbatida 14 m3ishchi yog'ochni iqtisod qiladi.
Yog'och qutilarni tayyorlashda 40—60% jarayon mexanizatsiyalash- tirilgan bo'lsa, shu
qutilarni qalin qog'ozdan tayyorlash jarayoni esa 90— 95% ga mexanizatsiyalashtirilgan.
Bundan tashqari qalin qog'ozdan tayyorlangan qutilar yog'och qutiga nisbatan 5 barobar
arzon turadi. Hozirgi kunda oziq-ovqat mahsulotlarini I qadoqlash jarayonini
mexanizatsiyalashtirishni qog'oz va qalin qog'ozsiz tasavvur etib bo'lmaydi i .
Turli ko'rinishdagi qalin qog'oz avtomobi i l va transport sanoatida, qurilishda keng
qo'llani i ladi. Jahon qog'oz sanoati juda jadal sur’atlarda o'sib bormoqda. Har 15 yilda qog'oz
va qalin qog'oz ishlab
chiqarish ikki barobar ko'payadi I .
Jahon bo'yicha qog'oz va qalin qog'oz iste’moli yiliga kishi boshiga taxminan 40 kg ni
tashkil etadi. Bu ko'rsatkich turli rivojlanish bosqichi- da ketayotgan davlatlarda turlichadir.
Agar rivoj I lanmagan davlatlarda yi- liga jon boshiga bu qiymat 1 kg atrofida bo'lsa,
rivojlangan mamlakat- larda 150—200 kg ni tashkil qiladi.
Aholining madaniy-mai i shiy ehtiyojini qondirishda amaldagi qog'oz va qalin qog'ozning
o'rtacha miqdorining yaqqol o'zi yetishmaydi. Hozi i rgi kunda bir qator mamlakatlarda
selluloza — qog'oz sanoati boshqa hamma sanoatlarga nisbatan tez sur’atlarda o'sib
bormoqda. Amerika Qo'shma Shtatlarida umumiy <shga yarog'lik yog'ochni 1/3 qismi faqat
selluloza — qog'oz mahsulotlari uchun ishlatiladi.
I . SELLULOZA ISHLAB CHIQARISH
Somondan selluloza olishni birinchi bor 1853- yilda Mallye kashf etgan. Uatt va Bardjess
tomonidan 1853—54-yillarda yog‘ochdan selluloza olish mumkinligi kashf etilgan. Bu
kashfiyotlar natron usu- lida selluloza olishga imkoniyat yaratdi.
Birinchi natron selluloza korxonalari 1860-yilda Amerikaning Royersford shahrida
qurilgan,
keyinchalik, Angliya, Shvetsiya va Ger- maniyada ham natron selluloza korxonalari ishga
tushirilgan. Selluloza sanoatining rivojlanishi bilan birga, qaynatishda ishlatiladigan ishqorni
regeneratsiya qilish muammosi ham paydo bo‘la boshladi. Regeneratsiya quyidagicha amalga
oshirilgan: qora ishqor bug‘latiladi keyin kuydiriladi. bunda toza natriy karbonat tarkibli kul
hosil bo‘ladi. Natriy karbonat eritmasini (yashil ishqor deb ham yuritiladi) ohak bilan ishlov

berib. ishqor eritmasi hosil qilinadi va bu oq ishqor qay- natish jarayonida qo‘llaniladi. 1866
— 1872-yillarda yog‘ochdan sulfit usuli bilan selluloza olish kashf etilgan. Birinchi bo‘lib
sulfit selluloza olish patcntini 1866-yilda amerikalik olim Tilgman olgan va u sulfit selluloza
olishning kashfiyotchisi hisoblanadi.
Sulfit usulida selluloza olish selluloza-qog‘oz sanoatida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan,
chunki, sulfit selluloza ishlab chiqarish boshqa ma’lum bo‘lgan usullar ichida arzon bo‘lib,
shu bilan bir qatorda olingan yarim tayyor mahsulot yuqori oqlik darajasiga ega edi. Birinchi
sulfit selluloza korxonalari 1872—74-yillarda Germaniya va Shvetsiyada, 1881-yili
Avstriyada, 1883-yilda Rossiya va Nor- vegiyada, 1884-yii Amerikada,
1885-yil Kanadada va Finlyandiya- da 1886-yilda paydo bo‘lgan.
Sellulozani olish uni tarkibidagi yo'ldosh moddalar —lignin, gcmisclluloza, qatron va
boshqalardan tozalashga asoslangan. Sel- lulo/.ani olish jarayoni asosan, uni lignindan
tozalashga asoslangan bo'lib, bu jarayonga delignifikatsiya jarayoni deyiladi, hosil bo'lgan
mahsulotga esa texnik selluloza deyiladi.
Tcxnik selluloza hosil bo'lish miqdoriga ko'ra quyidagi turlar- ga ajratiladi: boshlang'ich
massaga nisbatan mahsulotning hosil bo'lish miqdori 60-80% va bu mahsulotga
yarimselluloza deyila- di, 60-50 ) % bo'lganda ko'p miqdorda hosil bo'luvchi selluloza, 50—
40% bo'lganda o'rtacha miqdorda hosil bo'ladigan selluloza deyiladi. Yarimselluloza nisbatan
qo'shimcha moddalardan toza- langan sellulozadir. Masalan, ba’zi usullarda hosil qilingan
yarim- sellulozada 12-20 I % gacha lignin bo'ladi i .
Ko'p miqdorda hosil bo'ladigan sellulozani yanchmasdan faqat suv bilan maydalash
mumkin. Lekin, hali bu sellulozada anchagina lignin, gemiselluloza va boshqa qo'shimcha
moddalar ham bo'ladi.
0 ‘rtacha miqdorda hosil bodadigan selluloza
yetarlicha delig- nifikatsiya qilingan, shuning uchun sellulozani hosil bo‘lish miq- dori kam
bodadi. Bu turdagi selluloza tarkibidagi lignin miqdoriga ko‘ra uch guruhga bo‘linishi
mumkin; qattiq (lignin miqdori 3-8%), o‘rtacha (1,5—3%) va yumshoq (1,5% gacha).
1.1 SELLULOZA ISHLAB CHIQARISH USULLARI
Sanoat va laboratoriya sharoitlarida selluloza olishning bir qator usullari mavjud va shu
bilan birga hozirgi kungacha ham bu jarayon- ning yangi usullari yaratilmoqda. Barcha
usullar kimyoviy moddalar ta’sirida sellulozaga nisbatan ligninning oson parchalanishiga
asos- langan.
Ligninsizlantirishning ommaviy qabul qilingan usuli yo‘q, shu- ning uchun tolali

materialga ta’sir etuvchi kimyoviy moddalar xossa- si va ko‘rinishi asos qilib olingan
sinflanishdan foydalanish maqsadga muvofiq keladi. Bundan kelib chiqib, selluloza olishni
oltita guruhga ajratish mumkin:
1) Kislotali
2) Ishqorli
3) Neytral
4) Oksidlash
5) Bosqichma-bosqich
6)Bir necha usulni birgalikda olib borish (kombinirlangan).
Kislotali usulga sulfit, bisulfit va azotli-kislotali usullar tegishlidir.
Sulfit usulida qaynatish jarayonida sulfit kislota asosiy modda hisoblanadi. Oqartirilgan
va oqartirilmagan sulfit selluloza gazeta, bosmaxona, yozuv, bosma qog‘oz va sun’iy tola
olishda asosiy yarim- tayyor mahsulot hisoblanadi.
Bisulfit usuli oxirgi 10—15 yil ichida sanoat miqyosida qo‘llanila boshlangan, kimyoviy
modda sifatida natriy yoki magniy bisulfitning suvli eritmasidan foydalaniladi . Bisulfit
selluloza xossalari bo‘yicha sulfit sellulozaga o‘xshaydi, faqat o‘zining mexanik pishiqligi va
tola- larga oson ajralish qobiliyati bilan sulfit usulidan ustun turadi .
Azotli-kislotali usul iqtisodiy jihatdan hali sanoat miqyosida o‘z o‘rnini topgani yo‘q.
Ishqorli usulda selluloza olish sulfat, natron va ishqorli-sulfit usul- larini o‘zida
mujassamlashtirgan.
Natron usuli qadimgi sanoat miqyosida qo'llanilgan usullar tur- kumiga kiradi. Bu usulda
selluloza va yarimsellulozani barcha daraxt navlaridan hamda bir yillik o‘simliklardan olish
mumkin. Natron Lisulida kimyoviy modda sifatida
ishqordan foydalaniladi.
Sulfat usulida ishqor va natriy sulfid aralashmasi kimyoviy mod- dalar vazifasini bajaradi.
Hozirgi kunda barcha selluloza olish usullari ichida sulfat usuli eng keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Sulfat usulida ham natron usuli kabi barcha daraxt navlaridan foydalanish mum-
kin. Mexanik pishiqlikning barcha ko‘rsatkichlari bo‘yicha sulfat selluloza sulfit sellulozadan
yuqori turadi. Sulfat selluloza sulfit sellulo- zaga nisbatan qiyin oqaradi va qiyin yanchiladi,
lekin, oson yelimla- nadi, issiqlikka chidamli va xizmat qilish muddati uzoqdir.
Ishqorli sulfit usulida kimyoviy modda sifatida ishqor va natriy sulfit aralashmasidan
foydalaniladi. Ushbu usul sulfat usuliga nisbatan selluloza va yarimsellulozaning hosil bo‘lish
miqdorining yuqo- riligi bilan ajralib turadi.

Neytral usulida selluloza olish guruhiga monosulfit va gidrotrop usullar kiradi.
Monosulfit usuli ko‘pincha neytral-sulfit usuli deb ham yuritila- di. Reagent sifatida
natriy sulfit va ba’zan, ammoniy sulfitdan foydalaniladi. Monosulfit usulida faqat yaproqli
daraxt navlaridan selluloza olish mumkin. Gidrotrop usulida organik kislotalarning gidrotrop
tuzlarining konsentrlangan
suvli eritmalaridan foydalaniladi. Gidrotrop usulida yaproqli daraxt navlari ishlatiladi, bu usul
hali sanoat miqyo- sida qo‘llanilmagan.
Oksidlash usuli bilan selluloza olish ham sanoat miqyosida tar- qalmagan. Bu usulda xlor
ikki oksid, natriy xlorat va xlorit qo‘Ilaniladi.
Bosqichma-bosqich usulida odatda, bitta usuldan foydalanilmaydi, bunda turli, lekin, bir-
biriga yaqin bo‘lgan reagentlar bilan xomashyoga ketma-ket ishlov beriladi. Bu guruhga
quyidagi usullar kiradi: bisulfit- sulfit, monosulfit-sulfit, monosulfit-bisulfit, bisulfit-
monosulfit va sulfit-sulfit usullari. Sanoat miqyosida bulardan boshidagi ikkitasi ahamiyatli
hisoblanadi. Bu guruhga yana sulfit-sulfat, oltingugurtvo- dorod-sulfat, sulfat-sulfat usullari
ham kiradi.
Kombinirlangan или /harxil reagentlardan foydalanib, ikki va uch bosqichda olib boriladi.
Bu guruh sulfit-sodali, bisulfit-sodali, bisulfit- sulfit- sodali, sulfit-sulfat, sulfit-natron,
natron-sulfit, xlor- ishqorli usullardan tarkib topgan. Barcha ko‘rib o‘tilgan usullardan sulfat
va sulfit usulida sellulozani olish sanoat miqyosida tarqalgan.
Sulfit selluloza po‘stlog‘idan ajratilgan va bir xil o‘lchamda may- dalangan yog'och payrahasi
yoki
maydalangan bir yillik o'simliklarni kalsiy, magniy, ammoniy, natriy bisulfitlar yoki ularning
aralash- masini sulfit kislotasi bilan birgalikdagi eritmasida; natriy mono- sulfit, sulfit
kislotasining suvli eritmasi va boshqalarda qaynatish orqali olinadi.
Yog‘ochdan sulfit selluloza ishlab chiqarishning umumiy sxe- masi quyidagi
bosqichlardan tarkib topgan:
1) yog‘ochni tayyorlash, yog‘ochni keltirish va saqlash, po‘stlog‘idan tozalash, arralash
va payrahalarga ajratish;
2) magniy, kalsiy, ammoniy yoki natriy bisulfit va ortiqcha miq- dorda erigan oltingugurt
ikki oksidi eritmasi ko‘rinishida qaynatish kislotasini tayyorlash;
3) 130—150°C haroratda 0,5—1,0 MPa bosim ostida payrahani sulfit kislotada qaynatish,
oltingugurt ikki oksidini regeneratsiyalash, qaynatilgan selluloza massasini yuvish;

4) selluloza massasini mineral chiqindilardan va chala yetilgan qismidan tozalash;

5) sellulozaning oqlik darajasini oshirish va fizik- kimyoviy xos- saiarini yaxshilash
maqsadida sellulozani oqartirish va sifatini yax- shilash;
6) sellulozani suvsizlantirish va quritish.
Oqartirish jarayoni oqartirilgan selluloza ishlab chiqarishga, sifatini yaxshilash jarayoni
esa kimyoviy qayta ishlashga talab qilingandagina olib boriladi.
1.2 SULFIT USULIDA QAYNATISH ERITMASINING TARKIBI
Sulfit usulida qaynatishning zamonaviy tartiblarida quyidagi erit- malar qo‘llaniladi:
pH 1,5—2,8 oralig'ida bo‘lgan eritmalar
— SO, ning suvli eritmasi, kalsiy bisulfit;
— SO, ning suvli eritmasi, magniy bisulfit;
— SO, ning suvli eritmasi, ammoniy bisulfit;
— SO, ning suvli eritmasi, natriy bisulfit;
— SO 2 ning suvli eritmasi, kalsiy va magniy bisulfit aralashmasi;
— SO 2 ning suvli eritmasi, kalsiy va ammoniy bisulfit aralashmasi;
— SO, ning suvli eritmasi, ammoniy va magniy bisulfit aralashmasi;
— SO, ning suvli eritmasi, natriy va ammoniy bisulfit aralashmasi;
— SO 2 ning suvli eritmasi, natriy sulfat.
pH 3,5—5,0 oralig‘ida bo‘lgan eritmalar
— magniy bisulfitning suvli eritmasi;
— natriy bisulfitning suvli eritmasi;
— ammoniy bisulfitning suvli eritmasi.

pH 6,0-10,0 oralig‘ida bo‘lgan eritmalar
— natriy bisulfit va sulfit aralashmasining suvli eritmasi;
— natriy sulfitning suvli eritmasi;
— natriy sulfit va kalsiysizlantirilgan soda aralashmasining suvli eritmasi.
pH<l bo‘lgan eritmalar — SO 2 ning suvli eritmasi.Odatda, qaynatish eritmasi tarkibi
quyidagi ko‘rsatkichlar orqa- li baholanadi:
—eritmada ozod va bog'lanmagan ko‘rinishdagi SO, ning umu- miy miqdori, %;
—monosulfitning o‘rtacha tuzi ko‘rinishdagi S02ning bogdangan miqdori, %;
—eritmani atmosfera bosimi ostida qizitishda ajralib chiqayot- gan S 02ning ozod
miqdori, %;
—S02ning yarimozod va yarimbogdangan miqdori;
—monosulfit ko'rinishdagi S02bilan bogdangan asos miqdori.
Eritmadagi kalsiy, magniy, ammoniy yoki natriy asoslarining konsentratsiiyasi bogdangan
S02ni quyida keltirilgan koeffitsient- larga ko‘paytirish orqali aniqlanadi:
—kalsiy asosi uchun 0,875;
—magniy asosi uchun 0,625;
—ammoniy asosi uchun 0,813;
—natriy asosi uchun 0,970.
1.3 SELLULOZANI QAYNATISH UCHUN YOG'OCHNI TAYYORLASH
0 ‘rmon xo‘jaligida daraxt qod arrasi yordamida kesiladi. Arralash ishi hajmi ko‘p
bodganda ko‘p arrali uskunadan foydalaniladi. Yog‘ochlar yog‘och massasi, yarimselluloza
va selluloza olishdan oldin po‘stloq va uzun tolali po‘stlogddan tozalanadi. Tozalash va
arralash jarayonlarini olib borishda ishlab chiqarish uchun foydali bodgan yog'ochni
isrofqilmaslikka ahamiyat berilishi lozim, chun- ki, selluloza ishlab chiqarish umumiy
hajmining 50% ini yog'och tashkil etadi.
Yog‘ochni po'stlog'idan tozalashjarayonida ko‘pgina miqdorda yog‘och chiqindilari hosil
bo'ladi. Bu chiqindilar qurilishda, plita va qalin qog'oz ishlab chiqarishda hamda yo'llarni
muzlashdan

himoyalash maqsadida qishda yo‘llarga sepishda va yoqilg‘i sifatida qo‘llaniladi. Korxonalarni ish
bilan doimiy ta’minlash maqsadida yog‘och zaxirasi doimiy saqlanib turiladi. Bu zaxira korxonaga
yog‘ochni olib kelish yo‘liga bog‘liq, ya’ni, agar yog‘och suv yo‘li bilan keltirilsa, zaxira 4—5
oylik, agar yog‘och quruqlik yo‘li bilan keltirilsa zaxira 1— 3 oylik bo‘lishi lozim.
Po‘stlog‘idan tozalangan yog‘och keyingi jarayon — payraha tay- yorlashga jo‘natiladi. Barcha
selluloza korxonalarida yog‘och diskli kesuvchi jihozlarda maydalanadi (2-rasm).
Yog‘ochni payrahalash uchun kampichoqli va ko‘ppichoqli jihozlardan foydalaniladi. Bu
jihozlarning asosiy qismi pichoq- lar mahkamlangan temirdan yasalgan katta disk hisobi madi.
Disk temirdan yasalgan o‘qqa mahkamlangan. Jihozning num- dorligiga qarab, diskning diametri
2000 dan 4000 mm, a lanish

2-rasm. Kesish jihozining ко ‘ridalang kesimi 1—pichoqli disk; 2—qisqich; 3—kojux; 4—shkiv; 5
— val; 6—tirgovchi podshipnik; 7—rolikli podshipniklar; 8—payrahani tashlovchi moslama.

chastotasi 150 dan 650 aylanish/daqiiqaga o‘zgaradi. Diskka mahkamlangan kesish pichoqlarining
soni eski jihozlarda 3—5 (kampichoqli), yangi jihozlarda 8—16 (ko‘ppichoqli) bo‘ladi. Bu jihozlar
2,5—3 metr uzunlikdagi yog‘ochlarni (xodalarni) may- dalashga mo‘ljallangan. Hozirgi kunda
ishlab chiqarilayotgan jihozlar xodalarni maydalashga mo'ljallangan bo‘lib, bunda xodalarni
arralash jarayonining davomiyligi, chiqindilarning hosil bo‘lishi va energetik sarf-xarajatlar
miqdori sezilarli dara- jada kamaygan. Shu bilan bir qatorda o'rmon chiqindilarini ham maydalash
uskUnalari mavjud bo‘lib, ularda pichoqlar soni 3 tadan 5 tagacha bo‘lishi mumkin. Yog‘ochni
maydalash jara- yonida me’yordagi o‘lchovli payrahalardan tashqari bir qadar mayda va yirik bo
‘laklar ham hosil bo ‘ladi. Me’yorga to ‘g‘ri kelmaydigan bo‘laklar quyidagi fraksiyalarga
bo‘Iinadi: chang va qipiq, mayda payraha, me’yordagi payraha, yirik payraha. Ishlab chiqarish
sxemasini murakkablashtirmaslik maqsadida mayda va me’yordagi payrahalar qo‘shib yuboriladi.
Yirik pay- rahalar esa qo‘shimcha maydalash jarayoniga yuboriladi. Pay- rahalarni navlarga
ajratish uchun maxsus uskunalardan foydala- niladi. Bular qatoriga barabanli va tekis
saralash jihozlari kira- di. Hozirgi paytda silkinma va tebranma tipdagi tekis saralash jihozlari
amalda qo‘llanilmoqda.
Tebranma saralash jihozlari temirdan yasalgari uzun quti shak- lida bo‘lib, gorizontal o‘q
yordamida vertikal yo‘nalishda tez tebran- ma harakat qiladi. Qutiga 5 mm qalinlikdagi ikkita
temirdan yasal- gan to ‘r o‘matilgan. Bu to'rlarda payraha o‘lchamlariga qarab sa- ralanadi.
Giratsiyali saralash jihozlarida (3-rasm) payraha yuklash mosla- masi orqali yuqoridagi to ‘rga
tushadi. Katta va me’yordagi payra- halar to ‘rdan bir tarafga tashlanadi.
Mayda payraha va qipiq saralash jihozining tagidagi teshik orqali

alohida uzatkichga tushadi. Bu jihoz soatiga 120 m3 payrahani sa- ralash quvvatiga ega.
Payraha odatda, yog‘ochga ishlov berish korxonalarida tay- yorlanadi va selluloza
korxonalariga keltiriladi. Texnologik pay- raha standart bo‘yicha quyidagi ko'rsatkichlarga ega
bo‘lmog‘i lozim: me’yorga to ‘g‘ri keluvchi payraha —84%, po‘stlog‘i —3%, mog‘or — 6% va
1% atrofida qipiq. Korxonada payraha yong‘indan, chirishdan himoyalash qoidalariga rioya qilgan
hol- da saqlanadi.

3-rasm. SSH—120 turdagi payrahani saralash jihozi:
1—asos; 2—elektrodvigatel; 3—tirgovchi
podshipniklar; 4—saralash qutisi; 5—elak;
6—yuklash moslamasi; 7—qipiqning chiqish joyi.
II . SELLULOZANI SULFIT USULIDA QAYNATISH
Sulfit usulida qaynatishning barcha usullarini bir bosqichli va ko'p bosqichlilarga bo'lish
mumkin.
Bir bosqichli qaynatish.
1. Sulfit kislotasida asos qo'shmay qaynatish (pH 1,0 atrofida).
2. Kalsiy, magniy, ammoniy va natriy asoslari yoki ular aralash- masi ishtirokidagi sulfit
qaynatish (pH 1,5—2,0).
3. Bisulfit qaynatish (pH 3,0—5,0).
4. Neytral-sulfit qaynatish (pH 7, 0 atrofida).
5. Monosulfit (ishqorli-sulfit) qaynatish (pH 8,0—10,0).
Ko'p bosqichli qaynatish. Ikki bosqichli qaynatish.
1. Sulfit-sulfit usuli, har ikkala bosqichda ham tarkibida har xil miqdorda asos tutgan sulfitоса 1
1 оаъъ 4300
i г заао

qaynatish eritmasi ishlatiladi.
2. Bisulfit-sulfit usuli.
3. Monosulfit-sulfit usuli.
4. Monosulfit-bisulfit usuli.
5. Bisulfit-monosulfit usuli.
Ko'p bosqichli birgalikda olib boriladigan qaynatish:
—sulfit-sulfat;
—sulfit-sodali;
—bisulfit-sodali;
—natron-sulfit;
—uch bosqichli bisulfit-sulfit-sodali.
2.1 Sulfit usulida selluloza olish texnologiyasi
Selluloza korxonasining kislota tayyorlash bo‘limida (kuchsiz) —g‘o‘r kislota tayyorlanadi.
Yetiltirilgan selluloza sifati qaynatish kislotasi tarkibiga bog‘liq. Kislota bo‘limida tayyorlangan
kuchsiz kislota regeneratsiya bo‘limiga o‘tkaziladi va shu yerda qaynatish bo‘limiga talab qilingan
tarkibdagi kuchli qaynatish eritmasi holiga keltiriladi. Qaynatish eritmasi bu —g‘o‘r sulfit kislotasi
bilan qo- zondan chiqarilgan mahsulotlar: S02gazi va suv
bug‘i aralashma- sidir. Qaynatish kislotasi tarkibida ko‘p miqdorda S02, kam miq- dorda asos va
yog'och parchalanishida hosil boigan organik mod- dalar borligi bilan g‘o‘r sulfit kislotadan farq
qiladi.
Qaynatish jarayonining asosiy vazifasi bu — yog‘ocb to ‘qimasini tarkibiy elementi sifatida
selluloza tolasini buzilmagan holatda yog‘ochdan ajratib olishdir. Qaynatish jarayonida kalsiy
bisulfit yoki magniy bisulfit qo‘llaniladi, ularning kimyoviy tarkibi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
Ca (HS03)2+S02+H20
Mg (HS03)2+S02+H20
Qaynatish jarayonida to‘qimadagi lignin kislota bilan ta’sirlashib, juda faol bo‘lgan lignosulfon
kislotasini hosil qiladi, bu modda sellulozaga salbiy ta’sir etadi, ya’ni, sellulozaning

parchalanishiga olib keladi. Lignosulfon kislotaning zararli ta’sirini oldini olish maqsadida
qaynatish eritmasi tarkibiga albatta, ma’lum miqdorda asos solinadi. Ohak (asos) lignosulfon
kislotasini tuzga aylantiradi, bu tuz o‘z navbatida sellulozaga ta’sir etmaydi. Kislotaga kalsiy
o‘rniga natriy yoki ammoniy asoslarini solish ham
mumkin.
Kalsiyni ko‘rsatib o‘tilgan asoslarga almashtirish quyidagi ijo- biy natijalarni olishga imkon
beradi: sellulozaning hosil bo‘lish miqdori 5—6% gacha ortadi, sellulozani qaynatish davemiyligi
25%
4-rasm. Qaynatish qozonining shakli.
gacha kamayadi, sellulozaning mexanik pishiqligi ortadi, selluloza bir tekis qaynaydi va chiqindi
miqdori kamayadi, qaynatish jarayo- niga sarf boladiigan bug‘ va kimyoviy moddalar miqdori
kamayadi, yaproqli daraxt navlari va o'rmon kesish
chiqindilaridan foydala- nish imkoni bo‘ladi.
Sulfit selluloza korxonasining ishlab chiqarish quwati qayna- tish boTimi ishiga bog‘liq
boTadi. Bu bo‘limning asosiy vazifasi ma’lum miqdorda o‘simlik xomashyosidan oqartirilmagan,
bir xil yetiltirilgan, kam ifloslangan, aniq qattiqlik darajasidagi sulfit sel- luloza olishdir.
Payrahani sulfit usuli bilan qaynatish uchun uzlukli ish- laydigan statsionar vertikal
qozonlardan foydalaniladi. Qozon- ning hajmi 130—300 m3, diametri 4—6 m va umumiy baland-
ligi 9,5—16 m gacha boTadi (4-rasm).

Qaynatish jarayoni qozonni payraha bilan toTdirishdan bosh- lanadi. Payraha qozon tepasidag
i ibunkerda (5-rasm) saqlanadi va tortish kuchi ta’sirida qozonga tushadi. Qozon o‘lchamiga bog'liq
ravishda 20—40 daqiqa davomida payraha bilan to ‘ldiriladi. 0 ‘z og‘irligi ta’sirida tushgan
payraha qozonni zich to ‘ldirmaydi.
5-rasm. Payraha uchun turli ko'rinishdagi bunkerlar.
Bu 1 m3 qozondan olinadigan sellulozaning tannarxini yuqori bo'lishiga olib keladi. Shuning uchun
bug‘li va havoli zichlagich- lardan foydalaniladi (6—7-rasmlar). Qozonning payrahaga to ‘lishi
yoki pastki konusning to‘lishi bilan qozonga qaynatish kislotasi yuboriladi. Kislota sekin astalik
bilan qozonni to ‘ldirib boradi, pay- rahaga shimiladi va undan havoni siqib chiqaradi. Qozonni
kislota bilan to'l I dirish taxminan 20—30 daqiqani o‘z ichiga oladi.
Kislota qozonni to‘ldirishi bilan uning ustki qopqog‘i yaxshilab berkitiladi va qaynatishning
birinchi bosqichi boshlanadi. Bu jara- yon damlash deb yuritiladi. Damlash qattiq fazada ligninni
shim-
dirish va sulfonlash bosqichiga to‘g‘ri keladi, bunda harorat 105— 115°C gacha ko‘tariladi va shu
haroratda turadi. Ikkinchi bosqich bu qaynatishdir. Qaynatish —qolgan boshqa bosqichlarni
jamlagan va 110—115°C haroratdan to qaynatish jarayoni tugaguncha bo‘lgan bosqichni (128—
155°C) o‘z ichiga oladi.
Damlash jarayoni payraha namligi, kislota harorati va quvvati- ga bog‘liq ravishda 2 soatdan 6
soatgacha davom etishi mumkin. Shimdirishni tezlashtiruvchi omillarni qo‘llab, qaynatish
jarayonining davomiyligini qisqartirish mumkin. Qozon ichidagi mahsulotni qizdirishda bilvosita
va bevosita usullardan foydalaniladi. Bevosita qizdirishda issiq bug‘ qozon ichiga yuboriladi va
bug1 shu yerda kondensatlanadi. Bilvosita usulida bug1qozon yonidagi qizdirgich- ga uzatiladi.
Shu qizdirgich orqali qaynatish eritmasi haydaladi.

Bunda bug1kondensati kislota bilan qo'shilmaydi. Qozondagi ish- chi bosim 0,6—1 MPa bo ‘lishi
mumkin.
Sharoitga ko‘ra qaynatish jarayoni 5—12 soat davom etadi. Ha- rorat oshishi bilan qozonda
bosim
ortib boradi, shuning uchun qozondan havoni chiqarishjarayoni olib boriladi, bunda qozonning
yuqori qismidan suv bug‘i va S02gazi chiqarib turiladi. Chiqayot- gan mahsulot regeneratsiya
sitemasida g‘o‘r kislotasi bilan aralashib, qaynatish kislotasini hosil qiladi. Qaynatish kislotasi
tarkibida ko‘p miqdorda S 02, kam miqdorda asos va yog‘och parchalanishida hosil bo‘lgan
organik moddalar borligi bilan g‘o‘r kislotasidan farq qiladi. Eng muhimi bu qaynatishni yakuniga
yetgan paytni belgi- lashdir, bu kerakli sifatdagi selluloza olishning asosiy omili hisoblanadi.
Ishlatib bo'lingan suyuqlik ishlatilgan qaynatish erit- masi nomi bilan yuritiladi.
Jarayonning murakkabligi va sulfit usulida qaynatish jarayonini olib borishga ta’sir etuvchi
omillarning ko‘pligi, qaynatish jarayonini boshqarishni qiyinlashtiradi. Bunday omillar quyida
keltirilgan: yog‘ochning namligi, miqdori, tarkibi, tuzilishi, kislotaning tarkibi va miqdori hamda
undagi

qo‘shimchalar, qozonga berilayotgan bug'ning harorati, bosim, qozondan havoni chiqarish tartibi,
qozonda payrahaning joylashishi va undagi kislotaning sirkulatsiyasi. Bu ko‘rsatkichlar har
qaynatishda qanchalik kam farq qilsa, shun- chalik mahsulot kerakli sifatda ishlab chiqariladi.
7-rasm. Svenson turidagi bug ‘ ta
’sirida payrahani zichlovchi
moslama.
Jarayon tugagach, ikki xil usul bilan qozonni selluloza va qay- natish eritmasidan bo‘shatish
mumkin —haydash va yuvish. Qo- zonni haydab tozalashda undagi bosim sekinlik bilan
pasaytiriladi, haydash mahsulotlari quvurlar orqali regeneratsiya bo‘limiga uza- tiladi. Manometr
bo'yicha bosim 0,15—0,25 MPa ga teng bo'lganda qozon tagidagi mo'rining qopqog'i ochiladi va 8
—12 daqiqa davo- mida selluloza qozondan katta diametrli quvurga
uzatiladi.
Qozonni bo'shatish chog'ida qaynatish eritmasi va massadan ko'p miqdorda issiq bug' va
S02tutgan gaz ajralib chiqadi. Bug' va gaz- lar regeneratsiyalash moslamasiga uzatiladi. U yerdan
issiqlik suvni isitish uchun, S02esa g'o'r kislotasini kuchaytirish uchun yubori- ladi. Haydab
bo'shatish usulining kamchiligi bu massaning yaxshi yetilmagan qismi va maydalanmay qolgan
tolaning, haydash nati- jasida atmosferada maydalanib, mayda tolachalar holiga o'tishi va
sellulozani ifloslantirishidir. Haydash jarayonining tezligi uning af- zalligi hisoblanadi (jarayon
davomiyligi 10—20 daq.).
Yuvib bo'shatish usuli qozondan bug', gaz va qaynatish erit- masini sekinlik bilan chiqarishga
asoslangan, so'ng qozonda qol- gan massa kuchsiz ishqor bilan sug'oriladi. Qozonda massani konus
naycha bilan sug'orish 0,25—0,35 MPa bosim ostida bajariladi, bu sellulozani filtrlash to'ri oldida
tiqilib qolishining oldini oladi. Bu usulda kam miqdorda selluloza olish mumkinligi uning kamchi-
ligi hisoblanadi. Lekin, bu usulda S 02va issiqlikni regeneratsiyalash moslamasi bir qadar hajm
jihatdan
kichikligi bilan va sellulozani tozaroq olish mumkinligi bilan qimmatli hisoblanadi. Jarayon da-

vomiyligi 1,5—2 soat.
Qaynatishning boshlang'ich bosqichida S 02va CaO payrahaga yutiladi, shuningdek, bunda
oltingugurtning bir qismi ligninga kimyoviy bog'lanadi va lignosulfon kislotasini hosil qilqdi. Shu
vaqtda
ligninning erishi kuzatilmaydi, bundan lignosulfon kislotasi payra- hada qattiq, erimagan holatda
bo'ladi, deb xulosa qilishimiz mum- kin. Lignosulfon kislotasini qaynatishning ikkinchi bosqichida
ha- roratni 130-135°C ga ko‘tarish davomida intensiv erishini kuzatish mumkin. Jarayon davomida
lignosulfon kislotasining erish tezligi oltingugurt va asosni ligninga birikishi tezligidan ortib ketadi,
bun- da yog'och tarkibidagi oltingugurt va kul miqdorining kamayib borishi va bir vaqtning o'zida
gemisellulozaning erishi va gidrolizi natijasida ishqorda qand miqdori ko'payib borishi kuzatiladi.
Yog'ochning selluloza bo'lmagan moddalardan tozalanib borishi natijasida texnik selluloza hosil
bo'ladi. Shunday qilib, sulfit usuli- da qaynatishni ikki
davrga bo'lish mumkin. Birinchi davr, ya’ni, damlash davrida qaynatish kislotasi yog'ochga kirib
boradi va lig- ninning sulfonirlanishi natijasida qattiq lignosulfon kislotasi hosil bo'ladi. Ikkinchi
davr, ya’ni, qaynatish davrida qaynatish eritma- sining faol kislotaliligi ta ’siridagi gidroliz
natijasida lignin va gemisellulozaning erishi kuzatiladi.
Ko'rib o'tilgan jarayonlarda faqat lignin va gemiselluloza ishti- rok etadi, selluloza esa deyarli
bu jarayonlarda ishtirok etmaydi. Jarayonlarning asosiy reaksiyalari bilan bir qatorda uni
murakkab- lashtiruvchi qo'shimcha reaksiyalar ham boradi.
Qaynatish chog'ida deyarli barcha lignin va gemisellulozaning ko'pgina qismi eritmaga o'tadi.
Lignin lignosulfon kislotasi va uning kalsiyli tuzlarini hosil qiladi, gemisellulozaning ma’lum
qismi qandga aylanadi. Qozonni bo'shatishdan oldin qaynatish eritmasi tarkibida 10—11% absolut
quruq qoldiq bo'lib, uning 6,5—7% ini lignosulfon kislotasi, 2% ini qand, shuningdek, sulfat, sulfit
va or- ganik kislotalar tashkil etadi. Har 1 t qaynatilgan selluloza olingan- da 7—10 m3ishlatilgan
qaynatish eritmasi hosil bo'ladi, undan 3m3 i massadan oson chiqib ketsa-da, qolgani
qaynatilgan sellulozada qoladi. Sellulozaga o'tgan qaynatish eritmasini faqat suv bilan yu- vib,
sellulozadan chiqarish mumkin. Sulfit usulida hosil bo'ladigan
qaynatish eritmasidan to ‘liq foydaianish muammosi hozirgacha hal qilinmagan, uni qisman
ishlatishning bir necha usullari ma’lum.
Ishlatilgan qaynatish eritmasidagi 65% qand etil spirti olishda ish- latiladi.
C6H1206=2C2H50H+2C02

о 12 о I
Spirtning chiqishi taxminan har bir tonna o‘rtacha qattiqlikdagi havoda quritilgan sellulozaga
80 1 dan to ‘g‘ri keladi. Achitish jara- yonini boshqarish orqali spirt o‘rniga oziq-ovqat achitqisini
olish mumkin.
Qaynatish jarayonini avtomatik nazorat qilish uchun idishga soli- nadigan payraha massasini,
namligini, qaynatish kislotasining miq- dori va tarkibini, uning haroratini, bug‘ning miqdori va
parametr- larini bilish talab qilinaai Payraha og‘irligi transporterlardagi taro- zida tortiladi. Payraha
namligi va qaynatish eritmasi tarkibi labora- toriya sharoitida aniqlanadi. Idishga solinadigan
qaynatish eritmasi
miqdori kislota baklariga o‘rnatilgan maxsus o‘lchov aslarida nazorat qilib turiladi. Haroratni qat’iy
grafik bo‘yicha ko‘tarish uchun bug'ni boshqarish avtomatidan foydalaniladi. Idishdagi bosim
quvur- lardagi qopqoq tirqishini o‘zgartirish orqali nazorat qilinadi. Qayna- tish eritmasidagi
vodorod ioni maxsus as pH- metrda aniqlanadi.
2.2 Sulfit usulida qaynatishning asosiy reaksiyalari
LignLigninni с su ilfonlash I. fi Sulfitli usulida qaynatishning 5 asosiy siyasi, bu ligninni
sulfonlashdir, ya’ni, sulfit kislotasini lignin bilan ta’sirlashib, lignosulfon kislotasi hosil bo‘lishidir.
Sulfonlash natija- sida lignin kislotali eritmada va yuqori haroratda erish xususiyatiga ega bo‘ladi.
Ligninga bog‘langan oltingugurt (yoki S02) kislota yoki ishqorlar ta’sirida ajralmaydi, shuning
uchun u mustahkam bog‘langan oltingugurt (yoki S 02) deyiladi. Ligninni sulfonlash reaksiyasi
bisulfit anioni —ta’sirida boradi. Sulfit kislotasi ikki xil struk- turaga ega:

S = 0
HH - O K
Reaksiya 2-holatdagi H atomining reaksiyali qobiliyati yuqoriligi bilan tushuntiriladi. Bisulfit
bilan lignin o‘zaro quyidagi reaksiya bo'yicha kirishib, qattiq lignosulfon kislotasini hosil qiiadi:
1. Ligninning erishi. Sulfonlash jarayoni ligninni ikkinchi bos- qichda erishga tayyorlaydi.
Ikkinchi bosqich yuqori harorat va yuqori kislotali muhitda kechadi. Lignosulfon kislotasining
erishi ligninni o'zaro yoki uglevod molekulalari bilan biriktiruvchi bog'larini uzilishi natijasida
kechadi, eritish natijasida qaynatish eritmasiga o'tadigan lignosulfon kislotasi bir xil fraksiyaga ega
emas, uni molekular massasi bo'yicha (300 dan 30000 gacha) ko'pgina
fraksiyalarga ajratish mumkin. Lignosulfon kislotasining fraksiyali molekular tarkibi qaynatish
sharoitiga bog'liq ravishda o'zgarib turadi. Qaynatish eritmasidagi bisulfit ioni konsentratsiyasi qan-
chalik yuqori bo'lsa, shunchalik lignosulfon kislotasi molekular massasi kam bo'ladi va tabiiyki,
ular tez eriydi. Va aksincha, bi- sulfit ioni kam bo'lgan sharoitda qaynatish jarayoni olib borilgan-
da qaynatish eritmasida tez cho'kmaga tushadigan yirik moleku- lali sulfonlangan lignin hosil
bo'ladi.
2. Uglevodlar reaksiyasi. Oson gidrolizlanadigan uglevodlarning
parchalanishi delignifikatsiya reaksiyalari bilan bir vaqtda va bir xil tezlikda kechadi. Yog'ochdan
gemisellulozani chiqarish davomida ular ishqorda oddiy qand ko‘rinishida paydo bo‘la boshlaydi.
Yog‘ochdagi polisaxaridlarni monosaxaridlarga aylanishi qaynatish eritmasi ta’sirida glukozid
bog‘laming gidrolizlanishi natijasida ro‘y beradi va bu sulfit usulida qaynatishning asosiy
reaksiyalaridan hisoblanadi.
Gidroliz tezligini belgilovchi asosiy omil bu — ta’sir etish davo- miyligi, harorat va vodorod
ionlari H -
va н - о. о
H z
о

konsentratsiyasidir. Qaynatish davomiyligi kam, harorat past, muhit pH i yuqori bo‘lganda ishqor
tarkibida oligosaxaridlar miqdori ko‘p bo‘ladi.
Qaynatish eritmasi tarkibida lignin va uglevodlar bilan mus- tahkam bog'langan S 02dan
tashqari doimo organik moddalar bilan mustahkam bog‘lanmagan oson ajraluvchan S02ham
bo‘ladi. Bu SO, 1 n. li ishqor biian sovuqda yoki kislotalar bilan qaynatish orqali oson ajratiladi.
Sulfit qaynatish jarayoni davomida asosiy reaksiyalar bilan bir qatorda yonaki reaksiyalar ham
kechadi. Bisulfitning parchalanishi yonaki reaksiyalar ichida ahamiyatlisi hisoblanadi.
Parchalanishning birinchi bosqichida hosil bo‘layotgan tiosulfat-ion ta’sirida bisulfit ionlarining
parchalanishi avtokatalitik tarzda tezlashadi:
4 HSO; -> 2SO]~ + HS 2 O: + H +
+ H 2 O
Bisulfitning parchalanish reaksiyasini boshlang‘ich bosqichidayoq sulfat kislotasi hosil bo‘lishi
va faol kislotalilikning ortib borishi kuzatiladi. Hosil bo‘layotgan sulfat kislotasi qaynatish
jarayonini kalsiy asosi ishtirokida olib borilganda qozonda gipsning hosil bo‘lishiga olib
keladi:
Ca(HSO 3 ) 2 + H2SO4 = H 2 SO 3 + CaSO 4
Gips selluloza tolalariga cho‘kib, uning kulligini ko‘paytiradi, jihozga cho'kkanda esa
texnologik jarayonlarning olib borishni qi- yinlashtiradi.
Bisulfit ionining parchalanishi bilan bir qatorda yonaki reaksiyalar sifatida metil spirti, sirka va
chumoli kislotalari, uglekislotalar va furfurolning hosil bo‘lishi ham kuzatiladi.
Sulfit usulida qaynatishning birinchi bosqichi bu payrahaga kislo- taning shimilishidir.
Shimdirishning vazifasi qaynatish eritmasini yog‘och moddalari bilan iloji boricha katta yuzada
to‘qnashtirish va shu bilan kimyoviy reaksiya ketishini ta’minlashdir. Yog‘och struktura- sining
ko‘p qismi bo‘shliqlar va kapillyarlardan iborat bo‘lib, ular ko‘pincha suv yoki havo bilan to‘lgan
bo£ladi. Shu joylarga qaynatish eritmasi kirib boradi. Qaynatish kislotasi komponentlari payrahaga
ikki xil yo‘l orqali kirib boradi: erigan suyuqlikni kapillyar so‘rilishi yoki har xil bosim ostida;
payrahada va undan tashqaridagi konsentratsiya farqi hisobiga suyuq fazadan suyuqqa
tomon diffuziyalanishi orqali.
Shimdirish jarayoniga bir necha omillar ta’sir qiladi: payraha o ‘lchami, yog‘och zichligi,
payraha namligi, kislota tarkibi, harorat va bosim.
Payrahaning uzunligi suyuqlikning shimilish davomiyligini belgi- laydi, qalinligi esa diffuzion
shimilishga ta’sir qiladi. Quruq payra- ha qaynatilgan vaqtda jarayon asosan, suyuqlikning

shimilishi hiso- biga va nam payraha qaynatilganda diffuzion shimilish hisobiga kechishini hisobga
olgan holda birinchi navbatda payraha uzunligini, ikkinchi navbatda esa uning qalinligini
kamaytirish kerak boiadii. Odatda, payraha uzunligi va qalinligi quyidagi nisbatda bo‘ladi 5—6:1,
bu o‘lcham diffuzion va suyuqlikning shimilish talablarini qondiradi. Eng ahamiyatlisi payrahani
uzunlik va qalinligi bo‘yicha maqbul o‘lchamligi emas, balki barcha payrahaning bir xil o‘lchamda
bo‘lishidir. Bir solishga mo‘ljallangan payraha bir xil o‘lchamda bo‘lganda shimilish bir tekis
boradi va yetilmay (pishmay) qolgan mahsulot miqdori kam bo‘ladi.
Yog'och zichligi, ya’ni, yog'och strukturasining
g'ovakliligi shi- milish jarayoniga ta’sir etadi. Yog'och qanchalik zich strukturali bo'lsa, shunchalik
shimilish jarayoni qiyin kechadi. Shox-shabbali yog'och yomon shimish xossasiga ega, shoxlar
zichligi 0,7 g/sm3ga teng, bular selluloza massasida yetilmagan bo'laklar ko'rinishida uchraydi.
Izlanishlarning ko'rsatishicha, zich strukturali yog'och qaynatilganda 1 m3dagi kimyoviy moddalar
miqdori (ligninga nis- batan) g'ovak strukturadagi yog'ochga nisbatan 3—4 marta kam bo'lar ekan.
Shuning uchun zich strukturali yog'och qaynatilganda tarkibida ko'p miqdorda asos bo'lgan
kislotadan foydalaniladi.
Payraha namligi, agar jarayon boshida payraha nam holatda qozonga solinsa, u qaynatishda
ishlatiladigan kislota konsentrat- siyasini kamaytiradi va solinishi kerak bo'lgandan kam hajmdagi
kis- lota ishlatilishiga olib keladi. Shuning uchun nam payraha bilan qaynatish jarayoni olib
borilganda kuchli kislotadan foydalanish talab qilinadi. Shu bilan bir qatorda nam payraha
ishlatilganda diffuzion shimilish bir tekis kechadi va deyarli chala pishgan yoki yetilmay qolgan
mahsulot hosil bo'lmaydi.
Kislota konsentratsiyasi va ayniqsa, undagi bo'sh S02miqdori shimilish jarayonida muhim rol
o'ynaydi. Sistemada qanchalik bo'sh S02miqdori ko'p bo'lsa, shunchalik shimilish tezligi yuqori
bo'ladi. Bunda yog'och yaxshi bo'kadi va suyuqlikning yog'och to'qi i masiga kirishi yaxshilanadi.
Harorat ortishi bilan kislota qovushqoqligi kamayadi, diffuziya tezligi ortadi, boshlanayotgan
sulfonlashning kimyoviy jarayonlari va qisman eriyotgan lignin hamda gemiselluloza hujayra
devorlari buziladi. Bular shimilish jarayonini yaxshilaydi. Izlanishlarning ko'rsatishicha
S02konsentratsiyasini 4% dan 10% ga ko'tarish shi- milish davomiyligini 1 soatga qisqartiradi va
haroratni 100°C dan 125°C ga oshirish shimilish tezligini ikki martaga oshiradi. Lekin, shimilish
jarayoni haroratini 105—110°C dan oshirish ligninni kondensatlanishiga olib keladi.
Bosim, aniqrog‘i bosimlar orasidagi farq majburlab shimdirish- da asosiy omil hisoblanadi.

Bosimlar orasidagi farq bilan to ‘qimadan havoni vakuumlash orqali chiqarib yuborish ham
birgalikda olib borilganda shimdirish jarayonining
samaradorligi yanada ortadi.
Sulfit usulida qaynatish jarayoni bilan yaqindan tanishish orqali bu jarayonning o‘ta
murakkabligini va juda ko‘p fizik, fizik-kimyo- viy hodisalar kechishini guvohi bo‘lamiz. Lekin,
shunda ham jara- yonni alohida bosqichlarga boiiish mumkin:
1. Payrahaga qaynatish kislotasining shimilishi.
2. Faol reageptlarni yog‘ochning reaksion yuzasiga adsorbsiyasi —bo‘kishi.
3. Qattiq fazada kimyoviy reaksiyaning boshlang'ich bosqichi.
4. Qattiq fazadagi asosiy kimyoviy reaksiyalar: ligninni sulfon- lash; qisman gidroliz.
5. Kimyoviy reaksiyaning oxirgi bosqichi: gemisellulozaning gid- rolizi va erishi;
sellulozaning qisman gidrolizi.
6. Eritmadagi ikkilamchi reaksiyalar.
2.3 OQARTIRILMAGAN SULFIIT
SELLULOZA TASNIFI
Ignabargli daraxt navlaridan sulfit qaynatish usuli orqali hosil qilingan selluloza oltita markada
ishlab chiqariladi:

• Ж—0 —yuqori darajada mustahkamlikka ega bo‘lgan yupqa bosma va qadoqlash qog‘ozlari
uchun;
• Ж—1 — yuqori darajada mustahkamlikka ega bo ‘lgan qog‘ozning boshqa turlari uchun;
• Ж—2 —yog‘ o‘tkazmaydigan qog‘ozlar
uchun;
• Ж—3 —gazeta, rangli yozuv, muqova, №3 raqamli bosma- xona, katalog va kartochkalarga
mo‘ljallangan qog‘ozlar uchun;
• Ж—4 —gulqog‘oz, mundshtuk, o ‘ram qog‘ozlari, pochta huj- jatlari, to ‘qimachilik patronlari,
qadoqlash va texnik maqsadlarda qo‘llaniladigan qog‘oz va qalin qog‘oz uchun; Ж-5 — shimuvchan
qog‘ozlar uchun.
Yuqorida keltirilgan markadagi selluloza 1- jadvalda keltirilgan talablarga javob berishi kerak.
1-jadval
Ignabargli daraxt navlaridan sulfit qaynatish usulida olingan oqartirilmagan sellulozaga
qo‘yilgan texnik talablar

Ko'rsatkichning
nomlanishi Marka uchun me’yor
Ж-0 Ж-1 Ж-2 Ж-3 Ж-4 Ж-5
Delignifikatsiya darajasi 27 27 37-27 35
27 27 27
Mexanik pishiqligi
(yanchish darajasi 60°ShR,
namuna massasi, 75g/m 2
):
Uzilish uzunligi, kamida m
Buklanganda sinishi, 9000
9000 8700
2800 7500
2000 7000
150
0 6800
1000 6500
800
Yog 1
va qatronning massa
ulushi, % dan ko‘p emas 1,0 1,3 1,3 1,5 1,5 1,5
1 m 2
dagi chiqindilar soni:
0,1-1,0 mm 2
dagi
maydonda, ko‘pi bilan
1,0-2,0 mm 2
dagi
maydonda, ко‘pi bilan 500 600 700
10 700
10 850
20 750
10
Pentozanlarning massa
ulushi, kamida % 5,5
— 5,3
— —
Sellulozaning suvdagi pH
muhiti, kamida 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5 5,5
Namligi, % dan ko‘p emas 20 20 20 20 20 20

III . SULFIT SELLULOZANI UZLUKSIZ USULDA OLISH
Qadimdan sulfit selluloza uchun SO 2 ga nisbatan 4—5% miq- dorda kalsiy asosidagi kislotadan
foydalanilgan, bunda qozondagi bosim 0,5—0,6 MPa ga va jarayon davomiyligi 12—18 soatga teng
bo‘lgan jarayonni jadallashtirish 2 xil yo‘nalishda olib borilgan:
1) 1 m 3
hajmdagi qozondan olinadigan selluloza miqdorini os- hirish uchun sun’iy ravishda
payrahani zichlashtirish;
2) kislota konsentratsiyasini va qaynatish eritmasi haroratini
oshirish orqali jarayon davomiyligini 6—10 soatgacha qisqartirish.
Turli korxonalarda va amaliyotda bu ikki yo'nalish asosida har xil usullarni qo‘llash ma’lum.
Hozirgi kunda jarayonni jadallashtirish uchun ma’lum barcha vositalar kombinatsiyasidan
foydalaniladi.
Gazeta qog‘ozi uchun qattiq selluloza olishda natriy — kalsiy aralashmasi asosidagi
konsentrlangan kislotadan foydalaniladi. Kalsiy:natriy 25:75 nisbatda
bo‘lib, qaynatish quyidagi tartibda olib boriladi:
Damlash davomiyligi 1 soat 45 daqiqa, undan so‘ng qozondagi mahsulot 105—110°C haroratda
1 soat ushlab turiladi. 1 soat 20 daqiqa davomida chiqarib yuborilishi lozimbo‘lgan ishqor
chiqarilgach, harorat 140°C gacha ko‘tariladi va 50 daqiqa tindirishdan so‘ng qaynatish jarayoni
tugallanadi. Jarayonning umumiy davomiyligi 5 soat.
Yozuv va bosma qog‘ozlar uchun qo'llaniladigan o‘rtacha qattiqlikdagi selluloza natriy asosidagi
kislotada qaynatilib olinadi. 1,5 soat davomida harorat 105°C ko‘tariladi, 3 soat davomida qo- zon
shu haroratda ushlab turiladi. Shundan so‘ng ishqor eritmasi chiqarib yuboriladi va 2,5 soat
davomida harorat 138—140°C ga ko‘tariladi va 1 soat 20 daqiqa ushlab turiladi. Jarayonning
umumiy davomiyligi 8 soat 20 daqiqa qaynatishdan so‘ng oxirgi puflash (50 daqiqa), quyultmani
olish va yuvish jarayonlari bajariladi. Jarayonning umumiy davomiyligi 11 soat.
Texnologik jarayonni uzluksiz olib borishga erishish — shu texnologik jarayonning
mukammalligidan dalolat beradi. Hozirgi kungacha sulfit usulida qaynatish uzlukli tarzda olib
borilmoqda, vaholanki, sulfat usuli- da qaynatish uzluksiz tarzda jadal sur’atda olib boriladi. Sulfit
usulida uzluksiz qaynatishning bir necha muammolari bon
1. Ligninni sulfonlash va eritish uchun turli haroratlarning talab qilinishi.
2. Qaynatish uskunasida gaz bug‘ kengligini (maydonini) bo‘lishi.

Delignifikatsiya jarayonini ikki bosqichda amalga oshirish, uzluksiz ravishda yuqori haroratda
qaynatish yoki damlamay qaynatish, ya’ni, uzluksiz qaynatish jarayonini olib borish imkonini
bermaydi. N.A.Rozenberg fikricha, sulfit usulida qaynatishni yuqori haroratda olib borish selluloza
yetilishini yomonlashtiradi, mahsulot chiqimini kamaytiradi, sellulozaning mexanik pishiqligini va
uning eritmalari qovushqoqligini pasaytiradi, shuning uchun bu usulni uzluksiz jarayon- ga tatbiq
etib bo‘lmaydi. Jarayonni jadallashtirishning asosiy omili bu haroratni oshirish emas, balki kislota
quwatini oshirishga asosla- nishdir, S02ga nisbatan 12% li kislotada, oxirgi harorat 140°C bo‘lgan
holatda qaynatish jarayonini 3—3,5 soatgacha qisqartirishi
mumkin. Qaynatishni damlash jarayonisiz olib borish uchun payrahaga oldindan yetarli miqdorda
NaOH va ammiak asos ko‘rinishda qo‘shilishi ke- rak. Т. I. Zubovich oldin payrahani NaOH,
monosulfit va bisulfit natriy eritmalarida shimdirib, so‘ng tez qaynatish jarayonini olib bor- gan.
Keyingi sulfit qaynatish kislotasi bilan 160—200°C haroratda olib boriladi. 180°C haroratda jarayon
davomiyligi 30 daqiqa va 200°C haroratda 20 daqiqani tashkil etadi, selluloza xossasi va mahsulot
chi- qimi qoniqarli, lekin, jarayonni har 10°C ga ko‘tarish mahsulot hosil bo‘lishini 1—1,3% ga
kamayishiga olib keladi. T.I. Zubovich qayna- tishni maqbul sharoiti deb quyidagi parametrlarni
ko‘rsatadi: harorat 170—180°C, bosim 1,96 MPa (20kg/sm2), davomiylik 30—40 daqiqa. Uzluksiz
qaynatishning yana bir ko'rinishi bu ikki bosqichli jarayon- dir. Birinchi bosqichda payrahaga bisulfit
kislota bilan 150—160°C haroratda, muhit pH 4,5—5 bo‘lgan sharoitda ishlov beriladi. Ikkinchi
bosqichda payrahaga 140°C haroratda S02ning suvli konsentrlangan eritmasi bilan ishlov beriladi.
Shveytsariyaning Kamyur firmasi sulfat qaynatishning uzluksiz usulida olib borilishi uchun
mo'ljallangan qurilmalarini loyihalash va ularni bajarishda ko‘p yillik tajribaga ega va shu firma
sulfit qay- natishni uzluksiz usulda olib borish muammosini hal qildi (8-rasm).
Quyidagi loyiha bo‘yicha payraha qaynatish qozoniga tushish- dan oldin shu qozon yuqorisiga
biriktirilgan qiyasimon shnekda bisulfit yoki monosulfit natriyga shimdiriladi.

8-rasm. Kamyur tipidagi uzluksiz usulda sulfit selluloza olish sxemasi:
1—payraha bunkeri, 2—payrahani o‘lchash
moslamasi, 3—past bosimda qabul qiluvchi, 4—
bug‘lash idishi, 5—shimdirish bo‘limi, 6—bir xil sathni ushlab turuvchi bak, 7—yuqori bosimda
qabul qiluvchi, 8—qiyasimon shimdirish shneki, 9— qaynatish qozoni, 10—qayna- tish kislotasi
isitkichi, 11—bug‘latgich (havoni chiqargich), 12— muomaladagi ishqorning isitkichi, 13—
puflashni boshqarish moslamasi, BB—bosimni boshqaruvchi, HB—haroratni boshqaruvchi, SO‘—
sarfni o‘lchovchi, SB—sathni boshqaruvchi, NB—nisbatni boshqaruvchi.
Rasmdan ko‘rinib turibdi-ki, payraha bunkerdan dozator va past bosimni qabul qiluvchidan
uzluksiz ravishda bug‘lash idishiga tushadi. Idishga shnek joylashtirilgan bo‘lib, bu yerda 3—5
daqiqa davomida 0,15 MPabosim (l,5kg/sm 2
) ostidapayrahabug‘latiladi. Bug‘latilgan payraha
shimdirish kamerasiga uzatiladi. Kamera sathni boshqarish moslamasi bilan biriktirilgan bo‘lib, bu
yerga pH3,8—4 muhitdagi bisulfit magniy yuboriladi. Payraha va bisulfit kislota aralashmasi
uzluksiz ravishda yuqori bosim qabul qilish uskunasi orqali qaynatish qozonining ustki tomoniga
o‘rnatilgan qiyasimon shimdirish shnekiga uzatiladi.
Shnekda shimdirish 1,4—1,5 MPa (14—15 kg/sm 2
) ishchi bosim ostida olib boriladi, bunda harorat
120°C dan oshirilmaydi va jarayon 10—12 daqiqa davom etadi. Bisulfitga shim- dirilgan payraha
qozonning yuqori qismiga kelib tushadi, shu yerga kerakli miqdordagi suyuq S02va suv uzatiladi.
Yuqori qismda ha- rorat 145—150°C bo‘lib, jarayon 2,5— 3,5 soat davom etadi.
Bisulfit ko‘rinishdagi SO, ning sarfi absolut quruq yog'ochga nisbatan 7—9% ni tashkil qiiadi.
Qaynatish qozonining pastki qis- mi yuqori qismiga nisbatan katta diametrda ishlangan bo‘lib,
massani ikki bosqichda yuvishga mo'ljallangan. Yuvish natijasi- da qaynatish eritmasida erigan

taxminan 90% moddalarni ajratib olish mumkin. Qozonning pastki bo'g'izidan 70-80°C harorat- dagi
selluloza regulator orqali tinimsiz rezervuarga puflab chiqa- riladi.
3.1 SELLULOZANI BISULFIT USULIDA QAYNATISH
Qaynatish bisulfit usulida olib borilganda yog‘ochning deligni- fikatsiyasi kuchsiz kislotali (pH

3—5) muhitda boradi, buning nati- jasida gemiselluloza oddiy sulfit usulida qaynatishdagiga nisbatan
to'liq gidrolizlanmaydi, shuning uchun bisulfit selluloza sulfit sellulozaga nisbatan bir qadar yuqori
mexanik pishiqlikka ega bo'ladi.
Bisulfit usuli bo'yicha ko'pgina yaproqli daraxt navlarini, shu jumladan, zich tuzilishga ega bo'lgan
daraxtlarni ham texnik sellulozaga aylantirish mumkin, bu esa o'z navbatida sulfit usulida selluloza
ishlab chiqarishning xomashyo bazasini kengaytiradi.
Bisulfit usulida qaynatish ortiqcha miqdorda S02tutmagan magniy va natriy bisulfitning suvli
eritmalarida pH 4—5 bo'lgan muhitda olib boriladi.
Eritmadagi S 02ning umumiy miqdori 2—5 % ni, bog'langan S 02 1,0—2,5% ni tashkil qiiadi.
Bisulfit qaynatishning maksimal harorati 155—165°C ga teng. Haroratni pasaytirish qaynatish jara-
yonining davomiyligini uzaytirishga va sellulozani hosil bo'lish miqdorini ortishiga (2-jadval) olib
keladi.

Sellulozaning hosil bo‘lishi va bisulfit qaynatish davomiyligining haroratga bog‘liqligi
Sellulozadagi
lignin miqdori,
% Turli haroratdagi qaynatish davomiyligi, soat
170"C 160°C 150"C
8 0,75 2,0 4,0
6 1,1 2,75 5,0
4 1,4 3,5 6,25
2 1,8 4,2 7,25
Turli haroratda absolut quruq yog‘ochni
Sellulozadagi qaynatishda quruq
lignin miqdori,
% sellulozaning hosil bo‘lish miqdori, %
170’C 160’C 150°C
8 56,0 57,5 58,3
6 54,5 56,0 56,9
4 51,0 52,5 53,3
2 48,6 50,0 51,0
Bisulfit konsentratsiyasi ortib borishi bilan qaynatish jarayoni jadallashadi, sellulozaning hosil bo‘lish
miqdori va uning mexanik pishiqligi ortadi. Bisulfit usulida qaynatishda yaproqli daraxt nav- lari
ignabarglilarga nisbatan tezroq sellulozaga aylanadi, shuning uchun ularni alohida-alohida qaynatish
maqsadga muvofiq keladi.
Yaproqli daraxt navi bisulfit usulida qaynatilganda quyidagi tartib bo‘yicha delignifikatsiya tezligi
ortib boradi: natriy bisulfit — mag- niy bisulfit — ammoniy bisulfit.
Natriy bisulfit asosida qaynatish jarayoni olib borilganda oqlik darajasi yuqori bofigan selluloza hosil
qilinadi, ammoniy bisulfit qaynatishda esa eng past oqlik darajasidagi selluloza olinadi. Mag- niy
bisulfit selluloza oraliqda turadi. Ammiakni lignin bilan o‘zaro birikib, xromofor guruhini hosil bo‘lishi
hisobiga ammoniy bisulfit qaynatishdagi sellulozaning oqlik darajasi past bo‘ladi.
Odatda, bisulfit qaynatishda muhit pH ko‘rsatkichi ahamiyatli hisoblanadi. Muhit pH ko‘rsatkichi
delignifikatsiya tezligiga va hosil qilinayotgan texnik selluloza sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Texnik
sellulozaga qo‘yiladigan talablarga bog‘liq ravishda bisulfit qaynatish pH=3—5 bo‘lgan oraliqda olib
boriladi.

3
4Turli pH muhitida qaynatish jarayoni olib borilganda hosil qilina- digan texnik sellulozaning
yetilmagan qismi miqdoridan tashqari barcha sifat ko‘rsatkichlari muhit ko‘rsatkichiga mos ravishda
o‘zgaradi (3-jadval).
3-jadval
Selluloza sifat ko‘rsatkichlariga pH muhitning ta’siri
20°C haroratda magniy bisulfit
Ko'rsatkichlar eritmasining pH muhiti
3 4 4,6 5
Hosil bo'lish miqdori,
absolut quruq
yog'ochga nisbatan %:
—tola 50,8 54,4 55,7
—etilmagan qism 3,5 2,1 0,9 62,5
—umumiy 54,3 56,5 56,6 62,5
Sellulozadagi massa
miqdori, %
—lignin 4,1 4,8 5,9 7,0
—pentozan
Mexanik 8,9 9,3 11,3 12,3
ko'rsatkichlari (yan- 7910 8220 8415 10300
—ezishga bo'lgan
mustahkamligi,
kPa
—yirtilishga 382,5
0,68 470,7
1,06 519,8
0,97 598,2
0,93
Bisulfit qaynatishni suyuqlik yoki gaz-bug‘ muhitida olib borish mumkin. Bisulfit usulida
qaynatishda kimyoviy reagentlar miqdori sulfit usulidagiga nisbatan ko‘p sarf bo‘ladi.
Turli usullarda olingan sellulozaning ishlatilish sohasi 4-jadval- da keltirilgan.
3.2 SELLULOZANI NEYTRAL-SULFIT VA ISHQORLI SULFIT USULLARIDA
QAYNATISH
Qaynatishni neytral va ishqorli sulfit usulida antraxinon ishti- rokida olib borishda sulfit va sulfat
usulida qaynatilgan sellulozada- giga nisbatan ko‘p miqdorda uglevodorodlar tutgan selluloza olish
mumkin, bunda sellulozaning hosil bo‘lish miqdori ham ko‘rsatilgan

Turli usullarda olingan sellulozaning ishlatilish sohasi
Qaynatis
h usuli Asos
turi YAT
M ni
hosil
bo‘lish
i, % YATM tu ri
va uning
ishlatilishi Afzallig
i Kamchi l
igi
Sulfit Ca,
Me,
Na,N
H4 44-65 Yarimsellulo
za , qog'oz
uchun
selluloza,
kimyoviy
qayta ishlash
uchun Och
rangli Yaproqlilarni
qaynatib
bo'lmaydi
Bisulfit Mg,
Na 50-70 Yarimsellulo
za, qog'oz
uchun
selluloza Yanchilma
sdan turib
tolalarga
airaladi Hosil bo'l i
shi kam
usulidagilarga nisbatan 5—15% ga ko‘p boiadi.
Qaynatish eritma- sini tayyorlashda Na2S 03ning miqdori umumiy ishqorning 80—90% ini tashkil
etadi. 5-jadvalda neytral-sulfit va ishqorli-sulfit usulida qaynatish tarkibi keltirilgan. 5-jadval
Neytral va ishqorli-sulfit usullarida qaynatish tarkibi
Qaynatish
usuli pH Eritma tarkibi, %
Na 2 SO 3 Na 2 CO
3 NaHC
O 3 NaOH
Neytral-sulfit 11,3- 80-9, 20-10 0 0
Neytral-sulfit 1 1,3- 83 12 5 0
Yarimishqorli 1 1,3- 83 12 0 0
sulfit 12,0
Ishqorli-sulfit 11,3 80 10 0 10

Quyida antraxinon ishtirokidagi neytral-sulfit (AXNS) va sulfat qaynatish tarkibi keltirilgan:
Ko‘rsatkichlar AXNS Sulfat
Maksimum haroratdagi qaynatish 180-260 100-200
davomiyligi, daqiqa harorat, °C 165-175 170 19-
Umumiy ishqorli, NaOH ga nisbatan, %
Kimyoviy moddalar sarfr. 18,5-20,0
22-24 22
- Na 2 SO 3 13-15
3,5-4,0
- Na 2 CO 3 6-7
Ko‘rinib turibdiki, AXNS qaynatishda kimyoviy reagentlar sar- fi, harorat va uning davom etishi
sulfat usulidagiga nisbatan yuqori. Ko'rsatilgan ko‘rsatkichlar jarayonning kamchiligi bo‘lsa, mahsulot
hosil bo‘lish miqdorining yuqorililigi uning afzalligi hisoblanadi.
3.3 KIMYOVIY QAYTA ISHLASHGA MO‘LJALLANGAN SELLULOZANI SULFIT
USULIDA QAYNATISH
Kimyoviy qayta ishlashga mo‘ljallangan yoki
eruvchan sellulo- za to‘qimachilik, tibbiyot, farmatsevtika, oziq-ovqat va avtomobil sanoatida ip va
tolalar ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladi. Kimyo- viy qayta ishlashga mo‘]jallangan selluloza bir
jinsli, kimyoviy toza, kam miqdorda mineral chiqindilar va ekstrafaol moddalar tutgan, yuqori oqlik
darajasida va yaxshi reaksiyaviy qobiliyatga ega bo‘lmog‘i lozim. Misol tariqasida sulfit viskoza
sellulozasining asosiy ko‘rsatkichlari 6-jadvalda keltirilgan.
6-jadval.
Sulfit viskoza sellulozasining asosiy ko‘rsatkichlari
Ko'rsatkichlar Oliy I-nav 2-nav
a-sellyulozaning massa ulushi. %
dan kam emas 92,5 92,0 90,0
Dinamik qovushqoqlik. mPa s 24,0+2
,0 24,0±2,5 22,5±2,
5
Kulning massa ulushi, % dan ko'p
emas 0,08 0,12 0,12
Temirning massa ulushi. % dan ko'p
emas 0,0008 0,0015 0,001
5

Kremniyning massa ulushi, % dan
ko'p emas 0,006 0,009 0,009
Kalsiyning rriassa ulushi. % dan
ko'p emas 0,0075 0,0100 0,012
0
Smola va ydg'ning massa ulushi, %
dan ko'p emas
0,20 0,30 0,35
Oqlik darajasi, % dan kam emas 91 90 90
lm 2dagi sellyulozaning massasi, g 600- 600-700 600-
Bo'kishi, % 450
550 450-550 450
550
Namligi, % 6-10 6-10 6-10
Mayda tolalarning massa ulushi, %
dan ko'p emas 10 12 12
10 %-li NaOH da eruvchan
sellyulozaning massa ulushi, % dan
ko'p emas 9,3 9,9 11,5
18 %-li NaOH da eruvchan
sellyulozaning massa ulushi, % dan
ko'p emas 5,1 5,5 6,5

Eruvchan selluloza sulfit yoki sulfat usulida olinadi. Har ikkala usulning ham o ‘ziga xos
afzalligi va kamchiliklari ma’lum:
Sulfit usulida qaynatish texnologiyasi. Viskoza ishlab chiqarish- ga mo‘ljallangan sulfit
sellulozani olishda qozonga payrahani joy- lashtirishga katta ahamiyat beriladi, bunda
qaynatishdan oldin pay- rahaga kislota to ‘liq va tez shimilishi uchun, payraha qozonga o ‘ta zich
qilib joylashtirilmaydi. Ko‘p hollarda shimilish jarayonini jadal- lashtirish maqsadida payraha
bug‘latiladi yoki vakuumlanadi. Agar payrahaga qaynashdan oldin ishlov berilmasa, u holda
damlash jaray- oni kislotani payrahaga to ‘liq shimilishi uchun 105—110°C haro- ratda uzoq vaqt
davomida ehtiyotkorlik bilan olib boriladi. Olingan sellulozani eritganda past darajadagi
qovushqoq eritma olish maqsa- dida qaynatish jarayoni kam miqdorda bog‘langan S 02va asos ish-
tirokida amalga oshiriladi. Qaynatish jarayonida kalsiy asosini eruvchan asoslarga almashtirish
yaxshi yetilgan, ko‘p miqdorda a-sel- luloza tutgan, kam zollik, smolali va chiqindili selluloza
olish im- konini beradi.
Kimyoviy qayta ishlashga mo‘ljallangan
sellulozani sulfit usulida olish uchun asosan, yaproqli daraxt turidan foydalaniladi.
Italiyaning «Torviskoza» zavodida sulfit usulida kimyoviy selluloza olishda payraha 15
daqiqadan uch bosqichda bugdatiladi. Qaynatish uchun kaliy asosidagi kislota qo‘llaniladi. Payraha
105—110°C haroratda 2—2,5 soat davomida qaynatiladi, 110°C da 1,5 soat turadi, 140—145°C
haroratda 1,5—2,0 soat qaynatiladi.
Bosqichma-bosqich usulida sulfit kimyoviy selluloza olish lig- ninning yaxshi erishi, yuqori
sifatli eruvchan selluloza olish imko- ni, mahsulotni hosil bodishining yuqoriligi, asos sarfining
kamligi bilan oddiy sulfit usulidagiga nisbatan afzallikka ega. Bunda asos sarfr 20—30 % ga,
oltingugurt sarfi esa 10—20 % ga kamayadi, shuningdek, bir tonna selluloza olishda hosil
bodadigan qand miq- dori 15—25 % ga ortadi. Qaynatishning birinchi bosqichi natriy asosidagi
kislotada 105—110°C haroratda 3 soat davomida olib bo- riladi. Birinchi bosqich tugab, qozondan
qaynatish eritmasi chiqarib olingach, qozonga 7 % li SO 2 ning suvli eritmasi solinadi. Ikkinchi
bosqichda qaynash harorati 145°C.
Kombinirlangan sulfit-ishqorli usulida kimyoviy selluloza olish mohiyati dastlab, birinchi
bosqichda pH=l,5 bo‘lganda gemisellulozaning yumshoq gidrolizlanishiga, ligninning
sulfonlanishi va erishiga, hamda ikkinchi bosqichda ishqorli ishlov berishga asos- langan.
Qaynatish usuli korxonadagi jihozlar to‘plamiga, iqtisodiy samaradorligiga bog‘liq ravishda

Xulosa
Hozirgi kunga qadar ishqorli qaynatishning ikkita asosiy usuli ma’lum, bular natron va sulfat
usullardir, shuningdek, ularning modifikatsiyalari, shu jumladan, antraxinon ishtirokidagi qaynatish
ham amaliyotda qo‘llaniladi. Sulfat usulida qaynatish yuqori mexanik pishiqlikdagi texnik
selluloza olishning eng samarali va iqtisodiy tomondan tejamli usuli hisoblanib, bunda yog'ochning
barcha tu- ridan foydalanish mumkin.
Natron usulidagi qaynatish eritmasida natriy gidroksid va kar- bonat natriy ko‘rinishdagi faol
ishqor bo'ladi. Sulfat usulidagi qaynatish eritmasi faol komponentlar sifatida o'yuvchi ishqor va
natriy sulfid, shuningdek, natriy karbonat, natriy tiosulfat, natriy sulfat va natriy polisulfid tutgan
bo Tib, ularning eritmada bo'lishi qaynatish eritmasini regeneratsiyalash jarayoniga bog'liq boTadi
va u oq ishqorli eritma nomi bilan yuritiladi.
Ishqorli usulda qaynatishda yog‘ochning barcha komponentlari u yoki bu darajada qaynatish
eritmasi
reagentlari bilan reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalar natijasida, lignin, uglevodlarning ma’lum
qismi va ekstrafaol moddalar eritmaga o ‘tadi va ishlatilgan (qora) ishqorli eritma hosil bo‘ladi.
Qora ishqorli eritmaning tarkibi va par- chalanishdan hosil bo‘lgan mahsulotlar miqdori daraxt
naviga va qaynatish tartibiga bog‘liq bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Миркамилов T.M . Технология хлопковой целлюлозы. Ташкент, «Фан», 1996 г., стр.
266.
2. Б.Г. Кады[ров, Ю .Т. Ташпулатов, М .Т.Примк < у t лов. Технология хлопкового
линта, целлюлозы и бумаги. Таш кент, Фан. 2005.
3. Paper Scjence and Paper Manufacture. By John D . Peel. TS 1105.P43 1999/Published by
Angus Wilde Publications Inc. 4543 11 л Avenue West Vancouver, В. C. V6R 2M5 CANADA/
4. Технология целлюлозно-бумажного производства. T.I. Часть. 1. СыJрье и
производство полуфабрикатов. СправочныIе материалы. - СПб.ЛТА, 2002. 432с. ISBN 5-
2’30 1]0 ] 628-Х
Технология целлюлозно-бумажного производства. T.I. Часть.2. Производство
полуфабрикатов. Справочныfе мат

Syellyulozani pishirish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish