Dokument ma'lumotlari

Narxi 400000UZS
Hajmi 5.3MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 26 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Tabiiy gazni tozalashda H2SCO2 bilan to'yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT KIMYO – TEXNOLOGIYA INSTITUTI “__________________________________________________” FAKULTETI “_________________________________________________________________ ” KAFEDRASI Mavzu: Tabiiy gazni tozalashda H 2 S CO 2 bilan to‘yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonini avtomatlashtirish mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining TUSHUNTIRISH XATI « IAB» k afedra si mudiri : Malakaviy bitiruv ishining raxbari: Malakaviy bitiruv i shini bajardi: Toshkent 2024 Mundarija 1. Kirish.................................................................................................................. 2. Texnologik jarayon tavsifi.................................................................................. 3. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni...... 4. Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi.............................. 5. Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash................................... 6. Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni..................................................... 7. Avtomatik rostlash tizimini hisobi. ..................................................................... 8. Tabiiy gazni tozalashda H 2 SCO 2 bilan to‘yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonini boshqarish tizim arxitektura bayoni......................................... 9. Texnik – iqtisodiy xisob qismi............................................................................ 10. Hayot faoliyati xavfsizligi qismi......................................................................... 11. Xulosa................................................................................................................. 12. Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. Kirish Gaz sanoatini rivojlantirishning zamonaviy sharoitida tabiiy gazni turli xil aralashmalardan, shu jumladan vodorod sulfidi (H 2 S) va karbonat angidriddan (CO 2 ) samarali tozalash muhim vazifalardan biridir. Ushbu gazlarning qazib olingan tabiiy gazda mavjudligi nafaqat uning kaloriya miqdorini pasaytiradi, balki uskunaning korroziyasiga olib keladi, bu esa operatsion xarajatlarni oshiradi va ishlab chiqarish xavfsizligini pasaytiradi. An'anaga ko‘ra, tabiiy gazni tozalash uchun kimyoviy changni yutish vositalaridan foydalanadigan absorbsiya usullari qo‘llaniladi. Eng dolzarb yo‘nalishlardan biri to‘yingan changni yutish vositasini qayta tiklash jarayonini avtomatlashtirishdir, bu gazni tozalash samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin. Tabiiy gazni tozalashda to‘yingan H 2 S/CO 2 changni yutish vositasini qayta tiklash jarayoniga avtomatlashtirishni joriy etish zamonaviy gaz sanoati rivojlanishining muhim yo‘nalishini anglatadi. Bu tozalash jarayonlarining samaradorligini sezilarli darajada yaxshilaydi, operatsion xarajatlarni kamaytiradi va ekologik xavfsizlikni yaxshilaydi. O‘tkazilgan tadqiqotlar va avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarini ishlab chiqish energetika sanoatining barqaror rivojlanishi uchun muhim bo‘lgan tabiiy gazni tozalash texnologiyalarini yanada takomillashtirish uchun yuqori salohiyatni namoyish etadi. Changni yutish vositalarini qayta tiklash jarayonini avtomatlashtirish tabiiy gazni tozalash tizimlarining umumiy samaradorligini oshirishning asosiy elementi bo‘lib, ilmiy tadqiqotlar va muhandislik ishlanmalarining istiqbolli yo‘nalishini ifodalaydi. Muhim energiya tashuvchisi bo‘lgan tabiiy gaz energiya, sanoat va maishiy sohalarda keyingi foydalanish uchun yuqori darajadagi tozalikni talab qiladi. Tabiiy gazda aralashmalarning mavjudligi nafaqat uning issiqlik qiymatini kamaytirishi, balki uskunaning korroziyasiga olib kelishi mumkin, bu esa operatsion xarajatlarning oshishiga va gaz quvurlari tizimlarining ishonchliligini pasayishiga olib keladi. An’anaviy tozalash usullari, ularning samaradorligiga qaramay, operatsion xodimlar tomonidan katta xarajatlar va doimiy monitoringni talab qiladi. Shu munosabat bilan tabiiy gazni tozalash jarayonlarini avtomatlashtirilgan boshqarish tizimini ishlab chiqish va joriy etish dolzarb vazifa hisoblanadi. Suyuq sorbentlar tomonidan aralashmalarni singdirishga asoslangan yutilish usuli yuqori samaradorlik, sorbentni qayta tiklash imkoniyati va nisbatan past foydalanish xarajatlari kabi bir qator afzalliklarga ega. Ushbu jarayonni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini joriy etish uning barqarorligini sezilarli darajada oshirishi, sorbentlar va energiya resurslari sarfini kamaytirishi, shuningdek, inson omilining ta’sirini kamaytirishi mumkin. Mazkur diplom ishida tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash jarayonini avtomatlashtirish masalalari ko‘rib chiqiladi. Ushbu jarayonning nazariy asoslari, texnologik yechimlari va avtomatlashtirishning texnik vositalari o‘rganiladi. Shuningdek, real sanoat ob'ektlarida amalga oshirilgan avtomatlashtirish tizimlarining tahlili va ularning samaradorligi baholanadi. Diplom ishining maqsadi - tabiiy gazlarni tozalash jarayonini avtomatlashtirishning optimal usullarini aniqlash va ularni amaliyotga joriy etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. Shu bilan birga, avtomatlashtirish jarayonining ekologik va iqtisodiy samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqiladi. Ishning ilmiy yangiligi ilg‘or avtomatlashtirish texnologiyalarini tabiiy gazlarni singdirish orqali tozalash jarayoni bilan integratsiyalashuvidadir, bu esa o‘rnatishlarning ish faoliyatini sezilarli darajada yaxshilaydi va ularning barqaror va tejamkor ishlashini ta’minlaydi. Bu boradagi ishlar natijalari ham ilmiy tadqiqotlar, ham gaz sanoatida amaliy qo‘llash uchun foydali bo‘lib, tabiiy resurslardan barqaror foydalanish texnologiyalarini ishlab chiqishga xizmat qilishi kutilmoqda. Texnologik jarayon tavsifi Tabiiy gaz - bu organik moddalarning anaerob parchalanishi paytida yerning ichaklarida hosil bo‘lgan gazlar aralashmasiga aytiladi. Gazni H 2 S va CO 2 dan tozalash usuli quyidagicha amalga oshiriladi. 5÷8 MPa bosimli gaz H 2 S va CO 2 dan quvur liniyasi orqali E-102/5 absorberga tozalash uchun beriladi. Absorberda gaz H 2 S va CO 2 dan faollashtirilgan metildietanolaminning suvli eritmasi bilan yuviladi. Absorbent yo‘qotilishini kamaytirish uchun (metildietanolamin tomonidan faollashtirilgan) tozalangan gaz quvur liniyasi orqali absorberning yuqori qismiga yetkazib beriladigan suv bilan yuviladi. Texnologik sxemada H 2 S va CO 2 uglevodorod gazlarini tozalash usuliga tegishli. Jarayonda changni yutish vositasiga 5÷8 MPa bosim ostida tozalanadigan gazni yetkazib berishni, kislotali tarkibiy qismlarni faollashtirilgan metildietanolamin suvli eritmasi bilan singdirishni, kislotali gazlar bilan to‘yingan metildietanolamin eritmasini ketma - ket ikki bosqichda, birinchi bosqichda - yuqori bosimda va ikkinchi bosqichda-past bosimda nurashni o‘z ichiga oladi. E-102/5 - Absorbentni to‘plash va saqlash rezervuari bo‘lib metildietanolamin kabi absorbent suyuqlikni saqlash uchun ishlatiladi. H 2 S va CO 2 bilan bir qatorda uglerod sulfidini o‘z ichiga olgan gazni tozalashda E-102/5 absorberda 5-8 ta plastinadan iborat COS gidroliz zonasi bo‘lishi mumkin, unga 60 °C gacha ko‘tarilgan haroratda regeneratsiyalangan amin eritmasi yuboriladi. Bunday holda, jarayonni samarali o‘tkazish uchun eritma absorberning yuqori zonasidan gidroliz zonasining pastki qismiga oqadi. AVO-102/5 - Issiqlik almashinuvchi regeneratsiya qilingan absorbentni sovutish uchun ishlatiladi. AVO-102/5 issiqlik almashinuvchisiga kirib, regeneratsiya qilingan absorbentdan issiqlik oladi va sovutiladi Filter apparati zichligi 0,68 dan 0,85 kg/m³ gacha (quruq gaz) absorbentdan chiqadigan gazni tozalash uchun qo‘llaniladi. ED-401/5 - Nasos Absorbentni tizim bo‘ylab gaz va havo aralashmasining portlovchi kontsentratsiyasi hajmi bo‘yicha 5% dan 15% gacha bo‘lgan gazni aylantiradi u yerda uning bosimi 0,5÷1,0 MPa ga oshadi. To‘yingan absorbentni dastlabki bosimni tushirish uchun ishlatiladi. IA- 101/5.1 va IA-101/5.2 - Issiqlik almashinuvchilari: Regeneratsiya jarayonida absorbentni qizdirish uchun ishlatiladi. D-101/5 - Desorber to‘yingan absorbentdan H 2 S va CO 2 ni ajratib olish uchun ishlatiladi. To‘yingan absorbentdan H 2 S va CO 2 ni ajratib olish uchun B1-101 va B2-101 - Reboilers ishlatiladi. Desorberning pastki qismida joylashgan B1-101 va B2-101 reboilers yordamida issiqlik ta'minlanadi, Desorberdan chiqarilgan bug‘-gaz aralashmasini sovutish va kondensatsiyalash kolonnaning yuqori qismida yopiq siklda aylanib yuruvchi reflyuks bilan bevosita aloqa qilish orqali amalga oshiriladi. Ushbu sxema texnologik uskunalarning korroziyasini kamaytirish va qurilmalar sonini (kondenser, muzlatgich, separator va boshqalar) kamaytirish imkonini beradi. K-101/3-Kondensator gaz fazasidan chiqadigan bug‘larni kondensatsiyalash uchun o‘rnatilgan. Qolgan gazlar atmosferaga chiqariladi yoki boshqa texnologik jarayonlarga yuboriladi. Regeneratsiya qilingan absorbent desorberning pastki qismidan chiqib, yana tizimga uzatiladi va jarayon qayta boshlanadi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni Tabiiy gazni tozalashda H 2 S va CO 2 bilan to‘yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonining funksional sxemasi quyidagi asosiy texnologik elementlar va bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Tabiiy gaz ko‘pincha vodorod sulfid (H 2 S) va karbonat angidrid (CO 2 ) kabi iflosliklarni o‘z ichiga oladi. Ushbu iflosliklarni olib tashlash kerak, chunki ular gaz quvuri standartlariga va ekologik talablarga javob berishi lozim. Kimyoviy erituvchilarni qo‘llash orqali so‘rish (absorbsion) usuli bu iflosliklarni olib tashlash uchun keng qo‘llaniladi. Ushbu sxemada, tabiiy gazni tozalashda ishlatilgan absorbentni regeneratsiya qilish uchun odatiy jarayon oqimini ko‘rsatadi. E-102/5 Absorbsion kolonnasi tabiiy gazni H 2 S va CO 2 dan tozalash qismi hisoblanadi. Absorber ichida qadoqlash materiali yoki poddonlar gaz-suyuqlik kontakti uchun yuzani oshiradi va so‘rish samaradorligini oshirishda bosim datchiklarini o‘rni ham katta, shu maqsadda E-102/5 Absorber kalonnasiga SITRANS P220 markali (poz. 2-1). SITRANS P220 bosim o‘zgartirgichining o‘lchovchi sezgir elementi piezoelektrik texnologiyasiga asoslangan gazdagi bosimni sezadi. Sezgir elementi bosimning mexanik deformatsiyasini elektr signaliga aylantiradi. Piezoelektrik datchik bu deformatsiyani elektr signaliga aylantirish uchun piezoelektrik kristallardan foydalanadi. Bosim datchigi bilan bir qatorda harorat datchigi SITRANS TR300 markali (poz. 1-1) yordamida joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash mumkin. E-102/5 Absorber kalonnasining yuqori chiqish qismida gazlarning konsentratsiyasini gazanalizator ИГС-98 markali (poz. 3- 1 va poz. 4-1) orqali joriy qiymatlarni saqlaydi. E-102/5 Absorber kalonnasidagi sathni nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 5-1) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi va 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK Simantic S7 1500 markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 5 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gazning sathini rostlaydi . E-102/5 Absorber kalonnasidan chiqib C-102/5 qurilmasiga gaz oqimi harakatlanadi. C-102/5 qurilmasida sathni nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 6-1) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi va 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK Simantic S7 1500 markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 6 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gazning sathini rostlaydi . C-102/5 qurilmasidan chiqgan gaz IA- 101/5.1 va IA-101/5.2 - Issiqlik almashinuvchilari (Regeneratsiya jarayonida absorbentni qizdirish uchun ishlatiladi) ga qarab harakatlanadi. U yerdagi jarayonda harorat miqdorining yuqoriligi hisobiga IA-101/5.1 issiqlik almashinuvchi qurilmada harorat datchigi SITRANS TF2 markali (poz. 7-1) va IA-101/5.2 issiqlik almashinuvchi qurilmada harorat datchigi SITRANS TF2 markali (poz. 8-1) yordamida joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlaydi. To‘yingan absorbentdan H 2 S va CO 2 ni ajratib olish uchun B1-101 va B2-101 - Reboilers ishlatiladi. Desorberning pastki qismida joylashgan B1-101 va B2-101 reboilers yordamida issiqlik bilan ta'minlaydi. Desorberning pastki qismida joylashgan B1-101 va B2-101 reboilersdan desorber kalonnasiga kiradigan komponentning haroratini B1 -101 reboilers qurilmasida harorat datchigi SITRANS TR300 markali (poz. 10-1) 4 - 20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK Simantic S7 1500 markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 10 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gazning haroratini rostlaydi .va B2-101 reboilers qurilmasida harorat datchigi SITRANS TR300 markali (poz. 9-1) yordamida joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlaydi. 4 -20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK Simantic S7 1500 markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 9 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gazning haroratini rostlaydi . Desorberdan chiqarilgan bug‘-gaz aralashmasini sovutish va kondensatsiyalash kolonnaning yuqori qismida yopiq siklda aylanib yuruvchi reflyuks bilan bevosita aloqa qilish orqali amalga oshiriladi. Ushbu sxema texnologik uskunalarning korroziyasini kamaytirish va qurilmalar sonini (kondenser, muzlatgich, separator va boshqalar) kamaytirish imkonini beradi. D101/5 desorberdagi sathni nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 11-1) markali va 4 -20 mA tokli signal orqali Sirius 3RT2035 markali (poz. 11 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida gazning sathini rostlaydi . AVO-102/5 - Issiqlik almashinuvchi regeneratsiya qilingan absorbentni sovutish uchun ishlatiladi. AVO-102/5 issiqlik almashinuvchisiga kirib, regeneratsiya qilingan absorbentdan issiqlik oladi va sovutiladi. AVO-102/5 - Issiqlik almashinuvchi qurilmaning D101/5 desorber dan kirish qismiga qurilmasida harorat datchigi SITRANS TR300 markali (poz. 12-1) va AVO-102/5 issiqlik almashinuvchi qurilmaning chiqish qismida harorat datchigi SITRANS TR300 markali (poz. 13-1) yordamida joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlashi mumkin. AVO-102/5 issiqlik almashinuvchi qurilmasida chiqishida nasos yordamida mahsulot filtrlar tomonga harakatlantiradi. FA filtrlardan o‘tgan gaz E- 102/5 rezervuar bunkeriga boradi. E-102/5 suyuqlik idishining sathni nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 17-1) markali datchik o‘rnatilgan, sathning minimal sathida nasoslarni tо‘xtatuvchi blokirovka о‘rnatilgan. Minimal sathga tushirilganda LSLL-31103 signalizatsiya ishga tushadi va I-16 va I-36 blokirovkalar faollashadi. Saqlash idishidagi sath maksimal qiymatga ega bо‘lganida boshqarish pulti DCS da LAHH- 31102 signalizatsiya ishlab ketadi. Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasiPozitsiyasi Turi Nomi va texnik xarakteristikasi Markasi Yetkazib beruvchi Joylashish nuqtasi M iqdori PLK PLK orqali tizimli avtomatlashtirish. Markaziy protsessor CPU417-T, RAM 4 Мb, Flash EEPROM 8 Мb. 4…20 mA, 0…5 mA tok kuchi va kuchlanish 0…10 V Siemens SIMATIC S7-1200 “Siemens” Germaniya shitda 1 EHM SIRIUS 1LG4253-4AA 60-Z D22 SIEMENS Siemens Rossiya joyida 2 1-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: - 50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 2-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 3-1 AT Konsentratsiya o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA Kuchlanish manbasi 0-24 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -30…..+50°C. ИГС-98 Rossiya joyida 1 4-1 AT Konsentratsiya o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA Kuchlanish manbasi 0-24 V. ИГС-98 Rossiya joyida 1 O‘lchash temperatura diapazoni: -30…..+50°C. 5-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 5-3 LY Sathni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 6-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 6-3 LY Sathni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 7-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C SITRANS TF2 “Siemens” Germaniya joyida 1 8-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C SITRANS TF2 “Siemens” Germaniya joyida 1 9-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: - 50…..+150°C. 9-3 TY Haroratni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 10-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: - 50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 10-3 TY Haroratni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 11-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 11-3 LY Sathni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 12-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: - 50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 13-1 Temperatura o‘lchov Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini SITRANS TR300 “Emerson” joyida 1 TT qurilmasi o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: - 50…..+150°C. Rossiya 14-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: - 50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 14-3 TY Haroratni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 16-1 PDT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 17-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 Printsipial pnevmatik manba chizmasi va bayoni Quritish vа tozаlаsh qurilmаsidа tozаlаnib, quritilgаn xаvo korxonаning bosh kollektorigа berilаdi. Korxonаning bosh kollektori diаmetri 50 mm, undаgi xаvo bosimi 0,7 MPа. Undаn KIP xаvosi ignаsimon ventillаr orqаli sex kollektorlаrigа tаqsimlаnаdi. Sex kollektorlаri diаmetri 40 mm. Sex kollektorlаridаn KIP xаvosi istimolchi аvtomаtlаshtirish vositаlаrigа reduktor, filtr vа mаnometr orqаli 0,14 MPа bosimdа tаrqаtilаdi. Pnevmomаnbа chizmаsidа shаrtli bosim vа diаmetri ko‘rsаtilgаn xoldа bosh kollektordаn tаqsimlаsh kollektorlаrigа, ulаrdаn, pnevmoqаbul qiluvchilаrgаchа xаvo yo‘llаri tаrmog‘i (shаrtli diаmetrlаri ko‘rsаtilgаn xoldа), berkituvchi vа ochib-yopuvchi аppаrаtlаr, reduktor filtr vа mаnometrlаr ko‘rsаtilаdi. Pnevmo qаbul qiluvchilаr chizmаdа shаrtli rаvishdа jаdvаl ko‘rinishidа ko‘rsаtilib, undа аsboblаrning spesifikаsiya bo‘yichа pozisiyalаri, turi, xаvoning nominаl sаrfi vа o‘rnаtilish joyi ko‘rsаtilаdi. Chizmаning pаstki qismidаgi turtburchаklаrning tepа, birinchi qаtoridаgi kаtаklаrdа istimolchilаrning аvtomаtlаshtirishning funksionаl chizmаsidаgi pozisiya rаqаmlаri ko‘rsаtilаdi, ikkinchi qаtordа аvtomаtlаshtirish vositаlаrining tiplаri keltirilаdi, uchinchi qаtordа ulаrgа berilаdigаn xаvoning nominаl sаrfi, vа to‘rtinchi qаtordа istimolchilаrning qаyerdа joylаshgаni ko‘rsаtilаdi. Printsipial pnevmatik manba chizmasini tayyorlashda fanning maruza matnida keltirilgan misollardan foydalanish tavsiya qilinadi. Tabiiy gazlarni tozalash jarayonining 3 fazali elektr-prinsipial sxemasi Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tib, K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, tovushli signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar orqali yoqadi. Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti orqali ulanib, K1 rele boshqarish о‘ramlaridan tok о‘tadi va bu uning K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо‘ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2 rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, о‘zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi. Tо‘xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о‘ramlaridan tok о‘tishi tо‘xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о‘chib, faqat blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. Qolgan tizimlar (5-1; 7-1; 8-1) ham shu tartibda ishlaydi. Prinsipial boshqarish va signallash sxemasi AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI . Ushbu ishini bajarishda obyekt sifatida a bsorbsiya kolonnasi tanlab olindi. Olingan obyektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini aniqlaymiz: K m K 1 m T m T 1 m K b K 1 b T b T 1 b Bu yerda: K m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi; T m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati; K b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi; T b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati; K 1 m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi; T 1 m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati; K 1 b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi; T 1 b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati; Ushbu kо‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi kо‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Boshqaruvchi kо‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi kо‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning temperaturasi Ushbu kо‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi kо‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. A101/5 Absorbsiya Kolonnasi I jrochi mexanizm Boshqarish ob’ yekti Datchik Rostlagich Buyurtma Boshqariluvchi kо‘rsatkich – absorbsiya kolonnasidan chiqayotgan mahsulotning harorati -T,˚S. Boshqaruvchi kо‘rsatkich - suv bug‘ning sarfi – K , m 3 /s. Jarayondagi о‘zgartiriladigan Obektning asosiy kо‘rsatkichi – harorat bо‘lib, uning о‘zgarish chegarasi t max = 61 o C; t min =59 o C; t о‘rt =60 o C; о‘zgarish chegarasi  t = ±1 o C.  t max = t max - t о‘rt = 61 - 60 =1 0 C  t min = t min - t о‘rt = 59 - 60 =-1 0 C  t=  1 0 C Absorbsiya kolonnasining kompyuter modeli Biz tanlagan obyekt bir sig‘imli ekanini hisobga olib,uning kompyuter modelini kuyida keltirilgan “MATLAB” dasturi asosida hosil qilamiz.Buning uchun dasturning kutubxonasidan kerakli bо‘linmalar olinadi.Natijada ekranda quyidagicha kompyuter modeli yaratiladi: Model tuzilgach unga 2 00 sekund ishlash vaqtini beramiz. Hosil bо‘lgan dinamik model kо‘rsatkichlari Avtomatik rostlash tizimini shakllantirish Keyingi bosqichda o b y ektning optimal boshqarish jarayoni yaratiladi. Obektni optimal boshkarish uchun unga tо‘g‘ri keladigan rostlagich tanlanadi. Obektga PI (proporsional-integral) rostlash qonuniga binoan rostlagich tanlanadi. Haroratni avtomatik rostlash tizimining strukturaviy kо‘rinishi quyidagicha bо‘ladi: Haroratni avtomatik rostlash tizimining “MATLAB” dasturi asosidagi blok sxemasi quyida keltirilgan. Kompyuter modeli yaratilgach unga kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtining qiymatlari kiritiladi va ekranda ularning о‘tish egri chiziqlari hosil bо‘ladi. Hosil bо‘lgan о‘tish chiziqlari orasidan optimal boshqarish tanlab olinadi: Kuchaytirish koeffitsienti K=0.05, inersiyalash vaqti Ti=500 s. Kuchaytirish koeffitsienti K=0.07, inersiyalash vaqti Ti=500. Kuchaytirish koeffitsienti K=0.1 ,inersiyalash vaqti Ti=330 s. Kuchaytirish koeffitsienti K=0.1, inersiyalash vaqti Ti=100 s. Demak, optimal ko‘rsatkichlar K=0.1 va T i = 100 s ekan. Tabiiy gazni tozalashda H 2 SCO 2 bilan to‘yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonini boshqarish tizim arxitektura bayoni Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yо‘nalishlaridan biri bо‘lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi (TJABT)ni yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi asosida yaratilgan TJABT lar, texnologik komplekslarni boshqarishda mahsulotning sifat va qiymat kо‘rsatkichlarini ma’lum texnologik va texnika-iqtisodiy mezonlardan foydalanib, axborotlarni markazlashgan tarzda hisoblaydi. Kimyo va oziq-ovqat sanoatida о‘zgarib turadigan tashqi muhitning ta’sirlari sharoitida ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish TJABTning asosiy masalasidir. Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini sanoatga tatbiq etish ishlab chiqarish unumdorligini, texnologik uskunalar quvvati о‘zgarmagan olda mahsulot qiymatining kо‘payishini kо‘rsatadi: xom ashyo, yarim fabrikatlar va energiya keragicha sarflangan holda tayyorlangan mahsulotning sifati yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni yaratishga ketgan mablag‘lar, odatda bir, bir yarim yilda о‘zini qoplagan; mahsulotlarning sifati, iqtisodiy kо‘rsatiichlar yaxshilanibgina qolmay, balki mehnatning xarakteri va sharoitiga ham ijobiy ta’sir etgan. TJABT larni quyidagi belgilari bо‘yicha sinflarga bо‘lish mumkin: 1) avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bо‘yicha ; 2) boshqarish obyektlarining murakkabligi bо‘yicha; 3) funksional algoritmik belgisi bо‘yicha(tizim hisoblaydigan boshqarish masalalari kо‘lami va axborot hajmi); 4) tizimning texnik darajasi bо‘yicha;. Boshqarishning obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta’sirlarining qiymati ifodalanadi.TJABT ning nomenklatura asosini oldindan taxminan belgilab beradi va tadqiqot planiga asos bо‘lib xizmat qiladi. Shuni qayd qilib о‘tish kerakki, TJABT yordamida texnologik jarayonlarni avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin, uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizimlari real vaqt masshtabida, ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda boshqaruvchi hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan massivlar shaklida emas, balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida beriladi. Axborotlarni qayta ishlash esa chek langan vaqt birligida bajariladi, ularning qiymati boshqarish vazifasi va obyektlarning dinamik xususiyatlariga bog‘liq. Bundan TJABT larni algoritmik ta’minlashda qо‘shimcha talablar vujudga keladi: ular о‘zlarini iqtisodiy jihatdan oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan, axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt bо‘yicha, ikkinchidan esa BHM ning xotirasidan foy-dalanish hajmi bо‘yicha, boshqacha qilib aytganda kelayotgan axborotni о‘z vaqtida «kо‘rib chiqish» kerak. Bu talablarga iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya yо‘li bilan hisoblash, rekursiv regressiya yо‘li va shu kabilar) usuli javob beradi. Ulardan quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin: 1) texnologik nazorat va texnika-iqtisodiy kо‘rsatkichlarni hisoblash vazifalarini о‘rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish; 2) kо‘p о‘lchashli, raqamli boshqarishda; 3) identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda; 4) optimallash va koordinatlashda. Texnik darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal, kompleks va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin. TJABT lar murakkab, kо‘p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning kо‘p funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash, nazorat, himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional yordamchi tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy, global maqsadga bо‘ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( kо‘p sonli aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat, turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga bо‘lish mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi. Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash ko‘plab fizik va kimyoviy o‘zaro ta'sirlarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir. Ushbu jarayonni optimal boshqarish uchun assimilyatsiya jarayonining barcha jihatlarini hisobga oladigan va gazni aralashmalardan yuqori darajada tozalashni ta'minlaydigan samarali boshqaruv tizimining arxitekturasini ishlab chiqish kerak. Tabiiy gazlarni absorbsiya yo‘li bilan tozalash jarayonini boshqarish tizimi bir necha darajalarni o‘z ichiga oladi: O‘lchov va signalizatsiya darajasi: ushbu darajada harorat, bosim, gaz va changni yutish tarkibidagi aralashmalar kontsentratsiyasi kabi jarayon parametrlarini doimiy ravishda o‘lchaydigan sensorlar va sensorlar o‘rnatilgan. Ushbu ma'lumotlar tahlil qilish uchun boshqaruv tizimiga uzatiladi. Mahalliy boshqaruv darajasi: nasoslarni yoqish va o‘chirish, changni yutish va gaz sarflarini tartibga solish, harorat va bosimni belgilangan chegaralarda ushlab turish kabi asosiy boshqaruv funktsiyalarini bajaradigan dasturlashtiriladigan mantiqiy tekshirgichlarni (PLC) o‘z ichiga oladi. Markaziy boshqaruv darajasi: SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition) tizimlarini o‘z ichiga oladi, ular mahalliy kontrollerlardan ma'lumotlarni to‘playdi, ularni tahlil qiladi va operatorlarga tizim holati to‘g‘risida markazlashtirilgan ma'lumotlarni taqdim etadi. SCADA tizimlar operatorlarga jarayon parametrlarini qo‘lda sozlash va favqulodda vaziyatlarga javob berish imkonini beradi. Optimallashtirish va tahlil darajasi: tizim xatti-harakatlarini bashorat qilish va jarayonni optimallashtirish uchun matematik modellar va algoritmlardan foydalanadi. Bunga changni yutish samaradorligini tahlil qilish, changni yutish vositasini qayta tiklash zarurligini bashorat qilish va energiya sarfini optimallashtirish kiradi. Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot о‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. Tabiiy gazni tozalashda H 2 SCO 2 bilan to‘yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonini boshqarish tizim arxitektura sxemasi. Asosiy server Zahira server Ma’lumotlarni uzatish Ma’lumotlarni uzatish Ma’lumotlarni uzatishMarkaziy kontroller Zaxira kontroller Qurilmalar Korxonaning texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqarish tizimi Mahalliy hisoblash tarmog'iBosh operator Vaqt tizimini sinxronlash qurilmasi KontrollerlarMa’lumotlarni uzatish va qabul qilish Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari TEXNIK – IQTISODIY XISOB QISMI Texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlar. Yangi avtomatlashtirilgan texnikaning iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha ko‘rsatkichlarni hisoblash uchun bazaviy va yangi texnikalarni tavsiflovchi, hamda ulardan foydalanishning tashkiliy-texnik sharoitlari haqida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish talab etiladi. Amaldagi obyektlarni avtomatlashtirishga qilinadigan xarajatlarni kapital quyilmalar (investetsiyalar) deb aytiladi. Ular orqali asosiy fondlarni oddiy hamda kengaytirilgan ishlab chiqarilishi ta’minlanadi. Kapital quyilmalarni bir yo‘la, bir martalik, obyektni ishga tushirishdan uzoq muddat oldin qo‘yiladigan turlari mavjud. BMI bo‘yicha bir vaqtda qo‘yiladigan kapital quyilmalar hajmi mavzudan kelib chiqqan holda hisoblanadi. Bizning holatdagi texnologik jarayonda yangicha avtomatlashtirishni tadbiq etishda obyektning qiymati, unga ketgan qurilish-montaj ishlari, jihozlarning qiymati aniqlanadi. Montaj ishlari va qurilmalarning umumiy qiymati transport harajatlar (4%), omborxona harajatlari (2%) , ehtiyoj qismlari harajatlari va qo‘shimcha harajatlar (1%) ni hisobga olgan holda. 2-jadval Montaj ishlari va jihozlarning nomlanishi O‘lchov birligi Miqdori 1 2 3 Siemens Simatic S7-1200 kontrolleri dona 1 SITRANS P220 bosim o‘lchov qurilmasi dona 2 SITRANS TR300 harorat o‘lchov qurilmasi dona 6 SITRANS TF2 harorat o‘lchov qurilmasi dona 2 SITRANS LCS100 sath o‘lchov qurilmasi dona 3 AROSNA 1D200-07 elektrodvigatel dona 2 ИГС-98 Konsentratsiya o‘lchov qurilmasi dona 2 Sirius 3RT20351NF34 rostlovchi klapan dona 6 3-jadvalning davomi Smeta narxi ming so‘m Birliklar Jami Jihoz narxi ming so‘m Montaj ishlari ming so‘m Ish haqi uchun ming so‘m Jihozlar so‘mmasi ming so‘m Montaj ishlari ming so‘m Ish haqi uchun 4 5 6 7 8 9 10 905 830 255 10 905 830 255 227 78 24 681 234 72 189 86 31 378 172 62 378 185 87 756 370 174 920 88 65 1840 176 130 425 40 120 850 80 240 2320 360 450 16240 2520 3150 31650 4382 4083 Jami: 40 115 000 so‘m Amortizatsiya ajratmalari hisobi. Amortizatsiya- asosiy kapital (fondlar) amartizatsiyasi – asosiy kapital ( mashina va mexanizmlar, jihozlar va uskunalar, binolar va inshootlar) ning ekspluatatsiya jarayonida eskirilishi va ayni paytda ular qiymatining muayyan davr davomida ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotga o‘tib borishi. Ma’lumki, amortizatsiya ajratmalari belgilangan korxonalar bo‘yicha tayyor mahsulotning tan narxiga kiritiladi va u quyidagi formula yordamida aniqlanadi. Na=(F 1 -F m )/(T a *T i ) * 100 % bu yerda: F 1 - asosiy fondlarning dastlabki yoki tiklash qiymati F m – asosiy fondlarning tugatish qiymati T a – asosiy fondlarning normativ ishlash muddati (amortizatsiya vaqti) Amortizatsiya normasining darajasi asosiy fondlarning eskirgan qismini tiklash uchun resurslar hajmini aniqlaydi. Amortizatsiya normasi bilan asosiy fondlarning aylanish tezligi belgilanadi va ularni qayta ishlab chiqarish jarayoni jadallashtiriladi. Yangi o‘rnatilgan jihozlar va asboblar amortizatsiyasi 4-jadval Jihozlar va asboblarning nomi Smeta bo‘yicha qiymat (ming so‘m) Amortizatsiya hisobi Amortizatsiya normasi, % Yillik qiymat(ming so‘m) Jami 40 115, 000 15 6 017,000 Ishchilarning ish haqlarini hisoblash 5-jadval Shtat birliklari ning nomlanis hi 1sutka dagi smenal ar soni Tariff razryadlari Ishchilarga tegishli miqdor Ishchi guruh a’zolar ining koeffit siyenti Ishchi guruh miqdor i Ishchi guruh a’zolarining ishlash holati 1sme nada 1sut kad a sm ena soat Kech gi va bayra m kunla ri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 KIP chilangar i 1 5 1 1 1.14 1.14 26 4.4 8 211 5.8 Mutaxassislarning yillik ish haqi fondini hisoblash. 6-jadval Shtat birliklarining nomlanishi Shtat jadvali asosida oylik maosh (ming so‘m) Yillik ish haqlari fondi (ming so‘m) Uchastkadagi bandlik miqdori Ish haqining oylik koeffitsiyentiga bog‘liq summasi TJA mutaxassisi 2450 29400 1 29400 TJA bo‘limi boshlig‘i 2740 32880 1 32880 jami 62 280 ming s Ish haqini hisoblash 7-jadval Shtat birliklarining nomlanishi Tarif Soatiga ming so‘m Tarif bo‘yicha ish haqi ming so‘m Ish haqi fondidan mukofot Qo‘shimcha to‘lov ming so‘mda % Summasi ming so‘mda Tungi Bayramlar uchun 1 2 3 4 5 6 7 KIP chilangari 5.922 12528.912 20 2505.782 - - KIP chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - - KIP chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - - KIP chilangari 5.671 11999.564 20 2399.846 - - 8-jadval Qo‘shimcha to‘lov 20% ming so‘m Jami ish haqi ming so‘m Qo‘shimcha ish haqi ming so‘mda Ish haqining yillik fondi ming so‘mda 1 ta ishchining o‘rtacha ish haqi 8 9 10 11 12 2505.782 10424 1385.7 18926.17 1577.2 2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2 2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2 2399.846 10086 1467.6 18266.98 1522.2 Jami:91 994.09 ming so‘m Umumiy ish haqi fondi: 62280 ming so‘m + 91 994.09 ming so‘m = 154274.04 ming so‘m Yagona ijtimoiy to‘lovlar : Umumiy ish haqi fondidan 12% 154274.04 *12%= 1851288.5 ming so‘m. Elektr energiya harajatlari. 9-jadval Elektr energiya harajatlari (kVt/soat) Elektr energiyaning narxi so‘m (1kVt/s= 450 so‘m) Yangi texnologik jarayongacha Yangi texnologik jarayondan so‘ng Yangi texnologik jarayongacha Yangi texnologik jarayondan so‘ng soatiga 28 19 12600 8550 yiliga 336 228 151200 102600 Yillik tejam: 48 600 so‘m Ekspluatatsiya xarajatlar smetasi. 10-jadval № Xarajatlar moddasi Xarajatlar Summasi ming so‘m Hisoblash usuli 1 yangi texnologik jarayongacha yangi texnologik jarayondan so‘ng 3 2 Ishchi-xodimlarning asosiy va qo‘shimcha ish haqi 154274.04 61250.66 4;5 jadvallar 3 Yagona ijtimoiy to‘lov uchun ajratma 38568.51 30365.34 Ish haqining 25% 4 Ishlab chiqarish uchun sarflangan elektroenergiya 151200 102600 6 jadval 5 Qo‘shimcha amortizatsiya - 6 017 2 jadval 6 Ehtiyot qismlar uchun qilingan qo‘shimcha xarajatlar - 22 038.400 Amortizatsiyaning 40%i 7 Qo‘shimcha MPB ishdan chiqishi va ta’mirlash sarflari - 926,920 Qurilmalarning smetadagi narxining 2%i 8 Qo‘shimcha joriy ta’mirlash xarajatlari - 1 390,380 Qurilmalarning smetadagi narxining 3%i Boshqa xarajatlar 29 356,000 22 998,500 Ish xaqi fondining 20-25%i olinadi Jami xarajatlar 373 398,55 247 574,59 125 824 Yillik tejalgan xarajatlar: 125 824 ming so‘m. Avtomatlashtirishdan keyingi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar. 11-jadval № Ko‘rsatkichlar O‘lchov birligi Summasi 1 Yillik sof iqtisodiy samara(S) ming.sum. 125 824 2 Avtomatlashtirishga quyilgan capital mablag‘(K) ming.sum. 40 117 3 Iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti(E ef ) 0.3 4 Xarajatlarni saqlash muddati(Т km ) yil 3 Jarayonning ta’minotchi qismida t abiiy gazni tozalashda H 2 S va CO 2 bilan to‘yingan absorbentni regeneratsiya qilish jarayonini avtomatlashtirish jarayonlarini boshqarish algoritmlarini joriy etish natijasida korxona bir yilda 125 824 ming so‘m sof iqtisodiy samaraga erishadi. Bu natija texnologik jarayonni takomillashtirish uchun bir yo‘la 40117 ming so‘m kapital qo‘yilmalar sarflash natijasida erishiladi. Kapital qo‘yilmalar qoplash muddati quyidagicha aniqlanadi: Tkm=S/K=125 824/40 117 =3 yil Eef= 1 / Тkm = 1 / 3 = 0,3 > Enorm=0,15 Sarflangan kapitalning qoplash muddati 3 yilga teng bo‘ldi. Iqtisodiy samaradorlik koeffitsiyenti 0,3 ga teng bo‘lib, bu me’yoriy ko‘rsatkich 0,15 dan katta. Ushbu natijalardan kelib chiqib xavfsizlik tizimini avtomatlashtirish iqtisodiy va texnik jihatdan foydali degan xulosaga kelamiz. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI QISMI. Xavfsizlikka qo‘yiladigan umumiy talablar Fabrikalar, zavodlar, sexlar va boshqa ishlab chiqarish birliklarining keyinchalik – fabrika) qurilishi, rekonstruksiyasi va foydalanilishi Ushbu qoidalar va O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonunchilik hujjatlari talablarini hisobga olgan holda bajarilgan loyihalarga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Fabrikaning har bir uchastkasi( ob’ekti, bo‘linmasi) uchun yong‘in va portlash xavfi kategoriyasi belgilangan bo‘lishi va shunga muvofiq xavfsizlik choralari ko‘zda tutilshi lozim. Yangi va rekonstruksiya qilinadigan fabrikalarni, shuningdek ishlab turgan fabrikalardagi ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish SHNK 3.01.04.04-04 “Qurilishi tugallangan ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish” talablariga muvofiq amalga oshirilishi lozim. -Mehnat muhofazasi, xavfsizlik texnikasi sanoat sanitariyasi va atrof muhitga salbiy ta’sir etuvchi kamchiliklari bo‘lgan ob’ektlarni ishga tushirish ta’qiqlanadi . -Baxtsiz hodisalar, kasbiy zaharlanish va elektr tokidan zararlanishlar vaqtida jabrlanganlarga hakimgacha ko‘rsatiladigan yordam bo‘yicha barcha ishchi va MTXlar o‘qitilgan bo‘lishlari lozim. Zararli yoki toksik moddalari bo‘lgan sex va bo‘linmalarda ishlovchi ishchilar zaharli moddalar bilan muomala qoidalari bo‘yicha o‘qish kursidan o‘tishlari va fabrika komissiyasida imtihon topshirishlari shart -Xonalarda va fabrika hududida joylashgan barcha montaj o‘yiqlari, priyamkalar, zumpflar, quduqlar va ariqchalar va hokazolar to‘siqlarning pastki qismida balandligi 0,14m bo‘lgan sidirg‘a qoplamali balandligi 1m lik to‘siqlar bilan to‘silgan yoki hamma yuzasi bo‘ylab to‘shama (panjara) lar to‘shalgan, zarur joylarda esa eni 1m dan kam bo‘lmagan o‘tish ko‘priklari bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. -Yangi oltin ajratib olish fabrikalarini loyihalashda, mavjudlarini rekonstruksiya qilishda va ishlab turgan fabrikalarda amalgamatsiya jarayonlarini qo‘llash ruxsat etilmaydi. -Yuqori toksinli reagentlar (sianidlar va boshqalar) qo‘llaniladigan oltin ajratib olish fabrikalar sex va bo‘linmalarining pol, devor, ship va qurilish konstruksiyalari zich, silliq va eritmalarni shimimaydigan va engil yuviladigan gidrofob qoplamalarga ega bo‘lishi lozim. Yaxlit bo‘lmagan qavatlararo tomlarning ochiq chekkalari suyanchiqlardan tashqari balandligi 2m dan kam bo‘lmagan nam o‘tkazmaydigan to‘siqlarga ega bo‘lishi lozim. Quyidagi joylarda mahalliy havo so‘rish ko‘zda tutilgan bo‘lishi lozim: a) fabrikaning yanchish bo‘linmalarida sianli muhitda maydalash bajariladigan tegirmonlarning yuk kirish va chiqish joylaridan; b) konsentratni quritish bo‘linmasida – quritish pech (baraban)larining yuk kirish va chiqish teshiklaridan; v) rux cho‘kmalarini quritish bo‘linmasida – quritish shkaf(pech)larining yuklash lyuklaridan; g) reagent bo‘linmalarida – toksik reagentlar solingan idishlarni ochish va bo‘shatish kameralaridan, reagent berib turgichlardan, mutilo va yig‘ish chanlaridan; d) sanoat oqavalarini zararsizlantirish bo‘linmalarida – zarasizlantirish apparaturalaridan; e) sorbsiyayalash bo‘linmalarida – smola ajratish pachuk va groxotlaridan; j) regeneratsiya bo‘linmalarida – regeneratsiya kolonkalari va reagent sig‘imlaridan; z) elektroliz bo‘linmasida – elektrolizerlar va grafitlashtirilgan vatin kuydirish pechlaridan. Yuqori konsentratsiyali portlash va yong‘in xavfi bo‘lgan moddalar(vodorod, uglerod sulfati, sianli vodorod va h.k.)ning ajralib chiqishi mumkin bo‘lgan apparatlarning so‘ruvchi ventilyasiya tizimlari portlash xavfisiz qilib bajarilishi lozim. Ishlab chiqarish hududida joylashgan xavfli ishlabchiqarish ob’ektlariga qo‘yiladigan talablar. Fabrika hududida joylashgan barcha xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi haqida” gi Qonuni talablarini qanoatlantirishi lozim, ish beruvchi esa bu ob’ektlarni ushbu Qonun talablariga mos keltirishi shart. Fabrikadagi xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarini loyihalash, qurish va foydalanishga qabul qilish ishlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar yuqoridagi Qonun talablariga rioya etishlari shart. Xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi fabrika uchun quyidagilar shart: O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi haqida” gi Qonuni moddalari, shuningdek sanoat xavfsizligi sohasidagi me’yoriy texnikaviy hujjatlar talablariga amal qilish;  xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari xodimlar shtatini belgilangan tartibda butlanishini ta’minlash;  xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida ishlash uchun tegishli malakaviy talablarga mos keladigan va ko‘rsatilgan ishga tibbiy jihatdan nomunosibligi bo‘lmagan shaxslarga ruxsat etish;  xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlarini tayyorgarlikdan va attestatsiyadan o‘tkazilishini ta’minlash;  belgilangan talablarga mos holda ishlab chiqarish jarayonini nazoratlovchi zarur asboblar va tizimlarning mavjudligi hamda ishlashini ta’minlash;  xavfli ishlab chiqarish ob’ektiga ruxsat etilmagan chet kishilarning kirishiga yo‘l qo‘ymaslik;  xavfli moddalar saqlanishiga qo‘yiladigan sanoat xavfsizligi talablarining bajarilishini ta’minlash;  maxsus tarzda vakolatlangan organ va qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarining buyruqlari, qarorlari va amrnomalarini bajarish;  avariya va mojaro holatlarida, shuningdek sanoat xavfsizligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa holatlar aniqlanganda xavfli ishlab chiqarish ob’ektini ishlatishdan to‘xtatish;  xavfli i/ch ob’ektidagi avariya sabablarini texnikaviy tekshirishda ishtirok etish, avriyaga olib kelgan sabablarni bartaraf etish va ularning profilaktikasiga doir choralar ko‘rish;  xavfli i/ch ob’ektida mojaro kelib chiqish sabablarini tahlil qilish, ularni bartaraf etish va profilaktikasiga doir choralar ko‘rish;  maxsus vakolatli davlat organini, qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarini, joylardagi davlat hokimiyati organlarini, shuningdek fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va aholini xavfli i/ch ob’ektidagi avariya to‘g‘risida o‘z vaqtida xabardor qilish;  avariya sodir bo‘lganda xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining hayoti va sog‘ligini himoya qilishga doir choralar ko‘rish;  xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariyalar va mojarolarning hisobini olib borish; Xavfli i/ch ob’yektlari xodimlarining majburiyatlari: 1. sanoat xavfsizligi sohasidagi qonunchilik hujjatlari hamda me’yoriy texnik hujjatlarning talablariga amal qilish; 2. sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlik va attestatsiyadan o‘tish; 3. xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariya yoki mojaro haqida tegishli kishilarga zudlik bilan xabar berish; 4. xavfli i/ch ob’ektlarida avariya yoki mojaro sodir bo‘lganda belgilangan tartibda ishlarni to‘xtatish; 5. xavfli i/ch ob’ektlarida avariyani cheklash va uning oqibatlarini bartaraf etishga doir ishlarni o‘tkazishda belgilangan tartibda ishtirok etish. Absorbsiya jarayonida ishlatiladigan qurilmalar va moddalarning asosiy xavflilik xususiyatlarini bartaraf etish. Yuqori toksinli moddalarning ish xonalarining atmosferasiga tushishini oldini olish uchun bo‘linma jihozlari (pachukalar, kolonkalar, goroxotlar) to‘liq germetiklangan bo‘lishi, gazlarni so‘rib olish bevosita panagoh ostidan amalga oshirilishi lozim. Desorbsiya va regeneratsiya jarayonlarining nazorati va boshqarilishi avtomatlashgan bo‘lishi kerak. Sorbsiyalash reagentlarni saqlash va tayyorlash xonalari havo muhiti nazoratining uzluksiz ishlovchi avtomatik asboblar bilan jihozlanishi kerak, bunda bu asboblar ish joylarida sinil kislota bug‘larining REEKKdan oshib ketganligi haqida xabar beruvchi sinalizatsiya tizimi (tovushli, yorug‘lik) bilan blokirovkalangan bo‘lishi lozim. Desorbsiya xonalarida ishlash faqat umumalmashuv ventilyasiyasi uzluksiz ishlab turgandagina ruxsat etiladi.Ventilyasiya tizimlari ishdan chiqqan holda xizmat ko‘rsatish xodimlari zudlik bilan xonani tark etmoqlari zarur. Xonaga kirish umumalmashuv ventilyasiyasi qayta ishga tushirilgandan va xona atmosferasidagi zararli aralashmalar (sinil kislotasi va boshqa) miqdori REEKK ga qadar tushirilgandan keyin ruxsat etiladi. Smola kolonkalar bo‘ylab harakatlanganda qarash darchalari va kolonka qopqoqlari zichlab yopilgan bo‘lishi lozim. Muhitning boshqa tarkibdagi kolonkasiga smolani tashish jarayonida (ishqorlidan nordonga va teskari) qorishmalar to‘liq ajratilishi lozim. Qorishmalarni smola bilan birgalikda tashish ta’qiqlanadi. Kolonkalardan smola va qorishmalar namunalarini olish faqatgina qopqoqlardagi kichik lyuklarchalar yoki kolonka yonidagi darchalar orqali ruxsat etiladi. Namunalar olish uchun kolonka qopqoqlarini ochish man qilinadi. Tovar regenerati elektrolizi xonasi umumalmashuv va avariya ventilyasiyasi tizimlari bilan jihozlangan va havoda kislota bug‘lari va vodorodning REEKK miqdoridan oshib ketganligi haqida xabardor qiladigan asboblar bilan butlangan bo‘lishi lozim. Ishni boshlashdan oldingi xavfsizlik talablari Ish boshlanguncha ish o‘rnining xavfsizligiga ishonch hosil qilib, quyidagilarni tekshirish kerak:  ish uchun zarur bo‘lgan asboblar, mexanizmlar va moslamalarning saqlagich (predoxranitel) qurilmalarining sozligini;  himoya to‘siqlari, himoya g‘iloflari, zaminlagich, ventilyasiya, ishga tushiruvchi, tormozlovchi va blokirovka qiluvchi qurilmalarning, aloqa vositalarining va signalizatsiyaning bor-yo‘qligi va sozligini;  ish o‘rnining yoritilish darajasini;  o‘tish joylarining holatini;  shaxsiy himoya vositalarining bor-yo‘qligi va sozligini. O‘tkazilayotgan yoki o‘tkazilishi kerak bo‘lgan ta’mirlaj-montaj ishlari bilan tanishish, texnologik jarayon holati bilan tanishish. Ish o‘rnida o‘z kuchi bilan bartaraf etilmaydigan kamchiliklar borligi aniqlanganda, ishni boshlamasdanoq brigadirga yoki smena ustasiga aytish kerak. To‘xtovsiz ish borayotganda smenani qabul qiluvchi smenani topshiruvchi bilan birgalikda xizmat ko‘rsatilayotgan jihozlarni, ish o‘rnini, o‘tish joylarini ko‘zdan kechrishi, texnologik jarayonning olib borilishi bilan tanishishi kerak. Smena topshiruvchidan topilgan nosozliklarni bartaraf etishini talab qilishi va bartaraf etilmagan nosozliklar haqida brigadirga, smena ustasiga xabar berishi va ularning ko‘rsatmasisiz ishni boshlamasligi kerak. Ish vaqtida xavfsizlik talablari -Apparatchi-gidrometallurg ish vaqtida jihozlarni texnik jihatdan oqilona ishlatishi, texnologik tartibotga rioya qilishi kerak. -Jihozlar soz holatda bo‘lgandagina, xavfli zonada kishilarning, ishga aloqasi bo‘lmagan predmetlarning, asboblarning bor-yo‘qligini tekshirgandan so‘ng, radio orqali xabar berib va tovushli yoki chiroqli signal bergandan so‘ng ularni ishga tushirishi lozim. 3.3.Jihoz ishlayotganda uning ustida begona narsalarning bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak -Agar jihozlarda ventilyasiya tizimi bo‘lsa ularni yurituvchi (privodnoy) dvigatelni ishga tushirishdan oldin ishga tushirish kerak. -Ish vaqtida apparatchi-gidrometallurg jihozlar, moylash tizimi moslamalar, uskunalari ishini kuzatib borishi, aniqlangan nosozliklar haqida darhol brigadirga va smena ustasiga xabar berishi kerak. Iloji boricha engil nosozliklarni o‘zi mustaqil ravishda bartaraf etishi lozim. -Mashinalarga va mexanizmlarga xizmat ko‘rsatganda quyidagilar taqiqlanadi:  ish borayotganida yig‘ishtirish, tozalash, va ta’mirlash ishlarini olib borish  ishlab turgan bo‘limlarni va detallarni maxsus moslamalarsiz qo‘lda moylash  to‘siqlarsiz ishlash, hamda ish vaqtida to‘siqlarni o‘rnatish va mustahkamlash Jihozni Elektr sxemaga ajratgandan so‘ng, ishga tushiruvchi apparaturaga "Ishga tushirmang! Odamlar ishlayapti!" plakatini ilib qo‘ygandan so‘nggina nasoslar moytutqichlari (salniklari) tiqinlanadi (nabivka salnikov) va ta’mirlash ishlari olib boriladi. Jihozlarda, quvurlarda(truboprovodlarda) ta’mirlash ishlari olib borilganda kislotalardan, texnologik eritmalardan, bug‘dan, qaynoq suvdan va h.k., kimyoviy, termik kuyishlarni oldini olish choralari ko‘rilgan bo‘lishi kerak. "O‘ta xavfli ishlarga topshiriq-ruxsat (naryad-dopusk)" bo‘lgandagina balandliklarda (1.3 metr va ko‘proq), sig‘imlar va apparatlar ichida, kislota, ammiak suvi, tez alangalanadigan suyuqliklar quvurlarini (truboprovodlarini) ta’mirlash ishlarini olib borish lozim. Ichki tekshirish, tozalash,ta’mirlash ishlarini olib borish va h.k. uchun to‘xtatilgan agregatni qismlarga ajratish yoki ochish faqatgina uni mahsulotlardan bo‘shatgandan so‘ng va uni bosim manbalari yoki boshqa agregatlar bilan bog‘layotgan barcha truboprovodlardan uzgandan so‘ng zapornaya armaturani yopgandan so‘ng yoki zaglushka qo‘ygandan so‘ng amalga oshiriladi. Zapor armaturasida “Ochilmasin. Odamlar ishlayapti” plakati ilingan bo‘lishi kerak. Nosoz jihozlarda, himoya to‘siqlari bo‘lmagan jihozlarda, apparatlarning qopqoqlari ochiq holda bo‘lsa, emiruvchi va zaharli vositalari bo‘lgan truboprovodlarning flanetsli birikmalarida himoyalovchi qoplamalari (g‘iloflari) bo‘lmaganda, ventilyasiya bo‘lmaganda va zarur darajada yoritilmagan joyda ishlash ta’qiqlanadi. Tiqin (qopqoqni-zaglushkani) o‘rnatganda yoki echib olganda maxsus jurnalga shu ishni amalga oshirgan shaxs imzosi bilan qayd qilinadi. Texnologik apparatlar va inshootlarni (qurilmalarni) ko‘zdan kechirganda va ta’mirlaganda ichini yoritish uchun kuchlanishi 12V bo‘lgan portlashdan himoyalanib yasalgan ko‘chma qo‘l chiroqlarini ishlatishga ruxsat beriladi. CHiroqlarda metall himoya to‘ri (setkasi) bo‘lishi kerak. Ta’mirlash ishlarini olib borganda faqatgina soz asbob-uskunalardan foydalanish zarur Zarba beruvchi asbob bilan ishlaganda himoyalovchi ko‘zoynakni taqish kerak. Boltli birlashmalarni tortish va bo‘shatishda faqatgina uzatgichsiz standart gayka kalitlarini ishlatishga ruxsat beriladi. Gayka kalitlari gayka o‘lchamiga mos kelishi kerak. Surilma qopqoq (zadvijka) va (ventillar) jo‘mraklarni ochish va yopish uchun qandaydir richaglarni qo‘llash taqiqlanadi. Mahalliy yoritish uchun kuchlanishi 42Vgacha bo‘lgan ko‘chma dastaki chiroqlardan foydalnishga ruxsat etiladi. Sig‘imlar (idishlar) ichida ishlaganda ko‘chma chiroqlarni ta’minlash uchun 12Vdan ko‘p bo‘lmagan kuchlanishdan foydalaniladi. CHiroqlar himoya to‘riga ega bo‘lishi kerak. Sig‘imlar (idishlar) ichiga ko‘chma pasaytiruvchi transformator olib kirish taqiqlanadi. Tashqollash (podmashivanie) vositalari sifatida to‘g‘ri kelgan narsalarni qo‘llash taqiqlanadi Elektr jihozlariga, ishga tushiruvchi apparaturaga suv tushishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Himoya ko‘zoynaklarisiz proba olish, aeroliftlarni va eritma quvur ustun (stoyak)larini urib teshishga (probivka) ruxsat etilmaydi. Elektr simlarida, ishga tushirish apparaturasida, himoyalovchi zaminlagichda nosozliklar yuzaga kelsa, navbatchi elektrikni nosozlikni bartaraf etish uchun chaqirish va smenaning usta-texnologiga va brigadirga xabar berish kerak. Elektr energiyasini uzatish to‘xtatilganda yoki biror bir sababga ko‘ra jihoz to‘xtab qolganda boshqarish shchit(щit)dagi kalitni neytral holatga qo‘yish. Ish o‘rinlari va o‘tish joylari ozoda va batartib saqlanishi kerak. Asbob- uskuna,latta-putta,zichlash materiallari maxsus ajratilgan joylarda saqlanishi zarur. Agarda bexosdan mahsulot – kislota, ishqor,texnologik eritma va h.k. to‘kilib ketsa, darhol uni yig‘ib olish chorasini ko‘rish kerak. Begona shaxslarning ish o‘rnida bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Zavod, sex hududida yurish uchun maxsus ajratilgan o‘tish joylarida, zinalarda va maydonchalarda harakatlanishga ruxsat etiladi. Quvurlardan, tarnovlardan (jeloba), to‘siqlardan va boshqa moslamalardan oshib o‘tishga ruxsat etilmaydi. Apparatchi-gidrometallurg berilgan maxsus kiyim, poyafzal va boshqa yakka tartibdagi himoya vositalaridan foydalanishi va ularni asrashi kerak. Maxsus kiyim butun va ixcham bo‘lishi kerak, jihozning harakatlanayotgan yoki aylanayotgan qismi ilib ketishi (chaynashi) ehtimoliga yo‘l qo‘ymaydigan holatda bo‘lishi kerak. Sex hududida va ish o‘rnida kaska kiyib yurish lozim. Zararli kimyoviy vositalar, suyuqliklar bilan ishlaganda maxsus kiyimda,himoyalovchi ko‘zoynak taqish yoki ko‘zoynakli maxsus niqob, respirator, rezina qo‘lqop,etik va peshband (fartuk) kiyish kerak. Ish zonasi havosi tarkibida zararli moddalar ruxsat etilgan konsentratsiya chegarasidan yuqori bo‘lsa tegishli markali protivogazlardan foydalanish. Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan ish olib borish alohida ishlab chiqilgan yo‘riqnomga asosan olib boriladi. Ish tugagandan keyin xavfsizlik talablari -Ish o‘rnini toza holda, xizmat ko‘rsatayotgan jihozlarni va ishlab turgan kommunikatsiyalarni soz holatda barcha to‘siqlar va g‘iloflar bilan birga topshirish. - O‘t o‘chirishning birlamchi vositalari, asboblar, protivogazlarning avariya holati uchun zahirasini yig‘ma va soz holatda topshirish. - Smenani qabul qiluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi jihozlar holati, ish vaqtida aniqlangan nosozliklar, ularni bartaraf etish uchun qo‘llanilgan choralar va jarayonning texnologik tartiboti holati haqida xabar berish kerak. - Brigadirga, usta-texnologga smena topshirilganligi to‘g‘risida ma’lum qilish va uning ruxsati bilan ishni to‘xtatish. - Maxsus kiyim, maxsus poyabzal, shaxsiy himoya vositalarini changdan va kirdan tozalash, sanpropusknikda dush qabul qilish. Avariya holatlarida xavfsizlik talablari. - Avariyalarni bartaraf etish rejasi bilan tanishmagan va uning ish o‘rniga taaluqli qismini bilmagan shaxslarga ishlashga ruxsat berish taqiqlanadi. - Avariya to‘g‘risida bilgach, rahbarlik punktiga etib kelib,shaxsan yoki bevosita boshliq orqali avariyani bartaraf etish ishlarining mas’ul rahbariga etib kelganingiz haqida xabar berish kerak. - Avariya holatida yoki avariya sodir bo‘lganda jihozni ishlashdan to‘xtatib,jihozning ishdan chiqishini davom etishini oldini olish choralarini ko‘rish, agarda avariya yaqin atrofda bo‘lgan odamlarning sog‘lig‘iga yoki hayotiga xavf solayotgan bo‘lsa ularni bu haqda ogohlantirish. Darhol avariya haqida brigadirga, smena ustasiga xabar qilish. Quyidagi hollarda darhol (avariya holatida) jihozning elektr simini o‘chirish:  elektrodvigateldan yoki uning ishga tushirib-boshqaruvchi (puskoreguliruyushiy) apparaturasidan dud yoki olov chiqqanida.  inson bilan baxtsiz hodisa ro‘y berib, elektr jihozini darhol o‘chirish kerak bo‘lsa.  jihoz butunligiga xavf solayotgan ko‘rsatilgan me’yordan yuqori tebranishda (vibratsiya)  yuritma (privodnoy) mexanizm ishdan chiqqanda  ruxsat etilgandan yuqori darajada podshipniklar qizib ketganda  elektrodvigatelning qizishiga olib keluvchi aylanishlar (oborotlar) sonining juda pasayishi Yong‘in va o‘t olish boshlanayotganini ko‘rib qolganda zarur:  bu haqda darhol smena boshlig‘iga yoki yong‘in xavfsizligi xizmatiga xabar berish kerak  bor bo‘lgan o‘t o‘chirish vositalari yordamida yong‘inni o‘chirishga kirishish  yong‘in sodir bo‘lgan joyga smena ustasi, bo‘lim, sex boshlig‘ini chaqirish Jarohatlangan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda quyidagilarni amalga oshirish kerak:  shikastlangan kishini jarohatlovchi omildan xalos etish (elektr toki ta’siridan qutqarish, zaharlangan atmosferadan toza havoga olib chiqish, yonayotgan kiyimni o‘chirish va h.k.)  shikastlangan kishinig holatiga to‘g‘ri baho berish  shikastlangan kishining hayotiga katta xavf solayotgan jarohatning toifasiga qarab shifokorgacha yordam ko‘rsatish harakatlarining ketma-ketligini aniqlab olish  tezda shikastlanganni qutqarish bo‘yicha zarur choralarni amalga oshirish (nafas olish yo‘llaridan havo o‘tishini ta’minlash,sun’iy nafas oldirish, yurakni tashqi uqalash, qon ketishini to‘xtatish, singan joyni qimirlamaydigan qilib qo‘yish, bog‘ich boylash va h.k.) ibbiyot xodimlari etib kelgungua qadar shikastlangan kishining asosiy hayotiy funksiyalarini tutib turishiga ko‘maklashish.  zavod sog‘lomlashtirish punktidan tibbiyot xodimini chaqirish, tungi vaqtda esa – smena boshlig‘i orqali tez yordamni chaqirish. Fuqoro muxofazasi SHо‘rtan Gaz Kimyo majmuasi (SHGKM) Qashqadaryo viloyati, G‘uzor tumanida, Qarshi shahriga 35 km uzoqlikda janubda, G‘uzor shahriga nisbatan 40 km uzoqlikda janubi-g‘arbda joylashgan. Majmuadan 1,7 km shimoliy-sharq tomonda ishchilar shaharchasi joylashgan, shuningdek hududda zaxira suv manbasi sifatida Qarshi bosh kanalidan tо‘yinuvchi 11,5mln m 3 li suniy suv ombori tashkil etilgan. Viloyatning boshqa yirik korxonalardan biri SHо‘rtanneftgaz USHKsi majmuasi shimol tomonda 27 km hamda g‘arbdan 20 km uzoqlikda Talimarjon GRES korxonasi joylashgan. Korxona rahbari FM shtab boshlig’i Xizmatlarni tashkil qilish Yong’inga qarshi Qidiruv Aloqa Avariyaviy texnika Tartibni saqlash Umumiy oziq ovqat ta’minoti Tibbiy xizmatFuqaro muhofazasini tashkil etish sxemasi: Tabiiy ofatlar ishlab chiqarishda sodir bо‘lganda avariya va halokatlar oqibatlarini bartaraf etishda shu xududda joylashgan favqulotda vaziyatlar Davlat tashkilotlari tuzilmasi jalb etiladi. Zarurat paydo bо‘lsa FM boshlig‘ining kо‘rsatmasiga binoan chegaradosh hududlar, shaxarchalar panagohlarida saqlanadilar va amal qiladilar. SHGKMda ishchi va xizmatchilarni shaxsiy xavfsizligini va avariya holatlarini yuzaga kelish oldini olish uchun, reaksiya va resikl uskunalarini ishlatilish jarayonida «Gazni qayta ishlash sanoatida xavfsizlikni saqlash qoidalari» ga qat’iy rioya qilinishi zarur. Bunda ishchi va xizmatchilar uchun xavf tug‘diruvchi omillar quyidagilar bilan bog‘liq: a) Yong‘in va portlash xavfi bо‘lgan xonalarda ishlash; yuqori bosim va harorat ostida ishlaydigan jixozlar, separatorlar, nasos, kompressor va shu kabi jihozlar bilan ishlash. b) Ishchi suyuqliklaridan inson zaxarlanishi mumkin bо‘lgan gaz – komponentlar ajralib chiqishi, ba’zi hollarda esa portlash yoki yong‘in xavfi tug‘ilishi. c) Texnologik jarayonlarda zaxarli kimyoviy moddalar qо‘llanilishi, о‘lchov nazorat uskunalarida korroziya ingibitorlari qо‘llanilishi. d) Havfli gaz vaolov bilan bajariladigan ishlar texnologik jihoz yonginasida olib borilishi. Korxona binolarining о ‘tga chidamliligi darajasi I-II ni tashkil etadi. SH о ‘rtan Gaz Kimyo Majmuasi yong‘inga va portlashga xavfliligi b о ‘yicha "A" kategoriyaga mansub b о ‘lib, korxona binolari yonishi b о ‘yicha P-1, P-3 , portlash b о ‘yicha esa V-1 va V-1g sinflangan . Korxonada kommunal tizimlardan biror - biri buzilgan taqdirda shu qismda tezkorlik bilan tuzatish jaryoni ketadi, chunki bu korxona gigant korxonalar sirasiga kirib, bu yerda barcha tizimlar о ‘zaro chambarchas bog‘liq. Obyektdagi KTZM borligi, miqdori, ularni saqlash tartibi, fizik-kimyoviy va toksikologik tavsiflari. FV r о ‘y berganda korxonadagi ishchi xizmatchilarga va yaqin atrofdagi aholiga xabar tartibi : bunday hollarda eng avvalo korxonadagi FV r о ‘y berganda xabar beruvchi sezuvchi signalizatorlar ishga tushadi, s о ‘ngra telyefon orqali yoki FV r о ‘y berganda aholiga xabar beruvchi hodimlar tomonidan axoli ogohlantiriladi. Q о ‘llanadigan shaxsiy himoya vositalari : Qurilmalarda xavfsiz ishlashni ta’minlash uchun ishchilarga quyidagi shaxsiy himoyalash anjomlari beriladi: 1. Maxsus kiyim: a) Brezent kostyum; b) L – 1 (apparat ichini tozalash uchun); v) katalizatorlar bilan ishlaganda kiyiladigan himoyalanish kiyimi: - katalizator bilan ishlash kostyumi; - kemtyuji (kombinezon, q о ‘lqop, ustki kostyum, kopyushondan iborat); - balandligi 15 dyum (38 sm) b о ‘lgan rezina saqlash etigi; g) sokatalizatorlar bilan ishlashda talab qilinadi: - shim uchun pasti alyuminlangan yechiluvchan qism; - alyuminlangan ishchi xalat; - alyuminlangan kopyushon; - kafti saqlangan alyuminlangan q о ‘lqop. 2. Maxsus oyoq kiyim: rezina tagli charm botinka. 3. Q о ‘lni saqlash anjomi: brezent q о ‘lqop. 4. Boshni saqlash anjomi: ichki qismi b о ‘lgan saqlash kaskasi. 5. K о ‘zni saqlash anjomi: saqlovchi k о ‘zoynak. 6. Nafas olish organlarini saqlash anjomlari: a) changga qarshi respirator; b) BKF, U, M rusumli filtrlovchi protivogazlar; v) PSH – 1 va PSH – 2 rusumli shlangli protivogazlar; g) ASV – 2 rusumli saqlovchi apparat. Reaksiya va resikl uskunasida yongin va portlashni oldini olish, gaz va suyuqlik oqib chiqib ketishi natijasini oldini olish uchun ishchi va xizmatchilar quyidagilarga amal qilishi shart: 1.Texnologik jihoz, о ‘lchov – nazorat uskuna va asboblari mexanizmi, bug‘ va issiq suv quvurlari, nasos jixozlari bilan ishlash b о ‘yicha q о ‘llaniladigan nizomlarga t о ‘liq amal qilish. 2. Ish joylari va ishlab chiqarish maydonlarida texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilish, texnologik jarayonni va atmosferaga tashlanayotgan chiqindilarni texnologik rejim asosida olib borish. 3. Texnologik rejimda belgilangan meyordan chetga chiqish holatlari r о ‘y bersa, buni о ‘z vaktida t о ‘g‘irlash, о ‘lchov va nazorat uskuna va apparatlarini t о ‘g‘ri ishlatishini doimiy nazorat qilish va r о ‘y bergan buzilishlarni darxol bartaraf etish. 4. Past bosimli separatorlarda, kolonnalarda kondensat va t о ‘yintirish idishlaridagi satxning texnologik rejimda belgilangan meyordan k о ‘payib yoki kamayib ketishiga y о ‘l q о ‘ymaslik. 5. XCA ning va nasos jihozlarining meyorda ishlashini nazorat qilish, о ‘z vaqtida zahira jihozlariga о ‘tkazish. 6. Berkituvchi, rostlovchi va saqlovchi armaturalarning sozligini о ‘z vaqtida tekshirish; rostlovchi armaturaning berkituvchi sozlovchi sifatida q о ‘llanilishi mumkin emas. 7. Jihozlar t о ‘xtatilgan vaqtda, asbob va quvurlardagi yopqich (surgich) va ventillarni doimo aylantirib, moylab turish kerak. Armaturani ochish yoki yopish uchun boshqa turdagi moslamalardan foydalanish man etiladi. 8. Quvurlar ichidagi gidravlik urilishlar oldini olish uchun berkituvchi va rostlovchi armaturalar asta – sekinlik bilan oxista ochilishi kerak. Bunga rioya qilinmaslik quvur, armatura asosi uzilishiga, kuvurning egilib ketishiga va h.k. olib kelishi mumkin. K о ‘tilmaganda va birdan yuzaga kelgan xavfli vaziyatlarda (yong‘in portlash, halokat, yer qimirlashi) korxonadan barcha ishlovchilarni tezda va xavfsiz evakuatsiya qilish talab qilinadi. Bunday sharoitda, qisqa vaqt ichida barcha ishlovchilarni bino yoki xonadan tashqariga y о ‘naltirish kerak b о ‘ladi. Eng uzoq ish joylaridan evakuatsiya eshigigacha b о ‘lgan masofa ishlab chiqarishning toifasiga, binoning о ‘tga chidamlilik darajasiga va uning necha qavatligi ekanligiga bog‘liq. Evakuatsiya y о ‘llarining eni 1 m dan eshiklarning eni 0,8 m buyi 2 m dan kam b о ‘lmasligi kerak. Evakuatsiya y о ‘llari b о ‘lgan karidorlar zinapoyalar odamlar soniga qarab hisoblanadi. Zinapoyalarda t о ‘tun t о ‘planmaydigan b о ‘lishi, yani t о ‘tunning chiqarib yuborishi uchun tashqi tomoni ochiq yoki havoni chiqarib yuborishni ta’minlovchi texnik vositalarga ega b о ‘lish kerak yoki zina kataklari ichkari tomondan yong‘in chiqishi mumkin b о ‘lgan binodan ajratilgan b о ‘lib tashqi tomondan yoritiladigan b о ‘lishi mumkin. Har xil balandlikdagi binolar uchun yong‘inga qarshi narvonlar о ‘rnatilishi kerak. Evakuatsiya y о ‘llari har qanday korxona yoki tashkilot uchun kamida 2 ta b о ‘lishi kerak.Yong‘in sodir b о ‘lgan taqdirda binodan insonlar (ishchilar esa korxona yoki fabrika xonasidan) eng qisqa y о ‘l orqali belgilangan ma’lum vaqt ichida chiqib ketishlari zarur. Xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulotlarning xavfsizligini ta’minlash va zararsizlantirish: Erituvchi yoki suyuq q о ‘shimchalar t о ‘kilganida, ularni kuchli suv oqimi bilan kanalizatsiyagya yuvib tashlash zarur; Agar erituvchi kam miqdorda t о ‘kilgan b о ‘lsa, ustiga qum sepib, s о ‘ng erituvchini shimgan qumni xavsiz joyga olib tashlash kerak. Xulosa Tabiiy gazlarni tozalash jarayonini absorbsiya usuli bilan avtomatlashtirish ushbu texnologik jarayonning samaradorligi va ishonchliligini oshirishda muhim qadamdir. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan foydalanish uskunalardan foydalanish va texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishi, inson omilidan kelib chiqadigan xatolar ehtimolini kamaytirishi va texnologik parametrlarga aniqroq va barqaror rioya etilishini ta’minlashi mumkin. Avtomatlashtirish gaz tarkibidagi o‘zgarishlarga tezkor javob berish va so‘rilish uchun maqbul sharoitlarni ta’minlash orqali jarayonni boshqarishni yaxshilashga yordam beradi. Bu tabiiy gazni vodorod sulfidi, karbonat angidrid va boshqa zararli komponentlar kabi aralashmalardan tozalash darajasining oshishiga olib keladi, natijada mahsulot sifatini yaxshilaydi va uning atrof-muhitga ta’sirini kamaytiradi. Bundan tashqari, zamonaviy avtomatlashtirilgan monitoring va boshqaruv tizimlarini joriy etish katta hajmdagi ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish imkonini beradi, bu esa tozalash texnologiyasini yanada takomillashtirish va samaradorlikni oshirish uchun yashirin zaxiralarni aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, tabiiy gazlarni tozalash jarayonini assimilyatsiya usuli bilan avtomatlashtirish nafaqat joriy ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yaxshilaydi, balki kelajakda sanoatning barqaror va innovatsion rivojlanishi uchun zamin yaratadi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 martdagi PQ -2282 son «2017–2021 yillarda uglevodorod xomashyosini qazib olishni oshirish Dasturini tasdiqlash to‘g‘risidagi»gi qarori 2. H.O. Obidov. Tabiiy gazni xemosorbsion usulda tozalash jarayonini takomillashtirish. Fan va texnologiyalar taraqqiyoti. Ilmiy-texnikaviy jurnal. 2021, № 6, 70-76 b. 3. Хайдаров, С. Ж., Ражабов, А. С., & Сатторов, М. О. (2021). Контроль физико-химических свойств и качества продукции газового промысла. Science and Education, 2(3). 4. Жалилов, Б. А. У., & Сатторов, М. О. (2018). Выбор метода очистки кислых газов. Вопросы науки и образования, (2 (14)). 5. Паноев, Э. Р., Обидов, Х. О., Мирзаев, Э. Э., & Дустов, Х. Б. (2021). Механизм сорбции кислых компонентов природного газа абсорбентами. Science and Education, 2(4), 221-226. 6. Дўстов, Х. Б., Обидов, Х. О., & Паноев, Э. Р. (2020). Учқир газни олтингугуртдан тозалаш қурилмасида коррозия тезлигини пасайтириш тадбири. Фан ва технологиялар тараққиёти, 4, 84-89. 7. Toshev S. S., Kazakova M. B, & Obidov, H. O. (2022). Tabiiy gazlarni adsorbsion quritish jarayonida adsorbentlаrning хоssаlаrini tadqiq qilish. Science and Education, 3(5), 487-495. 8. Обидов, Х. О., Паноев, Э. Р., & Дустов, Х. Б. (2021). Анализ коррозионных характеристик различных алканоламинов при очистке газа. Science and Education, 2(4), 173-177. 9. Хусаинов, М. А., & Обидов, Х. О. (2017). Изучение адсорбционной активности силикагеля. Вопросы науки и образования, (11 (12)). 10. Маъруф, Б. У. Ш., & Обидов, Х. О. (2022). Проблемы и решения очистки природного газа от кислых компонентов. Science and Education, 3(4), 569-573. 11. Сатторов, М. О. (2017). Изучения процесса хемосорбционной очистки природного газа. Научный аспект, (1-2), 199-201. 12. Сатторов, М. О. (2017). Исследования подготовки газа на газоконденсатных месторождениях в период падающей добычи. Вопросы науки и образования, (3 (4)), 24-25. 13. Умуров, Б. Ш. У., & Сатторов, М. О. (2017). Изучение химизма взаимодействия Н2S, CО2 и других компонентов с алканоламинами. Вопросы науки и образования, (11 (12)), 15-17. 14. Сатторов, М. О., Хасанов, А. С., Неьматов, Ж. Ж., & Артыкова, Р. Р. (2013). Установка очистки углеводородных газов от сероводорода растворами этаноламинов. In современные материалы, техника и технология (pp. 175-178). 15. Akramova, Z. N. Q., & Оchilоv, А. А. (2022). Gazlarni oltingugurt angidridi (SO2) dan absorbsion usulda tozalash. Science and Education, 3(10), 173- 178. 16. Akramova, Z. N. Q., & Оchilоv, А. А. (2022). Tabiiy gazni kislotali komponentdan absorbentlar yordamida tozalash. Science and Education, 3(10), 196- 200. 17. Uzаkbаеv, K. А. O. G. L. (2022). Gaz va gаzkоndеnsаt kоnlarida quduq mаhsulоtlariga qo‘yiladigan talablar. Science and Education, 3(5), 340-346. 18. Ochilov, A., & Gulnara, T. (2022). Gaz kondensatlarini barqarorlashtirish. Ta’lim fidoyilari, 24(17), 521-523. 19. Очилов, А. А., & Суяров, М. Т. У. (2016). Адсорбция ароматических углеводородов. Наука и образование сегодня, (2 (3)), 25-27. 20.Рахимов, Б. Р. (2018). Изучение физико-химических свойств кислых компонентов природного и нефтяного газа. Вопросы науки и образования, (3 (15)), 31-32. 21. Rahimov, B. R., & Nematov, I. B. (2022). Gazni oltingugurtdan absorbsion tozalashda qo‘llaniladigan issiqlik almashtirgichi tahlili. Science and Education, 3(11), 485-491. 22. Жалолов, Ж. У., Тошев, Ш. О., & Сатторов, М. О. (2022). Очистка газа от твердых и жидких примесей на инерционном сепараторе. Science and Education, 3(4), 565-568. 23. Panoyev, E. R., Savriyev, M. S., & Sattorov, M. O. (2021). Tabiiy gazni nordon komponentlardan tozalashda absorbentning yo‘qotilishi. Scientific progress, 1(6), 885-888. 24. Хасанов, А. С., Сатторов, М. О., & Ямалетдинова, А. А. (2015). Образование термостойких солей в аминовых растворах очистки природных газов. Молодой ученый, (2), 223-225. 25. Хасанов, А. С., Сатторов, М. О., & Ямалетдинова, А. А. (2015). Технологическое оформление установок аминовой очистки газов. Молодой ученый, (2), 225-226.

Tabiiy gazni tozalashda H2SCO2 bilan to'yingan absorbentni regeneratsiya qilish  jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish