Tabiiy gazdan butanni ajratib olish jarayoni - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	168.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Tabiiy gazdan butanni ajratib olish jarayoni

Sotib olish

Tabiiy gazdan butanni ajratib olish jarayoni
REJA:

I. KIRISH
II. ASOSIY QISM
2.1. Respublikamiz hududidagi tabiiy gaz konlari
2.2. Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib
olish usullari
III. TAJRIBALAR QISMI
3.1Tabiiy gazlar tarkibidagi propan va butan fraksiyalarini gaz xromatografiyasi
usulida aniqlash
3.2. Tabiiy gazdan propan va butan fratsiyasini ajratib olishni usullarini
samaradorligi. Texnologik jarayonlarni maqbullashtirish
IV. XULOSA
V . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R О ’YXATI

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . О ’zbekiston neftgaz sanoati mamlakat
iqtisodiyotining yeng yirik tarmog’i va e nergetikaning muhim asosini tashkil
yetadi. Yurtboshimiz I.A. Karimov respublikamiz neftgaz sanoatining barqaror
rivojlanishi, mustaqillikka e rishish davri da salmoqli ishlar qilinganligini ta’kidlab,
yoqilg’i yenergetika komleksini bundan buyon ham jadal rivojlantirish
siyosatimizning ustuvor vazifasi b о ’lib qolishiga katta ahamiyat berib kelmoqda.
О ’zbekistonda gazni qayta ishlash sohasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda.
Bu sohada tabiiy gazdan qimmatli komponentlar yetan, propan, butan va gaz
kondensati ajratib olish ishlari amalga oshirilayapti. Respublikamizda qazib
olinadigan tabiiy gazlar issiqlik va yenergiya manbai bulishidan tashqari neft-
kimyo sanoati uchun asosiy xom ashyodir.
Hozirgi vaqtda respublika boy gaz, kondensat va neft zaxiralariga yega.
Ayniqsa, Qashqadaryo viloyati respublikada bu soha b о ’yicha birinchi о ’rinda
turadi. K о ’kdumoloq neft koni, Muborak gazni qayta ishlash zavodi va boshqalar
mamlakatimizda asosan yoqil g’ i energitika bazasini tashkil yetadi. SH о’ rtangaz
kimyo komleksi (SHGXK) 2001 yildan boshlab bir yiliga: 125 ming tonna
poliyetilen xom-ashyosi, 102 ming tonna gaz kondensati, 142 ming tonna
suyultirilgan gaz mahsulotlarni ishlab chiqaradi.
SHGXK qurilishiga AQ SH , Germaniya, Yaponiya, Italiya va boshqa
mamlakatlarni nufuzli kompaniyalari jalb yetilib 650 million AQ SH dollari
miqdorida sarmoya sarflangan.
Kurs ishining maqsadi . Tabiiy gazni qayta ishlash jarayonida q о ’shimcha
mahsulot sifatida hosil b о ’ladigan propan va butan fraksiyasini ajratib olish
jarayonini maqbullashtirish.
Kurs ishining vazifalari .
- Respublikamiz hududidagi tabiiy gaz konlarini о ’rganish;
- gazni qayta ishlashga tayyorlashni texnologik jarayonlarini о ’rganish va
gaz xom-ashyolari, hamda ularni qayta ishlashda hosil b о’ lgan mahsulotlar
2

konsentratsiyalarini, miqdorlarini FEK (fotokolorimetr), SF (spektrofotometr)
qurilmalaridan foydalanib aniqlash;
-tabiiy gazlardan propan va butan fraksiyasini ajratib olishda q о ’llaniladigan
quyidagi suyuqlik yordamida tozalash, filtrlash, absorbsiya, adsorbsiya va
rektifikatsiya usullaridagi jarayonlar, ularda q о ’llaniladigan jihoz va uskunalarni
tuzilishi ishlash tartiblarini о ’rganish;
- gaz va gaz suyuqlik xromatografiyasi usulidan foydalanib propan va butan
fraksiyasi tarkibini analiz qilish;
- olingan natijalarni fizik-kimyoviy tahlil usullaridan foydalanib propan va
butan fraksiyasini ajratish jarayonini maqbul texnologik rejimini ishlab chiqishdan
iboratdir.
Ishning obyekti sifatida SH о ’rtan neftgaz va SH о ’rtan gaz kimyo
majmuasida tabiiy gazni qayta ishalash jarayonida q о ’shimcha mahsulot sifatida
yiliga 100 ming tonnadan ortiq hosil b о ’ladigan propan va butan fraksiyasi olindi.
3

II. ASOSIY QISM
2.1. Respublikamiz hududidagi tabiiy gaz konlari
Gaz konlari – yer p о ’stining ma’lum bir qismidagi aniq tektonik strukturada
joylashgan tabiiy gaz uyumlari. Tabiiy gazalr alohida gaz koni holida yoki neft
bilan birga (neft-gaz konlari) uchraydi. Gaz konlari k о ’p tabaqali konlarga
b о ’linadi. K о ’p tabaqali gaz konlari kesmasida bir maydonda turli chuqurlikda
ustma-ust joylashgan bir qancha gaz uyumlari b о ’ladi. Gaz konlari kesmasining
turli masofalarida har xil gaz uyumlari uchraydi. Gaz konlari fazoviy
umumiylashgan gaz yig’ilish zonalarida guruhlangan va gazli yoki gaz-neftli
platforma (qubbasimon d о ’nglik, platforma ichki ch о ’kmalari va b.), geosinklinal 9
tog’lararo vodiylar, о ’rtaliq massivlari), о ’tish (tog’ etagi botig’i) turlariga
b о ’linadi. K о ’p tabaqali gaz konlari gaz alohida-alohida burg’i quduqlaridan yoki
hamma tabaqani kesib о ’tgan bitta burg’i qudug’idan chiqariladi. Gaz konlari
gazlari tarkibida uglevodoroddan tashqari karbonat angidridi (CO
2 ), azot (N
2 ),
vodorod sulfidi ( H
2 S), nodir gazlardan geliy, argon ham b о ’ladi. Gaz konlari sof
(yoki quruq gaz) va yog’li gaz konlariga b о ’linadi. Sof gaz konlari gazlari metan
(94-98%) va oz miqdorda etandan iborat. Moyli gaz konlarida metan va etandan
tashqari ma’lum miqdorda propan (C
3 H
8 ), butan, izobutan (C
4 H
10 ) va pentan
(C
5 H
12 ) uchrashi mumkin. Xar yili dunyo buyicha kariyib 1,5*10 12
m 3
tabiiy gaz
kazib chikariladi. Yer ostidagi tabiiy gazning bosimi 25 – 30 MPA ga yetadi.
Shuning uchun unda erigan suyuqliklar ya’ni uglevodorodlar normal holatda katta
molekulyar massaga ega b о ’ladi [12].
О ’zbekistonda olinayotgan gazning bir qismi q о ’shni davlatlarga eksport
qilinadi. О ’zbekistonda 100 dan ortiq neft va gaz konlari mezozoy va kaynozoy
eralari jinslaridan topilgan. Ulardan 45 tasi gaz-kondensat va gaz neft konlari
b о ’lib, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo, Farg’ona, Andijon, Namangan
viloyatlarida va Qoraqalpog’iston Respublikasida joylashgan. Buxoro-Xiva neft ь -
gaz mintaqasida 17 yirik gaz koni bor (Uchqir, Dengizk о ’l, О ’rtabuloq,
K о ’kdumaloq, Zevardi va boshqalar). Farg’ona vodiysi va Surxondaryo viloyatida
gaz konlari yura, b о ’r, paleogen yotqiziqlarida, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlarida
4

Y ura, b о ’r, Qoraqalpog’iston Respublikasida esa faqat yura yotqiziqlari
aniqlangan. Gaz va neft uyumlari t о ’plangan yotqiziqlarning umumiy qalinligi bir
necha 100 m dan 10-12 km gacha. О ’zbekistonda aniqlangan gazning umumiy
zaxirasi 5429 mlrd m3, razvedka qilingani esa 489 mlrd m 3
. Gazli va SH о ’rtan gaz
konlari noyob konlardir. Hisor t о ’glarining janubiy-g’arbida (Odamtosh,
Gumbuloq), Surxondaryoda (Gajak), Ustyurtda (Shaxpaxta) katta gaz konlari bor.
О ’zbekiston tabiiy gaz, gaz kondensati va neft konlariga boy b о ’lib, 5 ta
regionga ajratilgan:
1.Ustyurt;
2.Buxoro – Xiva;
3.Janubi-g’arbiy Xisor;
4.Surxondaryo;
5.Farg’ona.
C
1 – C
4 uglevodorodlar: metan, etan, propan, butan, izobutan, hamda 2,2 –
dimetilpropan (C
5 H
12 ) – neopentan normal sharoitda gaz holida b о ’ladi. Bularning
hammasi tabiiy va neft gazlari tarkibiga kiradi.
Gaz konlari uch xil tipda b о ’lishi mumkin.
a) Toza gaz konlari;
b) Gaz kondensati konlari;
c) Neft konlari
Birinchi tipdagi gaz konlari tabiiy gaz konlari deb atalib, asosan metandan
tashkil topgan b о ’ladi. Metanga q о ’shimcha sifatida oz miqdorda etan, propan,
butan, pentanning bug’lari hamda nouglevodorod birikmalar: SO
2 , N
2 va ayrim
hollarda H
2 S b о ’lishi mumkin. [5]
Respublikamizning SH о ’rtan gaz konidagi xom gazning tarkibi quyidagicha
(mol.% da):
1-jadval
SH о ’rtan gaz koni xom gazining tarkibi (% mol.)
Azot 1,584
CO2 2,307
Metan 90,52
5

Etan 3,537
Propan 1,06
i – Butan 0,209
n – Butan 0,260
i – Pentan 0,110
Geksan 0,119
Geptan 0,112
H
2 S 0,08
n – Pentan 0,093
Gazning tarkibida metan juda kо’pchilikni tashkil qilsa, bunday gaz “quruq
gaz” deyiladi. Gaz kondensati konlaridan chiqadigan gaz, odatdagi gazdan farq
qilib, metandan tashqari kо’p miqdorda (2-5% va undan ortiq) C
5 va undan yuqori
gomologlari mavjud bо’ladi. Gaz qazib olinayotganda bosimning tushishi
oqibatida ular kondensatga (suyuqlikka) aylanadilar. Gaz kondensati konlaridan
ajralib chiqqan gazning tarkibi, kondensatlar ajratib olingandan keyin, “quruq gaz”
tarkibiga yaqin bо’ladi. Neft konlaridan ajratib olinadigan gazlar yо’ldosh neft
gazlari deyiladi. Ushbu gazlar neftda erigan bо’ladi va ular kondan chiqarib
olingandan sо’ng ajralib qoladi. Yо’ldosh neft gazlari tarkibi “quruq gazlar” dan
keskin farq qilib etan, propan, butanlar va yuqori uglevodorodlar ham bо’ladi.
2.2.Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib
olish usullari
Gazlarni qayta ishlashga tayyorlash. Gazlarni ajratish uchun sovutgan
vaqtda, agarda gazni tarkibida namlik bо’lsa gaz molekulasi bilan qо’shilib gidrat
hosil qilishi mumkin. Shuning uchun gazlarni ajratishga hozirlash uchun ularni
tarkibidagi namlikni yo’qotish lozim.
Piroliz gazlarini namlikdan quritish uchun asosan seolitlar yoki seolitlar bilan
birga alyumogellar ishlatiladi. Piroliz gazlarini quritishdan ilgari ularni tarkibidagi
C
4 -C
5 gazlarini ajratib olish kerak, aks holda bu gazlar polimerizasiyaga uchrab
6

qurituvchi reagentlarni sirtida polimerizasiyaga uchrab, quritish jarayonini
sekinlashtiradi.
Riforming jarayoniga xom ashyo gidrochistka blokidagi tindirish kolonnasida
quritilib beriladi. Jarayonga qaytarib berilayotgan gazlar esa qurilmani rejimga olib
chiqish davomida maxsus kislotaga chidamli seolitlarda quritiladi. Bu seolitlar
ikkita adsorberga solinadi. Adsorberlar navbat bilan ishlaydi. 24-36 soatdan sо’ng
tо’yingan seolitlarni 350 0
C gacha qizdirilgan inert gazi bilan quritiladi. Bu vaqtda
ikkinchi adsorber ishlab turadi.
Reaktordagi katalizatorlarni regenerasiya qilish vaqtida ham adsorberlar ishga
tushuriladi.
Odatda zavod gazlari qayta ishlashdan ilgari oltingugurt birikmasi - H
2 S dan
tozalanadi. Agar gazlar yuqori bosim ostida ishlayotkan ustanovkalarda hosil
bо’lgan bо’lsa ular suyuq holda bо’ladi, ularni ishqor eritmasi yordamida
tozalanadi. Gazlarni esa etanolaminni 15-30% li eritmalari yordamida tozalanadi.
H
2 N -C
2 H
4 OH; HN (C
2 H
4 OH)
2 ; N(C
2 H
4 OH)
3
Etanolaminni eritmasini ikkita kolonna kо’rinishdagi ikkita apparatga quyib,
biridan gaz о’tkaziladi, keyin ikkinchisiga о’tkazilib tо’yingan eritmani suv bug’i
bilan qizdirib serovodoroddan tozalanadi va yana ishga tushiriladi. H
2 S ni esa
sulfat kislotasi yoki oltingugurt olish uchun ishlatiladi. Ba’zan etalonaminni
etilenglikol bilan birgalikdagi eritmasi ishlatiladi.
Agar gazlarni tarkibida CO
2 gazi bо’lsa H - metilpirrolidon eritmasi
qо’llaniladi.
Gazlarning tarkibiy qismi qaysi jarayonda hosil bо’lishiga bog’liq. Vodorod
bosimida bо’ladigan jarayonlarda (riforming, izomerizasiya, gidrokreking,
gidroochistka) hosil bо’ladigan gazlar asosan tо’yingan gazlardan tashkil topgan
bо’lib, tо’yinmagan gazlar aytarlik yo’q. Bu gazlar asosan: metan, etan, propan, n-
butan va izobutandan iboratdir.
Yuqori xarorat ostida boradigan va qisman katalitik jarayonlarda hosil
bо’lgan gazlar tarkibida tо’yinmagan gazlar ham bor. Bularning miqdori hom
7

ashyo sifatiga va asosan jarayonning kо’rsatkichlariga bog’liqdir. Katalitik
krekingda qо’llaniladigan katalizatorga bog’liq.[5]
Gudronni uzluksiz kokslashtirish qurilmasida haroratda 530-540 0
C xaroratda
 30% mass. tо’yinmagan gaz hosil bо’ladi, haroratni 600 0
Cgacha kо’tarilsa
tо’yinmagan gazlarning miqdori 50% mass.gacha kо’payadi.
Zavodlardagi ishlab chiqarish jarayonida hosil bо’lgan gazlarning yog’li
qismi (jirnaya chast) C
3 -C
4 gazlari alohida ahamiyatga ega bо’lib, bu qismida
izobutan va butilen kо’p bо’lishi uchun moddalarni alkilir jarayonida ishlatiladi
(yuqori oktan sonli avtobenzin komponentini olish uchun). Gazlarning quruq
qismini (suxaya chast) bunda asosiy qismini vodorod, metan, etan va etilen tashkil
etadi. Bu quruq gazdagi vodorod va etilenlar ham alohida ahamiyatga ega.
Vodorodni asosan riforming gazlaridagisi ishlatiladi, boshqa gazlarda
vodorodni miqdori juda kam. Zamonaviy zavodlarda 3-4,5% mass.quruq gaz hosil
bо’ladi. Uni tarkibida taxminan: vodorod-3%; metan -27%; etilen 27%; etan- 30%
mass qolgani C
3 -C
4 gazlaridan iboratdir. Shuni ta’kidlash kerakki gazlarning
tarkibi har qaysi zavodda har xildir.
Suyuqlik yordamida tozalash. Gazlarni yuvish yo’li bilan changdan
tozalash usuli qо’llanilganda changli oqim tomchi yoki plyonka holatidagi
suyuqlik bilan konttaktda bо’ladi. Gidrofil xossasiga ega bо’lgan chang suyuqlik
yuzasiga yopishib, u bilan birgalikda uskunadan tashqariga chiqariladi. Chang
yuvishning kamchiligi – ifloslangan oqova suyuqliklarning hosil bо’lishidir.
Bunday oqova suvlar tozalashni talab qiladi. Gaz yuvish usuli yordamida juda
kichik zarrachalar (0,1 mkm gacha) ni ushlab qolish imkoniyati mavjud va juda
yuqori (99% gacha) tozalash darajasiga erishish mumkin. Gaz yuvuvchi
uskunalarning chang ushlashidan tashqari bir vaqtning о’zida quyidagi vazifalarni
hal qilish mumkin: gazlarni sovitish yoki namlsh; chang bilan birgalikda tomchi va
tumanlarni ushlab qolish; gaz qо’shimchalarini absorbsiyalash. [6]
Gazyuvuvchi uskunalar kamchiliklardan xoli emas: a) uskuna va quvurlar
yuzalariga chang zarralarining yopishib qolishi; b) suyuqlik (odatda suv) ning sarfi
ancha katta; d) gazlarni, ayniqsa, metallarni yemiruvchi gazlarni, tozalash uchun
8

uskuna va quvurlarni korroziyadan himoya qilish talab qilinadi; e) past
haroratlarda (0 0
C dan kam) ishlatish mumkin emas, chunki suv muzlab qoladi;
f)katta tezlik bilan ishlaydigan uskunalar uchun qо’shimcha tomchi ushlagichni
о’rnatish talab qilinadi.
Gazyuvuvchi uskunalar quyidagicha sinflanadi: 1) fazalar kontakt
yuzasining turiga kо’ra: suyuqlikni sochib beruvchi, qо’zg’almas va
qо’zg’aluvchan nasadkali, tarelkali (barbotajli va kо’pikli), plyonkali (suv
plyonkali siklonlar va uyurmali chang ushlagichlar); 2) ish prinsiplariga kо’ra:
gravitatsion, markazdan qochma, zarba-inersion, oqimchali va mexanik
gazyuvuvchi uskunalar; 3) energiya sarfiga kо’ra uch guruhga bо’linadi: past
naporli chang ushlagichlar – gidravlik qarshiligi 1500 Pa gacha (suyuqlikni sochib
beruvchi, tarelkali, markazdan qochma va hokazo), о’rta naporli chang
ushlagichlar – qarshiligi 1500 dan 3000 Pa gacha (nasadkali, mexanik, zarba-
inersion va hokazo), yuqori naporli uskunalar (Venturi quvuri, dezintegratorlar va
hokazo).
Gazyuvuvchi uskunalarda mexanik (markazdan qochma ultratovushli),
pnevmatik (suyuqlikning sochilishi gaz yordamida amalga oshiriladi) va elektrik
forsunkalar ishlatiladi. Forsunka – suyuqlikni purkab beruchi asbob. Mexanik
forsunkalar eng kо’p tarqalgan bо’lib, tuzilishi sodda, narxi arzon, ishlatish qulay.
1 t suyuqlikni о’lchami 0,001 dan 3,5 mm gacha bо’lgan tomchilar holatida
sochish uchun 2¿ 20 kVt energiya sarf bо’ladi.
Filtrlash usuli. Suspenziya va changli gazlarni filtrli tо’siqlar orqali
о’tkazib tozalash jarayoni filtrlash deyiladi. Filtr tо’siqlar qattiq zarrachalarni
ushlab qolib, suyuqlik yoki gazni о’tkazib yuborish qobiliyatiga ega. Filtr tо’siqlar
yoki filtr sifatida mayda teshikli tо’rlar, turli gazlamalar, sochiluvchan materiallar
(qum, maydalangan kо’mir, bentonitlar), keramik buyumlar va boshqalar
ishlatiladi. Filtr sifatida paxta, yung va sintetik gazlamalardan tayyorlangan
materiallar ham ishlatiladi.
Filtr tо’siqlar bir qator talablarga mos kelishi kerak. Eng avvalo, filtrlovchi
material g’ovaksimon tuzilishga ega bо’lib, g’ovaklarning о’lchami shunday
9

bо’lishi kerkki, bunda chо’kma zarrachalari tо’siqning ustida qolishi kerak.
Bundan tashqari, filtr muhit ta’siriga kimyoviy barqaror, yuqori haroratga
bardoshli, mexanik jihatdan pishiq bо’lishi maqsadga muvofiq bо’ladi. Filtr
tо’siqning ustida hosil bо’lgan chо’kma ham filtrlovchi material vazifasini
bajaradi.[12]
Filtrlash paytida materialar ham ishlatilishi mumkin. Bunday materiallar
qatoriga faollashtirilgan kо’mir, maydalangan asbest, diatomit, perlit va hokazolar
kiradi. Qо’shimcha materialar filtrlanishi lozim bо’lgan suspenziya qо’shiladi yoki
filtrning ish yuzasi bunday materiallar bilan qatlam qilib qoplanadi. Qо’shimcha
materiallar chо’kma bilan aralashtirilib, uning g’ovakligini oshiradi va gidravlik
qarshiligini kamaytiradi. Bundan tashqari, diatomit, perlit, faollashtirilgan kо’mir
va boshqa moddalar adsorbsiyalsh xususiyatiga ega, shu sababdan filtrdan
chiqayotgan tayyor mahsulot ancha tozalangan bо’ladi.
Filtrlash paytida suspenziya tarkibidagi mayda zarrachalar filtrlovchi
materialning ustki qismida chо’kma holida yoki filtrlovchi materialning о’zida
teshiklarni tо’ldirgan holda о’tirib qolishi mumkin. Bu xususiyatlarga kо’ra
filtrlash jarayoni ikkiga bо’linadi: a) chо’kma qatlami hosil qilish yo’li bilan
filtrlash; b) filtrlovchi materiallarning teshiklarini tо’ldirish orqali filtrlash.
Sanoatning kо’p tarmoqlarida chо’kma hosil qilish yo’li bilan filtrlash keng
qо’llaniladi.
Filtrlash uskunalarining turlari : neft – gazni qayta ishlash korxonalarida
ishlatiladigan filtrlash uskunalri tozalanishi kerak bо’lgan muhitning xili, ishlash
prinsiplari, filtr tо’siqlarning turiga va ish bosimlarning miqdoriga qarab bir necha
turlarga bо’linadi. Texnologik maqsadlarga kо’ra filtrlash ikki turga bо’linadi: 1)
suyuqliklarni tozalash uchun: 2) gazlarni tozalash uchun.
Gazlar aralashmasini fizikaviy usul bilan ajratish. Biz qayd qilib
о’tkanimizdek kо’pgina jarayonlarda qо’shimcha mahsulot sifatida gazlar hosil
bо’ladi. Agarda bosim yuqori bо’lsayu, harorat past bо’lsa olingan mahsulotni gaz
qismi yengilroq- “quruq” bо’lib, C
3 -C
4 qismi suyuq mahsulotda erigan bо’ladi.
10

Adsorbsiya usuli. Bu usulining mohiyati shundan iboratki, aralashmaning
alohida komponentlari turli xil energiya bilan ketma-ket tanlab u yoki bu sorbentga
sorbsiyalanib, natijada shu yo’l bilan umumiy aralashmadan ajraladi. Gaz
aralashmalari gaz yoki bug’larni yoki eritmalarda erigan moddalarni qattiq,
g’ovaksimon jism yordamida yutish jarayoni adsorbsiya deb nomlanadi.
Yutilayotgan modda adsorbtiv , yutuvchi modda esa adsorbent deb ataladi.
Adsorbsiya jarayonining о’ziga xosligi shundaki, u selektiv va qaytar jarayondir.
Jarayonning qaytar bо’shlig’i tufayli adsorbent yordamida bug’-gaz
aralashmalaridan bir yoki bir necha komponentlarni yutish, sо’ng esa maxsus
sharoitda ularni adsorbentdan ajratib olish mumkin. Adsorbsiyaga teskari jarayon
desorbsiya deb nomlanadi. Adsorbsiya jarayoni xalq xо’jaligining turli sohalarida
keng tarqalgan bо’lib, gazlarni tozalash va qisman quritish, eritmalarni tozalash
hamda tindirish, bug’-gaz aralashmalarini ajratish uchun ishlatiladi. Kimyo
sanoatida adsorbsiya quyidagi hollarda: gazlar va eritmalarni tozalash hamda
quritishda, eritmalardan qimmatbaho moddalarni ajratib olishda, neft va neft
mahsulotlarini tozalashda, neftni qayta ishlashda hosil bо’ladigan gaz
aralashmalaridan aromatik uglevodorodlarni (etilen, vodorod, benzin
fraksiyalaridan aromatik uglevodorodlarni) ajratib olishda ishlatiladi. Adsorbsiya
jarayoni 2 xil bо’ladi, ya’ni fizik va kimyoviy adsorbsiY. Agar adsorbent va
adsorbtiv molekulalarining о’zaro tortishishi Van-der-Vaals kuchlari ta’siri ostida
sodir bо’lsa, bunday jarayon fizik adsorbsiya deb nomlanadi. Fizik adsorbsiya
jarayonida adsorbent va adsorbtivlar о’rtasida kimyoviy о’zaro ta’siri bо’lmaydi.
Adsorbsiya jarayonida bug’larning yutilishi paytida ular
kondensatsiyalanadi, ya’ni adsorbent kovaklari suyuqlik bilan tо’lib qoladi.
Boshqacha aytganda, adsorbentda kapillyar kondensatsiya rо’y beradi. Kimyoviy
adsorbsiya yoki xemosorbsiya adsorbent va yutilgan modda molekulalari orasida
kimyoviy bog’lar hosil bо’lishi bilan xarakterlanadi. Bu, albatta, kimyoviy
reaksiyaning natijasidir. Bundan tashqari xemosorbsiya jarayonida kimyoviy
reaksiya tufayli katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Adsorbsiya jarayonining
selektivligi adsorbent yutilayotgan komponentning konsentratsiyasiga, haroratga,
11

tabiatiga va gazlar yutilayotganda bosimga bog’liqdir. Bundan tashqari jarayon
tezligi adsorbentlarning solishtirma yuza kattaligiga ham bog’liq.
Silikagellar – bu kremniy kislota gelining suvsizlantirilgan mahsulotidir.
Ushbu adsorbentlar natriy silikat eritmalariga kislota yoki ular tuzlarining
eritmalarini ta’siri natijasida olinadi. Silikagellarning solishtirma yuzasi 400¼780
m2/g, tо’kma zichligi esa 100¼800 kg/m 3
. Silikagel granulalari 7mm gacha
bо’lishi mumkin. Silikagellar asosan suv bug’ini yutish, gazlarni quritish va
tozalash uchun qо’llaniladi. Bu adsorbent boshqa adsorbentlarga qaraganda
yonmaydi, mexanik jihatdan mustahkam bо’ladi.
Seolitlar – tabiiy va sun’iy mineral holatida bо’lib, alyumosilikatning suvli
birikmasi. Ushbu adsorbent suvda va organik eritmalarda erimaydi. Sun’iy seolit
g’ovaklar о’lchami adsorbsiyalanayotgan molekula о’lchamiga yaqin bо’lgani
uchun g’ovaklarga kirayotgan molekulalarni adsorbsiya qila oladi. Bu turdagi
seolitlar «molekulyar elaklar» deb nomlanadi. Seolitlar yuqori yutish qobiliyatiga
ega bо’lgani uchun gazlar va suyuqliklarni qisman quritish yoki suvsizlantirish
uchun ham qо’llaniladi. Seolitlar, kо’pincha 2¼5 mm diametrli granula
kо’rinishida ishlab chiqariladi.
Tuproqlar va tabiiy tuproqsimon adsorbentlar qatoriga bentonit,
diatomit, gumbrin, kaolin, askanit, murakkab kimyoviy tarkibli yuqori
dispersistemalar SiO
2 , Al
2 O
3 , CaO, Fe
2 O
3 , MgO va boshqa metall oksidlari kiradi.
Tabiiy tuproqlar faolligini oshirish uchun ular sulfat va xlorid kislotalar bilan qayta
ishlanadi. Natijada kalsiy, magniy, temir, alyuminiy va boshqa metal oksidlari
chiqarib yuborilishi tufayli qо’shimcha g’ovaklar hosil bо’ladi. Bu tuproqlar
solishtirma yuzasi 20¼100 m 2
/g, g’ovaklar о’rtacha radiusi 3¼10 mkm bо’ladi.
Kation almashinish sig’imi ortishi bilan tuproqlarning tozalash qobiliyati
kо’payadi. Odatda tuproqlar suyuqlik muhitlarni tozalash uchun ishlatiladi,
masalan, rangli moddalarni qayta ishlash natijasida mahsulot oqaradi. Shuning
uchun ayrim hollarda tuproqli adsorbentlar oqartiruvchi tuproq deb ham ataladi.
Adsorbsiya jarayonini tashkil etish usullari . Adsorbsiya jarayonini tashkil
etish chizmalari 1- rasmda keltirilgan. Donador adsorbentlar uchun qо’zg’almas
12

( a ) va harakatchan ( b, d ) qatlamli chizmalar ishlatiladi. Birinchi holatda jarayon
davriy bо’ladi. Dastavval adsorbent qatlami L orqali bug’-gaz aralashmasi G
о’tkaziladi va u yutilayotgan modda bilan tо’yintiriladi; undan sо’ng siqib
chiqaruvchi modda B yuboriladi yoki adsorbent qizdiriladi. Ana shunday yо’l bilan
adsorbent qayta tiklanadi, ya’ni desorbsiya jarayoni sodir bо’ladi. Ikkinchi holatda
adsorbent L yopiq sistemada sirkulyatsiya qiladi ( 1- b rasm); adsorbentning
tо’yinishi qurilmaning yuqori – adsorbsion zonasida, qayta tiklanish esa pastki
desorbsion zonasida yuz beradi.
1- rasm. Adsorbsiya jarayonining prinsipial chizmalari:
a – q о ’zg’almas donador adsorbentli; b – harakatchan donador
adsorbentli; d – sirkulyatsiyali, mavhum qaynash qatlami.
Keyinchalik desorbsiyalanishda bu komponentlar о ’ zgarmagan h olatda
ajratilib, alo h ida fraksiya xolatida olinib va uni q ismlarga ajratilib, ilmiy asosda
tekshiriladi. Kо’rinib turibdiki, desorbsiya adsorbsiyaga nisbatan teskari tartibda
boradi. Adsorbsiya qilishda – yirik g’ovakli (3A 0
›) va mayda g’ovakli (≤ 30 A 0
)
(1A 0
=10 8
sm) adsorbentlar ishlatiladi. Jarayonda 20-25 0
S temperatura va 4-6
atmosfera bosimda olefin uglevodorodlari yaxshi yutiladi, parafin uglevodorodlari
kam adsorbsiyalanadi. Yuqori molekulali uglevodorod birikmalari ham yaxshi
yutilib о’zidan oldingi past molekulali uglevodorodlarni siqib chiqaradi. Yutilgan
13

moddalar 250 0
C gacha bо’lgan temperaturada suv bug’i bilan desorbsiya qilinadi.
Uzluksiz adsorbsialanish jarayonini gipersorbsiya deyiladi. [12]
22 gazlar past molekulali parafin uglevodorodlaridan tashkil topgan bо’lib
tarkibida H
2 S, SO
2 kabi qо’shimchalar uchraydi. Shu sababli tabiiy gazlar qayta
ishlashdan oldin H
2 S , va SO
2 lardan absorsiya usuli bilan (dietanolamin yordamida)
tozalanadi. Uning reaksiyasi quyidagicha: 2NH (CH 2−CH 2OH )2+H 2S ⇒ [NH 2(CH 2−CH 2OH )2]2S
Gazlar q о’ shimchalardan tozalanganidan s о’ ng alohida uglevodorod
qismlarga ( fraksiyalarga ) ajratiladi . Buning uchun absorbsiya , rektifikatsiya ( bosim
ostida ), xemosorbsiya va k о’ p usullik ( kombinirovanniy ) q о’ llaniladi .
Nasadkali absorberlar . Turli shaklli qattiq nasadkalar bilan t о’ ldirilgan
vertikal silindrsimon kolonnalarning tuzilishi sodda , ixcham va yuqori samarador
b о’ lgani uchun sanoatda k о’ p ishlatiladi .
2- rasm . Yupqa qatlamli absorber:
1 – quvur; 2 – taqsimlash moslamasi; 3 – tekis parallel nasadka
Rektifikatsiya gaz uglevodorodlarini fraksiyalarga ajratishni asosiy usulidir.
Bunda gaz ikki (suyuq va bug’) fazaga ajratilgan holda uglevodorodlarga
parchalanadi. Suyuq fazada yuqori uglevodorodlar taqsimlanadi sо’ngra suyuq
faza rektifikatsion kolonnalarda yana fraksiyalarga ajratiladi. Gazni qayta ishlash
texnologiyasida rektifikatsion kolonnalar bilan birga issiqlik almashtirgichlar
(teploobmennik), kondensator, sovutgich va pechlar (trubali) alohida о’rin tutadi.
14

Shu sababli bu qurilmalarning tuzilishi, turlari, markalari, ishlash tamoyillari va
boshqa xususiyatlarini bilish muxim ahamiyatga egadir. Rektifikasiya yordamida
gazlarni ajratish
Ajralib chiqayot g an hamma gazsimon mahsulotlar (katalitik riforming va
AVT ustanovkasidan) kompressor yordamida siqilib, keyin suv va ammiak bilan
sovutgichlarda 4 o
C gacha sovutiladi. Sо’ngra riformin va AVT ustanovkalaridagi
tindirish kolonnalarida ajralib chiqqan qismi bilan aralashtirib birinchi kolonna-
deyetanizatorga beriladi. Bu kolonnada “quruq”-yengil gaz ajralib chiqadi.
Ikkinchi kolonnada gaz C
5 va yuqori fraksiyalardan ajraladi. Uchinchi kolonnada
propan gazi ajralib chiqadi. Tо’rtinchi kolonnada n-butan izobutandan ajraladi
(GFU sxemasi).
Yuqori haroratli kreking va kokslash jarayonlarida ajralib chiqadigan gazlarni
tarkibida sezilarli darajada metan gazi bо’lganligi sababli birinchi kolonnaning
ishlash qobiliyati og’irlashadi.
Shu sababli, ushbu ustanovalar qо’shimcha ravishda absorbsion kolonnasi
bilan taminlanib, gazlar birinchi navbatda bu kolonnada metan va etandan
tozalanadi.
Bu absorber - desorber deb ataladigan apparat ikki qismdan iborat bо’lib, tepa
qismiga gazni yutuvchi-absorbent, sovuq holda beriladi. Apparatni о’rta qismiga
gaz keltiriladi. Pastki qismi esa isitiladi. Bu qurilmani AGFU deb ataladi.
III. TAJRIBALAR QISMI
3 .1Tabiiy gazlar tarkibidagi propan va butan fraksiyalarini gaz
xromatografiyasi usulida aniqlash
Etan CH
3 – CH
3 – rangsiz, hidsiz gaz. Mol m. 30,7. Suyuqlanish
temperaturasi – 183,23 0
, zichligi 572 kg/m 3
(-100 0
da), chaqnash temperaturasi
152 0
C, о ’z- о ’zidan alangalanish temperaturasi 472 0
C. Suvda oz, etanol va
uglevodorodlarda yaxshi eriydi. Kimyoviy xossalariga k о ’ra etan t о ’yingan
uglevorodlarning yaqqol vakili. Radikal mexanizm b о ’yicha turli almashinish
reaksiyalariga kirishadi. 550 – 650 0
da termik degidrogenlanganda etilenga
15

aylanadi, 800 0
da atsitelin hosil qiladi. 300-450 0
da xlorlangan etil xlorid,
oksidlanganda CH
3 CHO va CH
3 COOH aralashmasi, gaz fazada nitrolanganda
nitroetan va nitrometan aralashmasini beradi. Etan – tabiiy va yo’lakay gazlar
komponenti (hajmiga k о ’ra 10%) b о ’lib, ulardan past temperaturada
rektifikatsiyalash yo’li bilan ajratib olish mumkin. Neft xom-ashyosini
krekinglashda k о ’p miqdorda etan hosil b о ’ladi. Laboratoriya sharoitida etan metal
yodid CH
3 I dan Vyurts reaksiyasini q о ’llab, CH
3 COONa dan Kolbe reaksiyasiga
k о ’ra, etilbromid C
2 H
5 Br dan Grinyar reaksiyasidan foydalanib, etilenni (Pd
katalizatorligida) yoki atsitelinni (Ni-Re ishtirokida) gidrogenlab olinadi. [5,7]
Etan – etilen va vinlxlorid olishda xom-ashyo hisoblanadi. Etanning havo
bilan aralashmasi portlash hususiyatiga ega. Gaz holda bо’lib zichligi bо’yicha
havoga yaqindir. Siqilgan gaz tarkibida uncha katta miqdorda mavjud bо’lmaydi.
Uning siqilgan gaz tarkibida kam miqdorda bо’lishiga sabab etan 45°C
temperaturada siqilgan holatda bо’la olmaydi. Shu sababli birga 30°C haroratda
uning tо’yingan bug’larini tarangligi (uprugost) 4,8 MPa ga tengdir. Vaholanki
siqilgan gazlarni saqlash uchun ishlatiladigan temir rezervuarlar 1,6 Mpa gacha
bо’lgan ishchi bosimda ishlashga mо’ljallangan. Agarda etan ozgina miqdorda
bо’lsa ham propan va butan aralashmasida mavjudligi qо’shimcha bosim hosil
bо’lishiga olib keladi, natijada qish faslida gazni iste’molchilarga yetkazishda
qiyinchiliklar yaratadi.
Propan – C
3 H
8 – og’ir gaz. Texnik propan siqilgan gazning asosiy komponentidir.
Propanni bug’larining tarangligiga (uprugost) qarab, uning miqdori QTPBAda – 75%,
YOTPBAda esa – 34% dan kam bо’lmasligi lozimdir. Siqilgan gazlarni ishlatish
temperaturasi 45°Cga teng bо’lib, bu vaqtda propan bug’larini 1,6 MPa ni tashkil etadi.
Propan bug’larini tarangligi – 35°C da 0,14 Mpa ga tengdir. Demak, propanni – 30°C
gacha hech qanday ishlov bermasdan yoqilg’i sifatida ishlatish mumkin. Texnik propanni
bug’lari – 42°C dan past haroratlarda truba ichida kondensatlanishi mumkin.
Pentan – C
5 H
12 . – og’ir gazdir. Yoqilg’i gazida asosan texnik butan va propan
aralashmasi bо’lib, pentan oz miqdorda suyuq holda uchrashi mumkin. Temperatura 20°C
bо’lganida QTPBAda pentanni miqdori 1% dan, YOTPBA daesa 2% dan oshmasligi
16

talab etiladi. Pentanni kondensatsiyalanish harorati 3°C atrofidadir. Shu sababli gaz oqib
о’tuvchi trubalar bug’latgichli bо’lganida kondensatsiyalangan suyuqlikni yig’uvchi
moslama bilan jihozlanadi.
Uglevodorodli gazlarni tashish, saqlash va gazsizlantirish sharoitlarida ikkita fazali,
ya’ni “suyuqlik-bug’” kо’rinishida bо’ladi. Bunda gaz fazasini zichligi havonikidan
yuqori. Shu sababli agarda gaz chiqishi sodir bо’lsa, u darhol pastga qarab (yer ostiga,
о’ralarga va boshqa chuqur joylarga) siljib yig’iladi. Bu xavfli holatdir, chunki gazni havo
bilan aralashmasi portlovchi va yong’in chiqaruvchi bо’lib hisoblanadi. Propan va butan
aralashmasi havo bilan yonganida alanga tez tarqalib bosim tezlik bilan kо’tariladi.
Barcha siqilgan uglevodorod gazlari (suyuq va bug’ holdagi) о’zaro bir-biriga
eruvchandir. Bu xususiyat yoz vaqtida propan-butan aralashmasida 50% dan iborat butan
bо’lishi mumkinligini kо’rsatadi. Qishki vaqtda, ya’ni harorat manfiy bо’lganida gaz
ballonlaridagi propan miqdori oshiriladi. Bunga sabab -15°C haroratda gazdagi propanni
tarangligi (uprogosti) 0,32 Mpa gacha kamayadi. Suyuq fazadan olingan bug’ tarkibi shu
aralashmadagi komponentlarni parsial proporsionaldir, ya’niP аралашма = ∑ ri⋅P i,
bunda, ri – aralashmadagi komponent miqdori,
P i – i komponentning tо’yingan bug’larini tarangligi, ya’ni uprugosti.
Siqilgan gazlar eng samarali yoqilg’idir, chunki ularni uzoq joylarga tanish
qulaydir. Bu gazlar juda katta yonish issiqligiga ega.
Butan – S
4 N
10 – ikkita izomeri mavjud bо’lgan gazdir. Butan va uning izomerlari
(kimyoviy formulasi, molekulyar og’irligi bir xil, ammo molekulasida atomlarni
joylashishi bilan farqlanuvchi) yuqori haroratda qaynaydigan suyuqlik bо’lib hisoblanadi.
Texnik butan bug’lari – 0,5°S kondetsatlana boshlaydi. Bu holat uni qish faslida ham
maishiy-xо’jalik maqsadlarida foydalanish imkoniyatlarini beradi.
Butan va butilenni QTPBAdagi yig’indi miqdori 20% dan, YOTPBAda esa 60%
dan oshmasligi lozim.
Butan – tо’yingan uglevodorodlar, umumiy formulasi C
4 H
10 . M ol massasi
58,123, rangsiz va hidsiz gaz. Ikki izomeri ma’lum:
17

normal butan CH
3 – CH
2 – CH
2 – CH
2 va izobutan CH
3 – CH(CH
3 ) – CH
3 . Suvda
erimaydi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Butan t о ’yingan alifatik
uglevodorodlardir. Ular neftni qayta ishlash vaqtida chiqadigan gazlar tarkibida
uchraydi. Normal butanni katalizator ishtirokida izomerlab izobutan,
degidrogenlab divinil (kauchuk monomeri) va boshqa t о ’yinmagan uglevodorodlar
olish mumkin. Izobutanni alkillab, neogeksan va izooktan olinadi. Butan motor
yonilg’ilarining yuqori oktanli komponenti, buten, sirka kislota, malein angidrid
olishda xom-ashyo, uning propan va boshqa uglevodorodlar bilan aralashmasi gaz
yonilg’i sifatida ishlatiladi.
2-jadval.
Tabiiy gazni qayta ishlashda olinadigan gazlarning molyar tarkibi (%).
Gaz tarkibidagi
komponentlar Gazoylni
pirolizida hosil
bо’luvchi gaz Distilliyatlarni
piroliz
qilishdagi gaz Krekinglash gazlari
Termik Katalitik
Vodorod 9,1 9,9 3,5 11,7
Azot + uglerodoksidi - - - 15,3
Metan 22,9 24,3 32,8 12,2
Etilen 24,4 22,7 6,7 4
Etan 7,6 7,5 29,3 6,8
Propilen 15,2 13,6 6,5 16
Propan 1 1,4 10 8,3
Butadien 2 2,6 - -
Izobuilen 3,8 1,8 2,5 14,3
Butilen – 2 1 1,7 4 -
Butan 0,1 0,1 4,2 10,8
Pentanlar va undan
yuqori uglevodorodlar 12,9 14,4 0,5 0,6
T abiiy gazdan propan va butan fra ksiyas ini ajratib olishni usullarini
samaradorligi. texnologik jarayonlarni maqbullashtirish.
Gazlardan olinadigan (organik sintez uchun) xom ashyo sifatiga ta’sir
etuvchi ortiqcha qо’shimchalar gazni tarkibidan chiqariladi, ya’ni tozalanadi.
Tozalash jarayonlari kо’p bosqichli bо’lib, murakkabdir. Gazlarni H
2 S dan
tozalash: quruq va suyuq holatdagi kо’rinishlarga bо’linadi.
18

Gazlarni oltingugurt birikmalaridan tо’liq tozalash uchun suyuq holdagi
usul qо’llaniladi. Bunda mono-, di- yoki trietanolamin va fenolyantlar
ishlatiladi. Etanolaminlar ishqorlik xossasiga ega bо’lib, H
2 S, bi sulf idlar ni ( R-
S - S - R ´
), H
2 SO
3 va boshqa qо’shi mchalarni о’ zi ga yaxshi yut adi.
Gazlar tarkibidagi oltingugurt birikmalarini yuqoriga qarab 2- va undan yuqori
bosqichli tozalashni amalga oshiriladi.
Jarayonni kamchiliklaridan biri, gazni katta tezlikda harakati tufayli kо’pik
hosil bо’lishi kо’payib, reagentni chiqib ketishi (u bilan) ortadi.
Gazlarni suyuq yutuvchilar bilan quritish kо’p tarqalgan usullardan biridir.
Bunda har qanday bosimdagi gazlarni quritish mumkin. Quritish usuli gazlarni H
2 S
dan tozalash texnologiyasi bilan bir vaqtda amalga oshirilmoqda.
Suyuq yutuvchilar – etilenglikollap yordamida tozalash.
Etilenglikol о’zida suvni yaxshi yutadi. Bunda 60% etilenglikol, 20%-
monoetanolamin, 20% - H
2 O dan iborat yutuvchi ishlatiladi. Gazni namligi va H
2 S
ni miqdoriga qarab, DEG va MEA lar miqdori yutuvchida о’zgartiriladi. Bu usul T
= - 20° C past bо’lgan sharoit uchun ishlatiladi.
Gaz aralashmalarini tozalagan alohida uglevodorodlarga yoki
uglevodorodlar qismlariga (fraksiyalariga) ajratish uchun quyidagi jarayonlarni:
absorbsiya, adsorbsiya, rektifikatsiya (bosim ostida), xemosorbsiya va kо’p usullik
qо’llaniladi.
Absorbsiya – gaz aralashmasidagi propilendan pentangacha bо’lgan
fraksiyalarni ajratib olish uchun ishlatiladi. Ajralayotgan qismda etan va etilen ham
uchrashi mumkin.
Bu usul gaz oqimiga qarama-qarshi harakatlanadigan absorbentni yutishidan
iborat. Gaz komponentlari suyuqlikda eriydilar. Komponentni molekulyar og’irligi
ortishi bilan ular absorbentda shuncha yaxshi eriydi.
Masalan: pentan tо’liq eriydi.
butan – 90-95% yutiladi.
propan – 75-80%.
etan – 25-30%.
19

metan esa ancha kam miqdorda yutiladi.
Qaysi uglevodorodni ajratib olinishiga qarab T, R, absorbentni gaz bilan
miqdoriy nisbatlari tanlanadi. Odatda absorbsiya 12-20 atm.da olib boriladi.
R – ortishi bilan ajratib olish darajasi ortadi (temperatura pasayishi bilan
ham).
Gazni suyuqlikda yutilishi Q ajralishi bilan boradi (absorbsiya issiqligi -
∆ H
ads. ):dln K p
dT = ΔH абс
RT 2
T – ortishi bilan gaz fazadagi kompopentlarni bosimi ortadi va absorbsiya
susayadi. Yuqori haroratda absorbsiya tugab, desorbsiya jarayoni borishi
mumkin.
Fraksiyalar miqdorini ortishini oldini olish uchun absorberlar oraliq
sovutiladi .
Absorbsiya 35°C dan yuqori bо’lmagan temperaturada olib boriladi.
Gazlarni suyuqlik ustidagi bosimini ortishi, absorbent temperaturasini
bosimlarini eritmadagi gazlarni parsial pasayishi absorbsiyani samaradorligini
belgilaydi.[28]
Absorbsiya samaradorligi (effekti) 1kg absorbent yutgan – gazni miqdori
(m3) ga teng. Samaradorlik R va T dan tashqari boshqa shart-sharoitlarga ham
bog’liq (yuzasi absorbent, kо’pik hosil bо’lishi, qaynash-aralashi tezligi).
Absorbent sifatida – ligroin, kerosin, kerosin-gazoylli neft fraksiyalarini
ishlatish mumkin. Uglevodorodlar bilan tо’yingan absorbent desorbsiya qilinadi
(haydalib kondensatsiya qilinadi ).
20

3 -rasm. Tabiiy gazdan propan va butan fraksiyasini ajratib olishga
tayyorlash jarayoni.
Uglevodoroddagi tо’liq gaz absorberni (1) pastki qismidan beriladi
(tarelkalarga). Absorber yuqori qismiga esa absorbent beriladi. Ayrim
uglevodorodlari yutilgan gaz uni yuqori qismidan chiqadi. Uglevodorodlar bilan
tо’yingan absorbent issikliq almashuvchi (3)dan о’tib desorberga (4) keladi.
Desorberda (5) qizitgich hisobiga yutilgan uglevodorodlar bug’lantiriladi.
Desorberni pastki qismidan uglevodorodlardan ajralgan absorbent (3) ga
yuboriladi. (2) nasos yordamida u (7) sovutgich orqali о’tib absorberga tushadi.
Shunday qilib jarayon qurilmasi absorbent – absorber – desorber – absorber siklida
(yopiq) ishlaydi.
Desorberni yuqori qismidan bug’ holat absorbentdan ajralgan gaz
komponentlari (8) sovutgichda sovub kondensatlanadi va 9 yig’uvchiga tushadi.
Kondensatsiyalanishga ulgurmagan benzin gazi (9) dan nasos yordamida sо’rib
olinib, desorberni tо’yintirish (boyitish) uchun ishlatiladi. Uning ortiqcha qismi
tayyor mahsulot sifatida ishlatiladi[26].
Adsorbsiya jarayonida qattiq yutuvchi sifatida mayda g’ovakli, aktiv
yuzaga ega adsorbentlar kо’mir, silikagel, grafit va boshqalar ishlatiladi.
Adsorbent aktivligi (yutish) g’ovaklar mayda bо’lishi kerak.
Adsorbentlarni solishtirish yuzasi deb, yuzasi birligini uning og’irligiga
nisbatiga aytiladi (m 2
/g). Yirnk va mayda g’ovakli adsorbentlar bor. G’ovaklar
diametri angstremda о’lchanadi.
21

1
Ǻ = 10 -8
sm. Mayda g’ovak ≤ 30Ǻ, yirik g’ovak >3Ǻ.
Adsorbsiya asosan 20-25° C va R = 4-6 atm. li olib boriladi.
Uglevodorodlarni adsorbsiyasi ularni molekulyar og’irligi, kimyoviy
tarkibiga bog’liq.
Olefin uglevodorodlari yaxshi yutiladi, parafin uglevodorodlariga nisbatan.
Yuqori molekulali birikmalar ham yaxshi yutilib, о’zidan oldin yutilgan
molekulali uglevodorodlarni siqib chiqaradi.
Yutilgan uglevodorodlarni desorbsiya qilish uchun haroratni 250°C gacha
suv bug’i bilan oshiriladi. Natijada ajralgan uglevodorodlar kondensatlanib,
suvdan ajraladi. Shundan keyin adsorbent quritiladi (quruq gazda), adsorbentdan
chiqayotgan gaz yordamida. Gaz uglevodorodlarini yutish jarayoni 40-60 min.ni
tashkil etadi. Dastlab T=50°C keyin Q chiqishi hisobiga 70°C gacha oshirish
mumkin.
Davriy ishlovchi adsorbentlar unumdorligi yaxshi emas. Shuning uchun
uzluksiz ishlovchi adsorberlar ishlatiladi. Bu jarayon – gipersorbsiya deyiladi.
Bunda ajralish uchun yuborilgan gaz uzluksiz harakat qilayotgan aktiv kо’mir
bilan tо’qnashadi. Desorbsiya 250-360° C da oshiriladi. Adsorbentni regeneratsiya
qilish 560-600° C da amalga oshiriladi. Bu usul kо’proq etilenni gazdan ajratish
uchun qulaydir. Ammo etilenni etandan ajratish uchun bu usul noqulay.
Adsorbsiyani umumiy kamchiligi – gaz aralashmasidan albatta og’ir
uglevodorodlarni chiqarish kerak bо’ladi., chunki ular desorbsiya vaqtida
adsorbentdan yomon ajraladi.
22

IV .XULOSA
Kurs ishimning xulosa qismida quyidagilarni keltirmoqchiman:
1. Viloyatimizda gazni qayta ishlash sohasi jadal sur’atlar bilan rivopjlanib
bormoqda. Bu sohada tabiiy gazdan qimmatli komponentlar etan, propan va butan
ajratib olish ishlari amalga oshirilmoqda.
2. SHо’rtan neftgaz va SHо’rtan gaz kimyo majmuasida tabiiy gazni qayta ishlash
jarayonida hosil bо’ladigan propan va butan fraksiyasi tarkibi quyidagi foiz
hisobida bо’lishi aniqlandi: etan-5,5, propan-40,1, izobutan-22,15, n-butan-28,58,
pentanlar-2,12, azot-0,13, ulglerod dioksid – 0,42.
3. Propan va butan fraksiyasi tarkibidagi quyidagi komponentlarni temperaturalari
bir-biriga yaqinligi aniqlandi.
izobutan T
q = - 11 ,7°S; izobutilen T
q - - 6,9°S; buten-1 T
q = - 6,26°S;
butadiyen T
q = - 4,4°S; n-butan T
q = - 0,5°S
4. Propan va butan fraksiyasini ajratishda kamida 200 dona tarelkasi bor
rektifikatsion kolonna tanlash ker ak.
5. Absorbsiya usuli tabiiy gaz aralashmasidagi propilendan pentangacha bо’lgan
fraksiyalarni ajratib olish uchun ishlatiladi. Bu usul bilan 90-95% butan, 75-80%
propan va 25-30% etan ajratib olish mumkin.
6.Tabiiy gaz uglevodorodlarini tо’g’ridan-tо’g’ri fraksiyalarga ajratish ancha
qiyin bо’lib, rektifikatsiya usulidan foydalanish kerak.
7. Absorbsiya va rektifikatsiya usullarida suniy sovutgichlar ishlatmasdan propan
va butan fraksiyasini 80-85°C da 90-95% ajratib olish mumkin.
23

V . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R О ’YXATI
1. Бык С.Ш., Фомина В.И. Газовые гидраты. – М.: ВИНИТИ, 1970.
2. Добрянский А.Ф. Химия нефти. – Л.: Гостоптехиздат, 1961.
3. Иванова Л.В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки
нефти и газа. – М.: Химия, 1966.
4. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974.
5. Мартыненко А.Г. Производство и применение жидких парафинов. – М.:
Химия, 1978.
6. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974.
7. Ходжаев Г.Х., Рябова Н.Д., Дмитриев П.П. – В кн.: Нефти Узбекистана. –
Т.: Фан, 1958.
8. Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа. Ч. З. – М.:
Химия, 1966.
9. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химия и технология нефти и газа. –
Л.: Химия, 1977.
10. Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973;
Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975.
11. Петров А.А. Химия нафтенов. – М.: Наука. 1971.
12. Соколов В.А., Тихомолова Т.В. Химический состав нефтей и природных
газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970.
24

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………………….3
Asosiy qism…………………………………………………………………...……5
Respublikamiz hududidagi tabiiy gaz konlari………………………………..…….5
Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullari……...…….7
Tajriba qismi………………………………………………………………..……17
Tabiiy gazlar tarkibidagi propan va butan fraksiyalarini gaz xromatografiyasi
usulida aniqlash…………………………………………………………...………17
Tabiiy gazdan propan va butan fratsiyasini ajratib olishni usullarini samaradorligi.
Texnologik jarayonlarni maqbullashtirish………………………………….…….20
Xulosa………………………………………………………………………….….24
Foydalanilgan adabiyotlar royhati………………………………………………...25
25

Tabiiy gazdan butanni ajratib olish jarayoni

Sotib olish