Ta'limda AKTdan samarali foydalanish - Tibbiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	5.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tibbiyot

Sotuvchi

Murod Shamuratov

Ro'yxatga olish sanasi 21 Noyabr 2025

0 Sotish

Ta'limda AKTdan samarali foydalanish

Sotib olish

O‘ZB E KISTON R E SPUBLIKASI
OLIY TA‘LIM, FAN VA INNOVASIY A LAR VAZIRLIGI
TOS H K E NT DAVLAT TIBBIY O T UNIV E RSIT E TI HUZURIDAGI
P E DAGOG KADRLARNI QAYTA TAYY O RLAS H VA ULARNING
MALAKASINI OS H IRIS H TARMOQ MARKAZI
“Himoyaga tavsiya etaman”
Toshkent davlat tibbiyot universiteti
huzuridagi pedagog kadrlarni qayta
tayyorlash va malaka oshirish
tarmoq markaz direktori
__________ U.A.Tashkenbayeva
“____” _ __ ___________ 2025 yil
“Tibbiy biologiya” yo‘nalishi
bo‘yicha malaka oshirish kursi tinglovchisi
Shamuratov Murodjon Sapobayevichning
“ O‘quv jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan
samarali foydalanish ” mavzusidagi
BITIRUV IS H I
Ilmiy rahbar: t.f.d, professor D.A.Nishanov
Toshkent - 2025

ANNOTASI YA
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar ta‘lim sohasining barcha qatlamini
to‘laqonli darajada qamrab olmoqda. Ushbu bitiruv malakaviy ishida tibbiy
fanlarni o‘qitishda AKT foydalanish, mualliflik dasturlarining ahamiyati,
afzalliklari hamda dolzarbligi, platformalardan foydalanib elektron resurslar
yaratish, ularni tahrirlash ko‘rsatib o‘tilgan. Shu bilan birga mazkur dasturlar
yordamida ma‘lumotlarni maxsus ko‘nikmalarga ega bo‘lmagan holda nazariy va
amaliy darslar uchun loyihalash bo‘yicha ham ko‘rsatmalar batafsil berilgan.
АННОТАЦИЯ
В настоящее время цифровые технологии всесторонне охватывают все
уровни системы образования. В данной выпускной квалификационной
работе рассмотрены вопросы использования ИКТ при преподавании
медицинских дисциплин, значение и преимущества авторских программ, их
актуальность, а также создание электронных ресурсов с использованием
различных платформ и их редактирование. Кроме того, подробно приведены
рекомендации по проектированию материалов для теоретических и
практических занятий с помощью данных программ без необходимости
специальных навыков.
ABSTRACT
Today, digital technologies fully cover all levels of the education sector.
This graduation thesis examines the use of ICT in teaching medical subjects, the
significance and advantages of proprietary software, and its relevance; it also
demonstrates the creation and editing of electronic resources using various
platforms. Furthermore, these programs provide detailed guidance on designing
both theoretical and practical lessons, even for those without specialized
information-handling skills.
2

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB . TA ‘LIM JARAYONIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining umumiy tavsifi va ularning
ta'limdagi strategik roli
1.2. E lektron o'quv resurslar i ning ta'lim samaradorligiga ta'siri . .
II BOB. “ BUYRAKLAR FUNKSIONAL ANATOMIYASI” MAVZUSINI
MUALLIFLIK DASTURLARI YORDAMIDA LOYIHALASH
2.1. Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan kompyuter dasturlari va ilovalar
2 .2 . Nazariy dars lar ni Autoring tools dasturlari da loyihalash
2 . 3 . Amaliy dars lar ni Autoring tools dasturlari da loyihalash
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

KIRISH
3

Bitiruv ishining dolzarbligi va asoslanishi. Ta’lim tizimida yil sayin
rivojlanib borayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, ta’lim jarayonini
sifat va mazmun jihatdan yanada yuqori bosqichga ko‘tarishga xizmat qilmoqda.
Bunda albatta, ta’lim jarayonini mazmunli tashkil etish uchun zamonaviy texnik
vositalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, kompyuter,
multimedia, internet, masofali o‘qitish, yagona axborot muhiti va axborot
kommunikatsion texnologiyalarning zamonaviy vositalaridan foydalanish o‘zining
yaqqol samarasini bermoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 11 sentyabrdagi
“O‘zbekiston-2030” strategiyasi to'g'risida”gi PF-158-son Farmonining maqsad va
talablaridan kelib chiqqan holda hozirgi kunda uzluksiz ta’lim tizimida amalga
oshirilayotgan islohatlar milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirishga, zamon
talablari bilan uyg‘unlashtirilgan, jahon andozalari darajasiga mos “milliy
modelni” hayotga tadbiq qilishga, ma’naviyatimizni yanada yuksaltirishga
qaratilgan. Ta’lim tizimini isloh qilish kelajakda o‘qituvchilik kasbini egallaydigan
yangi avlodni yuqori kasbiy madaniyat, ijodiy va ijtimoiy faollik, ijtimoiy- siyosiy
hayotda mustaqil qatnasha olish qobiliyatlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan.
Mazkur vazifalarni bajarishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning ahamiyati
o‘ta salmoqlidir. Pedagogik va axborot texnologiyalarini o‘rganish, amalda
qo‘llash ta’lim-tarbiya sifatini oshirish talabidan kelib chiqadi. Pedagogik
texnologiyaning mohiyati-ta’lim jarayonini jadallashtirish, o‘quvchi va
talabalarning o‘zlashtirishi hamda uning atijalari suratini tezlashtirishi, ijobiy
natijalarga erishishni kafolatlashga qaratilgan pedagogik jarayonni anglatadi.
Shundan kelib chiqqan holda o‘qituvchilar zamonaviy bilimlar bilan hamnafas
bo‘lishlari shart va zarurdir.
Huquqiy jihatdan ko‘plab davlatlar, xususan mamlakatimiz ham ta‘limda
AKTdan foydalanishni qo‘llab-quvvatlaydi. O‘zbekiston Respublikasida elektron
ta‘limni rivojlantirish konsepsiyasida maktab va oliy ta‘lim muassasalarida
AKTdan foydalanish, e lektron darsliklar, onlayn platformalar, virtual
laboratoriyalar va masofaviy ta‘lim tizimini joriy qilish chora-tadbirlari
4

belgilangan. Ushbu normativ-huquqiy hujjatlar oliy ta‘limda innovatsion
usullardan foydalanishni ta‘minlashga, pedagogik faoliyat samaradorligini
oshirishga, talabalarning mustaqil ta‘lim olishiga zamin yaratadi.
Darslarni samarali va interaktiv o‘tkazish uchun axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagoglarning kasbiy
faoliyatida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) ni qo‘llash
mamlakatimiz ta‘lim tizimini modernizatsiya qilishning asosiy yo‘nalishlaridan
biri sanaladi.
Pedagogik tadqiqotlar ko‘rsatadiki, AKT darslarda talabalar e‘tiborini
oshiradi, bilimni uzoq vaqt xotirada saqlashga yordam beradi va ijodiy fikrlashni
rivojlantiradi. Maxsus dasturlar va platformalar, masalan , Moodle, Google
Classroom, Microsoft Teams va virtual laboratoriyalar ta‘limda samarali qo‘llanish
uchun asos bo‘ladi. Autoring Tools mualliflik dasturlari va interaktiv materiallar
esa darslarni individuallashtirish va talabalarning qiziqishini oshirishga xizmat
qiladi. Videolar, animatsiyalar va interaktiv modellar darslarni qiziqarli va
tushunarli qiladi, talabalarning diqqatini jalb qiladi va bilimlarni mustahkam
o‘zlashtirishga yordam beradi. Internet va elektron platformalar orqali darslar
masofadan ham olib boriladi, bu talabalarga joy va vaqt cheklovlarisiz bilim olish
imkonini beradi. Shu bilan birga, AKTdan foydalanish talabalar va
o‘qituvchilarning raqamli kompetensiyasini oshiradi. Onlayn testlar, trenajyorlar
va simulyatorlar orqali bilim tez va aniq baholanadi, bu darslarning
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Sun‘iy intellekt texnologiyasini qo‘llash
esa ta‘limda mutlaqo yangi imkoniyatlarni ochib bermoqda.
Bitiruv ishining ob‘ekti sifatida mualliflik dasturlari asosida “Buyraklar
funksional anatomiyasi” mavzusi misolida nazariy va amaliy mashg‘ulotlar uchun
resurslar loyihalash, uni amaliy mashg‘ulotlarga va masofaviy tarzda ta‘lim
jarayoniga tadbiq etish yoritilgan .
Bitiruv ishining predmetini elektron o‘quv resurslarini yaratish imkonini
beruvchi pedagogik dasturiy ta‘minot manbalaridan bo‘lgan Autoring tools
mualliflik dasturlari xizmat qiladi.
5

Bitiruv ishining maqsadi ta‘lim oluvchiga ma‘lumotlarni elektron
ko‘rinishda tushunarli qilib yetkazishda Autoring tools mualliflik dasturlaridan
unumli foydalanishni yoritib berish.
Bitiruv ishining vazifalari :
1) Autoring tools dasturlariga kiruvchi dasturiy ta‘minotlar interfeyslari bilan
tanishish;
2) “ Buyraklar funksional anatomiyasi ” mavzusini nazariy va amaliy dars
uchun mualliflik dasturlari yordamida elektron resurslarini yaratish va loyihalash.
Bitiruv ishining ahamiyati: tibbiy ta‘lim tizimida elektron resurslardan
tuzilgan loyihalardan foydalanish ta‘lim berish jarayoni sifatini yaxshilaydi, ta‘lim
oluvchilarning masofadan mustaqil ta‘lim olish imkoniyatini oshiradi, o‘z-o‘zini
baholash imkonini yaratadi, raqamli ko‘nikmalar hosil bo‘lishida, mustaqil fikrlash
va mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatlarini shakllantirishda, malakali kadr bo‘lib
yetishib chiqishida samarali yordam beradi.
Bitiruv ishining tarkibiy tuzilmasi kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘ yxatidan iborat bo‘lib, 66 sahifani tashkil qiladi.
I BOB. TA ‘LIM JARAYONIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAN
FOYDALANISHNING NAZARIY ASOSLARI
6

1.1 . Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining umumiy tavsifi va
ularning ta'limdagi strategik roli
Zamonaviy ta‘lim texnologiyalaridan amaliyotda foydalanish o‘quvchilarning
intellektual , ijodiy va axloqiy rivojlanishining zaruriy shartidir. Ta’lim jarayoni -
bu o‘quvchi yoki talabaga bilim, ko‘nikma va malakalarni rejali ravishda berish,
ularni o‘rganish va o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir. Oddiy qilib
aytganda, ta’lim jarayoni - o‘qituvchi yoki o‘quv manbalari va o‘quvchi
o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik bo‘lib, unda y angi bilimlar beriladi , a maliyot va
mashqlar bajariladi , k o‘nikma va malakalar shakllanadi , t arbiya va rivojlanishga
erishiladi .
Ta‘lim jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish - bu
o‘qitishni zamonaviy texnik vositalar, dasturiy ta‘minot va internet resurslari
yordamida samarali tashkil etish demakdir. Axborot nima ? Barcha sezgi
organlarimiz orqali qabul qila oladigan ma’lumotlar majmui axborotdir.
Texnologiya yunon tilidan (techne) tarjima qilganda san’at, mahorat, bilish
ma’nolarini anglatadi, bular esa o’z navbatida jarayonlardir.
Axborot texnologiyalari - bu odamlarning bilimlarini rivojlantiradigan,
ularning texnika va ijtimoiy jarayonlarni boshqarish bo’yicha imkoniyatlarini
kengaytiradigan ma’lumotlarni tashkil etish, saqlash, ishlab chiqish, tiklash,
uzatish usullari va texnik vositalaridir. Yana shuningdek, axborot texnologiyalari
deganda, ma’lum bir maqsadga erishish uchun amalga oshiriladigan jarayonlar
zanjiridan iborat yaratuvchi faoliyat tushuniladi. Agar texnologik zanjirni tashkil
etuvchi jarayonlar, ular orasidagi axborot almashinuvini tashkil etish va ularni
uyg’unlashtirishda kompyuterlardan foydalanish imkoniyati yaratilsa, har qanday
texnologiyaning samaradorligi ortadi.
Ayni paytda axborot texnologiyasi haqida fikr yuritganda “yangi»,
“kommunikatsion ” yoki “zamonaviy ” so’zlarini ko’shib ishlatiladi. Zamonaviy
axborot-kommunikatsiya texnologiyasi (AKT) - bu zamonaviy kompyuterlar va
7

telekomunikatsion vositalaridan foyidalanadigan, foydalanuvchi ishlashi uchun
“do’stona ” interfeysga ega bo’lgan axborot texnologiya demakdir.
Bugungi kunga kelib ta‘lim, tibbiyot, ishlab chiqarish, aloqa va televideniya,
iqtisodiy-ijtimoiy va deyarli barcha bo‘g‘in sohalari raqamli texnologiyalar jadal
suratlarda uning o‘tmishdoshi bo‘lgan analog texnologiyalarning o‘rnini to‘la-
to‘kis egallab oldi. Nima uchun degan savolga quyidagi taqqoslash jadvalini ilova
qilish mumkin:
1-jadval
Parametrlar Analog tenologiyalar Raqamli texnologiyalar
Ma‘lumot shakli Doimiy o‘zgaruvchi uzluksiz
signallardan iborat Faqat 0 va 1 raqamlar
ketma-ketligidan iborat
Aniqlik darajasi Tashqi texnologik
shovqinlarga sezgir, shuning
uchun aniqlik pastroq Shovqinlarga kam
ta‘sirchan, shuning
uchun yuqori aniqlikda
ishlaydi
Signallarni uzatish Uzoq masofaga uzatganda
signallar sifati pasayib boradi Sifat deyarli o‘zgarmaydi
Qurilma gabariti Katta Kichik
Jihozlanishi Hardware (dasturiy ta‘minotga
ega emas) 1. Hardware
2. Software
Funksiyalar Qurilmada har bir funksiya
alohida tugma va radiodetallar
yordamida jihozlanadi,
shuning uchun funksiyalar
soni cheklangan Funksiyalar dasturlar
yordamida kiritiladi,
qurilma gabariti kichik
bo‘lsa ham funksiyalar
soni juda ko‘p, xatto
cheksiz bo‘lishi mumkin
Boshqarilishi Maxsus tugmalar orqali
boshqariladi Dasturiy ta‘minot orqali
boshqariladi
Yangilanish
imkoniyati Yangi qurilmaga almashtirish
zarur bo‘ladi, bu esa iqtisodiy
tomondan biroz qimmatga
tushadi Dastur versiyasini
yangilash kifoya qiladi,
arzon yoki bepul taqdim
qilinadi
Jihozlarni bir-biri
bilan bog‘lash
imkoniyati Imkoniyatlar cheklangan,
maxsus oraliq qurilmalar talab
qiladi Standart portlar orqali
simli va simsiz aloqa
o‘rnatish mumkin,
bunday portlar deyarli
8

barcha qaramli
qurilmalarda mavjud
Ma‘lumotlarni
saqlash Sig‘imi juda past, ma‘lumotlar
turi bir xil va bu ko‘p joy talab
qiladi Sig‘imi juda katta,
ma‘lumot turlari har xil
va bu mikrochiplarda
saqlanadi xolos
Bir qurilmaning
qo‘llanilish sohasi Cheklangan Bir nechta sohalarga
tadbiq etish mumkin
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, raqamli texnologiyalar har bir parametr
bo‘yicha ustunlikka ega, bu ustunlik negizida esa dasturiy ta‘minot yotadi.
Zamonaviy pedagog xodimga ta‘lim jarayonida AKT dan samarali
foydalanishi uchun 2 ta talab qo‘yiladi:
1. “Hardware” dan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish - qattiq
qurilmalarning tuzilishini, foydalanishni, foydalanish sohalarini, texnika
xavfsizligi qoidalarini bilish lozim.
2. “Software” dan foydalanish ko‘nikmasi shakllantirish - dasturiy ta‘minotlar
yordamida qurilmani professional darajada boshqarish, elektron resurslarni
loyihalash, axborotlarga ishlov berish, axborot xavfsizligi va uni himoyalash kabi
bilim, ko’nikma va malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Ta’limda AT vositalarining markazida turuvchisi vosita bu shaxsiy
kompyuterdir (PC - Personal Computer). Shaxsiy kompyuter ikkita tashkiliy
qismlardan iborat, bular apparat (hardware) va dasturiy (software) ta’minotlardir.
Apparat ta’minoti - kompyuterning asosiy va qo’shimcha qurilmalaridir. Dasturiy
ta’minot - kompyuterning ikkinchi muhim qismi bo’lib, u ma’lumotlarga ishlov
beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun zarur bo’lgan
fayllarni o’z ichiga oladi. Dasturiy ta’minotsiz har qanday kompyuter qurilmasi,
xuddi ruhsiz tana kabi bamisoli bir temir parchasiga aylanib qoladi. Dasturlar
ikkilik sanoq sistemasining 0 va 1 sonlaridan iborat bo‘lib, undan xohlagan
formatdagi algoritmlarni yaratish mumkin. Yani AKT alfaviti - bu ikkilik sanoq
sistemasining 0 va 1 raqamlari hisoblanadi. Raqamli texnologiya termini ham
aynan shundan kelib chiqqan. Dasturlarning qurilmalar bilan bog‘lanishi interfeys
9

deyilib, dasturiy, apparatlar o‘rtasida va apparat-dasturiy turlarga bo‘linadi.
Insonning dastur orqali qurilmani boshqarishga foydalanuvchi interfeysi deyiladi.
Kompyuter qirilmasi asosiy (zaruriy) va qo‘simcha qismlardan tuzilgan.
Asosiy qismga markaziy prosessor, vaqtinchalik va doimiy xotiralar, ona plata
kiradi. Qo‘shimcha qurilmalarga kiritish-chiqrish qurilmalari, ta‘minot manbai,
tashqi yordamchi uskunalar kiradi.
Kompyuterning apparat qismi — bu kompyuter tizimini tashkil etuvchi
barcha fizik qurilmalar majmuasi bo‘lib, ular dasturiy ta‘minot bilan birgalikda
hisoblash, saqlash, uzatish va axborotni qayta ishlash vazifalarini amalga oshiradi.
Apparat qismsiz hech qanday dastur yoki amal bajarilishi mumkin emas.
Kompyuterning apparat qismi asosan quyidagi tarkibiy elementlardan tashkil
topgan:
1. Markaziy prosessor (CPU – Central Processing Unit) - kompyuterning
“miyasi” bo‘lib, barcha ma‘lumotlarni qayta ishlaydi, arifmetik va mantiqiy
amallarni bajarish, foydalanuvchi tomonidan berilgan buyruqlarni bajaradi.
Hozirgi zamonaviy protsessorlar ko‘p yadroli bo‘lib (Intel, AMD), bir vaqtning
o‘zida millionlab vazifalarni bajara oladi. Tezligi chastota bilan belgilanib, uning
kuchi chastotaga to‘g‘ri proporsional.
2. Operativ Xotira (RAM – Random Access Memory) - vaqtinchalik xotira
bo‘lib, kompyuter ishlayotgan vaqtda protsessorga beriladigan buyruqlar, dastur va
ma‘lumotlar shu yerda saqlanib turadi. Kompyuter o‘chsa, RAMdagi ma‘lumotlar
ham o‘chib ketadi. RAM qancha ko‘p bo‘lsa, dasturlar tez ishlaydi, bir vaqtda
ko‘proq ilova ochish mumkin.
3. Doimiy xotira qurilmalari (HDD, SSD, NVMe) - ma‘lumotlar doimiy
saqlanadigan qurilma.
HDD - qattiq disk, magnit usulida ma‘lumot saqlaydi, shovqin bilan ishlaydi,
tezligi o‘rtacha.
SSD - mikrochipli elektron xotira, tezkorligi yuqori, shovqinsiz ishlaydi.
NVMe SSD – eng tez texnologiya, zamonaviy noutbuk va kompyuterlarda
qo‘llaniladi.
10

4. Ona plata (Motherboard) - kompyuterning barcha qismlarini bog‘lovchi
asosiy plata. Unda prosessor uchun soket, RAM slotlari, videokarta uchun PCIe
slot, USB portlar, monitor bilan bog‘lovchi VGA/HDMI portlar, kompyuter
qurilmasi konfiguratsiyasini sozlovchi BIOS dasturi joylashgan.
5. Videokarta (GPU – Graphics Processing Unit) - grafik ma‘lumotlarni qayta
ishlaydi. Ona platada joylashgan oddiy komandalarni bajaruvchi integral
videokarta va o‘yinlar, 3D modellash va grafik ishlov berishga mo‘ljallangan
alohida joylashtiriladigan diskret videokartalar (NVIDIA, AMD) mavjud.
6. Quvvat manbai (PSU - Power Supply Unit) - barcha qurilmalarni elektr
energiyasi bilan ta‘minlaydi. 220V kuchlanishni 3–12V ga aylantirib beradi.
7. Kiritish qurilmalari - kompyuterga ma‘lumot kiritish imkonini beradi.
Klaviatura (keyboard), sichqoncha (mouse), ckaner, mikrofon, web-kamera.
8. Chiqarish qurilmalari - foydalanuvchiga natijalarni ko‘rsatish uchun xizmat
qiladi. Monitor, printer, dinamik, proyektor.
9. Tashqi qurilmalar va yordamchi uskunalar - ular kompyuter
imkoniyatlarini kengaytiradi. USB flesh-xotiralar, disklar (DVD), modem, Wi-Fi
adapter, quloqchin (Headphone), mikrofon, kardrider...
Endi kompyuterning dasturiy ta’minoti bilan tanishib chiqaylik. Barcha
dasturiy ta’minotlarni uchta kategoriya bo’yicha tasniflash mumkin: sistemaviy,
amaliy va dasturlash uchun dasturiy ta‘minotlar. Sistemaviy dasturlar -
kompyuterning va kompyuter tarmoqlarining ishini ta’minlovchi dasturlar
majmuasi bo‘lib, bularga operatsion tizimlar (Windows, Linux, Android...),
drayverlar va utilitlar kiradi. Amaliy dasturlar - ma‘lum bir vazifani bajarishga
mo‘ljallangan dasturlar majmuasi. Dasturlash uchun dasturiy ta‘minotlar -
yangi dasturlarni ishlab chiqish jarayonida qo’llaniladigan mahsus dasturlar
majmuasidan iborat vositalardir. Bu vositalar dasturchining uskunaviy vositalari
bo’lib xizmat qiladi, ya’ni ular dasturlarni ishlab chiqish, saqlash va joriy etishga
mo’ljallangan.
11

Bunda, SDT - sistemaviy dasturiy ta‘minot, DT - dasturiy ta‘minot.
Bunda, ADT - amaliy dasturiy ta‘minot.
Ta‘lim jarayonida ta‘lim resurslarini yaratish, ularni loyihalash uchun
mo‘ljallangan Autoring tools mualliflik dasturlari aynan amaliy dasturlarining
multimediali dasturiy vositalar qatoriga kiradi.
Hozirgi kunda kompyuterlardan ta’lim tizimida asosan 3 yo’nalishda faol
foydalanilmoqda:
- o’qitish vositalari sifatida;
- ta’lim tizimini boshqarishda ( Hemis, Moodle...) ;
- ilmiy-pedagogik izlanishlarda.
Jumladan, o’qitish vositalari sifatida AKTdan foydalanishning asosiy
yo‘nalishlari quyida keltirilgan:
12

- multimediali darslar: video, audio, animatsiya va interaktiv materiallar
orqali mavzularni tushunarliroq qilib yetkazishga mo‘ljallangan;
- o nlayn platformalar: Hemis, Moodle, Google Classroom, Microsoft Teams
kabi platformalardagi darslar, testlar va topshiriqlari kiradi;
- virtual laboratoriyalar va simulyatorlar: a maliy mashg‘ulotlarni virtual
muhitda imitatsiya qilib bajarish imkoniyatini yaratadi;
- i nteraktiv doska va stollar, planshetlar,videoproyektorlar, smart-TV, 3D
VR-ko‘zoynaklari : o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi faol muloqot va vizual
yordamni oshiradi;
- e lektron ta‘lim resurslari : e lektron darsliklar, ishlanmalar, testlar,
videodarslar va onlayn ma‘ruzalardan foydalanish uchun foydalaniladi;
- a loqaning zamonaviy vositalari : elektron pochta, messenjerlar (Telegram,
WhatsApp) va forumlar orqali tezkor axborot almashish.
Ta’limda zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy
etilishi fan sohalarini axborotlashtirishni, o’quv faoliyatini intellektuallashtirishni,
integratsiya jarayonlarini chuqurlashtirishni, ta’lim tizimi infratuzilmasi va uni
boshqarish mexanizmlarini takomillashtirishga olib keladi.
Oxirgi yillarda ta‘lim jarayonida sun‘iy intellektdan (AI - artificial
intelligence ) foydalanish dolzarb mavzuga aylanmoqda. Bu turdagi jarayonda
o‘quvchilarga bilim berish, o‘qituvchilarga yordam ko‘rsatish va ta‘lim sifatini
oshirish uchun intellektual algoritmlardan foydalaniladi. AI-ni ta‘lim jarayoniga
tadbiq etish natijasida quyidagi yangi imkoniyatga yo’l ochiladi :
- o‘quvchilarning bilim darajasini tahlil qiladi
- individual ta‘lim yo‘lini taklif qiladi;
- avtomatik test tuzadi va tezkor baholashni amalga oshiradi;
- o‘quvchilar qilgan xatolarini tahlil qilib, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi;
- virtual o‘qituvchi sifatida qiyin mavzularni tushuntirib beradi;
- vaqt talab qiladigan ishlarni avtomatlashtiradi (kichik dasturlar yaratish,
matnlar tahlili, hujjat tayyorlash, statistika)...
13

Natijada ta‘lim individuallashadi, samaradorlik oshadi, o‘qituvchining yuki
kamayadi va talabalar bilimni tezroq o‘zlashtiradi.
Pedagogik ta’lim jarayonlariga zamonaviy axborot texnologiyalari 2 xil
usulda tadbiq etish mumkin:
1. Nazariy-amaliy darslarda - bunda ta’lim jarayonini olib borishda
mualliflik, ofis va fan uchun maxsus dasturlardan foydalanish qo’l keladi.
2. Masofaviy tarzda - onlayn ta’lim deyiladi, bunda ta’lim jarayonini olib
borishda ta’limni boshqarish tizimlari (LMS - Learning Management System)
platformalaridan foydalanish mumkin. Zamonaviy axborot texnologiyalarining
ta’lim jarayonlariga joriy etilishi ma‘lumotlarni modellashtirish orqali fan sohasini
chuqur o’zlashtirilishiga, o’quv faoliyatining xilma-xil tashkil etilishi hisobiga
tinglovchining mustaqil faoliyati sohasining kengayishiga, o‘quvchida axborot
madaniyatining shakllanishiga, o’quvchilarda fanga qiziqishni va faollikni
oshirishga olib kelishi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Axborotli ta’lim jarayoni
oldindan pedagogik loyihalangandagina ko’zlangan maqsadga erishish mumkin.
Demak, AKTdan foydalanishning afzalliklari quyidagilar:
- dars samaradorligi oshadi: m atn, tasvir, audio va video birlashgan holda
o‘quvchilarda qiziqishni kuchaytiradi;
- individual o‘qitish imkoni: h ar bir o‘quvchining mustaqil bilim olishi
kuchayadi;
- axborotga tezkor kirish: i nternet orqali istalgan ilmiy-amaliy resurslardan
foydalanish imkoni;
- masofaviy ta‘lim: j oy va vaqtdan qat‘i nazar, o‘quv jarayonini davom
ettirish;
- nazorat va baholashning avtomatlashuvi: t estlar, elektron jurnallar va
reyting tizimlari orqali adolatli baholash ta‘minlanadi.
1.2. Elektron o'quv resurslar i ning ta'lim samaradorligiga ta'siri
14

Ta’lim jarayonining samaradorligini ta’minlovchi eng yetakchi manbalardan
biri, raqamli ta’limning markaziy komponenti hisoblangan elektron o‘quv
resurslaridir. Elektron resurslar – bu raqamli shaklda mavjud bo‘lgan va
foydalanuvchi tomonidan kompyuterlar, mobil qurilmalar yoki internet orqali
ishlatilishi mumkin bo‘lgan axborot, ma‘lumot yoki materiallardir. Ular ta‘lim,
tadqiqot, biznes, tibbiyot va boshqa sohalarda keng qo‘llaniladi. Elektron resurslar
maxsus dasturlar yordamida yaratiladi, tahrirlanadi, so‘ngra fayl ko‘rinishida
doimiy xotirada yoki internetda saqlanib qo‘yiladi. Foydalanuvchilarga bunday
resurslar lokal xotira qurilmalari va internet tarmog‘i orqali tez yetkazilishi
mumkin.
Elektron resurslar talabalarga zamonaviy va samarali ta‘lim olishga yordam
beradi, pedagoglarga esa o‘quv jarayonini qulay tashkil etish, o‘qish materiallarini
tez va aniq tarqatish imkonini beradi. Shuningdek, elektron resurslar ta‘limda
yangi imkoniyatlar yaratadi, talabalarning qiziqishlarini oshiradi va ta‘limni global
darajaga olib chiqadi. Elektron resurslar, jumladan, elektron kitoblar, internet
manbalari, multimedia materiallar, onlayn platformalar va yordamchi dasturlar
ta‘limning har bir bosqichida ishlatilib, bilim olishning samaradorligini oshirishga
yordam beradi. Shuningdek, ular ta‘lim jarayonini soddalashtirish, uni
individuallashtirish va yangiliklarni jadal joriy etishga imkoniyat yaratadi. Quyida
elektron resurslarning ta‘lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyati haqida batafsil
ma‘lumotlar keltirilgan :
- Ta‘lim jarayonini ilg‘or texnologiyalar bilan boyitish .
Ta‘lim jarayonida elektron resurslar zamonaviy va interaktiv elementlar bilan
boyitiladi. Masalan, audio va videomateriallar, grafiklar, animatsiyalar va 3D
modellar talabalarga mavzularni yaxshiroq tushunish va yodlash imkonini beradi.
Texnologiyalarning bu turi ta‘limni jonlantirib, uni ko‘z bilan ko‘rish va eshitish
orqali o‘rganishga yordam beradi, bu esa ta‘limning samaradorligini oshiradi.
- Raqamli kontent va ta‘lim materiallarini tez taratish .
Elektron resurslar yordamida o‘quv materiallari talabalarga tez va oson
taratiladi. Onlayn platformalar orqali muallimlar dars materiallarini, testlarini va
15

boshqa resurslarni talabalarga jonli tarzda yuborishlari mumkin. Bu o‘quv
jarayonini jadallashtiradi va talabalarning har bir dars uchun yanada qiziqishini
oshiradi. Shuningdek, bilimlarning bir xil tarzda tarqatilishiga erishiladi.
- Distansion ta‘lim imkoniyatlarini ta‘minlash .
Elektron resurslar ta‘limning distansion shaklini samarali olib borishga yordam
beradi. Oquvchilar va muallimlar o‘rtasidagi geografik masofa yoki vaqt
to‘siqlarini yengish imkonini beradi. Misol uchun, Moodle, Google Classroom,
Zoom kabi platformalar orqali dunyo bo‘ylab talabalar bilan o‘quv jarayonini
tashkil etish mumkin. Bu, ayniqsa, tibbiy ta‘limdagi murakkab mavzularni
tushunish va ularni samarali o‘rganishda ahamiyatli.
- Interaktiv yondoshuv va mavzuga nisbatan qiziqishni oshirish .
Elektron resurslar interaktiv yondoshuvni ta‘minlaydi, ya‘ni talabalar va
muallimlar o‘rtasida muloqotning yangi shakllarini yaratishga yordam beradi.
Masalan, onlayning videokonferensiyalar, forumlar va chatlar orqali talabalar
savollarini berib, muhokamalarga qo‘shiladilar. Bu interaktiv jarayon talabalarning
o‘quv jarayoniga qiziqishini oshirib, bilimni mustahkamlashga yordam beradi.
- Ta‘limning individuallashtirilishi .
Elektron resurslar talabalarga o‘qish tizimini o‘zlashtirish va
individuallashtirish imkoniyatini beradi. Masalan, onlayn kurslar, videolar va
testlar talabalarga o‘qish tempini o‘zlari belgilashga imkon yaratadi. Elektron
platformalar ta‘lim jarayonida talabalarning shaxsiy ehtiyojlarini hisobga olishga
yordam beradi, ularning olishlarini o‘qish va muvaffaqiyatli baholashga
asoslangan individual yo‘nalishlarni taqdim etadi.
- Ma‘lumotlarning tezkor tahlili va baholash .
Elektron resurslar talabalarning natijalarini tezkor va avtomatik baholash
imkonini beradi. Masalan, testlar va baholash tizimlari talabalarning bilimlarini
o‘lchash va natijalarni zudlik bilan aniqlashga yordam beradi. Bu muallimlarga o‘z
vaqtida talabalarning o‘qishini kuzatish va ularga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish imkonini
beradi. Buning natijasida o‘qish jarayoni samarali bo‘ladi.
- Yangiliklarning tez olish va joriy etish imkoniyati .
16

Elektron resurslar talabalar va muallimlar uchun yangiliklarni tez olish va
ularni tizimga joriy etish imkonini beradi. Har qanday zamonaviy tadqiqotlar,
ilmiy maqolalar va yordamchi manbalar onlayn tarzda mavjud. Bu ta‘lim
muassasalariga o‘zlarining ta‘lim muhitini zamonaviy va innovatsion saqlashga
yordam beradi.
- Global ta‘lim imkoniyatlarini kengaytirish .
Elektron resurslar talabalarga global ta‘lim imkoniyatlarini yaratishga yordam
beradi. Mobil ilovalar, onlayn kurslar, e- kitoblar va boshqa manbalar orqali
talabalar dunyoning turli burchaklaridan kelgan muallimlar bilan o‘qish va
ma‘lumot almashish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu, o‘qish jarayonini yanada
kengaytirib, talabalarni global ta‘lim imkoniyatlari bilan tanishtiradi.
- Ta‘lim jarayonidagi samaradorlikni oshirish .
Elektron resurslar ta‘lim jarayonini osonlashtirish va samaradorligini
oshirishga yordam beradi. Ularning yordamida o‘quv materiallari tizimli,
uyushqoq va aniq bo‘ladi, bu esa talabalarning mazmunni o‘zlashtirishini
osonlashtiradi. Shuningdek, muallimlar uchun ham o‘quv jarayonini boshqarish,
baho berish va materiallarni jadal joriy etish osonlashadi.
Elektron resurslarning xususiyatlari:
- raqamli shaklda (fayl ko’rinishida) saqlanadi va tarqatiladi;
- interaktivlik xususiyati foydalanuvchilarning ishtirokini talab qiladi;
- oson yangilish va yangiliklarni tezkorlik bilan yetkazish tezkor yangilanish
xususiyatiga taalluqli;
- tezkor kirish imkoniyati i nternet yoki qurilmalar orqali ma‘lumotlarga istalgan
vaqtda kirish mumkinligi bilan izohlanadi.
Elektron resurslarning afzalliklari:
A xborot manbai: ular tezkor ma‘lumot olishni ta‘minlaydi.
O‘quv jarayonini individuallashtirish: foydalanuvchilar o‘z ehtiyojlariga mos
materiallarni tanlab o‘rganishi mumkin.
Interaktiv imkoniyatlar: e lektron resurslar interaktiv testlar, multimedia va
simulyatsiyalardan foydalanishni ta‘minlaydi.
17

Global miqyosda kirish: i nternet orqali dunyo miqyosida ma‘lumot olish
mumkin.
Samaradorlik: e lektron resurslar vaqtni tejash va ma‘lumotlarni samarali
tarqatishga yordam beradi.
Elektron resurslarning asosiy turlari quyidagilar:
1) Elektron hujjatlar:
- e lektron kitoblar (e-books);
- elektron jurnallar va maqolalar;
- elektron ensiklopediyalar va lug‘atlar.
2) Multimedia materiallar:
- videolar (darslar, treninglar, vebinarlar);
- audio materiallar (audiokitoblar, podkastlar);
- rasmlar, animatsiyalar va 3D modellar.
3) Onlayn ma‘lumot bazalari:
- ilmiy tadqiqotlar uchun ma‘lumot bazalari ( Scopus, Web of Science);
- a xborot resurslari (onlayn arxivlar, ma‘lumot markazlari).
4) Ta‘lim platformalari:
- o nlayn ta‘lim platformalari (Coursera, Khan Academy, Udemy);
- LMS (Learning Management System) – Moodle, Blackboard.
5) Interaktiv dasturlar va simulyatorlar:
- i nteraktiv o‘yinlar va testlar;
- m axsus sohalar uchun trenajyorlar , simulyatorlar.
6) Onlayn infratuzilma va aloqa vositalari:
- v eb-saytlar va bloglar;
- e lektron pochta va xabar almashish tizimlari.
7) Mobil ilovalar:
- t ibbiyot, ta‘lim, til o‘rganish va boshqa sohalar uchun mobil ilovalar.
8) Dasturiy ta‘minot:
- taqdimot va dizayn yaratish dasturlari (PowerPoint, Canva);
- m ualliflik dasturlari (Authoring tools).
18

Elektron ta’lim resurslaridan o‘quv jarayonida to‘liq foydalanish natijasida
ma’lumotlarni xotiraga yaxshi qabul qiladilar, mazmunni anglaydilar, bevosita
o‘qituvchi hamkorligida mavzuni tahlil qiladilar, taqqoslaydilar,
umumlashtiradilar, muammolarni yechish jarayonida mustaqil izlanadilar,
kutilayotgan natijaga erishishning yo‘l va vositalarini mustaqil ravishda
aniqlaydilar. Zamonaviy dasturlash vositalarida tayyorlangan elektron ta’lim
resurslarining sifati darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, ta’lim berish jarayoni
shuncha natijali bo‘ladi. Elektron ta’lim resurslari qo‘llanilgan darslarda o‘quvchi
va o‘qituvchi o‘rtasidagi pedagogik hamkorlik o‘quvchini dars davomida befarq
bo‘lmaslikka, mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanishga olib keladi, fanga bo‘lgan
qiziqishlari doimiyligini ta’minlaydi.
Bugungi kun yoshlari uchun yaratiladigan elektron ta’lim resurslariga talab ham
ancha murakkab. Ta’lim resurslari har tomonlama mukammal, zamonaviy, yoshlar
e’tiborini tortadigan va yangiliklar bilan boyita oladigan bo‘lishi kerak. Zamonaviy
dasturlash tillaridan foydalanib yaratilgan elektron ta’lim resurslarini ta’lim
jarayoniga taqbiq etish orqali o’q uvchilarning bilim boyligi oshiriladi, esda qolishi
kuchaytiriladi, darslar qiziqarli tashkil etiladi, o‘quvchilarning o‘z ustida ishlashiga
da’vat qiladi, natijada tafakkur rivojlanadi, dunyoqarashi kengayadi, o’quvchi
shaxsiy fikrini bayon qilish va uni himoya qilishni o’rganadi. Xulosa qilib
aytganda, elektron shaklda tayyorlangan o‘quv materiallari o‘qitishning barcha
shakllarida yuqori sifat va samarani kafolatlaydi.
II BOB. “ BUYRAKLAR FUNKSIONAL ANATOMIYASI”
MAVZUSINI MUALLIFLIK DASTURLARI YORDAMIDA LOYIHALASH
2.1. Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan kompyuter dasturlari va ilovalar
19

Ta'lim jarayoniga AKT lardan samarali foydalanish va ko'zlangan maqsadga
erishish uchun, avvalambor, darsning elektron resurslarini maxsus dastur va
ilovalar yordamida loyihalash zarur bo'ladi.
Authoring tools dasturlari - kontentni yaratish, ishlab chiqish va tahrirlash
uchun mo‘ljallangan dasturiy ta‘minotlar majmuidir . Ular yordamida matn,
grafika, animatsiya, audio va videoma‘ruzalar, taqdimotlar, interaktiv
elementlardan foydalangan holda kontentni osonlik bilan yaratish mumkin.
Kontent — bu ma‘lumot yoki ma‘lumotlarning turli formatlarda ifodalanishi .
T a'lim soha si da elektron resurslarni loyihalashda quyidagi kontent turlaridan
foydalanila nish mumkin :
№ Kontent turi Elektron resurs lar Format
1 . Matnli kontent Elektron kitob ( e-Book)
2 . Rasmli kontent Grafiklar
3 . Audio kontent Audioma‘ruzalar
Audio qo‘ llanmalar
4 . Video kontent Videoma‘ruzalar
Videotreninglar
Mahorat darslar
5 . Interaktiv kontent Vizual flesh- animatsiyalar
Imitatsion o‘yinlar
Grafik testlar
Ta q dimotlar
Virtual reallik ( VR)
Authoring tools yordamida kontent yaratish jarayonida muallif bevosita
materialning strukturasini, mazmunini va shaklini belgilaydi.
20

Bu dasturlarning o‘ziga xos xususiyati - qo‘shimcha texnik ko‘nikmalarni talab
qilmasdan, foydalanuvchiga turli xil multimedia kontentlari (matn, grafika,
animatsiya, video, testlar va interaktiv elementlar)ni yaratishga imkon beradi.
Mualliflik vositalari – bu o‘quv kontenti ishlanmalarining vositalari. Ular
yordamida ta‘limni boshqarish tizimining (LMS) ma‘lumotlar bazasiga
joylashtiriladigan o‘quv materiallar (elektron o‘quv qo‘llanmalar, prezentatsiyalar,
simulyatorlar, videotreninglar, testlar) yaratiladi. Mualliflik vositalari turlari:

21

Ms PowerPoint - animatsion taqdimotlar yaratuvchi
universal dastur. Microsoft Office paketi tarkibiga kiradi.
Taqdimot (prezentatsiya) - slaydlardan iborat fayl, fayl
kengaytmasi ppt, pptx, pps, pptm. Dastur versiyalari: sWord
95, 98, 2003, XP, 2007, 2010, 2013, 2016, 2019... Dastur versiyasi yangilanib
borgan sari funksional imkoniyatlari oshib boradi. Dasturga deyarli barcha
kontentlar bilan integratsiya bo‘la oladi. Universalligi shundaki, bu dastur bepul,
ishlash oson, qulay, interfeys oddiy va tushunarli, tezligi past kompyuterlarda ham
muammosiz ishlaydi, eng asosiysi - turli kontentlarni joylab bir butun kursni bir
faylga loyihalash mumkin. Dastur nazariy va amaliy darslarni to‘liq loyihalashga
moslashgan.
PowerPoint interfeysi tuzilishi
1 - dastur oynasini boshqarish paneli 7 - gorizontal va vertikal lineyka
22

2 - tez ochish paneli 8 - slaydlar ro‘yxati oynasi
3 - dastur menyulari 9 - slaydlar ro‘yxati oynasini yopish
4 - lentani yashirish-ko‘rsatish tugmasi 10 - slaydni tahrirlash oynasi
5 - dastur to‘g‘risida ma‘lumot 11 - slayd to‘g‘risida ma‘lumot yozish
6 - komandalar lentasi 12 - holatlar qatori (stroka sostoyaniya)
Dasturning imkoniyatlari:
- bepul, rus tilidagi versiyasi mavjud;
- yengil ishlaydi, interfeys oddiy, ishlash qulay va oson (mutaxassis bo‘lish
shartmas);
- tayyor shablonlari mavjud;
- matn muharriri;
- grafik dizayner, unga rasmlarni, geometrik figuralarni joylash va tahrirlash;
- jadval, strukturalar, diagrammalar qo‘shish;
- matnli, rasmli, interaktiv testlar yaratish;
- ob‘ektlarga animatsiyalar qo‘llash;
- bir slayddan ikkichisiga o‘tganda ajoyib effektlarni qo‘shish;
- trigger funksiyasi;
- makros orqali funksiyalarni kengaytirish mumkin, makrosni esa ChatGPT
sun‘iy intellekt tizimidan dan so‘rab olish mumkin;
- slaydga audio va videokontentlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri joylash va slayd ichida
ularni ishga tushirish
- interaktiv o‘yinlar, muloqot dialoglari yaratish;
- bir faylga yuzlab slaydlarni joylash;
- slaydlarni rasm, pdf-formatlarda saqlash;
- offlayn rejimda ishlaydi, loyiha yaratish va uni ishga tushirish uchun internet
tarmog‘i shart emas...
Slayd - dasturning alohida oynasi bo‘lib, unga ob‘ektlarni joylash mumkin. Har
bir ob‘ektiga animatsiya, effekt, dizayn, makros orqali komandalar berish mumkin.
23

iSpring - elektron o‘quv kurslarni yaratish uchun
imkoniyatlarning keng to‘plamlarini taqdim etadigan kuchli
dasturiy instrumentlar paketini o‘z ichiga oladi.
PowerPoint dasturiga integratsiyalangan holda ishlaydi.
24

Imkoniyatlari va afzalliklari:
- interfeys oddiy, rus va ingliz tillarida, unda elektron resurslarni loyihalash
uchun mutaxassis bo‘lish talab etilmaydi;
- nazariy va amaliy darslarni to‘liq loyihalash;
- tekstlarni pdf formatga o‘girib elektron kitob yaratish;
- onlayn rejim: loyihalarni ispring cloud onlayn platformasiga SCORM standart
bo‘yicha publikatsiya q ilish ;
- offlayn rejim: loyihalarni PowerPoint slaydlariga joylash;
- ovoz yozish va ularni tahrirlash;
- ekrandagi demonstratsiya jarayonlarini yozib olish;
- veb-kameradan tasvir yozib olish;
- matnli va grafik testlar tuzish;
- longridlar (muloqot trenajerlar) yaratish;
- interaktiv dinamik taqdimotlar yaratish;
- .PPT, .PPTX, .PPS, .PPSX formatdagi fayllarni Flash (.SWF) va HTML5
formatiga konvertatsiyalash;
- kontentlarni jamlab bir butun kurs yaratish, uni lokal diskda saqlash va veb-
platformasiga joylash;
Kamchiliklari:
- pullik (14 kun bepul, keyin pul to‘lash kerak);
- interfeysdagi funksiyalarni ishlatish uchun internetga ulanib, ispring
platformasida registratsiyadan o‘tib, shaxsiy akkauntga kirish lozim;
- kuchliroq konfiguratsiya talab qiladi.
Google Classroom - onlayn o‘quv platformasi. Unda
kurslarni yaratish uchun google.com sahifasidan
ro‘yxatdan o‘tish va akkauntga ega bo‘lish zarur bo‘ladi.
Platforma topshiriqlar, testlar yaratish uchun moslashgan.
Onlayn rejimda ishlagani uchun talabalarga kurs manzili havola etilishi shart.
Platformaning imkoniyatlari va afzalliklari:
25

- bepul;
- interfeys oddiy, ishlash oson, qulay, o‘zbek va rus tilida;
- matnli ma‘rulalar, elektron kitoblar yuklash;
- vizual vebinarlar o‘tkazish;
- alohida guruhlar yaratib, ularga tinglovchilarni qo‘shish;
- platformada smartfon, planshet va kompyuterda ishlashga moslashgan;
- matnli va grafik testlar, topshiriqlar yaratish;
- tinglovchilar o‘zlashtirishini nazorat qilish;
- baholarni ota-onalar ko‘rish imkoniyati.
Kamchiliklari:
- platformadan faqat gugl-pochta akkaunti bor talabalar foydalanadi;
- testga vaqt qo‘yib bo‘lmaydi;
- vebinarda foydalanuvchini boshqarish imkoniyati yo‘q;
- bepul tarifda 200 talabadan ortig‘i qo‘shila olmaydi.
Iren - amaliy dars va mustaqil ish uchun matnli hamda grafikli test
yaratish dasturi. Dastur 2 qismdan iborat: server va kliyent qismlari.
Server qismda testlar yaratiladi va tarmoqqa tarqatiladi. Kliyent
qismi xohlagan brauzerda ishlaydi.
Imkoniyatlari va afzalliklari:
- bepul;
- interfeys rus tilida, oddiy, tushunarli, ishlashga qulay;
- dastur yengil ishlay, Windows XP va undan keyingi versiyalarni muammo-siz
ishlaydi;
- rasmli testlar yaratish;
- 5 xil rejimda test yaratish mumkin:
1) 1 va ko‘p javobli testlar;
2) yozib javob yozib kiritishli testlar;
3) moslikni aniqlash testlari;
4) javoblarni ketma-ket joylash testlari;
26

5) javoblarni klassifikatsiyalash testlari.
- oddiy “Bloknot” dasturida yaratilgan testlarni konvertatsiya qilish;
- testga vaqt chegarasi, ball, baho, foiz qo‘yish, savol-javoblarni aralashtirish;
- testlarni avtonom ishlash hamda offlayn va onlayn rejimda uzatish;
- testni html - formatga konvertatsiya qilish va uni talabalarga avnonom holda
ishlashi uchun tarqatish;
- offlayn rejimda ishlaganda internet tarmog‘i talab qilinmaydi;
- onlayn rejimda ishlaganda internet tarmog‘ida masofaviy ishlash mumkin,
bunda test ishlaganda talaba internet tarmog‘idan ko‘p Mb va katta tezlik talab
qilmaydi;
- bir vaqtda 1000 dan ortiq talabani testlash mumkin, server qismi nagruzkaga
tushmaydi;
- natijalarni arxivlash;
- testni kompyuter, planshet, smartfonlarda ishlash mumkin;
- kliyent qismi uchun maxsus dastur talab qilinmaydi, xohlagan brauzer
(masalan, Google Chrome, Safari, Opera) bo‘lsa yetarli;
- test yaratganda har bir talabaga login va parollar yaratiladi.
Kamchiliklari deyarli yo‘q.
Bandicam - veb kameradan va ekrandagi harakat-larni
audio va videoformatga yozib olib mualliflik videokurslari
yaratuvchi dastur.
Imkoniyatlari va afzalliklari:
- bepul;
- interfeys oddiy, qulay, tushunarli, rus tilida;
- veb-kameradan mahorat darsi yaratish;
- ekrandagi harakatlarni demonstratsiya qilish;
- audio va videoformatlar sifatini, o‘lchamini sozlash;
- MR3, WAV, MR4 , AVI , format da saqlash,
27

- videodarslik yaratish jarayonida ekranga chetiga matn qo‘yib qo‘yish
(masalan, mavzu nomini);
- demonstratsiya jarayonida sichqoncha ko‘rsatkichini qayerga borganini xira
bo‘yab ko‘rsatib turish;
- offlayn rejimda ishlaydi;
- zapis starti oldidan soniya qo‘yish (masalan, 3sek.,2sek.,1sek., start);
Kamchiliklari deyarli yo‘q.
Articulate - elektron o‘quv kurslarni yaratish uchun
imkoniyatlarning keng to‘plamlarini taqdim etadigan
kuchli dasturiy instrumentlar paketini o‘z ichiga oladi.
Articulate yordamida interaktiv kontent, viktorina,
so‘rovlar, baholash va shu kabilardan foydalangan holda taqdim etilayotgan
axborotning ko‘rgazmaliligiga erishish mumkin.
Articulate – to‘liq funksional va yuqori sifatli interaktiv o‘quv resurslarni
yaratish uchun instrumentlar paketi hisoblanadi. Ushbu dastur elektron kurslar
ishlanmalari kabi test va imtihon materiallarni ham vositalarning bitta blokida
birlashtiradi. Articulate foydalanishda kuchli va oddiy instrumentlarni o‘z ichiga
oladi, ular yordamida elektron o‘qitiluvchi va test materiallarni ishlab chiqish va
rasmiylashtirish amalga oshiriladi. Articulate ishlab chiqilayotgan elektron o‘quv
kurslarga turli xildagi interaktiv ob‘ektlarni kiritish, Flash-formatning funksional
imkoniyatlaridan foydalanish imkonini beradi, shu bilan birga, elektron ta‘lim
uchun mo‘ljallangan materiallarning yuqori sifatiga va ko‘rgazmaliligiga erishish
mumkin.
Paketlar tarkibiga quyidagi dasturlar kiradi:
Articulate Presenter - flesh-prezentatsiyalarni va elektron o‘quv kurslarni tez
yaratadi.
Articulate Quizmaker - flesh-viktorinani tez yaratadi.
Articulate Engage – elektron kursga interaktiv kontentni oson qo‘shib qo‘yadi.
Video Encoder – videoni ommaviy flesh formatga konvertatsiyalaydi.
28

eXe learning –elektron ta‘lim uchun materiallarning XHTML
redaktori. U Web-ishlanma uchun HTML redaktorni yoki
murakkab ilovalarni o‘rganish zaruriyatisiz o‘quv va metodik
Web materiallarni loyihalash, ishlab chiqish va nashr qilish uchun o‘qituvchilar va
olimlar uchun instrumentlarni o‘z ichiga oladi. eXe mavjud bo‘lgan bir qator
cheklovlarni yengib o‘tish uchun ishlab chiqilgan:
Veb-avtoringning ko‘pgina dasturlari ta‘lim jarayonini o‘zlashtirish uchun
yetarlicha ko‘p hajmli kursni o‘qish talab etadi, o‘quv materiallarni nashr qilish
uchun intuitiv-tushunarli yoki moslashtirilgan bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun
o‘qituvchilar va olimlar o‘quv materialni onlayn nashr qilish uchun ushbu
texnologiyalarni qabul qilishmadi. eXe o‘qituvchilarga malakali rasmiylashtirilgan
o‘qitiluvchi veb-sahifani nashr qilish imkonini beradigan instrumentlarning
intuitivliligini va ulardan foydalanishning oddiyligini ta‘minlaydi. Bugungi kunda
kontentni boshqaruvchi o‘rgatiluvchi tizimlar (Learning CMS) yetarli darajada
(veb-ishlanmalar uchun yoki veb-saytlarning malakali tajribali ishlab
chiquvchilarining hatti-harakatlari uchun dasturning imkoniyatlariga nisbatan) veb-
kontent avtoringning instrumentlarini taklif etishmaydi. eXe tarkibida LCMS
bo‘lgan kontentni boshqaruvchi o‘rgatiluvchi tizimlar oson joriy etilishi yoki
import qilinishi mumkin bo‘lgan veb-nashrlarning malakali imkoniyatlaridan
iborat bo‘lgan instrumentlar hisoblanadi.
Ko‘plab CMS, shu jumladan, LCMS yagona veb-serverga ulanadigan mualliflik
materiallarni yaratish uchun talab etiladigan markazlashtirilgan modeldan
foydalanadi. Bu bog‘lanishning eng kichik o‘tkazish imkoniyatiga ega yoki
umumiy ulanish mavjud bo‘lmaganda mualliflarni cheklaydi. eXe serverga ulanish
zarur bo‘lmagan holda ishlanmalarning avtonom instrumenti sifatida ishlab
chiqilgan. Ko‘plab intuitiv muhitini CMS va LCMS WYSIWYG ("nimani ko‘rsam
natijada shuni olaman") ta‘minlamaydi, bunda mualliflar materiallari nashr
qilingandan keyin brauzerda qanday ko‘rinishga ega bo‘lishini ko‘rishlari mumkin,
asosan bu avtonom rejimdagi ishlanmalarga taalluqlidir. WYSIWYG funksional
29

eXe foydalanuvchilarga materiallari onlayn nashr qilingandan keyin qanday
ko‘rinishda bo‘lishini ko‘rish imkonini beradi.
Lectora - interaktiv multimedia-kontentni yaratish uchun va
baholash uchun o‘zini yaxshi tavsiya etgan Lectora mualliflik
platforma e-Learning va mobil qurilmalar uchun versiyani nashr
qildi. Lectora Online – guruh a‘zolariga kurs tarkibi bilan
almashinish va o‘zgartirish imkonini beradi. Lectora Online tabletkalarda nashr
qilish uchun ko‘plab shablonlarga ega (publishing to tablets).
Ishlab chiquvchining sayti: exelearning.org
30

2.2. Nazariy darslarni Autoring tools dasturlarida loyihalash
Bu mavzuni loyihalash uchun Autoring tools dasturlaridan foydalaniladi. Loyiha
yordamida mavzuni nazariy va amaliy qismini to‘liq yoritib berish, natijani
baholash mumkin. Loyihani offlayn ko‘rinishda dars jarayonida qo‘llash mumkin,
undan tashqari internet platormalarga chop etib (publikatsiya), masofaviy ta‘lim
uchun onlayn rejimda taqdim etish mumkin. Undan tashqari platformaga joylangan
loyihani talabalar mustaqil ta‘lim sifatida qo‘llashi, o‘z-o‘zini baholashi mumkin.
Dastlab loyiha modelini yaratish zarur:

31Mavzu
Nazariy qism
Amaliy qism
Ma'lumot turini tanlash Topshiriqlar turini tanlash
Dastur turini tanlash Dastur turini tanlash
Bevosita elektron
resurslarni yaratish Bevosita elektron
resurslarni yaratish
Tayyor loyihalarni bir
dasturga jamlash
Ta'lim jarayoniga tadbiq
etish, serverga
publikatsiya qilish

Nazariy dars turi bo‘yicha elektron resurslarni loyihalashtirish natijasida
talabalar nazariy bilimlarni o‘zlashtiradi. Buning uchun loyihaga elektron
resurslarning taqdimot, audio va videoma‘ruza, elektron kitob shakllari kiritilishi
lozim.
Nazariy dars elektron resurslarini loyihalashtirish modelini quyidagicha chizish
mumkin:
32"BUYRAKLAR FUNKSIONAL ANATOMIYASI”
mavzusining nazariy qismi bo‘yicha elektron
resurslarini loyihalash
Mavzu bo‘yicha matnli, grafikli
ma’lumotlar to‘plash Ob’ekt :
- internet, Gilroy Atlas kitobi
Dinamik taqdimot yaratish, bunda matn
va rasmlardan foydalaniladi Ob’ekt:
PowerPoint dasturi
Matn va rasmlardan foydalanib elektron
kitob yaratish Ob’ekt:
Word dasturi
Mualliflik audio va videoma’ruza
tayyorlash Ob’ekt:
Bandicam dasturi
Yaratilgan elektron resurslarni bir
dasturga jamlash Ob’ekt:
PowerPoint dasturi
Taqdim etish

PowerPoint dasturida taqdimotlar yaratish bosqichlari:
Taqdimot yaratish:
Matn va rasmlarni ma‘lumotlarni slaydlarga qo‘yish:
33

Slaydlar dizaynini tanlash:
Slaydlarga o‘tish effektlarini sozlash:
Taqdimotni demonstratsiya formatda saqlash
34

Elektron kitob yaratish
Word dasturi yaratiladi, unga matnli va rasm ma‘lumotlar kiritiladi:
35

Tahrirlash tugagandan so‘ng fayl PDF-formatda saqlanadi:

Bandicam dasturida audio va videoma‘ruzalar yaratish
36

Домой menyusi - yozilgan resurslarni ko‘rish oynasi.
Основное menyusi - yozilgan videoma‘lumotni saqlash manzili, avtomatik
zapisni tugatish, yozish jadvali funksiyalarini sozlash mumkin.
Видео menyusi - start-stop tugmalarini klaviaturadan boshqarishni sozlash,
kursorni ko‘rsatish, sichqoncha tugmasini bosgandagi ekranda effekt paydo
bo‘lishi, demonstratsiya rejimida veb-kamera yoqish funksiyalarini sozlash
mumkin. Undan tashqari audio va videoformatni sozlash ham mumkin.
Изображение menyusi - skrinshotlar formatini sozlash, skrinshot klaviaturasi
tugmasini qo‘shishni sozlash oynasi.
37

Ekran rejimini sozlash:
- ekran maydonini qo‘lda tanlash tugmasi
- tayyor maydon o‘lchamlarini tanlash
- butun ekranni tanlash rejimi
- ekranda ochiq turgan dastur chegarasini
avtomatik tanlash tugmasi
- kursor atrofi maydonini tanlash tugmasi
- faqat ovoz yozish rejimini yoqish tugmasi
Veb-kamera rejimi oynasi:
Yuqorisidagi gorizontal panelda chapdan
o‘ngga: umumiy komandalar,
oynani katta-lashtirish -
kichiklashtirish, veb-kamera va
videoformatni sozlash,
indikatorlar, yozish-stop, скриншот tugmalari mavjud.
Dastur sozlamasi ( настройка ):
Аудио - ovoz yozish drayveri, mikrofon, audioformat, ovoz faylni alohida
saqlashni sozlash tugmalari. Agar Запись звука - dan belgi olib
tashlansa, ovoz yozish funksiyasi o‘chadi.
38

Веб-камера - drayverni tanlash, demonstratsiyaga kamerani qo‘shish va uning
pozitsiyasini (joyini) ko‘rsatish sozlash tugmalari mavjud. Agar
Параллельно сохранять dan belgi olib tashlansa, demonstratsiya
rejimida ekranga veb-kamera yoqilmaydi.
Sichqoncha ko‘rsatkichini ko‘rsatish va unga effekt berish sozlamasi oynasi :
Показать курсор - ko‘rsatkichni ko‘rsatish tugmasi
Эффект щелчков мыши - tugmani bosganda ekranga effekt berish sozlamasi
Эффект подсветки курсора - ko‘rsatkich atrofini xira rang bilan bo‘yash
39

Логотип oynasi - ekranga rasmli logotipni qo‘yish sozlamalari oynasi
Текст oynasi - ekranga matn yozib qo‘yish sozlamalarini qo‘shish.
Опция oynasi - startdan oldin soniyani kiritish sozlamalari oynasi.
Demonstratsiya rejimi - bu ekranda qaysi dastur ochilsa, shuni videoga yozib
olish rejimi, masalan, taqdimotni ochib, uni tushuntirib yozib olish mumkin.
Bunda agar veb-kamera yoqib qo‘yilsa, demonstratsiyani yozganda ekran
burchagida ma‘ruzachi ko‘rinib turadi.
Veb kamera rejimi - bu ma‘ruzachini to‘g‘ridan-to‘g‘ri videoga yozib olish
rejimi.
Videoma‘lumotlarni yozish tugagandan so‘ng videofayl proyekt papkasiga saqlab
qo‘yish tavsiya qilinadi.
Tayyor loyihalarni bir dasturga jamlash bosqichlari:
1. Nazariy dars uchun yaratilgan ma‘lumotlarni ish stolda “Buyrak funksional
anatomiyasi” papkasiga joylanadi.
2. PowerPoint dasturida yangi taqdimot yaratiladi.
3. Umumiy menyu slaydi yaratiladi va undagi ob‘ektlar:
taqdimot ob‘ekti - “Buyraklar funksional anatomiyasi.pps” fayli bilan havola
( гиперссылка ) orqali bog‘lanadi;
e-book ob‘ekti - “Buyraklar funksional anatomiyasi.pdf” fayli bilan havola
orqali bog‘lanadi.
40

Гиперссылка komandasini ochish uchun
ob‘ekt ajratib olinadi,
sichqoncha o‘ng tugmasi
bosiladi, Giperssыlka
komandasi tanlanadi.
Гиперссылка - bu ob‘ektni slayd, fayl,
internet sahifa bilan
bog‘lash komandasi. Bu
komanda faqat
demonstratsiya rejimida
ishlaydi. Havola
qo‘yilgan ob‘ekt ustiga kursor olib borilganda belgisi
chiqadi.
4. 2-slaydga - audio va videoma‘ruza qo‘yiladi.
412- slaydga
havola
qo'yiladi
3-slaydga
havola
qo'yiladi
4-slaydga
havola
qo'yiladi

5. Menyu slaydidagi videoma‘ruza ob‘ekti 2-slayd bilan bog‘lanadi.
6. Loyiha PowerPoint dasturining iSpring Suite 11 menyusidan html-formatda
publikatsiya qilinadi.
7. Nazariy dars loyihasi tayyor, uni tekshiruvdan
o‘tkazib, amaliyotga tadbiq qilish mumkin.
Ob‘ektni fayl va veb-sahifa bilan bog‘lash
Ob‘ektni slayd bilan bog‘lash
42

2. 3 . Amal iy darslarni Autoring tools dasturlarida loyihalash
Amaliy dars turi bo‘yicha elektron resurslarni loyihalashtirish natijasida
talabalar amaliy bilimlarni o‘zlashtiradi. Buning uchun mahorat darsi videosi,
topshiriqlar, testlar, muloqot simulyatori yaratilib loyihaga kiritilishi lozim.
Amaliy dars elektron resurslarini loyihalashtirish modelini quyidagicha chizish
mumkin:
43"BUYRAKLAR FUNKSIONAL ANATOMIYASI”
mavzusining amaliy qismi bo‘yicha elektron
resurslarini loyihalash
Mahorat darsi
videokontenti yaratish Ob’ekt :
Bandicam dasturi
Drag&Drop texnologiyasi:
1-topshiriqni yaratish Ob’ekt:
PowerPoint dasturi
Drag&Drop texnologiyasi:
2-topshiriqni yaratish Ob’ekt:
PowerPoint dasturi
Muloqot simulyatori yaratish Ob’ekt:
iSpring dasturi
Yaratilgan elektron resurslarni bir
dasturga jamlash Ob’ekt:
PowerPoint dasturi
Taqdim etishGrafikli test yaratish Ob’ekt:
Iren dasturi

Bandicam dasturi yordamida mahorat darsini yozib olish
Bu dasturda mahorat darsi yozib olish uchun veb-kamera rejimi yoqiladi,
mikrofon tanlanadi va shovqinsiz auditoriyada mahorat darsi yozib olinadi.
Sozlash ketma-ketligi quyidagicha amalga oshiriladi:
- mikrofon drayveri tanlanadi;
- mikrofon sezgirligi oshiriladi;
- yozishni boshlash uchun HDMI tugmasi
bosiladi;
- REC qizil tugmasi bosiladi.
Yozish faol holatda yuqoridagi panelda
pauza va stop tugmalari paydo bo‘ladi.
Pau s a - yozishni vaqtincha to‘xtatish.
Stop - yozishni tugatish.
44

Yozilgan videofaylni rabochiy stoldagi Проект nomli papkaga saqlanadi.
Drag&Drop (meni top) texnologiya bo‘yicha 1-topshiriq
Drag&Drop grafikli topshiriq 3 qismdan tuziladi:
1-qism : rasm va unga qo‘yilgan savollar
2-qism : rasmga mos keluvchi matnlar
3-qism : baholash ob’ekti
Topshiriqni bajarish uchun rasmda so‘ralgan joylarga unga mos keluvchi
matnni surish olib borish kerak bo‘ladi. Agar javob to‘g‘ri bo‘lsa, matn rasmda
qoladi, xato bo‘lsa, matn joyiga qaytadi, ya’ni moslikni topish zarur. Bu
topshiriqni yaratish uchun bizga makros (VBA kodi) kerak bo‘ladi, bu makros
internet tarmog‘idan yuklab olish mumkin. Kontentni yaratish bosqichlari:
- PowerPoint dasturi yangi bo‘sh slayd yaratiladi;
- slayd markaziga buyrak rasmi import qilinadi, buyrak tuzilmalariga
chiziqlar tortiladi, har bir chiziq uchiga bo‘sh to‘rtburchak ob’ekt qo‘yiladi;
- chekkada bo‘sh to‘rtburchak ob’ektlar soni va o‘lchami bilan teng ob’ektlar
yaratiladi va ichiga rasm tuzilmalariga mos terminlar yoziladi;
- matnli ob’ektlarga makros bog‘lanadi va ularning slayd qobig‘ida
boshlang‘ich-tugash nuqtalari sozlanadi;
- xato va to‘g‘ri javob uchun ovoz effektlari kiritiladi;
- natijani baholash ob’ekti yaratiladi va unga hisoblash makrosi biriktiriladi,
bu makros kodini chatgpt tuza oladi.
PowerPoint dasturiga ob’ekt ( фигура )lar qo‘yish
45

Ob’ekt ichiga matn yozish uchun ob’ekt kontekst menyusidan Изменить
текст komandasi bosiladi. Shrift formatini o‘zgartirish uchun Главная
menyusidagi Шрифт panelidan foydalaniladi.
46Ob’ekt formatini
tahrirlash uchun
ob’ekt ajratib
olinadi, sichqoncha
o‘ng tugmasi bilan
kontekst menyu
ochiladi, Формат
фигуры -
komandasi
bosiladi.
Bu komanda
ob’ektni
rangini, fonini,
qalinligini
tahrirlaydi.
Chap oyna - komandalar ro‘yxati
O‘ng oyna - chap oynada tanlangan
komandaning funksiyalari oynasi
Заливка - ob’ekt ichi foni
Цвет линии - ob’ekt chegarasi
rangi
Тип линии - ob’ekt chegarasi
formati

Slayd markaziga rasmni, o‘ng chekkasida javoblar ustunini, chapda pastda
baholash tugmasini joylashtirish mumkin.
Ob’ektlarni slaydga qo‘yib bo‘lgandan keyin slaydning umumiy ko‘rinishi
quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Endi matnli figuralarni o‘rniga mos tushirganda shu joyda qolishi va xato
joyga qo‘yganda javoblar ustuniga qaytishi uchun makros yuklash kerak bo‘ladi:
Alt+F11 tugmalari bosiladi >> Strl+M >> makros fayl yuklanadi, shundan
keyin STRL+F4 orqali VBA oynsidan chiqiladi. Shundan so‘ng ustundagi
javoblarning har biriga ushbu makrosni bog‘lash kerak, ya’ni javobni olib bo‘sh
katak ustiga olib borganda to‘g‘ri-xatoligini tekshiruvchi kod ishga tushsin: ob’ekt
ajratib olinadi >> Вставка menyusi >> Действие .
47

Oxirgi bosqichda F5 tugma bilan demonstratsion rejimga o‘tiladi, Shift+Alt
tugmalari bosilib, har bir matnli ob’ektning boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari
belgilab olinadi:
boshlang‘ich nuqtasi - ob’ekt ushlanadi, ustundagi joyiga olib borib
Shift+Alt+sichqoncha chap tugmasi bosiladi, oynaga boshlang‘ich nuqta
sozlangani haqida xabar chiqadi;
tugash nuqtasi - xuddi shu ob’ekt qayta ushlanadi, rasmdagi to‘g‘ri
joylashgan o‘rniga olib Shift+Alt+sichqoncha chap tugmasi tugmalari bosiladi,
oynaga tugash nuqta sozlangani haqida xabar chiqadi;
nuqtalarni o‘chirish va boshidan sozlash - demonstratsiya rejimida ob’ekt
ajratib olinadi Tab + sichqoncha chap tugmasi bosiladi, oynaga tozalanganlik
xabari chiqadi.
Xabar oynasi ko‘rinishi.
48По щелчку мыщи
oynasi
Запуск макроса
Drag&Drop makrosi
tanlanadi
ОК

Rectangle 45 - bu ob’ektning ichki nomi (pryamougolnik 45)
Slayddagi ob’ektlar nomlarini ko‘rish uchun:
Главная > Выделить > Область выделения
komandasi bosiladi.
Natijada o‘ng tomonda vertikal oyna paydo bo‘ladi,
unda ob’ektlarning nomlarini ko‘rishimiz mumkin.
Bu oyna ochiq tursa ob’ektlar bilan ishlash qulay
bo‘ladi.
Endi ovoz effektlarini sozlash uchun yangi matn figurasi
bo‘sh maydonga qo‘yilib unga ovoz birik-tiriladi:
1) Главная > Вставка > Фигуры > Надпись ------------->
2) Ob’ektga ovoz matni yoziladi.
3) Ob’ekt ajratib olinib, Главная > Вставка > Действие
tugmasi bosiladi --------------------------------------------->
4) По щелчку мыши oynasida to‘g‘ri javob uchun ovoz,
По наведении указателя мыши oynasida xato javob uchun ovoz effekti
tanlanadi:
49

Javob ob’ektlari soni 15ta bo‘lganda quyidagicha baholash mumkin:
15-17 harakatda 100% to‘g‘ri javob berganda: 5 baho
18-20 harakatda 100% to‘g‘ri javob berganda: 4 baho
21-24 harakatda 100% to‘g‘ri javob berganda: 3 baho
Urinishlar soni 25 dan oshganda: qoniqarsiz
Buning uchun har bir harakatni sanaydigan makros qo‘yish mumkin yoki
oddiygina sanab turish mumkin. Makros kodini chatgpt dan so‘rab olish olsa
bo‘ladi. Alt+F11 tugmasi bosilib, Insert > Module oynasiga qo‘yiladi:
Alt+F4 tugmasi bosi VBA oynasi yopiladi. Yangi figura slaydga qo‘yiladi,
unga yangi makros biriktiriladi. Endi demonstratsiya rejimida ushbu figura
bosilganda undagi son 1 martaga oshadi.
Fayl pptm formatda, ya’ni makros saqlovchi formatda proyekt papkasiga
saqlab qo‘yiladi.
50

Drag&Drop (meni top) texnologiya bo‘yicha 2-topshiriq
Bu topshiriq ham xuddi 1-topshiriqdek yaratiladi. Bunda o‘rta ustunda turgan
javoblar o‘ng va chap tomonlarga to‘g‘ri saralab qo‘yilishi lozim.
18 ta javob ob’ektlari uchun baholash mezonini qo‘yidagicha tuzish mumkin:
18-20 urinishda 100% to‘g‘ri saralaganda: 5 baho
21-24 urinishda 100% to‘g‘ri saralaganda: 4 baho
25-30 urinishda 100% to‘g‘ri saralaganda: 3 baho
Urinishlar soni 31dan oshganda: qoniqarsiz
Fayl pptm formatda, ya’ni makros saqlovchi formatda proyekt papkasiga saqlab
qo‘yiladi.
iSpring dasturida muloqot simulyatori yaratish
Muloqot simulyatori - bu virtual maslahatchi va yuzer o‘rtasidagi muloqot
jarayonini simulyatsiya qilish uchun yaratilgan dastur. Bu simulyator talabalarni
51

turli vaziyatlarda muloqot qilishga o‘rgatish maqsadida foydalaniladi. iSpring
dasturi xuddi shu simulyatorni tuzishda qo‘l keladi.
Mavzu bo‘yicha muloqot proyekti yaratganda savol-javob usulini qo‘llash
mumkin. Bunda virtual muloqotchi - savol beradi , talaba - javob beradi.
Muloqot tugaganda talabaga dastur olgan ballini e’lon qiladi. Demak, bu proyektni
kichik sun’iy intellekt yaratish desak ham bo‘ladi.
Muloqot sahnalardan (ssena) iborat bo‘lib, ularni yaratishni bosqichlarini ketma-
ket ko‘rib chiqamiz.
- iSpring Suite 11 dasturi yangi proyekt va yangi ssenariy yaratiladi;
Новая сцена - yangi sahna yaratish komandasi.
Стартовая цена - 1-ssenani belgilash komandasi.
Удалить - ajratib olingan sahnani o‘chirish.
Галерея - personajni va fonni tanlash oynasini ochish.
Озвучивание - muloqotga ovoz qo‘shish oynasini ochish.
Перевод - muloqot tekstlarini import va eksport qilish menyusi.
Свойства - muloqotga ball qo‘yishni sozlash menyusi.
Плеер - muloqot qobig‘ini sozlash oynasini ochish.
Просмотр - sahnani ishga tushirish.
52

Публикация - yaratilgan muloqot sahnasini lokal diskka, iSpring cloude
platformasiga chop etish oynasini ochish.
Sahna oynasi
ТЕКСТ - personaj va talaba muloqotini kiritish menyusi.
ОФОРМЛЕНИЕ - personajni va fonni tanlash menyusi.
СВОЙСТВА - ssena rangini tanlash menyusi.
#1 - birinchi sa hna.
1 - personajni tanlash oynasini ochish.
2 - personaj emotsiyasini tanlash tugmalari.
3 - talaba tanlashi kerak bo‘lgan 1-javob kiritiladigan oyna.
4 - talaba tanlashi kerak bo‘lgan 2-javob kiritiladigan oyna.
5 - talaba javob berishi kerak bo‘lgan yangi javobni qo‘shish tugmasi.
6 - 1-javobni boshqa personaj bilan bog‘lash va javobni o‘chirish tugmalari.
7 - sahnani ko‘rish oynasini ochish tugmasi.
8 - boshlang‘ich sahna qilib belgilash tugmasi.
9 - sahnani o‘chirish tugmasi.
10 - sahnani saqlash va yopish tugmasi.
Har qaysi sahna alohida sozlanadi, personaj savoli, to‘g‘ri va notug‘ri
javoblar kiritiladi, javobga qarab personaj emotsiyasi tanlanadi, personaj
53

orqasidagi fon tanlanadi. Har bir javobda muloqotni davom qilish uchun uni
boshqa sahna bilan bog‘lanadi.
Ko‘k rangli ob’ektlar - sahnalar
Ko‘k rangli strelkalar - sahna javobini boshqa sahna bilan bog‘lash.
#1 sahna misolida muloqot jarayonining ishlash prinsipini ko‘ramiz:
1-sahna ishga tushganda personaj mavzu bo‘yicha savollarga tayyormisiz savolini
beradi - a) tayyorman javobi bosilsa, 2-sahna ishga tushadi;
b) tayyor emasman javobi bosilsa, 3-sahna ishga tushadi.
Shu tarzda muloqot davom qiladi. Har 1 sahnada to‘g‘ri javob uchun ball
qo‘yish mumkin. Ball qo‘yishga ruxsat berish uchun Svoystva menyusidan
baholash funksiyasi yoqiladi. Keyin har bir sahnadagi javoblar uchun ball qo‘yib
chiqish mumkin.
54

Baholash opsiyasini yoqganda umumiy ballni kiritish shart, u 0-100 atrofida
kiritiladi.
Savolni oson-qiyinligiga qarab har xil ball belgilash mumkin, xato javob
uchun minus ball ham belgilash mumkin.
Savollar ovoz qo‘shish uchun Озвучивание menyusi bosiladi.
Закрыть режим озвучивания - tahrirlashni saqlash va va oynani yopish.
Записать - ovoz yozish oynasini ochish.
Из файла - tayyor audiofaylni sahnaga ulash.
55

Редактировать звук - yozib olingan ovozni qirqish, shovqinni kamaytirish ovoz
darajasini tahrirlash oynasini ochish tugmasi.
Удалить - yozib olingan ovozni o‘chirish.
Ovoz muloqot jarayonida avtomatik ishga tushadi.
Ovoz yozish oynasi
- mikrofon indikatori - mikrofonni tanlash
- matnni ovozga aylantirish oynasini ochish tugmasi, o‘zbek tilini o‘qiy
olmaydi, rus va ingliz tillarini esa bemalol o‘qiy oladi.
- ovoz yozish davomiyligini ko‘rsatuvchi taymer.
Начать запись tugmasi bosilganda Продолжить va Завершить tugmalari paydo
bo‘ladi. Продолжить - to'xtatib turish, Завершить - tugatish tugmasi.
Tayyor ssenariyni chop etish - publikatsiya
Мой компьютер - ssenariyni lokal diskka HTML5 formatda saqlash, bunda chop
etilgan ssenariy brauzerda ishga tushiriladi.
Размер в браузере - havolasi orqali ssenariyning ekrandagi o‘lchamini sozlash.
Качество - ssenariy grafigi sifatini sozlash.
ispring cloud - ispring cloud internet platformasiga eksport qilish.
ispring learn - ispring learn internet platformasiga eksport qilish.
LMS - SCORM 1.2 standartiga mos formatda eksport q ilish .
56

Сценарий проект papkasiga "Dialog simulator.html" nomi bilan chop etiladi.
Matnli va grafikli test yaratish
Matnli va grafik test yaratish uchun Iren dasturidan foydalanamiz.
- yangi te st yaratish, faylni ochish, testni sa q lash tugmalari
- testni html formatga eksport q ilish .
- yangi savol turini tanlash va yaratish tugmasi.
- savolni o‘chirish tugmasi.
- testlash jarayonida savolni yashirish tugmasi.
- savol muhimligini kiritish tugmasi (shartmas).
- savoldagi javoblarni avtomatik aralashtirish funksiyasini qo‘shish oynasini
ochish tugmasi (shartmas).
- savollar o‘rnini o‘zgartirish tugmalari.
- test profilini (xususiyatlarini) sozlash.
- savolni va javoblarni kiritish oynasini ochish.
- tuzilgan savolni tekshirib ko‘rish oynasini ochish.
- javob variantlari yaratish va uni o‘chirish tugmalari.
- javoblar o‘rnini o‘zgartirish tugmasi.
Savol turini tanlash:
- 1 yoki 1 nechta javobni belgilash
- yozib javobni kiritish
57

- moslikni topish
- ketma-ketlikda joylashtirish
- klassifikatsiyaga ajratish
Savol kiritiladigan oyna kontekst-menyusi orqali savolga rasm qo‘yish
mumkin yoki CTRL+V tugmalari orqali buferdagi rasmni qo‘yish mumkin.
Javob kiritiladigan oyna kontekst-menyusi orqali javobga rasm qo‘yish mumkin
yoki CTRL+V tugmalari orqali buferdagi rasmni qo‘yish mumkin.
1 yoki 1 nechta javobni
belgilash rejimida savollar
kiritish. Bunda to‘g‘ri javob
yoki javoblarga belgi qo‘yish
zarur.
Javob yozish rejimida savol
yaratish. Bunda javob oynasiga
faqat to‘g‘ri variantlar kiritish
mumkin.
Moslikni aniqlash rejimida savol
yaratish. Bunda chap tomonda
savol, o‘ng tomonda esa javoblar
58

kiritiladi, testlash jarayonida savolga mos javobni savol to‘g‘risiga qo‘yish zarur
bo‘ladi.
Ketma-ketlikda joylashtirish
savoli yaratish. Bunda javoblar
kiritiladi, testlash jarayoni-da
javoblarni 1,2,3,4 ketma-ketlikda
joylashtirish talab qilinadi.
Ma’lumotlarni kategoriyalarga
ajratish rejimida savol yaratish.
- kategoriya nomini kiritish
- kategoriya taalluqli javob-larni
kiritish
- kursor turgan kategoriyani
o‘chirish tugmasi
Testlash jarayonida kategoriya-ga
taalluqli javobni birik-tirish talab
qilinadi.
Test profil oynasi tugmasi orqali ochiladi. Profil test jarayoniga taalluqli
bo‘lib, unda funksiyalarni kiritish mumkin:
59

- test ishlash uchun vaqtni cheklash (vaqt daqiqalarda kiritiladi);
- savollar, javoblar o‘rnilarini almashtirish;
- natijani baho, ball, foizlarda e’lon qilish;
- test natijalarini ko‘rish.
Просмотр - test savollari yaratganda uni oldindan tekshirib ko‘rish funksiyasi.
- testni to‘g‘ri-noto‘g‘ri ishlaganlik indikatori, 0%-noto‘g‘ri, 100%-to‘g‘ri ;
- to‘g‘ri javobni ko‘rsatishni so‘rash tugmasi ;
- javoblar o‘rnini ilk holatga qaytarish va savolga qaytadan javob berish
tugmasi ;
- javoblar o‘rnini almashtirish va savolni qaytadan ishlash.
Test shakllantirilgandan so‘ng uni avtonom rejimda ishlash uchun html
formatga konvertatsiya qilish kerak bo‘ladi. Buning uchun o‘ng
tomondagi tugma bosilib, test Проект papkasiga eksport qilinadi.
Amaliy dars loyihasi uchun yaratilgan elektron resurslarni
bir joyga jamlash va ta’lim jarayonida foydalanish
1. PowerPoint dasturida yangi taqdimot yaratiladi.
2. Umumiy menyu slaydi yaratiladi va undagi ob’ektlar:
Drag-Drop ob’ekti - "Drag-Drop-1.pptm" va "Drag-Drop-2.pptm" fayllari
bilan havola orqali bog‘lanadi;
Dialog simulator ob’ekti - "Dialog simulator.html" fayli bilan havola orqali
bog‘lanadi.
Test ob’ekti - "Buyraklar funksional anatomiyasi.html" fayli bilan havola
orqali bog‘lanadi.
3. Loyiha PowerPoint dasturidagi iSpring Suite 11 menyusidan html-formatda
Публикация tugmasi orqali “buyraklar.pptm” nomi bilan lokal diskga chop
qilinadi.
60

4. Amal iy dars loyihasi tayyor, uni tekshiruvdan
o‘tkazib, amaliyotga tadbiq qilish mumkin.
Loyihadan bevosita amaliy darslarda foydalanish uchun shaxsiy kompyuter
yoki noutbuk, TV, sensor ekran yoki videoproyektor va ularni bog’lovchi HDMI
simi kerak bo’ladi. Uni sichqoncha orqali boshqarish maqsadga muvofiq.
Sensor ekran orqali ishlatish uchun unda Windows operatsion tizimi
o’rnatilgan bo’lishi kerak. Loyihani lokal diskga ko’chirib, “buyraklar.pptm” fayli
ishga tushiriladi.
Masofaviy foydalanish uchun loyiha html formatda publikatsiya qilinadi va
serverga yuklanadi. Bunda server loyihani ishga tushiruvchi havola manzili taqdim
qiladi. Uni internetdan ishga tushirish uchun Google Chrome brauzeriga taqdim
qilingan havola manzili kiritilib Enter tugmasi bosiladi.
61Drag-Drop-1.pptm
Drag-Drop-2.pptm
fayllariga havola
qo'yiladi
Dialog simulator.html
faylliga havola
qo'yiladi
Buyraklar funksional
anatomiyasi.html
fayliga havola
qo‘yiladi

XULOSA
Raqamli texnologiyalar ta'limda yangi davrni boshlab berdi. Ular ta’lim
berish jarayonlarini tubdan o‘zgartirdi va yangi imkoniyatlar eshigini ochdi. Ushbu
texnologiyalarni kengroq qo‘llash orqali o'qitish sifatini yanada oshirish va
qo‘shimcha imkoniyatlar yaratish mumkin.
Jumladan, Prezidentimiz tomonidan ta’lim tizimiga katta e’tibor berilayotgan
bugungi kunda, barcha o‘qituvchilar va talabalar zimmasiga katta ma’suliyat
yuklaydi. Buning zamirida talabalar albatta zamonaviy tibbiy bilimlarga ega
bo‘lishi va jahon yoshlari bilan bemalol raqobat qila olish darajasiga ko‘tarish
yotadi.
Ta’limda tahsil oluvchilarning bilimlarni faqat eslab qolishning o‘zi bugungi
kunda yetarli bo‘lmay qoldi. Endilikda ta’lim jarayonida talabalarini zeriktirib
qo‘ymaydigan, mustaqil va keng doirada fikrlashga, mustaqil ishlashga
yo‘naltirilgan har xil metodlardan va o‘qitish vositalaridan, elektron
platformalardan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun
pedagoglarga elektron resurslarni mualliflik dasturlari yordamida loyihalashtirib,
ularni internet veb-platformalariga joylab borish, ularni muntazam yangilab turish,
talabalarning platformalardan foydalanish monitoringini yuritish zarur bo‘ladi.
Natijada talabalar darsdan so‘ng yakka tartibda ishlash va o‘z bilimlarini oshirish
imkoniyatiga ham ega bo‘ladilar.
Xulosalar:
- AKT ta’lim sifatini oshiradi: axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanish o‘quv jarayonini zamonaviy, interaktiv va vizual qilish orqali
o‘quvchilarning qiziqishini va bilimni o‘zlashtirish darajasini oshiradi;
62

- o‘quv jarayonini individuallashtiradi: kompyuter dasturlari, onlayn
platformalar va multimedia vositalari har bir o‘quvchining shaxsiy qobiliyati va
sur’atiga moslashgan holda ta’lim berilishini ta’minlaydi;
- mualliflik dasturlari ta’limni boyitadi: o‘qituvchining o‘zi tomonidan
yaratilgan interaktiv darslar, test tizimlari, videoroliklar va elektron qo‘llanmalar
o‘quv materialini aniq, mazmunli va zamonaviy shaklda yetkazish imkonini
yaratadi;
- bilimni nazorat qilish samarali bo‘ladi: elektron jurnal, test tizimlari va
onlayn nazorat vositalari orqali o‘quvchilarning bilim darajasini tez, aniq va
shaffof baholash mumkin;
- ta’limda vaqt va resurslar tejaladi: AKTdan foydalanish qo‘shimcha chop
etish xarajatlarini kamaytiradi, darsga tayyorgarlikni yengillashtiradi va o‘qituvchi
mehnatini optimallashtiradi;
- ta’limni interfaol qiladi: prezentatsiyalar, simulyatsiyalar, virtual
laboratoriyalar va multimediya elementlari o‘quvchilarning faol ishtirokini
ta’minlab, ularda mustaqil ishlar qilish ko‘nikmasini rivojlantiradi;
- axborot madaniyatini shakllantiradi: AKTdan foydalanish orqali
o‘quvchilarda raqamli savodxonlik, axborotdan to‘g‘ri va xavfsiz foydalanish
ko‘nikmalari rivojlanadi;
- mualliflik dasturlari o‘qituvchining ijodkorligini oshiradi: bu dasturlar
pedagogga o‘z uslubini yaratish, darslarni yangi formatda tashkil etish va
innovatsion yondashuvlarni joriy etish imkonini beradi;
- mualliflik dasturlari: nazariy va amaliy darslarni to‘liq yoritib berishni
ta’minlaydi, chunki ma’lumotlar ta’lim oluvchiga barcha format va shakllarda
yetkaziladi.
Tavsiyalar:
1. Ta'lim berishga oid yangi innovatsion g'oyalar yaratib, ularni
raqamlashtirgan holda nazariy va amaliy darslarga joriy qilib borish.
63

2. Talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini ta’minlash uchun platformalarga
elektron resurslarni joylab borish, uni yangilab borish, talabalar harakati
monitoringini yuritish, har oyda kamida bir marta monitoring natijalarini ta’lim
oluvchilarga e’lon qilib borish;
3. Chet el LMS platformalariga raqobatdardosh bo‘la oladigan milliy
platformalarni yaratish, bepul tarif rejasi bilan ta’minlash hamda PRO yoki
Premium tarif rejalarini iloji boricha arzon narxlarda tavsiya qilish;
4. Kuzatuvlarga ko‘ra, ko‘pchilik pedagoglar faqat Word, PowerPoint, Excel
dasturlarida ishlashni biladi xolos, shuning uchun ularning kompyuter
savodxonligini muntazam oshirib borish, ayniqsa mualliflik dasturidan samarali
foydalanishni o‘rgatuvchi masofaviy kurslar tashkil qilish, kursdan muvaffaqiyatli
o‘tgan tinglovchilarni darajali sertifikat berish. Yuqori daraja olgan xodimlarga
oylik maoshlariga 1 o'quv yili davomida ustama xaqlar qo'shib berish.
5. Raqamli texnologiyalarni ta'limga joriy qilishni yanada takomillashtirish
maqsadida pedagog xodimning ta'lim jarayonida AKT dan foydalanishning
statistik monitoringini shakllantirish.
64

FOYDALANILGAN ADABIY O TLAR RO‘YXATI
O‘zbekiston Respublikasining qonun, farmon va qarorlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 2023 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi “Ta‘lim to‘g‘risida”gi
O'RQ- 637-son li Q onuni .
3. O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 24 avgustdagi "Innovatsion faoliyat
to'g'risida"gi O'RQ-630-sonli Qonuni
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025 yil 05 maydagi “ Ta lim sifatiniʼ
ta minlash va ta lim xizmatlari ko rsatish tizimini takomillashtirish bo yicha
ʼ ʼ ʻ ʻ
qo shimcha chora-tadbirlar to g risida
ʻ ʻ ʻ ” gi PF-76-sonli Farmoni.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “ 2022–2026
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida ” gi PF-60-sonli Farmoni.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 11 sentyabrdagi
““ O'zbekiston - 2030 ” strategiyasi to'g'risida ” gi PF-158-sonli Farmoni.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 oktabrdagi “Ilm-fanni
2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF - 6097-
sonli Farmon i.
8. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 31 dekabrdagi
“ Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bog‘liq tizimni
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida “ gi VM-824-sonli qarori.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
2. Mirziyoev SH.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-jild. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 592 b.
65

3. Mirziyoev SH.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. 2-jild. T.: “O‘zbekiston”, 2018. – 507 b.
4. Mirziyoev SH.M. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va
kelajagi farovon bo‘ladi. 3-jild.– T.: “O‘zbekiston”, 2019. – 400 b.
5. Mirziyoev SH.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. 4-jild.– T.:
“O‘zbekiston”, 2020. – 400 b.
Asosiy qo‘llanma va adabiyotlar
1. A.N.Aripov, T.K..Iminov. O‘zbekiston axborot-kommunikatsiya texnologiya-
lari sohasi menejmenti masalalari. -T .: Fan va texnologiya, 2018 y.
2. A.N.Aripov, X.M.Mirzaxidov, Sh.X.Shermatov va boshqalar. Davlat
boshqaruvida axborot-kommunikatsiya texnologiyalar. Umumiy tushunchalar.
Jahon tajribasi. O‘zbekistonda joriy etish istiqbollari. Fan va texnologiya, 2019.
3. Anne M. Gilroy, Brian R.MacPherson. Atlas of Anatomy, 5-th Edition – USA,
Thieme Group, 2020 y. - 213-240 p.
4. Шейман Дж.A., Патофизиология почек, 5-e издание. Изд. Просвещение /
БИНОМ. 2020 г. - 18-40 стр.
5. M.T.Привес, Н.K.Лынков, В.И.Бушкович, "Анатомия человека", 2019 г. -
294-329 стр..
6. R.E.Xudoyberganov, N.K.Aaxmedov, X . Z . Zoxidov va boshkalar. - "Odam
anatomiyasi". 2020 y . - 316-337 - betlar
7. N. K. Axmedov. "Atlas odam anatomiyasi" II - tom. 2021 y. - 165 - 182 betlar.
Internet saytlar
1. www.gov.uz - O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali.
2. www. lex .uz - O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik ma’lumotlar milliy
bazasi .
3. www.natlib.uz – Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi.
4 . www.elucidat.com - mualliflik dasturlari to’g’risidagi veb-sayt (ingliz tilida).
5 . www. lifel.ru - elektron ta’lim to’g’risidagi veb-sayt (rus tilida).
6. www.chatgpt.com - sun’iy intellekt bot tarmog’i (ingliz tilida) .
66

Ta'limda AKTdan samarali foydalanish

Sotib olish