Ta’limni tashkil etishnig asosiy shakli sifatida - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	252.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

14 Sotish

Ta’limni tashkil etishnig asosiy shakli sifatida

Sotib olish

“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr ta’lim yo‘nalishi sirtqi bo‘lim
2 - kurs talabasi ____-guruh
“ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Ta’limni tashkil etishnig asosiy shakli sifatida
Tayyorlagan :
Qabul qilgan:
– 2024

MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………..…...3
I BOB TA’LIM TURLARI VA SHAKLLARINING TAVSIFI
1.1. Ta’lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendensiyasi………………………7
1.2. Darsda
o’quvchilar o‘quv faoliyatini tashkil etish zamonaviy shakllarining
turlari…………………………………………………………………..…….……12
II-BOB TA'LIM JARAYONINI TASHKIL ETISHNING ODATIY
SHAKILLARI
2.1.
Ta’lim shaklining bosqichlari……………………………………………...…17
2.2.Ta’lim
shakllari – ta’lim texnologiyasining tarkibi……………………...……….24
XULOSA …………………………………………………………………………34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………..…………………37
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Dars- bevosita o`qituvchi rahbarligida aniq
belgilangan
vaqt davomida muayyan o`quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta`lim
jarayonining
asosiy shakli hisoblanadi. Darsda har bir o`quvchi xususiyatlarini
hisobga
olish , barcha o`quvchilarning mashg`ulot jarayonida o`rganilayotgan fan
asoslarini
egallab olishlari ularning idrok etish qobiliyatlari va ma`naviy- axloqiy
sifatlarini
tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratib beriladi.
Sinf-dars
tizimiga garchi 350 yil avval asos solingan bo`lsa-da, bugungi kunda
ham
keng ko`lamda foydlanilmoqda . Uning asosiy mazmuni o`quv ishlarini tashkil
etishning
o`ziga xos shakli sifatida quyidagilarni o`z ichiga oladi:
-
bir xil yoshdagi va taxminan bir xildagi tayyorgarlik darajasiga ega bo`lgan
ta`lim
oluvchilar ,ya`ni o`quvchilar sinfni tashkil etadi.
-sinf
faoliyati yagona yillik reja va dastur asosida doimiy dars jadvali bo`yicha
tashkil
etiladi, buning natijasida bolalar maktabga yilning bir vaqti va oldindan
belgilangan
kun soatlarida kelishlari kerak bo`ladi.
-mashg`ulotlarning
asosiy birligi dars hisoblanadi.
-dars
odatda bir fan yoki mavzuga bag`ishlangan bo`ladi, shu bois , ta`lim
oluvchilar
sinfda bitta material ustida ishlaydilar.
-darsda
ta`lim oluvchilarning ishiga ta`lim beruvchi rahbarlik qiladi , u o`z fani
bo`yicha
o`qish natijalarini , har bir ta`lim oluvchining alohida bilimini baholaydi .
O`quv
yili oxirida pedagogik jamoa , ya`ni ta`lim beruvchilar xulosalari bo`yicha
ta`lim
oluvchini keyingi sinfga o`tishi haqida qaror qabul qilinadi.
Kurs ishining maqsadi
: Ta’lim muassasasi ijtimoiy pedagogining ish
texnologiyalari
mavzusini o’rganish.
Kurs ishining vazifasi
:
-yaxlit
o`quv -tarbiyaviy jarayonning tartibli ketishini ta`minlovchi aniq tashkiliy
tizim;

-jarayonlarning
oddiy boshqarilishi ;
3

-muammoning jamoa bo`lib muhokama qilinishi , masalaning yechimini birgalikda
izlash
jarayonida ta`lim oluvchilar o`rtasida o`zaro munosabatlarning shakllanish
imkoniyati

-ta`lim
beruvchining ta`lim oluvchilar va ularning tarbiyasiga doimiy emotsional
ta`sir
ko`rsatishi ;
-ta`limning
emotsionalligi , o`quv faoliyatiga musobaqalashish elementlarini kiritish
uchun
sharoitning yaratilishi .
Kurs ishining obekti: Ta’lim
muassasasi ijtimoiy pedagog faoliyati.
Kurs ishining predmeti:
Ta’lim
muassasasi ijtimoiy pedagogining ish texnologiyasi.
Ta’lim
turlari va shakllarining tavsifi. Didaktik goyalar (tizimlar) tarixiy
tarakkiyot
jarayonida yangi goyalar bilan boyib davr talabiga mos keluvchi tizimlarga
aylanadi. Didaktik tizimlarning
ketma-ketligi o’qitish nazariyasi va amaliyotining
umumiy
konuniyatidir.
Ta’lim
turlari (yunoncha «species» aloxida, uziga xos xususiyatga ega) ukuv
jarayonini
tashkil etish va amalga oshirishga nisbatan turlicha yondashuvdir.
Pedagogik
tizimlarning asosiy turlari quyidagilardir:
 arxaik
(ibtidoiy);
 qadimgi
(Shumer, Misr, Xitoyda eramizdan avvalgi uchinchi ming yillik);
 avestiy
(Baktriya, Sugdiyona, Xorazmda – eramizdan avv. VII-VI asrlar);
 yunon
(Ellins, rim-yunon , rim – eramizdan avv. V-I asrlar);
 o’rta
asr (dogmatik, sxolastik V-XVI asrlar);
 yangi
(tushuntirish, tushuntirish-kurgazmali , dasturlashtirilgan , masofali
o’itish muammoli-dasturlashtirilgan ,
kompyuterlashtirilgan innovasion);
 xorijiy
(tushuntirish, tushuntirish-kurgazmali, dasturlashtirilgan, muammoli-
dasturlashtirilgan,
kompyuterli ukitish, masofali , Internet yordamida o‘qitish va shu
kabilar)
.
Avesto g’oyalariga
ko’ra shakllangan pedagogik tizim eramizdan avvalgi VII-VI
asrlarda
Markaziy Osiyo xududida zardushtiylik dini yuzaga kela boshlaganda tashkil
topdi.
“Avesto” zardushtiylik mukaddas manbai bulib, u uz davrining ensiklopediyasi
4

xisoblagan. “Avesto” goyalariga binoan bolalar va yoshlarni ukitish xamda
tarbiyalash
quyidagilardan iboratdir:
1. diniy
va ma’naviy tarbiyalash ;
2. jismoniy
tarbiya;
3. o’qish
va yozishga o’rgatish.
Yoshlarni
tarbiyalashda ona yerga, atrof-muxit , tabiatga muxabbat xissini
uygotish
muxim yunalish xisoblangan. “Avesto”da barkamol shaxs obrazi xakida
anik
tasavvurlar ifoda etilgan.
Dars - ta’limni tashkil etish asosiy shakli. Dars ta’lim
jarayonining yaxlitligi
nuqtai
nazaridan ta’limning asosiy tashkiliy usuli xisoblanadi. Unda sinf-dars
tizimining xususiyatlari
aks etadi , unda o’quvchilarni ommaviy kamrab olish,
tashkiliy
tartib va ukuv ishlarining muntazamligi ta’minlanadi. Dars iqtisodiy
jixatdan
foydalidir. o’quvchilar xamda sinf jamoasining individual xususiyatlarini
bilishi
o’qituvchi uchun xar bir ukuvchi faoliyatiga ragbatlantiruvchi ta’sir
kursatishga
imkon beradi. Dars doirasida ommaviy, guruxli va individual ta’lim
shakllarini
birlashtirish imkoniyati uning rad etib bulmaydigan ustunligi xisoblanadi.
Dars bevosita
ukituvchi raxbarligida anik belgilangan vakt davomida muayyan
ukuvchilar
guruxi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shakli sanaladi.
Darsda
xar bir ukuvchi xususiyatlarini xisobga olish, barcha ukuvchilarning
mashgulot
jarayonida urganilayotgan fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok
etish
kobiliyatlari va ma’naviy-axlokiy sifatlarini tarbiyalash xamda rivojlantirish
uchun
kulay sharoitlarni yaratiladi.
Dars
ta’limning boshqa shakllaridan farq qiluvchi uziga xos belgilarga ega,
chunonchi:
ukuvchilarning doimiy guruxi, ukuvchilar faoliyatiga ularning xar biri
xususiyatlarini
xisobga olish bilan raxbarlik kilish, urganilayotgan fan asoslarini
bevosita
darsda egallab olish (bu belgilari darsning fakat mazmunini emas, balki uz
xususiyatini
xam aks ettiradi).
Darsning
tuzilishi oddiy va ancha murakkab bulishi mumkin. Bu ukuv
materialining
mazmuni, darsning didaktik maksadi, ukuvchilar va jamoa sifatida
sinfning
xususiyatlariga boglik..
5

Zamonaviy didaktikada dars kuyidagi turlari ajratib kursatilgan:
 aralash
darslar;
 yangi
ma’lumotlar, anik xodisalar bilan tanishish buyicha yoki
umumlashtirishlarni
anglab yetish va uzlashtirish maksadiga ega darslar;
 bilimlarini
mustaxkamlash va takrorlash darslari ;
 urganilganlarni
umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maksadiga ega
darslar;
 malaka
va kunikmalarni ishlab chikish va mustaxkamlash darslari;
 bilimlarni
tekshirish va tekshirish ishlarini urganish darsi;
 uz
tuzilishi buyicha oddiy bulgan, ya’ni bitta asosiy didaktik maksadga ega
bulgan
dars turlari (urta va katta sinflarda kullash uchun mos keladi).
Kurs ishining tuzilishi.
Kirish, 2 bob 4 paragrif, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan
iborat.
6

I-BOB TA’LIM TURLARI VA SHAKLLARINING TAVSIFI
1.1. Ta ’ lim pedagogik tizimlarining rivojlanish tendensiyasi
Boshlangich sinflarda ukuvchilar yoshlarini xisobga olib ukuv ishlari turli
xillaridan foydalanishga , yangi bilimlarni berishni avval ilgari urganilganni
mustaxkamlash ,
takrorlash bilan birga olib borishga tugri keladi . Xatto tekshirish
darslari xam bu yerda kupincha ishlar boshka turlarini uz ichiga oladi :
materialni
ogzaki yetkazish .
kizikarli xikoyani ukish . Darsning aynan mana shu turi aralash
(kombinasiyalashgan),
yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Kombinasiyalashgan
darsning
taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish va ukuvchilar bilan savol-javob,
yangi
materialni urganish, uzlashtirishini dastlabki tekshirish, mashk misollari
davomida
yangi bilimlarini mustaxkamlash, ilgari urganilganlarni suxbat kurinishida
takrorlash ,
ukuvchilar bilimlarini tekshirish va baxolash, uyga vazifa berish.
Ukuvchilarning yangi
materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni
berish
(urganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni uz ichiga olgan va uni
urganishga
kup vaktini talab kiluvchi, ukuvchilarga tanish bulmagan yangi material
uning
mazmuni bulgan ta’lim jarayoni. Bunday darslarda uning mazmuni, anik
maksadi
va ukuvchilarning mustakil ish bajarishga tayyorgarliklariga karab ba’zi
xollarda
yangi matyerialni uzi bayon etadi. Boshka xollarda esa – ukituvchi raxbarligi
ostida
ukuvchilarning mustakil ishlari olib boriladi, uchinchi xolda – unisi xam
bunisidan
xam foydalaniladi. Yangi material bilan tanishish darsining tuzilishi: yangi
materialni
urganish uchun asos bulgan avvalgi materialni takrorlash. ukituvchining
yangi
materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, bilimlarni tushunishlarini
tekshirish
va dastlabki mustaxkamlash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni
mustaxkamlash darslarida ukuv ishining asosiy mazmuni ilgari
uzlashtirilgan
bilimlarni mustaxkam uzlashtirish maksadida ularni ikkinchi bor
tushunib
olish xisoblanadi.
Ukuvchilar
uz bilimlarini yangi manbalar buyicha anglab oladilar va
chukurlashtiradilar
yoki ularga ma’lum bulgan koidaga yangi masalalar yechadilar,
7

ilgari olgan bilimlarini ogzaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari urganganlarini
yanada
chukurrok va mustaxkam uzlashtirish maksadida ulardan aloxida masalalar
buyicha
axborot beradilar. Tuzilishi buyicha bunday darslar kuyidagi boskichlardan
utishni
kuzda tutadi: uy vazifasini tekshirish, ogzaki va yozma mashklarni bajarish,
topshirikni
bajarishni tekshirish, uyga vazifa berish.
Kunikma
va malakalarni ishlab chikish va mustaxkamlash darslari bilimlarni
mustaxkamlash
darslari bilan boglikdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar
jarayonida
amalga oshiriladi. Boshka darslarda yangi mavzularni urganishda davom
ettiriladi.
Shu bilan birga avvaliga mashkni bajarish ishlari bolalar tomonidan
ukituvchi
yordamida va ular topshirikni kanday tushunganlarini daslab jiddiy
tekshirish
bilan bajarilsa, keyinchalik esa kayerda kanday koida kullanilishini
ukuvchilarning
uzlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka va kunikmalarini
kullash,
shu jumladan, xayotiy amaliyotida kullashni uzlashtirib olishlari kerak.
Umumlashtiruvchi
darslari (bilimlarini umumlashtirish va
tizimlashtirishlar) ilgari
utilgan materialdan eng muxim savollari kayta
takrorlanadigan
va tizimlashtiriladigan, ukuvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari
tuldiriladigan
va urganilayotgan kursning muxim goyalari ochib beriladigan darslar
xisoblanadi.
Umumlashtiruvchi darslar mavzu, bulim va ukuv kurslarining yakunida
utkaziladi.
Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi xisoblanadi. Takrorlash va
umumlashtirishning
uzi xikoya, kiskacha xabarlar, darslikni ukib berish yoki
ukituvchining
ukuvchilar bilan suxbatlashishi shaklida utkazilishi mumkin.
Tekshirish
(nazorat) darslari ukituvchiga ukuvchilarning ma’lum soxadagi bilim,
malaka
va kunikmalari shakllanganlik darajasi, ukuv materialini egallashdagi
kamchiliklarni
aniklash, shuningdek, navbatdagi topshiriklarning bajarish yullarini
belgilab
olishga yordam beradi. Tekshirish darslari ukuvchidan ushbu mavzu buyicha
uning
xamma bilim, kunikma va malakalarini kullashini talab etadi.
Tekshirish
ogzaki xamda yozma shaklda xam amalga oshirilishi mumkin.
Yukorida
ifodalangan xamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va yakuniy
boskich
xisoblanadi. Tashkiliy boskich maksadlarni kuyish va ularni ukuvchilar
tomonidan
kabul kilish sharoitlari ta’minlash, ish sharoitini yaratish , ukuv faoliyati
8

motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash, eslab kolish yuzasidan
beriladigan
kursatmalarni shakllantirishni kuzda tutadi. Darsga yakun yasash
boskichida
maksadlarga erishish kayd etiladi, ularga erishishda barcha yoki yakka
ukuvchilarning
aloxida ishtiroki belgilanadi, ishlari baxolanadi va istikbollari
belgilanadi.
Ta’limning
tashkiliy shakli sifatida dars dinamik xodisadir. U pedagogik
jarayonning
yaxlitligini ta’minlaydi va ta’limiy-tarbiyaviy-rivojlantirish vazifalarini
ijobiy
yechimini topishga imkon beradi.
Dars
rivojlanishining asosiy tendensiyalari darsga bulgan talablarda uzining anik
ifodasini
topadi.
Zamonaviy
darslar kuyidagi talablarga javob bera olishi lozim:
 fanning
ilgor yutuklari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, darsni ukuv-
tarbiyaviy
jarayon konuniyatlari asosida tashkil etish;
 darsda
barcha didaktik tamoyil va koidalarning optimal nisbatlarini ta’minlash;
 ukuvchilarning
kizikishlari, layokati va talablarini xisobga olish asosida ular
tomonidan
bilimlarning puxta uzlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni yaratish;
 ukuvchilar
anglab yetadigan fanlararo boglikliklarni urnatish;
 ilgari
urganilgan bilim va malakalari, shuningdek, ukuvchilarning rivojlanish
darajasiga
tayanish;
 shaxsning
xar tomonlama rivojlantirishni motivasiyalash va faollashtirish ;
 ukuv-tarbiyaviy
faoliyat barcha boskichlarining mantikiyligi va emosionalligi;
 pedagogik
vositalardan samarali foydalanish;
 zarur
bilim, kunikma va malakalar, fikrlash va faoliyat rasional usullarini
shakllantirish;
 mavjud
bilimlarni doimo boyitib borish extiyojini yuzaga keltirish;
 xar
bir darsni puxta loyixalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin kilish.
Xar
bir dars kuyidagi uchta asosiy maksadga erishishga yunaltiriladi: ukitish,
tarbiyalash,
rivojlantirish. Ana shularni xisobga olib darsga umumiy talablar didaktik,
tarbiyaviy
va rivojlantiruvchi talablarda anik ifodalanadi.
9

Didaktik (yoki ta’lim)iy talablarga xar bir darsning ta’lim vazifalarini anik
belgilash,
darsni axborotlar bilan boyitish , ijtimoiy va shaxsiy extiyojlarni xisobga
olish
bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini
kiritish,
turli xildagi shakli, metodlari va kurinishlaridan mos ravishda foydalanish,
dars
tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondoshish, jamoaviy faoliyat usullari bilan
birga
ukuvchilar mustakil faoliyatlarini turli shakllaridan birga foydalanish, operativ
kayta
alokani ta’minlash, amaliy nazorat va boshkaruvni amalga oshirish, ilmiy
muljal
va darsni maxorat bilan utkazishni ta’minlash kabilar kiradi.
Darsga
nisbatan kuyilavdigan tarbiyaviy talablar ukuv materialining tarbiyaviy
imkoniyatlarini
aniklash, darsdagi faoliyat, anik erishilishi mumkin bulgan tarbiyaviy
maksadlarni
shakllantirish va kuyish, fakat ukuv ishlari maksadlari va mazmunidan
tabiiy
ravishda kelib chikadigan tarbiyaviy masalalarni belgilash , ukuvchilarni
umuminsoniy
kadriyatlarda tarbiyalash, xayotiy muxim sifatlar (tirishkoklik,
tartiblilik,
mas’uliyatlilik, intizomlilik, mustakillik, ish bajarishga kobiliyatlilik,
e’tiborlilik,
xalollik va boshkalar)ni shakllantirish, ukuvchilarga dikkat-e’tiborli
munosabatda
bulib, pedagogik odob talablariga amal kilish, ukuvchilar bilan
xamkorlik
va ularning muvaffakiyat kozonishlaridan manfaatdor bulishdan iborat.
Barcha
darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivojlantiruvchi talablarga
o‘quvchilarda
o‘quv-urganish faoliyati ijobiy sifatlari, kizikish, ijodiy
tashabbuskorlik
va faollik shakllantirish xamda rivojlantirish , ukuvchilarning idrok
etish
imkoniyatlari darajasini urganish, xisobga olish, “rivojlanishning yakin zonasini
loyixalashtirish”,
“uzib ketish” darajasidagi ukuv mashgulotlarini tashkil etish,
rivojlanishidagi
yangi uzgarishlarni ragbatlantirish, ukuvchilarning intellektual,
emosional,
ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan kura bilish,
boshlanayotgan
uzgarishlarni xisobga olish asosida ukuv mashgulotlarini operativ
kayta
kurish kabilar kiradi.
Nostandart
darslar . XX asr 70-yillari urtalarida milliy maktablarda
ukuvchilarning
mashgulotlarga kizikishlarining pasayish xavfi aniklandi. Muammoni
bartaraf
etish maksadida nostandart darslarning tashkil etilishiga aloxida e’tibor
karatildi. Nostandart
dars an’anaviy tuzilishdagi improvizasion ukuv mashgulotidir.
10

Pedagogik adabiyotlarni taxlil kilish nostandart darslarning unlab turlari mavjudligini
kursatdi.
Ular orasida “berilish” darsi, amaliy uyinlar, matbuot konferensiyalari,
ijodiy
xisobotlar, musobakalar, KVN turidagi uyinlar , tanlov, teatrlashtirilgan darslar,
binar,
kompyuterli darslar, fantaziyalar, “sudlar”, xakikatni izlash, “paradokslar”,
auksionlar,
dialoglar va boshkalar kuzga tashlanadi.
O’qituvchining
darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uning puxta
tayyorlanganligi
va samarali tashkil etilganligi bilan boglik. Yaxshi
rejalashtirilmagan ,
yetarlicha uylab chikilmagan, shoshilinch tuzilgan va ukuvchilar
imkoniyatlariga
moslashtirilmagan dars sifatli bula olmaydi. Darsga tayyorgarlik anik
sharoitlarda
eng yukori yakuniy natijaga erishishni ta’minlovchi ukuv-tarbiyaviy
jarayonni
tashkil etilishini ta’minlash, komleks chora-tadbirlarni ishlab chikishdir.
O ‘ q ituvchining
darsga tayyorgarligida kuyidagi uchta boskich kuzga
tashlanadi: tashxislash,
bashoratlash, loyixalashtirish (rejalashtirish). Shu bilan birga
ukituvchi
amaliy materiallarni yaxshi bilishi, uz fanini erkin olib borishga erishishi
lozim.
Darsga tayyorgarlik asosini bulajak mashgultning algoritmlari, samaradorligi
boglik
bulgan omillar va xolatlarni xisobga olishni ta’minlovchi kadamlarni ketma-
ket
tartib bilan bajarish tashkil etadi.
Algoritmni
amalga oshirish anik sharoitlarni diagnostika kilish bilan
boshlanadi. Tashxis didaktik
jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish,
uning
natijalarini belgilashdir. Unda ukuvchilarning imkoniyatlari, ularning
faoliyatlari
va xulklari, motivlari , talab va layokatlari, kizikish va kobiliyatlari,
bilimdonlik
darajasi, ukuv materialining xususiyati, uning amaliy axamiyati, dars
tuzilishi,
yangi axborotni uzlashtirish, mustaxkamlash va tizimlashtirish, bilim,
kunikma
va malakalarini nazorat kilish xamda tuzatish kabi xolatlar namoyon buladi.
Bashoratlash bulajak
darsni tashkil etilishining turli varianlarini baxolash va
ulardan
kabul kilingan mezonlarga muvofik eng ma’kulini tanlab olish.
Loyixalashtirish
(rejalashtirish) ukuvchilarning ukuv faoliyatini boshkarish dasturini
yaratish
bo’lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy boskichi xisoblanadi. Loyixa
(boshqarish
dasturi) qisqa va anik , erkin tuzilgan, pedagog o’zi uchun boshkarish
jarayoni
muxim vaziyatlari (kimdan va qachon so’rash, qayerda mavzuni kiritish,
11

mashgulot keyingi boskichiga kanday utish, oldindan kuzda tutilmagan kiyinchiliklar
yuzaga
kelganida jarayonni kaysi sxema buyicha kayta uzgartirish)ni belgilab olishga
imkon
beruvchi xujjatdir. Boshkarish dasturi darsning an’anaviy rejasidan boshqarish
ta’sir
ko’rsatishlarini anik va tushunarli belgilab olish bilan farq qiladi.
12

1.2. Darsda o’quvchilar o‘quv faoliyatini tashkil etish zamonaviy
shakllarining turlari
Ta’limning yordamchi shakllari. Ta’limning yordamchi shakllari: tugarak,
praktikum,
seminar, konferensiya, maslaxat (konsultasiya), fakultativ mashgulot,
ukuv
ekskursiyalari, ukuvchilarning mustakil uy ishlari va boshkalar sanaladi.
Maktabdan
tashkari mashgulotlarning asosiy va barkaror turlariga ukish jarayonining
tarkibiy
kismi sifatida karaladigan, ukuvchilarning mustakil uy ishlari kiradi. Uning
asosiy
maksadi – darsda uzlashtirilgan bilim, ko’nikma va malakalarini kengaytirish,
chukurlashtirish,
ularni esdan chiqarishning oldini olish, o’quvchilarning individual
layokati,
iste’dod va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar ukuv dasturi
talablari,
ukuvchilarning kizikish va extiyojlari xamda ularning rivojlanish
darajalarini
xisobga olib kuriladi. Ukuvchilarning mustakil uy ishlari ma’lum
didaktik vazifalarni
bajaradi. Chunonchi , darsda uzlashtirilgan bilim, kunikma va
malakalarni
mustaxkamlash, sinfda ishlab chiqilgan o’quv materialini kengaytirish va
chukurlashtirish,
mashklarni mustakil bajarish kunikmalarini shakllantirish, dasturli
material
doirasiga kiruvchi xajmda individual topshiriklarni bajarish asosida mustakil
fikrlashini
rivojlantirish, individual kuzatishlar, tajribalar, gerbariy, tabiiy namunalar ,
otkritkalar,
rasmlar, gazeta va jurnal lavxalari statistik ma’lumotlar kabi ukuv
kullanmalarini
tuplash va tayyorlash va boshkalar.
Darslarda
pedagogning o’quvchilar tomonidan uy vazifalarining xalol
bajarishlariga
kam e’tibor berayotganliklari, ularni sinfda tekshirishga uninmasliklari,
yaxshi
uzlashtirayotgan o’quvchilarni ragbatlantirib bormasliklari ta’lim amaliyotda
keng
tarkalgan kamchilik xisoblanadi. Uy vazifalarini tushuntirib berishga kupincha
vakt
yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-kam xollarda ukuvchilar
uy
vazifasini bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini kursatib beradilar,
ularni
bartaraf etish yulini esa kursatmaydilar. Natijasida mustakil uy vazifalarining
bajarilishi
samarasiz bulib koldi.
Fan
tugaraklari yunalishi, mazmuni, ish metodi, ukish vakti va boshka jixatlari
bilan
ajralib turadi. Ular o’quvchilarning qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantirish ,
13

ukishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Tugaraklar o’qishni
xayot
bilan alokasini kuchaytiradi, fanlararo bogliklikni rivojlantiradi. Fan
tugaraklarida
o’quvchilarning ishlari o’quv jarayonini faollashtiradi, o’qish sifatini
oshirishga
yordam beradi.
Ta’limning
yordamchi shakllariga ekskursiyalar xam kiradi. Ular ommaviy,
guruxli
va kichik guruxli bulishi mumkin. O’quv ekskursiyalari aloxida fanlar xamda
bir
kancha fanlar buyicha xam rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffakiyatli utkazish
uchun
ukituvchi unga puxta tayyorlanishi: ob’yekt va mashrut bilan oldindan tanishib
chikishi,
tula rejani ishlab chikishi, ukuvchilarni bulajak topshiriklarni bajarishga jalb
eta
olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maksad, ob’yekt, u bilan tanishish
tartibi,
ukuvchilar idrok etish faoliyatlarini tashkil etish , topshirikni bajarish uchun
zarur
bulgan vositalar va uskunalar, yakun yasash kursatiladi. Ekskursiyani utkazish
metodikasi
mavzu, didaktik maksad, o’quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi
xamda
ekskursiya ob’yektiga boglik buladi.
Maktab
ukuv rejasi turli fakultativ va tanlovi buyicha kurslarni tashkil etishni
kuzda
tutadi. Ular ukuvchilar, ularning ota-onalari istak va kizikishlarini xisobga
olish
bilan ishlab chikiladi. Amaliyotda fermerlik, iktisod, elektro va
radiotexnika, elektronika ,
polimerlar ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik
tarix,
botanika ba’zi soxalari, ikkinchi chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona
ishi ,
rassomchilik, musika kabi kurslarni fakultativ sifatida urganiladi. Fakultativ va
fanlarni
ruyxatini aniklashda fakat ukuvchilar istaklari emas, balki ijtimoiy talablar va
maktab
imkoniyatidan kelib chikiladi. Fakultativ va tanlovi buyicha mashgulotlar
majburiy
va umumiy urta ta’lim fanlari bilan uzviy bogliklikda utkazilishi kerak.
Maslaxat
(konsultasiya - ukuv suxbati)ga talablar kupincha ukuvchilarning ma’lum
ukuv
materiali yoki topshirigi ustida mustakil ishlashi sababli yuzaga keladi.
Bunda
kuprok ukuvchi savol beradi. Tugri tashkil etilgan konsultasiya
ukuvchilarga
ukuv materialini egallashda kiyinchiliklarni yengishga yordam beradi.
Konsultasiya
davomida ukituvchi ukuvchilar faoliyatini u yoki bu masalani tugri
tushunishga
mustakil keladigan, ular uchun kiyin topshirikni tushunib oladigan kilib,
urganilayotgan
materialni moxiyatini ochishga urganadigan kilib yunaltiradi.
14

Konsultasiya ukituvchiga ukuvchilar bilimlaridagi kamchiliklarni aniklash, aloxida
e’tibor
berishni talab etuvchi vaziyatlarga ularning dikkatini jalb etishga imkon
beradi.
Tugri tashkil etilgan konsultasiya ukuvchilarda uzini nazorat kilish, bilimlarga
tankidiy
kuz bilan karashni tarbiyalaydi. Ukimishlilik darajasini tugri aniklashga
yordam
beradi.
Akademik
lisey va kasb-xunar kollejlarida ta’limning ma’ruza-amaliy tizimi,
uning
belgilari va xususiyatlari. Uzbekiston Respublikasining “Ta’lim tugrisida”gi
konuni
va “Kadralar tayyorlash milliy dasturi”da kuzda tutilgan urta maxsus , kasb-
xunar
ta’limi muassasalari mustakil xayotga kirib kelayotgan yoshlarga muayyan
soxa
yunalishi buyicha chukur, differensasiyalashgan kasbiy bilimlar berish
imkoniyatini
yaratadi.
Akademik
liseylar va kasb-xunar kollejlarida ta’limning ma’ruza-amaliy
tizimidan
foydalaniladi. Mashgulotlar ikkita birlashtirilgan darslar kurinishida 90
minut
davom etadi. Ularning o’ziga xosliklari kuyidagilardan iborat:
 ma’ruza ukuvchilarning
mustakil ishlari uchun taxminiy asos sifatida katta
xajmdagi
tizimlashtirilgan axborotlarni berishning asosiy shakli (90 minut tashkil
etiladi);
 amaliy
mashgulot akademik l itsey, kasb-xunar kolleji ukituvchisi raxbarligi
ostida
olgan o’quv axborotlari (leksiya va mustakil ishlari)ni chukurlashtirish , taxlil
kilish,
kengaytirish, kullash va uzlashtirilishini nazoratni tashkil etish shakli;
 akademik l itsey,
kasb-xunar kollejida o’qish asosiy shakli sifatida
ukuvchilarning
mustakil faoliyatlari amalga oshiriladi ;
 o’quv
guruxi ukuvchilarni uyushtirishning asosiy shakli (uning doimiy tartibi
odatda
butun ta’lim davomida saklanib koladi);
 o’quv guruxlari
tuplami akademik l isey, kasb-xunar kollejida kurslardan iborat
buladi;
 kurslarda
ukuv mashgulotlari jadvalga binoan yagona - o’quv rejasi va
dasturlari
buyicha amalga oshiriladi;
 o’quv yili
ikki semestr , attestasiya davri va ta’tillarga bulinadi;
15

 xar bir semestr xamma ukuv fanlari buyicha yakuniy attestasiya (imtixon
topshirish)
bilan yakunlanadi;
 akademik l itsey,
kasb-xunar kollejida o’qish muxim fanlar buyicha attestasiya
(bitiruv
imtixonlarini topshirish) va mutaxassisligi buyicha bitiruv malakaviy ishni
ximoya
kilish bilan yakunlanadi.
Akademik l itsey,
kasb-xunar kollejlarda ta’lim ma’ruza, seminar, laboratoriya
ishi,
o’quvchilarning ilmiy tadkikotchilik ishlari (UITI), ukuvchilarning mustakil
ukuv
ishlari , ishlab chikarish amaliyoti, chet elda ish tajribasini oshirish kabi
shakllarda
tashkil etiladi. Ta’lim natijalarini nazorat kilish va baxolash shakli
sifatida kundalik, oralik
va yakuniy nazorat , baxolash reytingi tizimidan, referativ va
kurs,
bitiruv ishlaridan foydalaniladi.
Ta'lim
jarayonini tashkil etish shakli - bilim, ko'nikma, qadriyatlar, e'tiqod va
odatlarni
o'rganish yoki o'zlashtirishga yordam beradigan dastur. Ta'lim usullariga
hikoya
qilish, muhokama qilish, o'rganish va boshqariladigan tadqiqot kiradi. Ta'lim
ko'pincha
o'qituvchilar rahbarligida amalga oshiriladi, lekin talabalar ham mustaqil
ravishda
o'rganishlari mumkin. Jarayon rasmiy yoki norasmiy sharoitda sodir bo'lishi
mumkin
- va har ikkala variant ham odamning o'ylashi, his qilishi yoki xatti-
harakatlariga
shakllantiruvchi ta'sir ko'rsatadi.
16

II-BOB TA'LIM JARAYONINI TASHKIL ETISHNING ODATIY
SHAKILLARI
2.1. Ta’lim shaklining bosqichlari
Ta'lim jarayonini tashkil etish shakli odatda maktabgacha ta'lim yoki bolalar
bog'chasi,
boshlang'ich va o'rta maktab, keyin esa kollej yoki universitet kabi
bosqichlarga
bo'linadi.
Ta'lim
olish huquqi ayrim hukumatlar va Birlashgan Millatlar Tashkiloti
tomonidan
tan olingan. Aksariyat hududlardama'lum bir yoshga qadar ta'lim
majburiydir.
an'anaviy shakllar
Ta'lim
jarayonini tashkil etish shakli tuzilgan hududda amalga oshiriladi, uning
maqsadi
o'quvchilarni tarbiyalashdir. Odatda, birinchi qadam o'qitilgan,
sertifikatlangan
o'qituvchi bilan birga sinfda bir nechta bolalar bo'lgan maktab
muhitida
amalga oshiriladi. Ta'lim jarayonini tashkil etishning aksariyat shakllari
ushbu
tizimda ta'limning barcha variantlarini belgilaydigan qadriyatlar yoki ideallar
to'plami
asosida ishlab chiqilgan. Bularga o quv rejasi, tashkiliy modellar, jismoniy ʻ
joylar
dizayni (masalan, sinflar), o quvchi va o qituvchining o zaro munosabati, ʻ ʻ ʻ
baholash
usullari, sinf o lchami, ta lim faoliyati va boshqalar kiradi. ʻ ʼ
Maktabgacha ta'lim
Bunday
muassasalar mamlakatga qarab uch yoshdan etti yoshgacha bo'lgan
o'quv
jarayonini tashkil etishning an'anaviy va ijodiy shakllarini ta'minlaydi. Deyarli
hamma
joyda bu bosqich bolalar bog'chasi deb ataladi, Qo'shma Shtatlar bundan
mustasno,
bu erda bunday atama ta'limning boshlang'ich darajalarini tavsiflash uchun
ishlatiladi.
Birinchi bosqich bolaga yo‘n altirilgan maktabgacha ta’lim dasturini
taqdim
etadi, uning maqsadi insonning jismoniy, intellektual va axloqiy tabiatini
ochib
berish, ularning har biriga muvozanatli e’tibor qaratishdir.
17

Boshlang'ich ta'lim
Boshlang'ich ta'lim dastlabki besh-etti yillik rasmiy tuzilgan ta'limdan iborat.
Qoida
tariqasida, ta'limni tashkil etish shakllari vaMaktabdagi ta'lim jarayoni 5-6
yoshda
boshlanadi, garchi bu yosh mamlakatlarda (va ba'zan mamlakat ichida) farq
qilsa-da.
Dunyo
miqyosida olti yoshdan o n ikki yoshgacha bo lgan bolalarning qariyb ʻ ʻ
89%
boshlang ich maktabda o qiydi va bu nisbat ortib bormoqda. YuNESKOning ʻ ʻ
“Barcha
uchun ta lim” dasturlari doirasida ko pchilik shaharlar umumiy boshlang ich ʼ ʻ ʻ
ta limga
erishish majburiyatini olgan. ʼ
Maktabda
ta'lim jarayonini tashkil etishning turli shakllari o'rtasidagi bo'linish
biroz
o'zboshimchalik bilan sodir bo'ladi, lekin odatda bir bosqichdan ikkinchisiga
o'tish
o'n bir yoki o'n ikki yoshda sodir bo'ladi. Ba'zi tizimlarda alohida oraliq davrlar
mavjud.
Shu bilan birga, o'rta ta'limning oxirgi bosqichiga o'tish taxminan o'n to'rt
yoshda
sodir bo'ladi. Birinchi bosqichni ifodalovchi o‘quv jarayonini tashkil
etishning
an’anaviy va ijodiy shakllari asosan boshlang‘ich sinflar deb ataladi.
Ikkinchi bosqich
Zamonaviy
ta'lim tizimlarining ta'lim jarayonini tashkil etishning deyarli barcha
shakllari
o'smirlik davri uchun mo'ljallangan rasmiy ta'limni o'z ichiga oladi. Bu
voyaga
yetmaganlar uchun odatiy majburiy umumta'lim boshlang'ich darajasidan
kattalar
uchun tanlov yoki oliy ta'limga (masalan, universitet, kasb-hunar maktabi va
boshqalar)
o'tish bilan tavsiflanadi.
Tizimiga
qarab, bu davrdagi ta'lim gimnaziyalar, litseylar, litseylar, kollejlar
yoki
kasb-hunar kollejlari deb nomlanishi mumkin.texnik maktablar. Ushbu
atamalardan
birortasining aniq ma'nosi bir tizimdan ikkinchisiga farq qiladi.
Boshlang'ich
va o'rta ta'lim o'rtasidagi chegara mamlakatlarga va hattoki
mamlakatlarda
ham farq qiladi, lekin odatda maktabning ettinchi va o'ninchi yili
orasida
bo'ladi.
18

Ta'lim jarayonini tashkil etish shakllari va usullari
Universitetlarda
talaba auditoriyasi uchun tez-tez mehmon ma'ruzachilar bo'ladi,
masalan,
Moskva Davlat Universitetida turli yuqori martabali siyosatchilar nutq
so'zlaydi.
Oliy
ta'lim bitiruvdan keyingi ixtiyoriy bosqichdir. Bu bosqichni asosan kollej
va
universitetlar ifodalaydi. Oliy ta limni tugatgan shaxslar odatda sertifikatlar, ʼ
diplomlar
yoki darajalarga ega bo ladilar. ʻ
Ta'lim
jarayonini tashkil etishning ushbu shakli, qoida tariqasida, asosiy
malakalarni
olish bo'yicha ishlarni o'z ichiga oladi. Ko'pgina rivojlangan
mamlakatlarda
aholining muhim qismi (50% gacha) oliy ma'lumot oladi yoki unga
ega.
Shu bois, bosqich milliy iqtisodiyot uchun ham mustaqil sanoat, ham tayyor va
bilimli
kadrlar manbai sifatida juda muhimdir.
Universitet
ta'limi o'qitish, tadqiqot va ijtimoiy faoliyatni o'z ichiga oladi va
bakalavriat
(ba'zan oliy ta'lim deb ataladi) va magistratura (yoki aspirantura)
darajalarini
qamrab oladi. Ayrim universitetlar bir nechta kollejlardan iborat.
Ta'lim-pedagogik
jarayonni tashkil etish shakllaridan biri liberal ta'limdir.
Kasb-hunar
ta'limi o'quv jarayonini tashkil etishning asosiy shakllaridan biri
bo'lib,
u aniq mutaxassislik yoki hunarmandchilik bo'yicha bevosita va amaliy
mashg'ulotlarga
yo'n altirilgan. Bu bosqich shogirdlik yoki turli ta’lim muassasalarida
amaliyot
o‘tash shaklida bo‘lishi mumkin. Talabalar duradgorlik, qishloq xo jaligi, ʻ
muhandislik,
tibbiyot, arxitektura, san at va hokazolarni o rganishi mumkin. ʼ ʻ
Maxsus shakl
Jahon
tarixiga ko'ra, uzoq vaqt davomida nogironlar ko'pincha davlat ta'limiga
layoqatli
bo'lmagan. Nogiron bolalarga shifokorlar yoki maxsus tarbiyachilar bir
necha
bor ta lim berishdan bosh tortgan. ʼ
Ammo
olimlar (Itard, Segin, Xou, Gallaudet kabi) paydo bo lishi bilan maxsus ʻ
ta limning
poydevori qo yildi. O'qituvchilar individual ta'lim va funktsional ʼ ʻ
qobiliyatlarga
e'tibor qaratdilar. Dastlabki yillarda maxsus ta'lim faqat og'ir
nogironligi
bo'lgan odamlar uchun mavjud edi, ammo o'tgan asrda u o'rganishda
qiyinchiliklarga
duch kelgan har bir kishi uchun ochiq edi.
19

Boshqa ta'lim shakllari
Bugungi kunda "muqobil" deb hisoblangan narsa, asosan, qadim zamonlardan beri
mavjud.
O'n to'qqizinchi asrda davlat maktablari tizimining rivojlanishidan so'ng,
ba'zi
ota-onalar yangi shakldan norozi bo'lish uchun sabablar topdilar. O'quv
jarayonining
asosiy tashkiloti qisman almashtirildi. Muqobil ota-onalar sifatida
rivojlanganan'anaviy
ta'limning idrok etilgan cheklovlari va kamchiliklariga
munosabat.
Charter
maktablari muqobil tarbiyaning yana bir namunasidir. So'nggi yillarda
ularning
soni butun dunyoda sezilarli darajada oshdi va davlat tizimida tobora muhim
ahamiyat
kasb etmoqda.
Vaqt
o tishi bilan ushbu tajribalar va paradigma muammolaridan olingan ba zi ʻ ʼ
g oyalar
Fridrix Fröbelning erta bolalik ta limiga yondashuvi kabi ta limda norma ʻ ʼ ʼ
sifatida
qabul qilinishi mumkin. Fridrix zamonaviy sinflarga bolalar bog'chasini
kiritdi.
O zgarishlar 19-asrda Germaniyada amalga oshirilgan. ʻ
Boshqa
nufuzli pedagog va mutafakkirlar qatoriga shveytsariyalik gumanist
Iogan
Geynrix Pestalotsi, amerikalik transsendentalistlar Amos Bronson Olkott, Ralf
Valdo
Emerson va Genri Devid Toro, progressiv ta'lim asoschilari va sinfni tashkil
etishning
bir shakli sifatidagi rivojlantirish kiradi. ta'lim jarayoni - Jon Dyui va
Frensis
Parker. Shuningdek, Mariya Montessori va Rudolf Shtayner kabi ta lim ʼ
kashshoflari.
So nggi
paytlarda esa ta lim Jon Kolduell Xolt, Pol Gudman, Frederik Mayer, ʻ ʼ
Jorj
Dennison tomonidan ishlab chiqilgan.
Milliy
xususiyatlar
Mahalliy
xalq ta'limi bilimlarni, modellarni, usullarni rasmiy va norasmiy ta'lim
tizimlariga
kiritishni anglatadi. Ko'pincha mustamlakachilikdan keyingi sharoitda
milliy
ta'lim usullarini qabul qilish va ulardan foydalanish mustamlakachilik
jarayonlari
natijasida bilim va tilning eroziyasi va yo'qolishiga javob bo'lishi
mumkin.
Bundan tashqari, u mahalliy jamoalarni faollashtirishi mumkinxalqlar o'z
san'ati
va madaniyatlarini tiklash va qayta baholash - va shu orqali talabalarning
ta'lim
muvaffaqiyatini oshirish.
20

Norasmiy ta'lim
Bu
hodisa Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti (OECD) tomonidan
belgilangan
ota-ona tarbiyasining uchta shaklidan biridir. Norasmiy ta'lim turli
joylarda,
masalan, uyda, ishda va barcha odamlarning kundalik o'zaro ta'siri va
umumiy
munosabatlari natijasida amalga oshiriladi. Ko pgina talabalar uchun bu tilni ʻ
o zlashtirish,
madaniy me yorlar va xulq-atvorni o z ichiga oladi. ʻ ʼ ʻ
Norasmiy
ta'limda ko'pincha o'quvchiga yo'l-yo'riq ko'rsatuvchi shaxs, hamkasb
yoki
mutaxassis bo'ladi. Agar o'quvchilar norasmiy sharoitda o'qitiladigan narsaga
shaxsiy
qiziqish bildirsa, ular o'zlarining mavjud bilimlarini kengaytiradilar va
o'rganilayotgan
mavzu bo'yicha yangi g'oyalarni rivojlantiradilar. Misol uchun,
muzey
an'anaviy ravishda norasmiy ta'lim muhiti hisoblanadi, chunki u erkin tanlash
imkoniyatiga
ega, turli xil va potentsial nostandart mavzular qatori, moslashuvchan
tuzilmalari,
ijtimoiy jihatdan boy o'zaro ta'siri va hech qanday tashqi baholarga ega
emas.
Garchi
norasmiy ta lim ko pincha ta lim muassasalaridan tashqarida olib ʼ ʻ ʼ
boriladi
va ma lum bir o quv dasturiga amal qilmasa ham, u ta lim muassasalarida va ʼ ʻ ʼ
hatto
rasmiy vaziyatlarda ham sodir bo lishi mumkin. O‘qituvchilar o‘z darslarini ʻ
o‘quvchilarining
norasmiy ta’lim ko‘nikmalarini ta’lim jarayonida to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ishlatish
uchun tuzilishi mumkin.
19-asr
oxirida o yin orqali shakllantirish bolaning rivojlanishiga muhim hissa ʻ
sifatida
qarala boshlandi. 20-asr boshlaridakontseptsiya yoshlarni qamrab olgan holda
kengaytirildi,
lekin asosiy e'tibor jismoniy faoliyatga qaratildi.
Shuningdek,
umrbod ta'limning dastlabki tarafdorlaridan biri dam olish orqali
ta'limni
ta'riflagan: Yashash san'atida usta o'z ishi va o'yinlari, mehnat va dam olish,
aql
va tana, ta'lim va ta'lim o'rtasida aniq farq qilmaydi. dam olish. U nima ekanligini
deyarli
bilmaydi. U shunchaki o'zining mukammallik haqidagi tasavvurini o'zi
qilayotgan
hamma narsada amalga oshiradi va u ishlayaptimi yoki o'ynayaptimi, buni
aniqlash
qiyin. O'zi uchun u har doim ikkalasini ham bajaradiganga o'xshaydi. Unga
shuni
qilsa kifoya”. Bo'sh vaqtni o'rganish - bu hayot davomida to'siqsiz o'rganish
21

imkoniyati. Ushbu kontseptsiya G'arbiy Ontario universiteti tomonidan tibbiyot
talabalariga
anatomiyani o'rgatish uchun qayta tiklangan.
O z-o zini o rganish
ʻ ʻ ʻ
Avtodidaktika
- bu avtonom ta'limni tavsiflash uchun ishlatiladigan atama. Inson
hayotining
deyarli har qanday daqiqasida bunday jarayonning ishtirokchisiga
aylanishi
mumkin. Mashhur avtodidaktlar orasida Avraam Linkoln (AQSh
Prezidenti),
Srinivas Ramanujan (matematik), Maykl Faraday (kimyogar va fizik),
Charlz
Darvin (tabiatshunos), Tomas Alva Edison (ixtirochi), Tadao Ando (me mor), ʼ
Jorj
Bernard Shou (dramaturg), Frank Zappa (bastakor, ovoz muhandisi,
kinorejissyor)
va Leonardo da Vinchi (muhandis, olim, rassom).
Ochiq
ta'lim va elektron texnologiyalar
Ko pgina
yirik universitetlar endi bepul yoki deyarli to liq kurslarni taklif qila ʻ ʻ
boshladilar
-Garvard, Massachusets texnologiya instituti va Moskva davlat
universiteti.
Ochiq ta'limni taklif etuvchi boshqa universitetlar Stenford, Prinston,
Dyuk
kabi nufuzli xususiy universitetlar, shuningdek, Tsinghua (Pekin), Edinburg va
boshqalar
kabi taniqli davlat universitetlaridir.
Ochiq
ta'lim matbaa ixtiro qilingandan beri odamlarning o'rganish uslubidagi
eng
katta o'zgarish deb nomlandi. Samaradorlik bo'yicha ijobiy tadqiqotlarga
qaramay,
ko'pchilik ijtimoiy va madaniy sabablarga ko'ra an'anaviy universitet
ta'limini
tanlashni xohlashi mumkin.
Ko plab
ochiq universitetlar talabalarga standartlashtirilgan test sinovlari, ʻ
an anaviy
darajalar va diplomlarni taklif qilish uchun ishlamoqda. ʼ
Hozirda
ochiq ta'limda standart imtiyoz tizimi kollejlar kampusidagi kabi keng
tarqalgan
emas, garchi ba'zi bepul universitetlar allaqachon an'anaviy darajalarni
taklif
qilsalar ham. Hozirgi vaqtda bunday ta'limning ko'plab asosiy manbalari
o'zlarining
sertifikat shakllarini taklif qilishadi. Ommabopligi tufayli bu yangi turdagi
ilmiy
darajalar ko‘proq hurmat va an’anaviy darajalar bilan teng qiymatga ega
bo‘lmoqda.
2009-yilda
so ralgan 182 ta kollejning deyarli yarmi onlayn kurslar to lovlari ʻ ʻ
kampus
to lovlaridan yuqori ekanligini ko rsatdi. ʻ ʻ
22

Yaqinda o tkazilgan tahlillar shuni ko rsatdiki, onlayn va aralash ta lim ʻ ʻ ʼ
yondashuvlari
faqat yuzma-yuz muloqotga tayanadigan usullardan ko ra yaxshiroq ʻ
natijalar
beradi.
Tavsiya:
Asosiy
umumiy ta'lim. Asosiy umumiy ta'lim namunaviy dasturi
Asosiy
umumiy ta'lim nima? U nimani o'z ichiga oladi? Uning oldiga qanday
maqsadlar
qo'yilgan? Amalga oshirish mexanizmi qanday amalga oshiriladi?
Umumiy
ta'lim muassasasi - bu Umumiy ta'lim muassasasi: tavsifi, turlari va
xususiyatlari
Umumta’lim
muassasalari – bolalarga to’liq o’rta ta’lim olish imkonini beruvchi
ta’lim
muassasalari (maktab, gimnaziya, litsey). Rossiyada umumiy ta'lim tizimining
xususiyatlari
haqida, uning tarixi haqida qisqacha
Qo'shimcha
umumiy ta'lim dasturi. Qo'shimcha umumiy ta'lim dasturlarini
tashkil
etish tartibi
Qo'shimcha
umumiy ta'lim dasturi maktabdan tashqari ta'lim mazmunini
belgilovchi
normativ hujjatdir. Bu o quvchilarni tarbiyalash, sog lomlashtirish, ʻ ʻ
tarbiyalash,
rivojlantirish vositalari majmui bo lib, u ijtimoiy buyurtmaga to liq mos ʻ ʻ
ravishda
moddiy va mehnat resurslari asosida amalga oshiriladi.
O’quv
jarayonini tashkil etish shakllari. Federal davlat ta'lim standarti
Mamlakatimizda
ta’lim faoliyati qonunlar bilan belgilanadi. Bu standartlarga
mos
kelishi kerak bo'lgan tashkilot shaklini tartibga soluvchi normativ hujjatlardir.
Amaliyot
va nazariyaning to'g'ri muvozanati yaxshi ta'lim hisoblanadi. Keling, bu
haqda
gaplashaylik.
Logistikada
axborot texnologiyalari: asosiy tushunchalar, xarakteristikalar va
qo llanilishi
ʻ
Logistika
modellarini yaratish jarayonlarida axborot texnologiyalari
korxonaning
tashkiliy va boshqaruv infratuzilmasi sifatini yaxshilash bilan bog'liq
muhim
rol o'ynaydi. Amalda, ular muqobil rejalashtirish sxemalarini yanada samarali
ishlab
chiqishga, shuningdek, mavjud echimlarning imkoniyatlari haqida
tushunchangizni
kengaytirishga imkon beradi. Logistika sohasidagi axborot
23

texnologiyalarining afzalliklari shu bilan tugamaydi, ammo ushbu kontseptsiyadan
foydalanishning
boshqa xususiyatlarini batafsilroq tushunishga arziydi
24

2.2.Ta’lim shakllari – ta’lim texnologiyasining tarkibi.
O’qitishni tashkil etish shakllari haqida tushuncha. Ta‘lim insoniyat jamiyati
rivojlanishining
dastlabki paytlaridayoq katta rol o’ynagan. Maktabning tarixan
taraqqiy
etish davrida ta‘limni tashkil qilish shakllari turlicha bo’lgan. Ta‘limni
tashkil
etish shakllari ma‘lum ijtimoiy tuzum va Shu tuzumning manfaatlariga mos
holda
shakllangan. Uzluksiz rivojlangan jamiyatda ta‘limning mukammal jamoa
shakli
ya‘ni dars necha yillardan beri takomillashib, unga qo’yilgan talablar
murakkablashib
va zamonaviylashib bormoqda.
XVI
asrning oxiri va XVII asrning boshlarida buyuk chex pedagogi Yan Amos
Komenskiy
(1592-1670) tarixda birinchi bo’lib maktab ta‘limida sinf-dars tizimini
yaratdi.
Ya.
A. Komesnkiyning ta‘limni tashkil qilish haqidagi qarashlari bir qator jiddiy
qarshiliklarga
uchragan bo’lsa ham g’arb mamlakatlariga juda tez tarqaldi va ta‘limni
tashkil
qilishning birdan-bir shakli deb e‘tirof etildi. Sinf-dars tizimi sharq
mamlakatlariga,
jumladan Markaziy Osiyodagi eski musulmon mamlakatlariga
tadbiq
etilmadi. Ularda 1917 yilga qadar o’rta asr maktablariga xos ta‘lim tizimi
(shakli)
davom etib keldi. Ushbu maktablarda 6 yoshdan 15-16 yoshgacha bo’lgan
bolalarga
bir xonada bir vaqt maboynida mashg’ulot olib borilardi. Shu boisdan
bolalarning
bilim darajalari va o’zlashtirishi ham turlicha bo’lar edi. O’zbek
maktablari
oktyabr to’ntarishidan keyin sinf-dars tizimiga o’tdi. Hozirgi davrgacha
guruhli
mashg’ulotlarning sinf-dars tizimi deb atalgan bunday shakli keng tarqaldi,
mustahkamlandi
va Shuncha vaqt maboynida darsning tashkiliy shakllari ham,
ta‘limning
metodlari ham uzluksiz takomillashib ketdi.
Sinf- yoshi
va bilimi jihatdan bir xil bo’lgan ma‘lum miqdordagi o’quvchilar
guruhidir .
Dars deb bevosita o’qituvchining rahbarligida muayyan o’quvchilar guruhi
bilan
olib boriladigan ta‘lim mashg’ulotiga aytiladi. Dars – o’quv ishlarining asosiy
tashkiliy
shaklidir. Dars – o’quv ishlarining markaziy qismidir. Hozir
maktablarimizda
qo’llanilayotgan sinf-dars tizimi quyidagi tashkiliy shakllarda olib
boriladi:
Har qaysi sinf yoshi va bilimiga ko’ra bir xil darajadagi bolalarning doimiy
25

guruhiga ega bo’ladi. Dars mashg’uloti asosan 45 daqiqaga mo’ljallangan bo’lib,
qat‘iy
jadval orqali olib boriladi. Dars bevosita o’qituvchining rahbarligida jamoa va
yakka
shaklda olib boriladi. Dars o’tilayotgan materialning mazmuniga qarab xilma-
xil
usul bilan olib boriladi, ta‘lim tizimining bir qismi sifatida, albatta, tugallangan
bilim
beradi va navbatdagi bilimlarni o’zlashtirish uchun zamin yaratadigan qilib
uyushtiriladi.
Endilikda mustaqil respublikamiz xalq ta‘limi oldiga qo’ygan talab va
ehtiyojlaridan
kelib chiqqan holda maktab ta‘limini tashkil qilishning yangi-yangi
shakllari
yaratilmoqda. Bugungi kunda maktablarimizda ta‘limni tashkil qilish
shakllari
ikki turda olib borilmoqda.
Sinf-dars shaklida
olib boriladigan mashg’ulotlar. Amaliy va tajriba ishlari
shaklida
olib
boriladigan
mashg’ulotlar.
Sinf-dars shaklida
olib boriladigan mashg’ulot o’qituvchining kundalik o’quv
materialini
tizimli bayon qilib berishni, xilma-xil usullardan foydalanishni,
o’quvchilarning
bilim, ko’nikma va malakalarini izchillik bilan hisobga olib borishni,
o’quvchilarni
mustaqil ishlashga o’rgatishni o’z ichiga oladi. Amaliy va tajriba ishlari
shaklida
olib boriladigan mashg’ulotlar sinf sharoitidan tashqarida, o’quv ustaxonasi,
tajriba
yer uchastkalarida ishlash, ekskurtsiyalar o’tkazish yo’li bilan olib boriladi.
Sinf
– dars shaklidagi mashg’ulotlarni tashkil etish.
Ta‘lim
maskanlari oldida turgan yangi vazifalar va ehtiyojlar o’quvchi-
talabalarga
beriladigan ta‘lim va tarbiya sifatini oshirish, uni yanada rivojlantirish va
yuqori
bosqichga ko’tarishni talab qiladi. Har bir darsning muvaffaqiyati ko’p
jihatdan
mashg’ulotni to’g’ri tashkil etishga bog’liq. Maktablarimizda darsning
boshlanish
davrini – darsning tashkiliy daqiqalari deb ataladi. Biroq, bu dars
shaklining
biror bosqichi yoki tuzilishiga kirmasligi kerak.
Tashkiliy
daqiqada sinfning tayyorgarligini sinchiklab kuzatish muhimdir.
Tajribali
va mahoratli o’qituvchilar fursatni qo’ldan bermay, o’quvchilar diqqatini
chalg’itmay,
darhol ish boshlab yuboradilar. Ayni paytda o’qituvchi oldida ikki
vazifa
– butun sinf o’quvchilari diqqatini o’ziga jalb qilish va butun sinf
o’quvchilarini
tezlik bilan mashg’ulotga faol kirishishlarini ta‘minlash vazifalari
26

turadi. Dars mashg’ulotdan ko’zlangan maqsadni ravshan va aniq qilib o’qtirish bilan
boshlanadi.
Dars yangi materialni bayon qilishga qaratilgan bo’lsa, dars mavzusi
aytiladi.
Darsda rejada mo’ljallangan materialni o’tib bo’lingach, u albatta
yakunlanishi,
xulosalar chiqarilishi kerak. Shuningdek, o’qituvchi darsni ilg’or
pedagogik
texnologiyalar asosida olib borishi, turli xil ta‘lim metodlaridan unumli
foydalanish
va o’quvchilarga ko’proq muammoli vaziyatlar yaratish orqali ularga
yangi
materialni bayon qilishi dars sifatini oshiradi. Darsni tashkil etish va olib
borishdagi
bosh maqsad – ta‘lim jarayonining samaradorligini ta‘minlashdir. Buning
uchun:
1. o’tilayotgan
mavzudan ko’zlangan maqsadni o’qtirish bilan bir vaqtda,
o’quvchilar
materialni faol idrok qilishga safarbar etilgan bo’lishlari kerak. Ya‘ni
o’qituvchi
bayon qilayotgan mavzu o’quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, ongli
o’zlashtirishga
intilishlarini ta‘minlamog’i lozim;
2. Ajratilgan
vaqt ichida o’qituvchi materiallarni tizimli va izchil bayon
qilish
bilan bir vaqtda, o’quvchilarni ham, albatta, mavzuga oid mustaqil ish olib
borishlarini
ta‘minlash juda muhimdir. O’qituvchi darsda mavzuni bayon qilish
davomida
o’quvchilarga muammoli vaziyat tug’diradigan savollar berib, ularni
fikrlash
va izlanishga undasa o’quvchilar ushbu materialni puxta o’zlashtirib oladi.
3. v)
Bilimlarni bayon qilish jarayonida o’quvchilar faolligi (og’zaki,
yozma
mashqlar va laboratoriya-tajriba ishlari, mustaqil ijodiy ishlar) ishga
solinmog’i
lozim. Bu o’z navbatida, o’quvchilarning oldindan o’zlashtirgan
bilimlarini
ham ishga tushirishga hizmat qiladi va to’g’ri baholash uchun katta
imkoniyat
tug’diradi.
4. g)
dars jarayonida o’tilayotgan o’quv materiallari boshqa fanlarning
aloqador
mavzulari bilan bog’lanishini ko’rsatish ham muhim ahamiyatga ega.
Darsda
o’quv – tarbiya ishlarining barcha komponentlari: maqsad, mazmun,
vositalar,
metodlar, tashkil etish va boshqarish faoliyati hamda uning hamma didaktik
elementlari
mujassamlangan deb hisoblash qabul qilingan. Shunga asosan o’qituvchi
dars
muammolariga to’g’ri yondoshishi uchun ta‘lim jarayonining asosiy
komponentlarini
bilishi, ularning o’zaro bog’liqligi va bir-biriga ta‘sirini tushunishi
27

lozim. Umuman olganda, sinfga ham reproduktiv, ham ijodiy topshiriqlar berish
mumkin.
Darsga
bo’lgan talablar, dars turlari va ularning tuzilishi. Dars – o’qituvchilar va
o’quvchilar
faoliyatini tashkil etishning shakli bo’lib, u bolalarni o’qitish, tarbiyalash
va
kamol toptirish vazifalarini amalga oshiradi. Dars o’qitishni tashkil etishning
o’zgarmas
shakli emas. O’quv amaliyoti va pedagogik tafakkur doimo uni
takomillashtirish
yo’llarini izlaydi. Bu sohada ko’pgina islohatlar amalga
oshirilmoqda.
Turli-tuman fikr va mulohazalarni hisobga olgan holda dars quyidagi
umumiy
didaktik talablarga javob berishi lozim: .
1. Har
bir dars ma‘lum bir maqsadni amalga oshirishga qaratilgan va puxta
rejalashtirilgan
bo’lmog’i lozim.
2. Har
bir dars mustahkam g’oyaviy-siyosiy yo’nalishga ega bo’log’i
lozim.
3. Har
bir dars turmush bilan, amaliyot bilan bog’langan bo’lmog’i,
shuningdek
xilma xil usul, uslub va vositalardan unumli foydalangan holda olib
borilmog’i
lozim.
4. Darsga
ajratilgan har bir soat va daqiqalarni tejab, undan unumli
foydalanmoq
zarur.
5. Dars
o’qituvchi va o’quvchilarning faolligi birligini ta‘minlamog’i
lozim.
6. Darsda
o’quv materialining mazmuniga oid ko’rsatmali qurollar, texnik
vositalar
va kompyuterlardan foydalanish imkoniyatini yaratmoq lozim.
7. Darsda
har bir o’quvchining individual xususiyatlarini ham hisobga olish
maqsadga
muvofiqdir.
Ta‘lim
tizimida eng ko’p qo’llaniladigan dars turlari quyidagilar:
Yangi
bilimlarni bayon qilish darsi (ma‘ruza).
O’tilgan
materiallarni mustahkamlash darsi.
O’quvchilarning
bilim, malaka va ko’nikmalarini tekshirish va baholash darsi.
Takrorlash
– umumlashtiruvchi va kirish darslari.
Aralash
dars (yuqoridagi dars turlarining bir nechtasini birga qo’llanishi).
28

Har bir dars turining ma‘lum tuzilishi va xususiyatlari bor, bu narsa
o’qituvchining
o’quv materialini to’g’ri va samarali tushuntirishiga, mustahkam esda
qoldirishga,
takrorlashga va uning o’zlashtirishini nazorat qilib borishiga yordam
beradi.
Maktablarimizda eng ko’p qo’llaniladigan dars turlaridan biri – yangi
bilimlarni
bayon qilish darsidir. Bu dars turi quyidagicha tuziladi: a) yangi bilimlarni
bayon
qilish;
1. b)
yangi bilimlarni mustahkamlash;
2. v)
yangi bilimlar ustida ishlash;
3. g)
yangi bilimlarga bog’liq holda uy vazifalari topshirish.
Demak,
dars boshdan – oyoq bir dars turi bilan olib borilmaydi, balki Shu
darsda
yangi bilimni bayon qilish bilan birga uni mustahkamlash (savol-javob), yangi
bilimlar
ustida mashq o’tkazish (masala va misollar yechdirish, grafik ishlari olib
borish),
uyga vazifa (boshqa bir dars elementi-tushuntirish, yo’l-yo’riqlar ko’rsatish
va
h. k) kabi boshqa elementlarning bo’lishi ham mumkin. Shunga qaramay, darsdan
ko’zlangan
maqsad o’quvchilarga yangi bilim berishga qaratilgan bo’lsa, butun
didaktik
usullar Shunga buysundiriladi. Shuning uchun ham bunday dars yangi bilim
berish
darsi deb ataladi.
Dars
tuzilishi u yoki bu dars turining tuzilishini, uning qismlarini anglatadi.
Biroq,
dars turlari tuzilishidagi har qanday qism – didaktik usul, dars tuzilishi
bo’lavermaydi.
U o’qitish usuli bilan bog’langandagina dars tuzilishini tashkil qiladi.
Ya‘ni
dars tuzilishining o’zgarishi bilanoq dars olib borish usuli ham o’zgaradi.
Darsning
tuzilishi qo’yilgan maqsadlarga, o’rganilayotgan materialning mazmuniga,
ta‘limning
darsda qo’llanadigan metodlari va usullariga, o’quvchilarning tayyorgarlik
va
kamolat darajasiga, darsning o’quv jarayonidagi o’rniga bog’liqdir.
Dars
tuzilishini biridan ikkinchisiga o’tishi va Shu orqali darsning shakli hamda
usullarining
o’zgarishi dars bosqichi deb yuritiladi. Masalan, aralash dars turning
tuzilishi:uy
vazifalarini so’rash, tekshirib ko’rish; yangi materiallarni bayon qilish;
yangi
materiallarni mustahkamlash; uy vazifalarini topshirishni o’z ichiga oladi.
Bunda:
29

1. uy vazifalarini ko’rish suhbat (savol-javob), misol va masalalar ishlatish yo’li
bilan
olib
borilishi
mumkin. Bu dars tuzilishining birinchi qismi, darsning birinchi bosqichi;
2. yangi
materiallarni bayon qilish jarayonida o’qituvchi tushuntirish, hikoya
qilish,
maktab ma‘ruzasi, suhbat kabi usullardan foydalanish mumkin. Bu – dars
tuzilishining
ikkinchi qismi, darsning ikkinchi bosqichi;
3. v)
yangi materiallarni mustahkamlash jarayonida suhbat, mashq qildirish, kitob
bilan
ishlash usullaridan foydalanish mumkin. Bu – dars tuzilishining uchinsi qismi,
uchinchi
bosqichi;
4. g)
uy vazifalarini topshirish jarayonida tushuntirish. Suhbat usulidan
foydalanish
mumkin. Bu – dars tuzilishini to’rtinchi qismi, darsning to’rtinchi
bosqichidir.
Yuqorida ko’rib o’tilgan dars turlarining hammasi o’z tuzilishiga ega
bo’lganidek,
ma‘lum bosqichlarga ham ajraladi.
Takroriy-umumlashtiruvchi
dars, odatda, dasturning ma‘lum bir qismi yoki yirik
mavzu
o’tib
bo’lganidan keyin o’tkaziladi. Bunda o’tilgan materiallarni takrorlash –
qayta
esga tushirish va mustahkamlash maqsadida o’tilgan mavzularni qamrab olgan
va
bir-biriga bog’liq bo’lgan savollar orqali umumlashtirish nazarda tutiladi.
Oliy
o’quv yurtlarida o’qitishning tashkiliy shakllari.
Oliy
maktabdagi o’qitish jarayoni o’qitishning shakl va metodlarini tashkil
etishning
ko’p qirrali yagona tizimiga asosan amalga oshiriladi. Oliy o’quv
yurtlaridagi
o’qitishning shakl va usullari tasnifi o’zaro bog’langan va o’zaro
shartlangan
ikki faoliyatga tayanadi:
–
o’quv jarayonini boshqarish va tashkil etish bo’yicha o’qituvchilarning
faoliyati;
– talabalarning o’quv va bilish faoliyati.
Ta’lim
shakllari – ta’lim texnologiyasining tarkibi. O’zbekiston
Respublikasining
«Ta‘lim to’g’risida» gi qonunida «Oliy ta‘lim yuqori malakali
mutaxassislar
tayyorlashni ta‘minlaydi» deyilgan. Shu bilan birga oliy ta‘lim
talabalarni
ilmiy tadqiqot ishlariga ham o’rgatadi. Shu o’rinda yurtboshimiz
ta‘kidlaganidek
«Ayniqsa o’sib kelayotgan avlod taqdiriga hech kim befarq qaray
30

olmaydi. Bunda oliy o’quv yurtlarining ahamiyati kattadir. Yoshlarni qay usulda
o’qitish,
ularni tarbiyalash, mustaqil mamlakatning yetuk mutaxassislari bo’lishiga
qayg’urish
har birimizning muqaddas burchimizdir». Shu nuqtai nazardan oliy
maktablarda
bilimlarni hozirgi zamon darajasida berib borish alohida ahamiyatga
ega.
Hozirda oliy ta‘lim ikki bosqichdan iborat, ya‘ni bakalavriat va magistratura.
Mana
Shu bosqichlarni amalga oshirishda, aniqrog’i, oliy ma‘lumotli yetuk
mutaxassis
tayyorlashda o’qitishning bir qancha tashkiliy shakllari qo’llaniladi.
Oliy
o’quv yurtlarida o’quv ishlari va bilim berishning tashkiliy shakllari
«Ta‘lim
to’g’risida» gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ga asosan olib
boriladi.
Oliy
maktabdagi o’quv jarayoni shakllariga ma‘ruza, seminar va amaliy
mashg’ulotlar,
laboratoriya mashg’ulotlari, o’quv anjumanlar, maslahatlar,
ekskursiya,
ekspeditsiya, o’quv ishlab chiqarish pedagogik amaliyoti, kurs va diplom
ishlari,
talabalarning mustaqil ta‘limi kabilar kiradi.
Ma‘ruza –
bilim berishning Shunday shakliki, unda pedagog (o’qituvchi)
tomonidan
berilayotgan bilimlar, malaka va ko’nikmalar talabalarga yoppasiga bayon
etiladi.
Ma‘ruza – o’quv jarayonining ilg’or usullaridan biri bo’lib, dastlab u o’rta
asrlarda
biron bir kitobni o’qish yoki uni izohlash yo’li bilan namoyon bo’lgan.
Jamiyat
rivojlanishi maboynida og’zaki tushuntirishning bu usuli XVIII asrda lotin
tilida
amalga oshirildi. XVIII asr o’rtalariga kelib ma‘ruzalar rus tilida o’qiy
boshlandi.
Uning ilg’or namoyandalaridan biri M.V. Lomonosovdir.
Fanlar
bo’yicha ma‘ruzada hal qilinadigan asosiy vazifalar quyidagilardan
iborat:
 ilmiy
bilimlarning muayyan miqdori bayon qilinadi;
 talabalarga
fan va tadqiqotlarning metodologiyasi tanishtiriladi;
 o’quv
faoliyati va o’quv mashg’ulotlarining barcha turlari orasidagi metodik
aloqalar
ko’rsatiladi. Didaktik maqsadiga (yo’nalganligiga) ko’ra kirish, tematik va
umumiy
– yakuniy ma‘ruzalar farqlanadi.
Amaliy
mashg’ulot – o’quv ishlarining mantiqiy davomi bo’lib, bu termin
talabalarning
mustaqil auditoriya ishlarining umumiy tushunchasi hisoblanadi. Agar
31

ma‘ruzada ilmiy bilimlar asosi bayon qilinadigan bo’lsa, amaliy mashg’ulotlarda
bilimlar
chuqurlashtiriladi, kengaytiriladi va detallashtiriladi. Eng muhimi, amaliy
mashg’ulotlar
talabalarning bilimini sinashga xizmat qiladi. Amaliy mashg’ulotlarda
mashqlar,
laboratoriya ishlarini o’tkazish, har xil ilmiy tajribalarni o’tkazish kabilar
amalga
oshiriladi. Bilim berishning bu shaklida ma‘ruzalarda olingan nazariy bilimlar
bevosita
amaliyot bilan bog’lanadi va o’quvchilar tomonidan tajribalar amalga
oshiriladi.
Amaliy mashg’ulot shakllaridan biri seminardir.
Seminar –
talabalarning ma‘ruzadan olgan ilmiy-nazariy bilimlarini
kengaytirish,
chuqurlashtirish maqsadida tashkil etilgan ta‘lim shakllaridan biridir.
Seminar
jarayonida o’qituvchining o’rni juda yuksak, ya‘ni o’qituvchi talabaning
o’rniga
javobni aytib bermaydi, balki muhokamalarni tashkil etadi va unga rahbarlik
qiladi.
Seminar mashg’ulotiga tayyorlanish talabalardan katta mas‘uliyatni talab
etadi.
Jumladan, talabalar seminar darslariga tayyorgarligi davomida mustaqil
o’qishlari,
kerakli adabiyotlar bilan ishlashlari, ro’znoma va jurnallardan foydalana
bilishlari,
Shuningdek boshqa mavzuga oid manbalarni izlab topishlari, ularni
o’zlashtirishlari
kerak bo’ladi.
Laboratoriya
mashg’ulotlari – Bunda talabalar mustaqil ravishda vazifa
bajaradilar
yoki eksperiment o’tkazadilar. Laboratoriya mashg’ulotlari talabada
tadqiqot
o’tkazish ko’nikmalarini shakllantiradi, fan va texnikaga ijodiy yondashishni
ta‘minlaydi,
eksperimentning umumiy metodikasini egallashga imkon beradi.
Laboratoriya
mashg’uloti odatda maxsus jihozlangan xonada hamda tegishli apparat,
asbob-uskunalar:
mikroskop, lupa, kolba, o’lchov asboblari va boshqa qurollar bilan
ta‘minlangan
joylarda (auditoriyada) olib boriladi.
Ekskursiya –
ta‘lim va tarbiya ishlarining Shunday turidirki, bu usul bilan
o’rganilayotgan
narsa va hodisalarni tabiiy sharoitda (zavod, fabrika, dala, tabiatni
kuzatishga)
yoki maxsus muassasalarga (muzey, ko’rgazma va h.k.larga) tashkiliy
ravishda
olib boriladi. Ekskursiya usuli asosan o’qituvchi yoki ekskursiya o’tkazishga
mas‘ul
bo’lgan shaxsning kuzatilayotgan ob‘ektni bayon qilishi, tushuntirishi orqali
olib
boriladi. Ekskursiya oxirida, albatta yakunlovchi dars o’tkaziladi va unda
o’quvchi-talabalar
tomonidan tayyorlangan chizma, rasm, taassurotlar kabi
32

materiallardan foydalaniladi. O’qituvchi mulohaza va fikrlarni umulashtirib, xulosa
chiqaradi
va mashg’ulotni yakunlaydi.
Amaliyot –
ta‘lim shakllaridan yana biri bo’lib, unda talaba oliy o’quv yurtida
olgan
nazariy bilimlarini bevosita amaliyotga tadbiq etadi. Bu jarayonda
amaliyotchiga
amaliyot davomida oliy o’quv yurtidan ilmiy rahbarlar tayyorlanadi.
Amaliyot
talaba uchun kelajak ish faoliyatida ilk qadami bo’lib, Shu amaliyot
davomida
talaba oliy o’quv yurtida olgan bilimlarini qanchalik amaliyotga qo’llay
olishini
o’z nuqtai nazaridan ham baholaydi va bu orqali unda kelajagini tasavvur
qilishga
imkon yaraladi.
–
oliy maktab o’quv rejasida qayd qilingan ta‘lim berishning shakllaridan biri.
Kurs
ishlari biror fanning nazariy kursi tugallangandan so’ng amalga oshiriladi.
Ta‘lim
berishning bu turi talabalarning ilm olish davrida olgan bilimlarini yanada
mustahkamlash,
nazariy bilimlarini qanchalik amaliyot bilan bog’lay olishi negizida
paydo
bo’ladi. Kurs ishi tayyorlash jarayonini bevosita mustaqil ishlar tarkibiga
kiritish
mumkin. Kurs ishi ham o’quv rejasida kiritilgan bo’ladi.
–
talabaning oliy o’quv yurtida olgan bilimlarining natijasi, ilmiy
izlanishlarning
boshlang’ich ko’rinishi bo’lib, ta‘lim berishning bir shakli
sifatida
namoyon bo’ladi. Diplom ishi bir mutaxassislikning talaba tomonidan
tamomlanayotgan,
Shu mutaxassislik rahbari bilan birga tayyorlanadigan va o’quv
yurti
rejasida qayd qilingan ta‘lim berish shakllaridan biridir.
Oliy
maktabda o’quv jarayoni mustaqil ta‘limni tashkil etilishini ham ko’zda
tutadi.
Talabalarning mustaqil taxsili ularning o’z bilimlarini kengaytirish va
chuqurlashtirish,
mavjud malaka va ko’nikmalarni takomillashtirish hamda ularning
yangilarini
o’zlashtirishga bo’lgan initilishi sifatida qaraladi. Mustaqil ta‘limning
vazifalari:
shaxsning
intellektual imkoniyatlarini yangilash, ularning g’oyaviy-nazariy
saviyasini
oshirish, kasbiy mahorati va madaniyatini takomillashtirish. Mustaqil
ta‘limning
asosiy maqsadi talabalarni ijodiy izlanishga, o’z ustida ishlashga hamda
ularning
shaxsiy va kasbiy sifatlarini o’stirishdir. Mustaqil ta‘lim bo`yicha
mashg’ulotlarning
izchilligini va maqsadga muvofiqligini ta‘minlash maqsadida
33

uning rejasi tuziladi. Umuman olganda barcha oliy maktablarda ta‘lim berishning
tashkiliy
shakllari amal qilar ekan, ularga bir qator talablar qo’yiladi.
XULOSA
Xulosa
qilib aytganda Jahon pedagogik fani va amaliyotida ta’limni tashkil
etishning
turli shakllari mavjud. Jamiyat rivojining har bir yangi bosqichi ta’limni
tashkil
etishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Ayni vaqtda ta’limning quyidagi shakllari
ajratib
ko‘rsatiladi: individual, individual-guruhli, sinf-dars, leksion-seminarli va
sinfdan
tashqari, auditoriyadan tashqari, maktab va maktabdan tashqari . Ular
o‘quvchilarni
qamrab olishi, o‘quvchilar faoliyatini tashkil etishi, jamoaviy va
individual
shakllarining nisbatlari, mustaqilligi darajasi va o‘qish jarayoniga rahbarlik
qilish
xususiyatlari kabi belgilariga ko‘ra quyidagi uch asosiy turga ajratiladi: 1)
individual;
2) sinf-darsli; 3) ma’ruza -seminarli. Qadim zamonlarda mavjud bo‘lgan
o‘qitishning
eng qadimgi shakli ta’limning individual shakli hisoblanadi. Hayotiy
tajribalarni
ajdodlardan- avlodlarga uzatish ibtidoiy jamiyatda yuzaga kelgan. Yozuv
paydo
bo‘lishi bilan qavm boshlig‘i turli belgilar yordamida o‘zining tajribalarini
yoshlarga
o‘rgatgan. O‘qituvchi va o‘quvchining bevosita va individual aloqasiga
misol
sifatida repetitorlikni ko‘rsatish mumkin. O‘qishni tashkil etishning individual
shakli
antik davr va o‘rta asrlarda yagona usul bo‘lgan, undan ba’zi mamlakatlarda
XVIII
asrgacha keng foydalanilib kelingan. Individual ta’lim bir qator afzalliklarga
ega,
shuning uchun bu usuli bizning davrimizgacha repetitorlik shaklida saqlanib
qolgan.
Uning usutunligi o‘quv faoliyati mazmuni, metodi va suratini to‘la
individualashtirish,
aniq bir masalani hal etishda uning har bir harakati va
operatsiyalarini
kuzatib borishga imkon berishidan iborat. Individual ta’lim
o‘qituvchining
yuqori pedagogik malakaga ega bo‘lishini talab etadi. Individual
34

o‘qitishning ustunliklari bilan bir qatorda bir qator kamchiliklari ham mavjud bo‘lib,
ular
quyidagilardan iborat:
1)
vaqtning tejamli emasligi; 2) o‘qituvchi ta’sirining cheklanganligi
(o‘qituvchining
vazifasi o‘quvchiga topshiriq berish va uni bajarilishini tekshirishdan
iborat);
3) boshqa o‘quvchilar bilan hamkorlikda ishlash imkoniyati cheklanganligi
(bu
holat ijtimoiylashishi jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi); 4) jamoada ishlash
tajribasining
shakllanmasligi. Mazkur sabablar XVI asrdan boshlab individual
o‘qitish
usulining ahamiyati pasayib, uning o‘rnini ta’limning individual-guruhli
shakli
egallashiga imkon berdi. Ta’limning individual-guruhli shaklidagi Ye vropada,
XVI
asrda keng foydalana boshladilar. Markaziy Osiyo davlatlarida bu usuldan
qadim
davrlarda ham foydalanganlar. Bunga Avesto davri misol bo‘la oladi, bu
davrda
o‘quvchilar uchun asosiy o‘quv qo‘llanma zardushtiylikning muqaddas
manbai
“Avesto” (eramizdan avvalgi VII-XVI asrlar) bo‘lib kelgan. Avesto davri
jamiyatidagi
maktablarda individual o‘qitish jamoali o‘qitish bilan birga olib borilar
edi.
O‘qituvchi “Avesto” kitoblaridan birini ochadi va o‘quvchilar navbatma-navbat
kelib
ovoz chiqarib o‘qiydilar, keyin esa hamma birgalikda o‘qilganni takrorlaganlar,
mashqlarni
maxsus taxtachalarda yozganlar. Aqliy mashqlar o‘qituvchining o‘quvchi
bilan
erkin suhbati davomida olib borilgan. Jismoniy tarbiyalash individual va
jamoali
mashg‘ulotlar shaklida amalga oshirilgan. Jismoniy tarbiyaning maqsadi
yoshlarni
harbiy xizmatga tayyorlashdan iborat bo‘lgan. Otda yurish, ov qilish,
qilichdan
foydalanishni bilish, suvda suzish, yugurish, nayza otish va shu kabilar
harbiy
tayyorgarlikning majburiy turlari hisoblangan.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Prezident Shavkat Mirziyevning Oliy Majlis palatalari, sesiyasi partiyalar
hamda
O’zbekiston Ekologik harakati vakillari bilan videoselektor yig’ilishidagi
ma’ruzasi 3
iyul 2017 yil Toshkent sh.
2. Shavkat
Mirziyoev. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib,
yangi
bosqichga ko'taramiz. –T., O'zbekiston –
3. O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2014 – yil.
4. Karimov
I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” T.: “Ma’naviyat”. 2008.
5. Abdullaeva
Sh., Asqarov A. Umumiy pedagogika. Nopedagogik oliy ta’lim
muassasalari
uchun o‘quv qo‘llanma. -T: Fan va axborot texnologiyalari, 2019. -280
6. Xodjaev
B.X., Umumiy pedagogika. Darslik.–Toshkent, “Sano-standart”, 2017
y.434
b.
7. Mavlonova
R. va boshqalar. Umumiy pedagogika//darslik. –T.: 2016 y. - 538
b.
8. Hasanboev
J. va boshqalar. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –Toshkent: “Fan”,
2006
9. Ibragimov
X.I., Abdullaeva Sh.A. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –Toshkent:
Fan,
2004.
10. Mavlonova
R.A., Voxidova N., Raxmonqulova N. Pedagogika nazariyasi va
tarixi.
– Toshkent: Fan va texnologiya , 2010. – 464 b. - B. 121.
11. Abdullaeva
D.U. Boshlang‘ich sinflarda ta’lim jarayonini tashkil etishning
psixologik
xususiyatlari /Zamonaviy ta’lim.-№ 8.– Toshkent ,2016. 37-42 b.-B. 38.
36

12. Mavlonova R, Raxmonqulova N Boshlang‘ich ta`limning integratsiyalashgan
pedagogikasi.
Toshkent “O‘qituvchi” 2006
13. R.A.Mavlanova,
N.X.Raxmankulova. Boshlang'ich ta'lim
pedagogikasi, innovsiyasi va intergatsiyasi. O‘quv qo‘Hanma.T.: «G'.G'uIom», 2013-
yil.
14. R.A. Mavlonova, O.T.To‘rayeva, K.M. Xoliqberdiyev. Pedagogika. Darslik. T:
. «0'qituvchi» 2008- yil.
15. Ismailova
Z. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.T.:2006.
16. Mavlonova
R.,O`To`raeva,K.Xoliqberdiev.Pedagogika.-T.:"O`qituvchi", 2002.
17. Mavlonova
R., B. Normurodova , N. Rahmonqulova, Tarbiyaviy ishlar
metodikasi.-T.:"Tib-kitob",
2010.
18. Ochilov
M. “Muallim – qalb me’mori” T.: “O’qituvchi” 2001.
19. J.G'.Yoidoshev, S.A.Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari. O‘quv qo‘llan
ma
T:. «0'qituvchi», 2004- yil.
20. J.G'.Yo‘ldoshev, S.Hasanov. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma T:. «I
qtisod-moliya», 2009-yil.
21. Raximjonov
N. “Yoshlar iqtisodiy tafakkurini shakllantirishda oilaning roli”
T.,
2005 (B.M.I.)
22. Yo’ldoshev
J.«Zamonaviy o’zbek oilalarida o’smir bolalar shaxsining
shakllanishi” nomzodlik dissertatsiyasi ,
T., 2002
23. Yo’ldoshev
J.G’.O’quvchi ma’naviyatini shakllantirish (qo’llanma)-T.:-2000.
24. Xo’jaev
N. Tarbiya nazariyasi. va boshqalar. – T.: – 2003.
Internet resurslari
1.www.tdpu.uz
2.www.pedagog.uz
3.www.Ziyonet.uz
37

Nukus innovatsion institutı
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi ____ kurs talabasi __________________________________ kurs ishini
himoya
qilish bo‘yicha 2024 yil «____» _____________ kungi № _________ sonli majlisining
B A YO N N O M A S I
Kurs
ishining mavzusi_________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
Qatnashganlar:
Komissiya
raisi ____________________
A’zolari
_____________________________________________________________________
Ish
rejasi bo‘yicha:
Kurs
ishi rahbari ________________________________
Kurs
ishi bo‘yicha quyidagi materiallar tafsiya etildi:
1. Yozish
va tahrirlash ___________ _______ ______________________________
2. Himoya qilish vaqtidagi
bayonot _____________________________________
3. Berilgan
savollarga javoblari _____________________________________
4. Kurs
ishi rahbarining   yakuni ______________________________________
_____________________________________________________________________________
Kurs
ishining himoya qilgandan keyin talabaga quyidagi savollar berildi:
1.
___________________________________________________________________________
2.
___________________________________________________________________________
3.
___________________________________________________________________________
Komissiya
qarori:
1.Talaba___________________________________kurs
ishini bajargangan va _____bahoga himoya qilgan
deb
hisoblansin
Komissiya
raisi:             ______________________
Komissiya
a’zoları:        ______________________
______________________
______________________
38

Kotib: __________________________
Kurs ishini baholashga quyidagi baholash tavsiya etiladi:
1. Kurs
ishi eksperimental bo‘lsa , berilgan savollar to‘liq javob bergan bo‘lsa,
o‘rganilgan
pedagogik bilimlardan foydalanilgan bo‘lsa – «a’lo» (5).
2. Rejadagi
masalalar to‘liq bayon yetilgan, ammo pedagogik bilimlardan
foydalanilmagan
bo‘lsa – «yaxshi» (4).
3. Rejadagi
masalalar to‘liq tushuntirilmagan bo‘lsa, olingan natijalar yetarli
darajada
pedagogik jihatdan muhokama qilinmagan bo‘lsa – «qoniqarli» (3) baholar
qo‘yilishi
mumkin.
Kurs ishi to plamining tarkibiy qismlari , mazmuni va o rnatish sifatini
ʻ ʻ
baholash mezonlari
1. Mavzuni
tanlash, rejani mavzuga ta sirchanligi – 10% ʼ
2. Kirish
so‘zida mavzuning ahamiyati hozirgi kunda nuqtai nazardan
tahrirlanishi
-10%
3. Kurs
ishi mavzusi, mazmuning mohiyati, xulosa chiqarish - 30%.
4. Kurs
ishi mustaqil ta’lim ishi va ijodkorlik yondashuvi -20%.
5. Kurs
davomida oldingi tajribalarni hikoya qilish -10%.
6. Kurs
ishini o‘z tajribasida e’lon qilish -10%
7. Adabiyotlardan
foydalanish darajasi -10%.
Kurs ishining bahoları:
100-90%
- «5» – A’lo .
89-70%
- «4» - Yaxshi .
69-60%
- «3» – Q oniqarli .
59-0%
- «2» – Q oniqarsiz .
39

Kurs ishi

Sotib olish