Tabiiy ishsizlikning nazariyasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	115.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Tabiiy ishsizlikning nazariyasi

Sotib olish

Tabiiy ishsizlikning nazariyasi
Mundarija:
Kirish
1.Ishsizlik haqida tushuncha uning turlari, va ishsizlik darajasini aniqlash usullari.
2.Ishsizlik, uning sabablari va oqibatlari.
3.Tabiiy ishsizlik darajasi va Ouken qonuni.
4.Ishsizlikning ijtimoiy iqtisodiy oqibatlari va uni bartaraf etish yo'llari.
5.Ishsizlikning haqiqiy darajasi va infyatsiya.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.

Kirish
Ishsizlikning tabiiy darajasi - o'rganishdagi asosiy tushunchaga berilgan ism
iqtisodiy faoliyat. Milton Fridman va Edmund Felps 1960-yillarda ushbu "inson"
muammosini hal qilishda ikkalasi ham qabul qildilar. Iqtisodiyot bo'yicha Nobel
mukofoti ularning ishi uchun va kontseptsiyaning rivojlanishi mukofotning asosiy
motivatsiyasi sifatida keltirilgan. Ushbu kontseptsiyaning sodda xulosasi: "Iqtisodiyot
barqaror ahvolda bo'lganida, ishsizlikning tabiiy darajasi".to'liq ish bilan ta'minlash", bu
ishsizlarning ishchi kuchining nisbati". Boshqacha qilib aytganda, ushbu kontseptsiya
"to'liq ish bilan bandlik" degan iqtisodiy atama "ishsizlikning nolinchi" ma'nosini
anglatmasligini aniqlab beradi.Bu gipotetikani anglatadi ishsizlik darajasi bilan izchil
jami ishlab chiqarish "uzoq muddatli" darajada bo'lish. Ushbu daraja mos keladi jami
ishlab chiqarish in narxlarni to'liq tuzatmaslik kabi har xil vaqtinchalik ishqalanishlar
bo'lmagan taqdirda mehnat va tovarlar bozorlari. Shuning uchun ishsizlikning tabiiy
darajasi a ostida amal qilgan ishsizlik darajasiga to'g'ri keladi klassik ko'rinish faoliyatni
belgilash.Tabiiy ishsizlik darajasi asosan iqtisodiyotning ta'minot tomoni va shu sababli
ishlab chiqarish imkoniyatlari va iqtisodiy institutlar tomonidan belgilanadi. Agar ushbu
institutsional xususiyatlar mehnat bozoridagi doimiy kelishmovchiliklarni yoki ish
haqining qat'iyligini o'z ichiga olsa, ishsizlikning tabiiy darajasi majburiy ishsizlik.
Ishsizlikning tabiiy darajasi - bu ishchi kuchi va resurslar bozori muvozanat holatida
bo'lgan holda, samarali, kengayib borayotgan iqtisodiyotda davom etadigan ishqalanish
va tarkibiy ishsizlikning kombinatsiyasi. Bezovtalar paydo bo'lishi (masalan, investitsiya
kayfiyatidagi tsiklik siljishlar) haqiqiy ishsizlikni doimiy ravishda tabiiy stavkadan
chetga chiqishiga olib keladi va qisman umumiy talab omillari bilan belgilanadi.
Keynscha mahsulotni aniqlashning ko'rinishi. Siyosatning mohiyati shundan iboratki,
talabni boshqarish siyosati (shu jumladan, ishsizlikning tabiiy darajasini doimiy ravishda
kamaytirish mumkin emas) pul-kredit siyosati), ammo bunday siyosat haqiqiy
ishsizlikning o'zgarishini barqarorlashtirishda rol o'ynashi mumkin. Tabiiy ishsizlik
darajasini pasaytirish, kontseptsiyaga muvofiq, iqtisodiyotning ta'minot tomoniga
yo'naltirilgan tarkibiy siyosat orqali amalga oshirilishi kerak. Ko'plab so'rovlarga ko'ra,
iqtisodchilarning uchdan ikkidan to'rtdan uch qismigacha "Iqtisodiyot uzoq muddatli
istiqbolda ishsizlikning tabiiy darajasi mavjud" degan so'zlar bilan umuman rozi.
2

1.Ishsizlik haqida tushuncha uning turlari va, ishsizlik darajasini
aniqlash usullar i
Ishsizlik 1
— bir qism iqtisodiy faol aholining o ziga loyiq ish topa olmasdan qolishiʻ
va mehnat zaxirasiga aylanishi. O zbekistonda Ishsizlik. tushunchasi rasman 1992 y.
ʻ
"Aholini ish bilan ta minlash to g risida"gi qonunining qabul qilinishi bilan me yoriy
ʼ ʻ ʻ ʼ
kuchga ega bo ldi (1998 y. 1 mayda ushbu qonunning yangi tahriri qabul
ʻ
qilindi).Ishsizlik inson manfaatlariga to g ridan to g ri ta sir qiladigan yirik ijtimoiy-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Ish joyini yo qotish ko p kishilar uchun oilaviy
ʻ ʻ
turmush darajasining pasayishini, shaxsiy hayotining notinchligini keltirib chiqaradi,
kishiga jiddiy ruhiy ta sir ko rsatadi.Amaldagi iqtisodiy hayotda Ishsizlik. ish kuchi
ʼ ʻ
taklifining unga bo lgan talabdan oshib ketishi tarzida namoyon bo ladi. Ishsizlik. sababi
ʻ ʻ
turlicha: texnika rivojlanish bilan mehnat unumdorligi ortadi, i.ch. kam mehnat talab
bo lib qoladi. Iqtisodiyotda jami talab va taklif muvozanati buziladi, tovarlarga bozor
ʻ
talabining qisqarishi ish kuchiga talabni ham qisqartirib yuboradi, natijada ish kuchining
bir qismi ortiqcha bo lib qoladi; iqtisodiyot rivojlanishi bilann malakali ish kuchiga talab
ʻ
oshib, malakasizlar kerak bo lmay qoladi; aholi ishchilarga nisbatan tez o sgan kezlarda,
ʻ ʻ
uning bir qismi ortiqcha bulib, ishsiz qoladi.Ishsizlik sababi har xil bo lganidek uning
ʻ
shakllari ham turlicha. Ishsizlik. ning asosiy shakllari: friksion Ishsizlik. —turli
sabablarga ko ra (yangi yashash joyiga o tish, kasbni o zgartirish, bola boqish, yangi ish
ʻ ʻ ʻ
tanlash) vaqt-vaqti bilan ishsiz qolish. Bu ixtiyoriy ishsizlik hisoblanadi. Tarkibiy
Ishsizlik. — ishlab chiqarish tuzilmasi o zgartirilgan sharoitda eski tarmoqlarda ishlab
ʻ
kelgan kishilarning yangi tarmoqlarga kerak kasbni hali o zlashtirmagan kezlarida yuz
ʻ
beradi. Siklli Ishsizlik. — iqtisodiy tangliklar bilan bog liq bo lib, ishlab chiqarishning
ʻ ʻ
pasayib ketishi natijasida yuzaga keladigan Ishsizlik. Bu majburan ishsiz qolishdir.
Mavsumiy Ishsizlik. — mavsumiy ishda band bo lganlarning mavsum tugagach, ishsiz
ʻ
qolishi. Yashirin Ishsizlik. — rasman ish bilan band bo lganlarning faqat qisman ishlashi.
ʻ
Unga qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasiga o tganlar, ish yo qligidan
ʻ ʻ
haqberilmaydigan ta tilga chiqqanlar kiradi.Ishsizlar ishlayotganlar bilan bir qatorda
ʼ
mamlakat ish kuchini tashkil qiladi. Iqtisodiyotda Ishsizlik.muammosini o rganishdan
ʻ
asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat (korxonalar)
1
O’zME Birinchi jild. Toshkent 2000-yil
3

i.ch. ni kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar
ishlab chiqishdan iboratdir.
Ishsizlar safiga, odatda, nafaqat turli sabablarga ko ra ishdan bo shatilganlar, balkiʻ ʻ
o z ixtiyoriga ko ra ishdan ketganlar va yangi ish topishga harakat qilayotgan shaxslar
ʻ ʻ
ham kiritilishini qayd etish lozim. Ishsizlik tarkibi uning sabablariga kura ish kuchining 4
asosiy toifasini o z ichiga oladi: ishdan bo shatilishi natijasida ish joyini yo qotganlar;
ʻ ʻ ʻ
ishdan ixtiyoriy ravishda bo shaganlar; tanaffusdan so ng ish qidirayotganlar; birinchi
ʻ ʻ
bora ish qidirayotganlar. Bu toifalarning o zaro nisbatlari iqtisodiy rivojlanish
ʻ
bosqichlariga bog liq.
ʻ
Mamlakat miqyosida 3—5% darajasidagi Ishsizlik iqtisodiyot uchun normal holat
(Ishsizlikning tabiiy chegarasi) hisoblanadi. Ishsizlik darajasini pasaytirish uchun aholi
bandligini ta minlash davlat dasturlari ishlab chiqiladi, korxonalar qurilib, yangi ish
ʼ
o rinlari tashkil etiladi, xodimlarni yangi kasblarga o qitish, qayta tayyorlash ishlari
ʻ ʻ
amalga oshiriladi, bandlikka yor-dam jamg armasi tashkil qilinadi.Mehnat qonunlariga
ʻ
ko ra, ishsizlarga mehnat birjalari orqali ishsizlik nafaqasi to lanadi.
ʻ ʻ
Ishsizlik 3 xil turga bo linadi, bular:
ʻ
.Davriy ishsizlik
.Tuzilma ishsizlik
.Friktsion ishsizlik.
•Davriy ishsizlik. Davriy ishsizlik inqiroz davrida, ya’ni umumiy yoki qo‘shilgan
xarajatlarning etishmovchiligi bilan tavsiflanadigan iqtisodiy sikl fazasida yuzaga keladi.
Mahsulotlarga va xizmatlarga bo‘lgan umumiy talab kamayib ketganda bandlik
qisqaradi, ishsizlik esa ko‘payadi. SHu sababli davriy ishsizlik ba’zan talabning tanqisligi
bilan bog‘liq bo‘lgan ishsizlik, deb nomlanadi
Ishsizlik vа uning turlаri. Ishsizlik dаrаjаsini аniqlаsh.
Iqtisоdiyotning bаrqаrоrligi vа sоg’lоmligini аks ettiruvchi ko’rsаtkichlаrdаn biri
ishsizlik dаrаjаsi hisоblаnаdi. Birоq, hаr qаndаy mаmlаkаtdа dоimiy rаvishdа mа’lum
dаrаjаdа ishsizlik mаvjud bo’lаdi. Umumаn оlgаndа, mеhnаtgа lаyoqаtli bo’lib, ishlаshni
4

хоhlаgаn, lеkin ish bilаn tа’minlаnmаgаnlаr ishsizlаr dеyilаdi. Nаmоyon bo’lish
хususiyati vа vujudgа kеlish sаbаblаrigа ko’rа ishsizlik friktsiоn, tаrkibiy, tsiklik,
institutsiоnаl, tехnоlоgik, rеgiоnаl, yashirin vа turg’un ishsizlik turlаrigа
bo’linаdi.Kishilаr turli sаbаblаr (yangi yashаsh jоylаrigа ko’chib o’tish, ishining
mаzmuni vа tаvsifi yoqmаy qоlishi, nisbаtаn yuqоrirоq ish hаqi оlishgа intilish vа
bоshqаlаr)gа ko’rа o’z ishlаrini аlmаshtirib turаdilаr. Birоq, bir ishdаn bo’shаb, bоshqа
birigа jоylаshgungа qаdаr оrаdа mа’lum vаqt o’tаdi (bа’zi аdаbiyotlаrdа bu muddаt 1
оydаn 3 оygаchа dаvоm etishi ko’rsаtilаdi). Аynаn shu vаqt оrаlig’idаgi, ya’ni bir ishdаn
bo’shаb yangi ishgа jоylаshgungа qаdаr bo’lgаn dаvrdаgi ishsizlik friktsiоn (оrаliq)
ishsizlik dеyilаdi.
M а ’lumki, iqtis о diyotning riv о jl а nishi bil а n uning t а rkibid а turli o’zg а rishl а r ro’y
b е r а di. FTT, yangi t ех n о l о giyal а rning ishl а b chiq а rishg а qo’ll а nishi n а tij а sid а b а ’zi bir
t а rm о q v а s о h а m а hsul о tl а rig а bo’lg а n t а l а b qisq а rib, z а m о n а viy m а hsul о t turl а rig а t а l а b
o’s а di. Bu es а yalpi ishchi kuchi t а rkibid а h а m m а ’lum o’zg а rishl а rning ro’y b е rishini
t а q о z о et а di. N а tij а d а b а ’zi bir k а sb yoki mut аха ssislik turl а rid а gi ishchil а rg а t а l а bning
qisq а rishi yoki umum а n yo’q о lishi ul а rning o’z k а sb v а mut аха ssislikl а rini o’zg а rtirish
yoki shund а y k а sbl а rg а t а l а b s а ql а nib q о lg а n j о yl а rg а ko’chib o’tishg а m а jbur qilib
qo’yadi. Ul а r yangi k а sb v а mut аха ssislikni o’zl а shtirib yoki b о shq а j о yg а ko’chib o’tib,
yangi ishg а j о yl а shgung а q а d а r bo’lg а n ishsizlik t а rkibiy ishsizlik d е b а t а l а di. T а rkibiy
ishsizlik friktsi о n ishsizlikk а q а r а g а nd а uz о qr о q d а v о m et а di h а md а ko’pr о q m а ’lum
ха r а j а tl а rni t а q о z о et а di. Uning uz о q mudd а t ( о d а td а 6 о yd а n ko’pr о q) d а v о m etishi
yangi k а sb turini o’zl а shtirish yoki m а l а k а о shirish bil а n, m а ’lum ха r а j а t t а l а b qilishi
es а , eski k а sb turi bil а n shug’ull а nish ist а gi s а ql а nib q о lg а n h о ld а , yash а sh j о yl а rini
o’zg а rtirish bil а n b о g’liq bo’l а di.
•Friktsi о n v а t а rkibiy ishsizlik, iqtis о diyotd а gi riv о jl а nish h а r q а nd а y h о l а tid а n
q а t’iy n а z а r, m а ’lum d а r а j а d а b а rch а m а ml а k а tl а rd а m а vjud bo’l а di. SHung а ko’r а ,
friktsi о n v а t а rkibiy ishsizlik birg а likd а ishsizlikning t а biiy d а r а j а sini t а shkil qil а di.
• ishsizlik – iqtis о diy tsiklning inqir о z f а z а si bil а n b о g’liq bo’lib, u ishl а b
chiq а rishning p а s а yishi v а yalpi t а l а bning qisq а rishi n а tij а sid а vujudg а k е l а di. O’z t о v а r
v а х izm а tl а rig а nisb а t а n t а l а bning qisq а rishig а duch k е lg а n t а dbirk о rl а r ishl а b chiq а rish
5

h а jmini k а m а ytirish m а qs а did а ishchil а rni ishd а n bo’sh а t а b о shl а ydil а r. SHu t а riq а
iqtis о diyotd а tsiklik ishsizlik d е b n о ml а nuvchi ishsizl а r guruhi p а yd о bo’l а di. TSiklik
ishsizlik h а qiqiy d а r а j а d а gi ishsizlikning t а biiy d а r а j а d а n f а rql а nishini ko’rs а t а di.
Ishsizlikning bu turi m а jburiy ishsizlik his о bl а n а di v а tsiklning yuks а lish f а z а sid а
m а vjud bo’lm а ydi.
•Institutsi о n а l ishsizlikni h а m t а biiy ishsizlik t а rkibig а kiritish mumkin.
Ishsizlikning bu turi ishchi kuchi b о z о ri infr а tuzilm а si, ya’ni ishchi kuchini ish bil а n
t а ’minl а shg а х izm а t ko’rs а tuvchi mu а ss а s а l а rning е t а rli d а r а j а d а riv о jl а nm а g а nligi yoki
s а m а r а li f ао liyat ko’rs а tm а sligi n а tij а sid а p а yd о bo’l а di. Juml а d а n, m е hn а t birj а l а ri
f ао liyatining s а m а r а li t а shkil etilm а sligi ishchi kuchi b о z о rid а gi t а l а b v а t а klif nisb а tig а
s а lbiy t а ’sir ko’rs а tishi v а ishsizlikning m а ’lum d а r а j а d а о shishig а о lib k е lishi mumkin.
•T ех n о l о gik ishsizlik ishl а b chiq а rish j а r а yonig а t ех n о l о gik usull а rning kirib k е lishi
bil а n b о g’liq bo’l а di. Ul а rning ichid а а s о siyl а ri ishl а b chiq а rishni m еха niz а tsiyal а sh,
а vt о m а tl а shtirish, r о b о tl а shtirish v а inf о rm а tsi о n t ех n о l о giyani qo’ll а sh his о bl а n а di.
•Hududiy ishsizlik mu а yyan hududd а gi t а ri х iy, d е m о gr а fik, m а d а niy, milliy v а
ijtim о iy–ruhiy х ususiyatd а gi bir q а t о r k о mpl е ks о mill а r t а ’siri о stid а ishchi kuchi t а l а bi
v а t а klifi o’rt а sid а gi n о mut а n о siblik n а tij а si his о bl а n а di.
•Yashirin ishsizlik uchun ish kuni yoki ish h а ft а si d а v о mid а to’liq b а nd bo’lm а slik
хо s. Iqtis о diyot riv о jl а nishi d а r а j а sining p а s а yishi k о r хо n а l а rd а gi ishl а b chiq а rish
h а jmining qisq а rishig а о lib k е l а di. Bir о q, k о r хо n а eg а l а ri o’z ishchil а rini bird а nig а
ishd а n bo’sh а t а о lm а ydil а r. Buning n а tij а sid а ishchil а rning m а ’lum qismi r а sm а n ish
bil а n b а nd bo’ls а l а rd а , а m а ld а to’liq h о ld а ishl а m а ydil а r. Buning n а tij а sid а m е hn а t
unumd о rligi p а s а yib, k о r хо n а m о liyaviy n а tij а l а rig а t а ’sir ko’rs а t а di. YAshirin ishsizlik
m а ml а k а td а vujudg а k е lishi mumkin bo’lg а n ijtim о iy k е skinlikk а yo’l qo’ym а slikk а
intilish n а tij а sid а h а m p а yd о bo’l а di.
•Turg’un ishsizlik m е hn а tg а l а yoq а tli а h о lining ish j о yini yo’q о tg а n, ishsizlik
bo’yich а n а f а q а о lish huquqid а n m а hrum bo’lg а n v а f ао l m е hn а t f ао liyatig а h е ch
q а nd а y qiziqishi bo’lm а g а n qismini q а mr а b о l а di.
6

Ishsizlik turl а rini t а snifl а shd а b а ’zi а d а biyotl а rd а m а ’lum n оа niqlikl а rg а h а m yo’l
qo’yilg а n. Juml а d а n, pr о f е ss о r M.N.CH е purin v а Е . А .Kis е l е v а l а r umumiy t а hriri о stid а
t а yyorl а ng а n o’quv qo’ll а nm а d а «i х tiyoriy» v а «m а jburiy» ishsizlik turl а ri h а m а jr а tib
ko’rs а til а di. Ul а rning fikrig а ko’r а , i х tiyoriy ishsizlik – bu bo’sh ishchi o’rinl а ri
m а vjudligi sh а r о itid а ishchini ish h а qi d а r а j а si yoki m е hn а tning t а vsifi q о niqtirm а g а nligi
s а b а bli p а yd о bo’luvchi ishsizlik his о bl а n а di. M а jburiy ishsizlik es а ish h а qining b о z о r
muv о z а n а ti nuqt а sid а n yuq о ri d а r а j а d а o’rn а tilishi о qib а tid а ishchi kuchig а bo’lg а n t а l а b
v а uning t а klifi o’rt а sid а t а f о vut vujudg а k е lishi bil а n b о g’liq. А slid а es а i х tiyoriy yoki
m а jburiy ishsizlik turl а rining а jr а tib ko’rs а tilishi m а ntiqq а zid his о bl а n а di. CHunki,
yuq о rid а t а ’kidl а ng а nid е k, ishsizlik – bu ishl а shni h о hl о vchi v а f ао l r а vishd а ish
qidiruvchi ishchi kuchining ish bil а n t а ’minl а nm а sligi ek а n, i х tiyoriy r а vishd а
ishl а m а g а nl а rni umum а n ishsizlik t а rkibig а kiritib bo’lm а ydi.«To’liq b а ndlilik»
tushunch а si iqtis о diyotd а ishsizlikning mutl о q m а vjud bo’lm а sligini bildirm а ydi.
Iqtis о dchil а r friktsi о n v а t а rkibiy ishsizlikning bo’lishini t а biiy d е b his о bl а ydi, shu
s а b а bli «to’liq b а ndlilik» ishchi kuchining 100% d а n k а m qismini t а shkil qiluvchi
miqd о r sif а tid а а niql а n а di. А niqr о q а ytg а nd а , to’liq b а ndlilik sh а r о itid а ishsizlik d а r а j а si
friktsi о n v а t а rkibiy ishsizl а r s о nig а t е ng bo’l а di. TSiklik ishsizlik n о lg а t е ng bo’lg а nd а
to’liq b а ndlilik sh а r о itid а gi ishsizlik d а r а j а sig а erishil а di. «To’liq b а ndlilik» sh а r о itid а gi
ishsizlik d а r а j а si ishsizlikning t а biiy d а r а j а si d е b h а m а t а l а di. Ishsizlikning t а biiy
d а r а j а si bil а n b о g’liq bo’lg а n milliy ishl а b chiq а rishning r еа l h а jmi, iqtis о diyotning
ishl а b chiq а rish s а l о hiyatini ko’rs а t а di.Ish bil а n to’liq b а ndlilik yoki ishsizlikning t а biiy
d а r а j а si ishchi kuchi b о z о ri muv о z а n а tig а erishg а nd а , ya’ni ish izl о vchil а r s о ni bo’sh
ishchi o’rinl а ri s о nig а t е ng k е lg а nd а vujudg а k е l а di. Ishsizlikning t а biiy d а r а j а si
q а nd а ydir d а r а j а d а iqtis о diy jih а td а n m а qbul his о bl а n а di. CHunki «friktsi о n» ishsizl а rg а
m о s k е luvchi ish o’rinl а rini t о pish, «t а rkibiy ishsizl а rg а » h а m yangi k а sbni o’zl а shtirish
yoki yangi yash а sh j о yid а ish t о pish uchun m а ’lum v а qt k е r а k bo’l а di.
«Ishsizlikning t а biiy d а r а j а si» tushunch а si m а ’lum bir а niqlikl а r kiritishni t а l а b
qil а di
.Birinchid а n, bu tushunch а iqtis о diyot h а r d о im ishsizlikni t а biiy d а r а j а sid а а m а l
qilishi v а shu о rq а li o’zining ishl а b chiq а rish imk о niyatini ro’yobg а chiq а rishini
bildirm а ydi. Chunki, ko’pinch а ishsizlik d а r а j а si t а biiy d а r а j а d а n о rtiq, а yrim h о ll а rd а ,
7

m а s а l а n, ish v а qtid а n о rtiqch а ishl а sh v а o’rind о shlik ishl а rid а b а nd bo’lish n а tij а sid а
t а biiy d а r а j а d а n p а st h а m bo’lishi mumkin.
Ikkinchid а n, ishsizlikning t а biiy d а r а j а si o’z-o’zich а d о imiy miqd о r his о bl а nishi
sh а rt em а s, u t а rkibiy o’zg а rishl а r (q о nunl а r v а j а miyat urf- о d а tl а rid а gi o’zg а rishl а r)
о qib а tid а o’zg а rib turishi mumkin. M а s а l а n, А QSHd а ishsizlikning t а biiy d а r а j а si
d а stl а b ХХ а sr 60-yill а rining o’rt а l а rid а 4,5% d е b b е lgil а ng а n bo’ls а , 70-yill а rning
b о shig а k е lib 5,5%, 80-yill а rning b о shid а es а 6% g а ch а o’sdi.
Ishsizlar darajasi =ishsizlar soni/ishchi kuchi×100
Ishsizlikning haqiqiy darajasi tabiiy darajasidankamdan-kam past bo’ladi va unga
faqatginafavqulotdagi vaziyatlarda qachonki talab taklifdananchaga oshganda erishiladi
(masalan, urushlardavrida kuzatilgan). Ishsizlikning tabiiy darajasidoimiy bo’lmaydi va
har yili o’zgaradi.
8

2.Ishsizlik, uning sabablari va oqibatlari
2
Ishsizlik ham ishsizlar, ham oila a'zolari uchun fojeadir. Ishsizlikning oqibatlari
moddiy boyliklar chegarasidan tashqariga chiqadi. Uzoq ishlamay qolganda, malaka
yo'qoladi va kasbi bo'yicha kasbni topish imkonsiz. Vaziyat manbai yo'qligi o'z-o'zini
hurmat qilish, axloqiy tamoyillar va boshqa salbiy oqibatlarga olib keladi. Ruhiy, yurak-
qon tomir kasalliklari, o'z joniga qasd qilish, qotillik va yuqori ishsizlik darajasi
o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud. Ommaviy ishsizlik katta siyosiy va ijtimoiy
o'zgarishlarga olib kelishi mumkin.Ishsizlik jamiyat rivojlanishiga to'sqinlik qiladi, uni
oldinga siljiydi.
Ishsizlik sabablari
•Mevsimsel ishsizlik, uning sabablari shundaki, ayrim ishlarni faqat ba'zi mavsumda
mumkin, ba'zan esa odamlar pulsiz ishlashadi.
•Strukturaviy ishsizlik ishlab chiqarish tarkibidagi o'zgarishlardan kelib chiqadi: eski
mutaxassisliklar yo'qoladi va yangi paydo bo'ladi, bu esa xodimlarni qayta
takomillashtirishga yoki odamlarni ishdan bo'shatishga olib keladi.
•Friksiyonel ishsizlik, ishdan bo'shatilgan yoki ish joyini o'z xohishi bilan tark etgan
bir ishchi, unga to'lov va ish uchun munosib bo'lgan yangi ish topish uchun vaqt talab
qiladi.
•Ixtiyoriy ishsizlik. Turli sabablarga ko'ra ishlamoqchi bo'lmagan yoki ishning ayrim
holatlaridan noroziligi sababli ishlaydigan ishdan voz kechgan shaxslar paydo bo'lganda
paydo bo'ladi.
Tiklanish. Iqtisodiy inqirozga uchragan, ishsizlar soni bo'sh o'rinlar sonidan oshgan
mamlakatlar mavjud.
Ishsizlikning ijobiy va salbiy ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini o'ylab ko'ring.
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari
Ishsizlikning salbiy oqibatlari:
2
www.ziyonet.uz
9

•mehnat faoliyati qisqarishi;•jamiyatda kuchlanish kuchaygan;
•aqliy va jismoniy kasalliklarning ko'payishi; •jinoiy vaziyatning kuchayishi;
•ijtimoiy
farqlashni mustahkamlash.
Ishsizlikning ijobiy ta'siri:
•dam olish vaqtini oshirish; •ish joylarini tanlashni kengaytirish;
•mehnatning muhimligini oshirish; •ish joyining qiymatini oshirish.
Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari
•treningning devalvatsiyasi; •ishlab chiqarishni qisqartirish;
•malakalarning yo'qolishi; •ishsizlik nafaqalari uchun xarajatlar;
•turmush darajasining pasayishi; •milliy daromad ishlab chiqarish etishmasligi;
•soliq tushumlarining kamayishi.
Ishsizlikning ijobiy ta'siri:
•Vaqt ta'lim va qayta o'qishni oshirishga qaratilgan; •iqtisodiyotni tarkibiy qayta
tiklash uchun ishchilar stoku; •hosildorlik va mehnat zichligi rag'batlantiriladi; •Raqobat
mehnatkashlar o'rtasida mahoratni oshirishga yordam beradi
ishsizlik- noan'anaviy salbiy ta'siri - depressiya, g'azab, kamsitilish hissi, nafrat,
nafrat, alkogolizm, ajralishlar, giyohvandlik, o'z joniga qasd qilish, juftlar va bolalarni
jismoniy yoki psixologik ekspluatatsiya qilish guruhiga tegishlidir.
Shuni ta'kidlash joizki, insonning tutgan pozitsiyasi qanchalik yuqori bo'lsa va vaqt
o'tishi bilan ko'proq vaqt o'tgan bo'lsa, ishning etishmasligi bilan bog'liq tajriba qanchalik
ko'p bo'lsa.Ishsizlik mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti to'g'risida xulosa chiqarishning
muhim belgisidir va bu muammoni bartaraf qilmasdan,Ishsizlik aholining sog'lom qismi
olmaydi ijtimoiy-iqtisodiy hodisa, deb , bir ish topish , ularning ishiga ariza topish
mumkin emas, deb hisoblanadi. ishchilar mavjud O'rinlar soni ustidan ish topish istayman
odamlar soni ortiqcha - ishsizlik sabablari juda ko'p omillar, eng muhim sababi bo'lishi
10

mumkin.odamlar harakat, lekin bu aslida natijasida ish topa olmaydi, ishsizlik oqibatlarini
belgilaydi. ijtimoiy va iqtisodiy - ishsizlik ta'siri ikki tushunchalar bor.ishsizlik, ijtimoiy
oqibatlari bu holda, inson resurslari underutilised, deb taklif qiladi. Kompaniya o'z
resurslari to'liq ishlab chiqarish salohiyatini amalga oshirilishini ta'minlash ishonch hosil
qilish uchun harakat etadi. Boshqa so'zlar bilan aytganda, biz resurslarni jalb samarali
foydalanish kerak, bu erda tamoyilini, buzgan, butunlay jamiyat salbiy ta'sir emas, deb
aytish mumkin. Ishsizlik mamlakat butun iqtisodiy yon ta'sir qilishi mumkin. Shuningdek,
ishsizlik, o'z ishidan mahrum odamlarga psixologik travma sabab qodir. Bu odamlar
jamiyatda ma'nosi va foydasiz, ortiqcha ekanligini his. Buning ajablanarli joyi yo'q
shifokorlar ishsizlik ta'siri odamlar aqliy va jismoniy holatini salbiy ta'sir ega ekanini
da'vo, ular darmonsizlik, bosh og'rig'i va uyqusizlik boshdan boshlaydi.Ishsizlik
maktablarida tugatgan yoshlar juda kuchli ta'sir etadi. bitguncha, yoshlar ish uchun mos
malakasini topish uchun harakat, lekin, shu bilan birgalikda, ular tufayli ta'lim
etishmasligi yuz o'girdi etiladi.
Ba'zi mutaxassislar ishsizlik ta'siri o'lim yoki qamoq kabi vaqt borib mumkin, deb
da'vo. Bu kabi psixologik juda qayg'uli salbiy munosabat bor, va ishsiz odamlar
kriminogen atrof-muhit yon olishi mumkin, deb aslida sharhladi. har bir mamlakatda,
ishsizlik muammosi birinchi o'rinda bormoqda, shuning uchun. o'z ichiga oladi -can
ishsizlik oqibatlari - oilada daromad qisqartirish, oilaviy munosabatlar va jamiyatda
ijtimoiy keskinlik yomonlashish.iqtisodiy tomondan nuqtai nazaridan, ishsizlik
qo'rg'oshin oqibatlari jiddiy ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlar uchun. eng muhim salbiy
natija - o'z navbatida ishlashga qodir bo'lgan bu inoperabl fuqarolari va bu iqtisodiy
salohiyati kamayishiga olib keladi. Shunday qilib, biz ishsizlik jamiyatini rivojlantirish
to'sqinlik va underutilization hissa qo'shadi, deb aytish mumkin samarali resurslarni.
Natijada, bu iqtisodiy o'sish kamayadi, yalpi ichki mahsulotdagi oshirish to'xtaydi.
G'arb, ishsizlik turlari kabi bir narsa, va uning oqibatlari, bir necha ma'noda
hisoblanadi:
- ishsizlik ish uchun juda yuqori to'lov sabab bo'lishi mumkin;
- ishchilar uchun past talab mavjud bo'lsa;
11

- mehnat bozori tufayli muayyan tovar mehnat hokimiyatga, moslashuvchan
bo'lmasa.
ishsizlik turlari va uning oqibatlari bir necha shakllari mavjud:
- ishqalanish yoki suyuqlik ishsizlik aks aylanmasi yashash, ish joyi va boshqa
sohalarda bir o'zgarish bilan bog'liq.
ishsizlik oqimining bir natijasidir ishsizlik, tizimli bloklari. Qaerda qayta
qoidalarning kompaniyasi, balki butun mamlakatimizda nafaqat sodir. mehnat aylanmasi
ortadi, yangi nisbatlarini yaratish munosabatlar va tomonlarni ish o'rinlari o'zgaruvchan
qachon. Strukturaviy ishsizlik - juda og'ir shakli, odamlarni, ta'lim o'zgarish va tayyorlash
uchun inshootlarini rizqni qayta tayyorlash qiymati bor juda yuqori.
- Institutsional ishsizlik tashkilot samarali emas edi gapirsa bo'ladi.- çevrimsel
ishsizlik ruhiy tushkunlik yoki inqiroz natijasida hosil bo'ladi.- ixtiyoriy ishsizlik, ular
o'zlari ishlashni istamayman ishsiz bo'lsa.-ishsizlik Yashirin odamlar qismi-vaqti
ishlaymiz qaerda va ish vaqtidan qolgan majburiy ta'tilda bo'lgan.- ishchilar uyda ishlash
Uzoq muddatli ishsizlik faqat vaqt qolgan bir necha mavsum ishsiz qoladi.Shunday qilib,
ishsizlik salbiy ta'siri - diqqat bilan u odamlar hayotini ta'sir chunki, jang va
munosabatlarni yanada lozim bo'lgan hodisa.
12

3.Tabiiy ishsizlik darajasi va Ouken qonuni
3
Ishsizlik faol va bir qismi bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy hodisa deb ataladi ish aholining
ish topish va shunday bir "keraksiz" bo'lib mumkin emas.
ishsizlik va namoyon sabablari har xil bo'ladi, shuning uchun u turlari bo'linadi
mumkin. Tuzilmaviy va ishqalanish (tabiiy ishsizlik) va davriy ishsizlik: dunyoda bu
muammo uch asosiy turdagi o'ylab qabul qilinadi vaqtinchalik ishsizlik ishqalanish,
chunki boshqa ishga ixtiyoriy ravishda o'tkazish odamlarni tushunish ostida, uni qidirish
va yanada munosib joyga talablari bilan bog'liq. Eng tez-tez bu vaziyat o'z mahoratini va
shaxsiy xohishingizga mos bo'lgan bir ish terishga, jismoniy shaxslar o'rtasida yuz
beradi.ishsizlik Ushbu turdagi qiymati odamlar ularni munosib ish topish bilan bo'sh ish
o'rinlari va samaradorligi va tezligiga bog'liq.
Strukturaviy ishsizlik ma'lum bir kuch talab tuzilishini o'zgartirishga, ishlab
chiqarish texnologik o'zgarishlar bilan bog'liq. Bu ishsizlik odatda majbur bo'ladi.Davriy
ishsizlik ba'zan talab yo'qligini deyiladi. Bu kamaytirish natijasidir jami talab mehnat
uchun ishqalanish halqa orasida oraliq va mavsumiy ishsizlik hisoblanadi. Bu atrof muhit
omillari ta'sir ko'rsatadi va u osonlik bilan taxmin qilinadi.ishsizlik bu turi bir necha baliq
ovlash (baliq ovlash, yig'ish rezavorlar, qotishma o'rmon, ovchilik), qurilish sanoati,
sayyohlik, qishloq xo'jaligi xos bo'ladi. Shu bilan bir vaqtda, intensiv ish yilning bir
necha oy yoki hafta davom etadi, va "oddiy" vaqt qolgan kuzatilmoqda.
Amerika Monetarist Ilmiy Milton Friedman "tabiiy ishsizlik" bir tushunchaga
birlashtirildi ishsizlik vaqtinchalik va tizimli turlari. bir iqtisodiyotda to'liq bandlik uzoq
vaqt davomida barqaror vaziyatni nazarda tutadi. Bu, shuningdek, normal ishsizlik
deyiladi.
tabiiy ishsizlik darajasi - mutlaq ishga da mehnat bozori muvozanat holati aks
ettiradi, bu holatda odamlar soni ish qidirayotgan, bo'sh ish o'rinlari soniga teng. ishsizlik
darajasi tabiiy haqiqatni dan ortiq bo'lsa, mehnat bozorida bezovta balansi, u erda ishlash
istaganlar ishsiz davriy, lekin, chunki ishlab chiqarish pasayishiga davrida ishchilar
uchun talab kamayishi o'rnini topish emas eng rivojlangan mamlakatlarda Tabiiy
3
www.aim.uz
13

ishsizlik 4-6% va so'nggi yillarda uning darajasi tufayli ushbu mamlakatlar
fuqarolarining yuksak ijtimoiy xavfsizlik uchun tobora ortib bormoqda (ziyoda , ishsizlik
o'sha olish nafaqalar talablariga kamaytirish, eng kam ish haqining o'sishini). Bu joyda,
taklif ish uchun talab o'sishi uchun uzoq qidiruv olib keladi tabiiy ishsizlik darajasi o'sish
tendensiyasi iqtisodiyot tarkibida bir ayollar va yoshlar ulushini ish ko'payishi,
shuningdek, tez-tez o'zgarishlar bilan bog'liq mintaqaviy ishsizlik tushunchasi beri
ma'lum, u tufayli biznes ommaviy yopilishi uchun, ba'zi hududlarda uchraydi. Ostida
yashiringan ishsizlik odamlar rasman ish shartidir tushunish, lekin aslida, juda ko'p joy
egallaydi. yashirin ishsizlik katta darajasi, Rossiya va Boshqirdiston zamonaviy
iqtisodiyotga xos bo'ladi. Bu mudofaa, ko'p sonli va katta tufayli umurtqa kompaniyalari.
Navbatdagi federal farmoyishlari mudofaa kompaniyalari restrukturizatsiya yoki, bu
korxonalar xodimlari nafaqaga bermadi yopiq, lekin bo'lgan, deb keltirilgan emas
ma'muriy izni, bir oy, bir necha marta yoki ishda paydo. Kompaniya shahar Main tegishli
bo'lsa, bu holda, katta ishdan mintaqada ijtimoiy vaziyatning yomonlashuviga olib keladi.
Fillips egri chizig'i
Milton Fridman inflyatsiyaning tabiiy darajasi kuzatilgan deb ta'kidladi Fillips egri
chizig'i. Bu ishsizlik kam bo'lganda ish haqi o'sish tendentsiyasini ko'rsatdi. Fridman
inflyatsiya ish haqining ko'tarilishi bilan bir xil ekanligini ilgari surdi va o'zining
dalillarini inflyatsiya va ishsizlik o'rtasida barqaror salbiy munosabatlar mavjud degan
keng tarqalgan fikrga asosladi.Ushbu e'tiqod, ishsizlikni ekspansiyali talab siyosati va
shu bilan inflyatsiyaning yuqori darajasi tufayli doimiy ravishda kamaytirilishi mumkin
degan siyosatni anglatardi.Fridman va Felps nazariy asoslarda ushbu g'oyaga qarshi
chiqishdi, chunki ular ta'kidlaganidek, agar ishsizlik doimiy ravishda pastroq bo'lsa,
iqtisodiyotdagi ba'zi haqiqiy o'zgaruvchilar, masalan, haqiqiy ish haqi kabi, doimiy
ravishda o'zgargan bo'lar edi. Bu shunday bo'lishi kerak edi, chunki inflyatsiya yuqori
bo'lganligi, mehnat bozoridagi sistematik mantiqsizlikka tayanadi. Fridman
ta'kidlaganidek, ish haqi inflyatsiyasi oxir-oqibat haqiqiy ish haqini ushlab qoladi va
ishsizlikni o'zgarishsiz qoldiradi. Demak, ishsizlikning past darajasiga faqat ish haqi
inflyatsiyasi va inflyatsiya kutishlari haqiqiy inflyatsiyadan ortda qolishi sharti bilan
erishish mumkin. Bu faqat vaqtinchalik natija deb qaraldi. Oxir oqibat, ishsizlik
inflyatsiya darajasidan mustaqil real omillar bilan belgilanadigan darajaga qaytadi.
14

Fridman va Felpsning fikriga ko'ra, shuning uchun Fillips egri chizig'i uzoq muddatda
vertikal edi va talabning kengaytirilgan siyosati faqat inflyatsiyaga sabab bo'ladi,
ishsizlikni doimiy ravishda pasayishiga sabab bo'ladi.Milton Fridman kutishdagi
xatolarni ishsizlikning tabiiy darajadan chetlanishining asosiy sababi sifatida
ta'kidladi.Fridman uchun noyob Tabiiy stavka borligi haqidagi tushunchalar uning
inflyatsiyani to'liq kutib olish mumkin bo'lgan ishsizlikning faqat bitta darajasi
mavjudligini tasdiqlashiga teng edi (inflyatsiya haqiqiy va kutilgan bir xil bo'lganda).
Edmund Felps mehnat bozori tuzilmalari va ishqalanish ko'rsatkichlariga ko'proq e'tibor
qaratdi, bu esa talabning umumiy o'zgarishini inflyatsiyaga, sust kutishlarga qarab esa
ishsizlik darajasini belgilashga olib keladi. Shuningdek, uning nazariyalari ishsizlikning
juda yuqori darajasi (ya'ni nima uchun ishsizlik bo'lishi mumkin) sabablari to'g'risida
tushuncha berdi tizimli yoki klassik).
Inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liklik Fillips egri chizig’i.
Iqtisodiyot o’z rivojlanishida potentsial darajaga yaqinlashgan shariotda yoki bandlilik
darajasini oshirish yoxud inflyatsiya darajasini pasaytirish kabi muqobil variantlardan
birinitanlashga majbur bo’linadi. Chunki qisqa muddatli davrda ishsizlik va inflyatsiya
darajalario’rtasida teskari bog’liqlik mavjud. Ishsizlikni pasaytirish ish joylarini yaratish
uchunqo’shimcha mablag’lar ajratilishini anglatadi. Ayni paytda bu ish haqi miqdorining
oshishigaham olib keladi. Har ikkala holat ham baholar darajasinining ko’tarilishiga olib
keladi, ya’nitalab inflyatsiyasi ro’y beradi..Ishsizlik va inflyatsiya ko’rsatkichlari
o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ingliz iqtisodchisi A.V.Fillips tomonidan aniqlangan va
Fillips egri chizig’i (Chizma №3.1) deb ataladi.
15

Chizma №3.1
Fillips egri chizig’i ishsizlik va inflyatsiya darajalari o’rtasidagi teskari bog’lig’likni
xarakterlaydi.
Ouken qonuni — qisqa mudsatli ishsizlik darajasining o sishi bilan ishlab chiqarishʻ
hajmidagi yo qotishlar o rtasidagi bog liqni ifodalaydigan qonun. Amerikalik iqtisodchi
ʻ ʻ ʻ
Artur Ouken (1929— 1979) aniklangan. Bu qonunga ko ra, yalpi milliy mahsulotning
ʻ
yillik o sishi 2,5%ni tashkil etganda ishsizlik darajasi amalda doimiy bo lib qoladi.
ʻ ʻ
Ishsizlik darajasidagi o zgarishlarga qarab yalpi milliy mahsulot real hajmining potensial
ʻ
hajmiga nisbati o zgarishlari (elastikligi) doimiy va taxminan 3% ga teng . Mac.,
ʻ
ishsizlikning 1% ga o sishi real ishlab chiqarish hajmida 3% ga teng qisqarishga olib
ʻ
keladi yoki aksincha.Shu sababli mamlakatda ishsizlikni tabiiy darajasida saklash va
tartibga solib turish muhim ahamiyatga ega. Muayyan milliy iqtisodiyot barcha ishlashni
xohlovchilarga va mehnatga layo-qatli fuqarolarga yangi ish joylarini yaratib bera olmas
ekan, bu iqtisodiyot tovar va xizmatlar ishlab chiqarish potensialini to liq ishga sola
ʻ
olmaydi. Ouken qonuni dunyodagi deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotidagi ishsizlik
muammolarini tartibga solishda katta ahamiyatga egaMаkrоiqtisоdiyot sоhаsidаgi tаniqli
tаdqiqоtchi А.Оukеn ishsizlik dаrаjаsi vа YAIM hаjmining оrqаdа qоlishi o’rtаsidаgi
nisbаtini mаtеmаtik ifоdаlаb bеrаdi. Bu nisbаt iqtisоdchilаr оrаsidа Оukеn qоnuni
sifаtidа tаnilgаn bo’lib, аgаr ishsizlikning hаqiqiy dаrаjаsi uning tаbiiy dаrаjаsidаn bir
fоizgа оrtiq bo’lsа, YAIM hаjmining оrqаdа qоlishi 2,5% ni tаshkil qilishini ko’rsаtаdi.
1:2,5 yoki 2:5 bo’lgаn bu nisbаt, ishsizlikning hаr qаndаy dаrаjаsi bilаn bоg’liq rаvishdа
mаhsulоtning mutlоq yo’qоtilish hаjmini hisоblаsh imkоnini bеrаdi. Аyrim hоllаrdа
16

milliy mаhsulоtning hаqiqiy hаjmi pоtеntsiаl hаjmidаn оrtib kеtishi hаm mumkin.
Bundаy hоl ishsizlik dаrаjаsi tаbiiy dаrаjаdаn hаm pаst bo’lgаn dаvrlаrdа ro’y bеrаdi.
Ishlаb chiqаrishgа ishchilаrning qo’shimchа smеnаlаrini jаlb qilish, kаpitаl uskunаlаrdаn
o’rnаtilgаn nоrmаtivdаn yuqоri dаrаjаdа fоydаlаnish, ish vаqtidаn оrtiqchа ishlаsh vа
o’rindоsh ishlаrdа bаnd bo’lish kаbilаr buning аsоsiy sаbаblаridir. Ishsizlik – bu nаfаqаt
iqtisоdiy, bаlki ijtimоiy оqibаtlаrgа hаm egа bo’lаdi. Turg’unlik (dеprеssiya) fаzаsi
ishchi kuchining fаоliyatsizligigа sаbаb bo’lаdi, fаоliyatsizlik esа mаlаkаning
yo’qоlishigа hаmdа ijtimоiy vа siyosiy tаrtibsizliklаrgа оlib kеlаdi.Ishchi kuchi bоzоridа
mеhnаt rеsurslаri bir vаqtning o’zidа turli sоhаlаr bo’yichа hаrаkаtdа bo’lаdi. YA’ni,
ishchi kuchi аhаmiyatli qismining dоimiy rаvishdа iqtisоdiy fаоl аhоli tаrkibigа
qo’shilib, undаn chiqib turishi; ishgа yollаnib, ishdаn bo’shаshi; ish qidiruvchilаr sаfigа
tushib qоlishi vа h.k. jаrаyonlаr tаkrоrlаnib turаdi. SHungа ko’rа, ishchi kuchi bоzоridа
quyidаgi guruhlаr pаydо bo’lаdi:
- ishchi kuchi tаrkibidаn chiqqаnlаr;
- ishchi kuchi tаrkibigа kiruvchilаr;
- ish qidirishdаn vоz kеchgаnlаr;
- o’z ishini yo’qоtgаnlаr;
- yangi ish bilаn tа’minlаngаnlаr.
4.Ishsizlikning ijtimoiy iqtisodiy oqibatlari va uni bartaraf
etish yo'llari
17

4
Ishsizlik muammolarini etarli darajada tadqiq qilmasdan ishchi kuchi bozoriva
ijtimoiy mehnat munosabatlari tushunchalarini tasavvur etish qiyin hisoblanadi. Ishsizlik
– bozor iqtisodiyotining ajralmas xususiyatidir. Ishsizlik muammosinio’rganishdan asosiy
maqsad – ishchi kuchi resurslarining ish bilan bandliginioshirish orqali mamlakat ishlab
chiqarishini kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador
tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Xususan, Prezidentimiz Islom Karimov ushbu
masalada alohida to’xtalib, “... kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning tez
o’zgarib turadigan bozor talablariga javob berishini ta’minlaydigan zamonaviy
tuzilmalarini shakllantirishda, yangi ish o’rinlarini tashkil qilishda va aholi daromadlarini
oshirishda qanchalik o’ta muhim rol o’ynashini albatta chuqur anglaymiz”4 – deya
ta’kidlab o’tgan. Darhaqiqat, jamiyatdagi ishsizlik darajasini pasaytirish uchun
qo’shimcha ish joylarini yaratish, ularni ishga tushirish aholining tabiiy o’sishidan orqada
qolmasligi kerak. Qolaversa, jahon hamjamiyati bilan uyg’un holda ijtimoiy iqtisodiy
munosabatlarni jadal rivojlantirib borish lozim. Ma’lumki, Xitoy va Hindiston
mamlakatlari dunyo hamjamiyati davlatlari o’rtasida aholisining jadal o’sib
borayotganligi bilan ajralib turadi. Respublikamiz aholisi soni esa har yili o’rtacha 550-
600 ming kishiga, mehnatga layoqatli ishchi kuchi resurslari soni esa 250-300 ming
kishiga ko’paymoqda. Bunday vaziyat, o’z navbatida, ishchi kuchining ish bilan
bandligini oshirish va ishsizlikni kamaytirish borasida uzluksiz ilmiy izlanishlar olib
borishni taqozo etmoqda. Buning uchun esa ishlab chiqarishni kengaytirish, yangi ish
joylarini yaratish bo’yicha chora tadbirlar ishlab chiqish zarur. Aks holda, ishsizlar
sonining ortib borishi aholining turmush darajasining pasayishiga olib keladi. Shu nuqtai-
nazardan avvalambor, ishsizlik tushunchasi va uning mazmunini chuqurroq
o’rganmog’imiz lozim. Chunki, mavjud muammolarning oldini olishdan oldin, uni
muntazam va chuqur ilmiy o’rganish – davr talabidir.Odatda, jahon mamlakatlari ishsizlik
tushunchasini BMT, Xalqaro MehnatTashkiloti (XMT), Iqtisodiy hamkorlik va
rivojlanish jamiyati talablariga ko’ra ishlab chiqishadi. Xalqaro mehnat tashkilotining 13-
konventsiyasi ta’rifiga binoan «ishsiz shaxslar» deganda – ish joylariga ega bo’lmagan,
ishlashga tayyor va ish izlayotgan fuqarolar tushuniladi.Masalan, AQShda so’nggi bir
hafta mobaynida ish bilan band bo’lmagan, so’nggi to’rt hafta davomida ishga
4
Ahmedov D K Ishmo’hammedov A E Jo’rayev K Jo’mayev Z A Makroiqtisidiyot O’zb yozuvchilar o’yushmasi adabiyot
jamg’armasi nashriyoti 2004 yil
18

joylashishga (bevosita ish beruvchiga yoki ish bilan ta’minlash davlat xizmatiga murojat
etish orqali) harakat qilgan, mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan fuqarolar ishsiz shaxs
deb e’tirof etiladilar Yaponiyada ishsiz shaxs deb so’nggi bir hafta davomida bir soat ham
ishlamagan, Buyuk Britaniyada esa, so’nggi bir hafta mobaynida ishlamagan, shu davr
mobaynida ish qidirgan yoki kasalligi tufayli ish qidirish imkoniyatiga ega bo’lmagan
fuqarolar tushiniladi.Ayrim malakatlarning qonun hujjatlariga binoan ishsiz deb, ishdan
bo’shatilgan va mehnat stajiga ega bo’lganlar tushuniladi. O’zbekiston Respublikasining
«Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi Qonuniga binoan «… ishsiz shaxs deb,
mehnatga qobiliyatli (o’n olti yoshdan boshlab to pensiya bilan ta’minlash huquqini
olgunga qadar), ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega bo’lmagan, ish qidiruvchi
shaxs sifatida mahalliy mehnat organida ro’yxatga olingan, mehnat qilishga, kasbga
tayyorlash va qayta tayyorlashdan o’tishga, malakasini oshirishga tayyor mehnatga
qobiliyatli shaxslar etirof etiladi»
Ishsiz shaxs deb e’tirof etish uchun quyidagi to’rtta shart mavjud bo’lishi lozim.
Birinchi shart – fuqaro mehnatga qobiliyatli bo’lishi va amaldagi qonun hujatlariga
binoan pensiya ta’minoti huquqiga ega bo’lmasligi kerak. Huquqiy jihatdan mehnat qilish
qobiliyatining quyi darajasi, «Mehnat kodeksi»ning 77-moddasiga muvofiq 16 yosh deb
belgilangan;
Ikkinchi shart – fuqaro ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega bo’lmasligi
lozim;
Uchinchi shart – fuqaro ishlashga tayyor bo’lishi lozim. Fuqaroning ishlashga tayyor
ekanligi, uning mahalliy mehnat organiga ish qidirib rasmiy murojaat qilishi, belgilangan
muddatlarda mehnat organida qaytadan ro’yxatdan o’tib turishi va mehnat organlari
tomonidan taklif qilingan maqbul ishni qabulqilish holatlari tasdiqlaydi;
To’rtinchi shart – fuqaro barcha tegishli hujjatlarni taqdim qilgan holda mahalliy mehnat
organida ish qidiruvchi shaxs sifatida ro’yxatdan o’tishi lozim.
Ishsizlik tushunchasiga aniqlik kiritib, shuni ta’kidlash kerakki, ishsizlar –bular shunday
kishilarki, ular ishchi kuchi bozorida o’z xizmatlarini faollik bilan taklif qiladilar, ish
qidiradilar, bu narsa ish bilan bandlikning iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishda
davlat tomonidan hisobga olinishi darkor. Ba’zan «ishsizlar» tushunchasining
19

iqtisodiyotda ish bilan band bo’lmagan mehnatga qobiliyatlilar sifatida keng ma’noda
talqin qilinishi maqbul emas, chunki u faol ish qiridayotganlarni ham, ish
qidirmayotganlarni ham, shuningdek, haq to’lanadigan ish o’rnini egallash uchun
da’vogarlik qilayotgan, lekin unga o’zining kasb-malaka jihatidan yaroqli, sog’lig’i, ichki
uyushqoqligi bilan mos kelishiga yordam bermayotgan shaxslar ham kiritilardi. XMT
sandartlariga ko’ra, ishsizlar sirasiga muayyan yoshga etgan, hisobot davri mobaynida
ishsiz bo’lib, darhol ishga tushishga tayyor bo’lib turgan va faollik bilan ish
qidirayotganlar kiritiladi.Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda
ishsiz degan maqomga ega bo’lgan kishi quyidagi mezonlarga mos kelishi lozim:
ishsizlar bandlik xizmati idoralarida ish qidiruvchi sifatida ro’yxatga olinishlari
darkor;
- ishsiz deb hisoblanish uchun fuqaro faollik bilan ish qidirishi (odatda bandlikka
ko’maklashuvchi organ xizmatiga murojaat qilishdan bir – to’rt hafta ilgari) kerak
bo’ladi;
- ishsizlar maqomi va ishsizlik bo’yicha nafaqa olish huquqi faqat ilgari ishlagan
shaxslarga beriladi;
- ishsizlik ixtiyoriy ravishda boshlanmasligi lozim;
- ishsiz fuqaro o’zi uchun bandlik xizmati «mos keladi» deb hisoblagan ishga joylashish
taklifini rad qilmasligi lozim;
- ishsizlar boshqa daromad manbalariga ega bo’lmasligi kerak;
- ishsiz fuqaro muayyan oylar mobaynida ishsizlik bo’yicha nafaqa olib turadi, shundan
keyin nafaqaning miqdori kamaytirildi yoki uni to’lash mutlaqo to’xtatiladi.
Ishsizlik darajasi – ishchi kuchi bozorining hozirgi paytdagi ahvoli haqida va unda
muayyan vaqt mobaynida ro’y bergan o’zgarishlar to’g’risida tasavvur beradigan asosiy
ko’rsatkichdir. Ishsizlik darajasi (N) davrning boshi (yoki oxiri)dagi ahvolga ko’ra
tegishli sanada ishsizlik maqomiga ega bo’lgan kishilar sonining (I) ana shu sanadagi
iqtisodiy faol ishchi kuchi resurslari soniga (F) nisbati sifatida aniqlanadi:
N = I / F * 100% (1)
Ishsizlik darajasi ko’pchilik mamlakatlarda iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim
ijtimoiy omillaridan biri sifatida qaraladi. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ish
20

bilan bandlikning asosiy xususiyatlari:
- ish bilan to’liq va samarali bandlikni birga qo’shib olib borishni balansli holga keltirish
-mehnat qilishning ixtiyoriyligi va mehnat sohasida inson huquqlari hamda vazifalarining
uyg’unlashuvi, xodimlarning ijtimoiy boqimandaligiga barham berish, munosib
turmushni ta’minlaydigan ish topish imkoniyati uchun fuqaro bilan davlatning baravar
ma’suliyati;
- mehnat samaradorligini oshirish yo’lida uni sarflash tarmoqlari, sohalar,kasblar va
hududlar o’rtasida ishchi kuchining erkin harakati;
- yangicha mehnat sababi, tadbirkorlik va xodimlarning yuqori unumli mehnat qilishdan
kuchli manfaatdorligi;
- bozor iqtisodiyotining salbiy oqibatlarini mehnatkashlar manfaatini ko’zlab, aniq
maqsad bilan yumshatib borish.
Bu xususiyatlar ish bilan bandlikning yangi sifat xususiyatlarini belgilab beradi,
ularning shakllanishiga tegishli ish bilan bandlik sifati mos kelishi lozim. Bunda ish bilan
bandlik siyosatining maqsadlari ish bilan bandlikning normativ holatini aks ettirishi
kerak, hozirgi kun muammolarini hal qilish bilan bunday holatga erishish mumkin.Ish
bilan bandlik siyosati bir necha darajaga egadir:umumdavlat(makrodaraja), mintaqaviy va
mahalliy darajalar. Ish bilan bandlik iyosatining barcha darajalari yagona ish bilan
bandlik kontseptsiyasi bilan birlashgan bo’ladi, bu kontseptsiya iqtisodiy rivojlanishining
qabul qilingan tipini aks ettiradi. Makrodarajadagi ish bilan bandlik siyosati ijtimoiy
bozor iqtisodiyotidagi ish bilan bandlikning asosiy xususiyatlarini shakllantirishga:
fuqarolarning mehnat qilish huquqini amalga oshirish va yuqori turmush darajasiga
erishishning zarur sharti bo’lgan ish bilan to’liq bandlikni ta’minlashga qaratilgandir.
Ma’lumki,bozor iqtisodiyoti boshqaruv usullarida iqtisodiyot samaradorligini oshirishga,
xo’jalik yuritish sohasi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan ish o’rinlarini
siqib chiqarishga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va aholining iste’mol talabini
qondirish uchun ishchi kuchini qayta guruhlarga bo’lishga qaratilgandir. Bunday
sharoitda ish bilan to’liq bandlikka ko’maklashish strategik maqsad bo’lib qolad
Eng asosiy taktik maqsad ish o’rinlariga bo’lgan talab va taklifning
balanslashishidir. Bunga faqat ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif balansli bo’lishiga
erishish shartlariga kompleks yondashuv bilan erishish mumkin. Ko’pincha bu
21

muammoni hal qilishda ommaviy ishsizlikning oldini olishning zarur sharti bo’lgan ish
o’rinlari tizimini rivojlantirishga e’tibor beriladi. Ishchi kuchining ish o’rinlariga bo’lgan
talabining pasayishiga, uning ayrim guruhlarining haddan tashqari ish bilan bandligiga
barham berish, buning uchun oilali ayollar, ishni o’qish bilan qo’shib borayotgan
yoshlarga, pensionerlarga ijtimoiy yordam ko’rsatish dasturini takomillashtirishga mehnat
unumdorligini oshirishni jadallashtirish sharoitida ish bilan to’liq bandlikni
ta’minlashning zarur sharti deb qaralishi kerak. Bu erda gap ishchi kuchi resurslarini
mehnat sohasi, o’qish va ixtiyoriy bandlik sohalari o’rtasida ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan
qayta guruhlarga bo’lish haqida bormoqda. Ish bilan bandlik sohasini demokratlashtirish,
mehnat kishisini ozod qilish ish bilan bandlikning qattiq tartibga solingan shartlaridan voz
kechish, mehnatga qobiliyatli aholining turli
guruhlari shaxsiy manfaatlari bilan kasb imkoniyatlarini baravarlashni bildiradi.
Tadbirkorlik yoki bajaruvchilik faoliyati, davlat xizmatini yoki o’z tijorat ishlarini ma’qul
ko’rish butun mehnatga qobiliyatli davr mobaynida yoki uning ayrim bosqichlarida
ishlash, mehnat rejimining turli-tumanligi –bularning hammasi fuqarolarning xilma-xil
kasbiy manfaatlarini qondirish uchun zarurdir. Shu sababli ish bilan bandlik
sharoitlarining xilma-xilligiga o’tish qanchalik faolroq amalga oshirilsa, yuqori unumli
mehnatning yangicha mehnat sababi shunchalik tez paydo bo’ladi va ish bilan to’liq
bandlikni ta’minlash imkoniyati kengayadi. Ish bilan bandlikning moslashuvchanligi
muammosida asosiy narsa – tanlashning ixtiyoriyligi va mehnatni kamroq vaqt ichida
ishlab, durustgina ish haqi olish imkonini beradigan qilib tashkil etishdir. Hozircha bozor
vositalari to’liq ishlashga erishilmagan ekan, davlatning muqobil mehnat rejimlarini
rivojlantirishga ko’mak berishini kuchaytirish zarur bo’ladi.
Korxonalar bilan mulkchilik va xo’jalik yuritishning turli shakllari mehnat rejimlari
o’rtasida ishchi kuchi samarali kelib turishi uchun yaxshi o’ylab ko’rilgan daromadlar
siyosati va ularning darajasini soliq tizimi bilan tartibga solib turish kerak bo’ladi. Ish
haqining o’sishiga xo’jalik yuritish sub’ektlaridan cheklashlarni olib tashlanishi
byudjetdan mablag’ bilan ta’min etiladigan tashkilotlar xodimlarini moddiy
rag’batlantirishning puxta o’ylangan chora-tadbirlari bilan qo’shib olib borilishi kerak. Bu
ma’lum darajada aqliy mehnatni (ilm – fan, ta’lim, tibbiyot, madaniyat) rag’batlantirish
bilan bog’liqdir. Butun iqtisodiyotni isloh qilishning va ish bilan bandlikning sifat
22

jihatidan yangi holatini tarkib toptirishning eng keskin muammolaridan biri mehnat
sababidir. Mehnat sababi mehnat sharoitlarining umumiy majmuiga va inson hayotiga,
xususan, insonning hozir ishlayotganidan ham samaraliroq ishlay olish qobiliyatiga
bog’liqdir. Shuning uchun mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllari, mehnatga haq to’lash
va butun taqsimlash siyosatini isloh qilishdan tashqari xodimni yaxshi ishlashga
rag’batlantirish, jadal va yanada samaraliroq mehnat qilish qobiliyati kasb malakasi etarli
darajada yuqori bo’lgan va ishchanlik qobiliyati rivojlangan sharoitdagina barqaror
bo’lishi mumkin. Insonning sog’ligi va uning ishchanlik qobiliyatini tiklash sharoitlari
ham ma’lum darajada ahamiyatga egadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab
chiqarishning sog’liq nuqtai-nazaridan ishchi kuchining sifatiga bo’lgan talablari ortib
boradi. Bundan tashqari, bugungi kunda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni chuqur qayta
qurish sharoitlarida mehnat sabablarida birinchi o’ringa fuqarolarning ijtimoiy kayfiyati
chiqarilmoqdaki, bunday kayfiyat deganda hozirgi vaqtda turmush sharoitining haqiqatda
yaxshilanishiga emas, balki ijobiy siljishlarning muqarrarligiga, tanlangan islohotlar
yo’lining to’g’riligiga, davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy himoyaning
adolatli ekanligiga ishonchning mavjudligi ham tushuniladi. Hozirgi vaqtda ijtimoiy
himoya haqida ko’p gapirilmoqda, lekin u ko’pincha tor ma’noda, davlatning ishsizlarga,
ayniqsa, aholining ijtimoiy eng nochor qismiga yordami tariqasida tushuniladi.Biroq,
ommaviy ishsizlikka yo’l qo’ymaslik, uning oldini olish tizimi to’g’risida g’amxo’rlik
qilish jamiyat uchun e’tiborli tomonlardan biri hisoblanadi. Bu tadbirlar orasida ancha
muhimi jamiyatning har bir a’zosi uchun ish bilan bandlik sohasidagi o’z o’rnini
haqiqatan ham erkin tanlashga, ish kuchining ijtimoiy-kasbiy harakatchanligini
oshirishga, uning yuksak raqobatbardoshligini shakllantirishga davlatning har tomonlama
yordam ko’rsatishidir. Bularning hammasi ish bilan bandlik sohasini demokratlashga olib
keladigan ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni rivojlantirishni talab qiladi. Avvalo,
quyidagilar zarur: hudud bo’yicha ko’chib yurish erkinligini, kasbni o’zgartirish
mumkinligiga odamlarning ishonchini, aqliy mehnat va xizmat ko’rsatish sohasidagi
mehnatning nufuzini oshirish; muqobil mehnat rejimlarini rivojlantirish va hokazolar
talab qilinadi. Iqtisodchi olimlar o’rtasida ommaviy ishsizlikning haqiqiy sabablari
qandayligi to’g’risida turlicha qarashlar mavjud. Ma’lumki, J.M.Keyns «…ishsizlikning
davosi sifatida ish haqini pasaytirish g’oyasini qat’iy inkor etib, o’ziga investitsiyalar,
davlat xarajatlari va sof eksportdan tashqarii iste’mol xarajatlarini – bunda ham so’nggi –
23

umumiy talabning asosiy qismini ham qamrab oladigan umumiy talabdan kelib
chiqadi»Fikrimizcha, O’zbekistonda ishsizlikning paydo bo’lishi va o’sishi tarixi aynan
Keyns qarashlarining to’g’riligini isbotlaydi. Ishsizlar rasmiy ro’yxatga olingandan
boshlab, ishsizlik darajasi ma’lum darajada muntazam ortib boradi, ishga joylashtirish
qanchalik yuqori bo’lsa, ishsizlik darajasi shunchalik past bo’ladi.Ish bilan bandlikning
keskin kamayishi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar (davlat sektorining kamayishi),
inflyatsiya hamda xo’jalik yuritishning muqobil shakllari (xususiy korxonalar, hissadorlik
jamiyatlari) etarlicha tez o’smaganligi tufayli ko’pgina korxonalarda moliyaviy ahvol
yomonlashuvi natijasida yuzaga keladi. Bularning hammasi, tabiiyki, umumiy talab
hajmida salbiy aks etadi: davlat ta’siri qisqaradi, investitsiya faoliyati sustlashadi,
iste’mol xarajatlari esainflyatsiya ta’sirida turmush darajasining yomonlashuvi tufayli
birmuncha kamayadi.
5.Ishsizlikning haqiqiy darajasi va infyatsiya
Ishsizlikning tabiiy Darajasi Iqtisodchilar ko'pincha "ishsizlikning tabiiy darajasi"
haqida gapirishadi, xususan, iqtisodchilar siyosat, amaliyotlar va boshqa parametrlarning
ushbu stavkalarga qanday ta'sir qilishini aniqlash uchun iqtisodchilar haqiqiy ishsizlik
darajasini ishsizlikning tabiiy darajasi bilan taqqoslashadi. Haqiqiy ishsizlik tabiiy
24

nisbatdan tashqari Agar haqiqiy stavka tabiiy stavkadan yuqori bo'lsa, iqtisodiyot
sustlashadi (ko'proq texnik pasayish deb nomlanadi) va agar haqiqiy stavka tabiiy
stavkadan past bo'lsa, inflyatsiya burchak ostida bo'lishi kutilmoqda (chunki iqtisodiyot
haddan tashqari qizib ketgan deb taxmin qilinadi). Xo'sh, bu ishsizlikning tabiiy darajasi
nima va nima uchun shunchaki ishsizlik darajasi nolga teng emas? Ishsizlikning tabiiy
darajasi - bu potentsial yalpi ichki mahsulotga yoki shunga mos ravishda uzoq muddatli
yalpi taklifga mos keladigan ishsizlik darajasi. Boshqacha qilib aytganda, ishsizlikning
tabiiy darajasi bu iqtisodiyot rivojlanmagan yoki turg'un bo'lmagan sharoitda ishsizlik
darajasi bo'lib, u biron bir iqtisodiyotdagi ishqalanish va tarkibiy ishsizlik omillarining
yig'indisidir. Shu sababli, ishsizlikning tabiiy darajasi nol darajadagi tsiklik ishsizlik
darajasiga to'g'ri keladi. Shunga e'tibor beringki, bu ishsizlikning tabiiy darajasi nolga
teng degani emas, chunki ishqalanish va tarkibiy ishsizlik mavjud bo'lishi mumkin.
Shunday ekan, ishsizlikning tabiiy darajasi shunchaki ishsizlik darajasiga ta'sir qiladigan
omillarni aniqlash uchun ishlatiladigan vosita ekanligini, u mamlakatning hozirgi
iqtisodiy iqlimini inobatga olgan holda kutilganidan yaxshiroq yoki yomonroq bajarishini
aniqlash uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini tushunish muhimdir.Ishqalanish va
tarkibiy ishsizlik Ishqalanish va tarkibiy ishsizlik, odatda, iqtisodiyotning logistik
xususiyatlari natijasida ko'rib chiqiladi, chunki har ikkisi ham eng yaxshi yoki eng yomon
iqtisodiyotda mavjud va hozirgi iqtisodiy siyosatga qaramay ishsizlik darajasining katta
qismini tashkil qilishi mumkin.
Ishqalanishsiz ishsizlik asosan yangi ish beruvchiga qancha vaqt sarflashiga bog'liq
va hozirgi vaqtda bir ishdan boshqasiga o'tayotgan iqtisodiyotdagi odamlar soni bilan
belgilanadi. Shunga o'xshab, tarkibiy ishsizlik ko'p jihatdan ishchilarning malakasi va
mehnat bozoridagi turli xil amaliyotlar yoki sanoat iqtisodiyotini qayta tashkil etish bilan
belgilanadi. Ba'zan, texnologiyalardagi yangiliklar va o'zgarishlar talab va taklif
o'zgarishiga emas, balki ishsizlik darajasiga ta'sir qiladi; bu o'zgarishlar tarkibiy ishsizlik
deb ataladi.Ishsizlikning tabiiy darajasi tabiiy deb hisoblanadi, chunki agar iqtisodiyot
neytral, juda yaxshi va unchalik yomon bo'lmagan, global savdo kabi tashqi ta'sirlarsiz
yoki valyutalar qiymatining pasayishiga olib keladigan bo'lsa, ishsizlik darajasi shunday
bo'ladi. Ta'rif bo'yicha ishsizlikning tabiiy darajasi to'liq ish bilan ta'minlanganlik
darajasiga to'g'ri keladi va bu, albatta, "to'liq ish bilan ta'minlash" degani aslida ish
25

istagan har bir kishi ish bilan bandligini anglatmaydi. Ta'minot siyosati ishsizlikning
tabiiy ko'rsatkichlariga ta'sir qiladi Tabiiy ishsizlik darajasi pul yoki boshqaruv siyosati
bilan o'zgartirilmaydi, lekin bozorning ta'minot tomonidagi o'zgarishlar tabiiy ishsizlikka
ta'sir qilishi mumkin. Buning sababi, pul-kredit siyosati va boshqaruv siyosati ko'pincha
bozorda investitsiya kayfiyatini o'zgartiradi, bu esa haqiqiy stavkani tabiiy kursdan chetga
chiqaradi. 1960 yilgacha iqtisodchilar inflyatsiya darajasi ishsizlik darajasi bilan
to'g'ridan-to'g'ri bog'liqligiga ishonishgan, ammo tabiiy ishsizlik nazariyasi taxminlardagi
xatolarni haqiqiy va tabiiy stavkalar o'rtasidagi og'ishlarning asosiy sababi sifatida
ko'rsatgan. Milton Fridman, agar real va kutilayotgan inflyatsiya bir xil bo'lganda,
inflyatsiya darajasini aniq bilib olish mumkinligini anglatadi, ya'ni siz ushbu tarkibiy va
ishqalanish omillarini tushunishingiz kerak bo'ladi. Asosan, Fridman va uning hamkasbi
Edmund Felps iqtisodiy omillarni qanday talqin qilishni tushunishimizga yordam berdi,
chunki ular ish bilan ta'minlashning haqiqiy va tabiiy darajasi bilan bog'liq bo'lib, bizning
etkazib berish siyosati haqiqatan ham tabiiy o'zgarishlarni amalga oshirishning eng yaxshi
usuli ekanligi haqidagi hozirgi tushunchamizga olib keldi. ishsizlik darajasi.
Chizma № 5.1
Inflyasiya makroiqtisodiy beqarorlikning korinishlaridan biri hisoblanadi.Inflyasiya
(lotincha(inflatio-shishirilgan) tushunchasi birinchi marta shimoliy Amerikada 1861-1865
yillardagi fuqarolar urushi davrida ishlatilgan va muomaladagi qogoz pullarning kopayib
ketishini anglatgan.Iqtisodiy adabiyotlarda inflyasiya tushunchasi XX asrda, birinchi
jahon urushidan keyin keng qo‘llanila boshlagan.Inflyasiya- bu pul aylanish kanallarining
26

ortiqcha pul massasi bilan to‘lib ketishi oqibatida narxlar o‘rtacha (umumiy) darajasining
ko‘tarilib borishini va natijada milliy pul birligining qadrsizlanishi ya’ni uning sotib olish
layoqati pasayishini anglatadi.Inflyasiya narx darajasining barqaror osishi sifatida
namoyon boladi. Bu barcha narxlarning bir vaqtda muqarrar osib borishini bildirmaydi.
Narxlar nomutanosib osish tamoyiliga ega boladi. Biri sakrab ossa, boshqasi ancha
mayoriy suratda ortadi, uchinchisi umuman kotarilmaydi. Deflyasiya inflyasiyaga
qarama-qarshi jarayonni, yani narxlarning umumiy darajasining pasayib borishini
bildiradi.Inflyasiya quyidagilarda namoyon boladi: tovar (xizmat)larning mavjud taklifiga
nisbatan muomaladagi naqd pullar yoki moliyaviy aktivlar hajmining haddan tashqari
ortib ketishida. pulning sotib olish layoqatining pasayib borishida.narxlarning uzoq
muddatli umumiy osishida.Inflyasiya bu pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos
ravishda tovar narxlarining osishidir. Muomalada bolgan pul birligi miqdorining tovarlar
narxi summasidan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan taminlanmagan
pulning paydo bolishi pulning qadrsizlanishi, yani inflyasiyani bildiradi.Inflyasiya bozor
xojaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish nomutanosibliklari tugdiradigan
murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir.Qogoz pul tovarlarga, oltinga va oz qadrini,
barqarorligini saqlab qolgan chet el valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi.Inflyasiya narx
indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi.
Inflyasiyaning kelib chiqish sabablari.
Inflyasiya beqarorlikning kop qirrali shakli bolganligi sababli, uni keltirib
chiqaradigan sabablar ham har xil bolishi mumkin. Ayni vaqtda narx osishini keltirib
chiqaradigan barcha omillar ham inflyasion hisoblanavermaydi.Jumladan,
konyukturaning siklli tebranishi, tabiiy ofatlar (suv toshqini, yongin, zilzila va h.k.)
natijasida narx osishini inflyasion deb hisoblash mumkin emas.
•Inflyasiya yalpi talab va yalpi taklif ortasidagi nomutanosiblik natijasi hisoblanashi
sababli, bu kopchilik bozorlarda uzoq vaqt talab foydasiga muvazanatlik mavjud buzilishi
tufayli vujudga keladigan narxlar umumiy darajasi osishiga olib keluvchi omillardir.
Bularning asosiylari quyidagilar:
•Markaziy bankning pul emissiyasini asossiz kopaytirishi;
27

•Davlat byudjeti xarajatlarining daromadlaridan oshib ketishini ifodalovchi uning
taqchilligi; Agar bu taqchillik mamlakat markaziy banki qarzlari hisobiga
moliyalashtirilsa bu muomaladagi pul massasi osishiga olib keladi. Investitsiyalarni
moliyalashtirish ham huddi shu usulda amalga oshirilsa narxlarning inflyasion osishi roy
berishi mumkin.
•Iqtisodiyotning harbiylashtirilishi;
•Iqtisodiyotni harbiylashtirilish bilan bogliq investitsiyalar alohida inflyasion xavfli
hisoblanadi. Milliy daromadni harbiy maqsadlarda ishlatilish nafaqat milliy boylik
yoqotilishini bildiradi, balki harbiy sohaga qoyilgan mablaglar bir vaqtda qoshimcha
tolovga layoqatli talabni vujudga keltirib, pul massasining tegishli tovarlar bilan
qoplanmagan osishiga olib keladi.
•Bozorning holati, unda raqobat mexanizmining amal qilish darajasi; Hozirgi davrda
bozor holati, uning tuzilishidagi ozgarishlar koproq erkin raqobat sharoitlari buzilishini,
oligopolistik tuzilmalar vujudga kelishini anglatadi.
•Oligopolist malum darajada narxlar ustidan hukmronlikka ega boladi. Tarmoqqa
yangi ishlab chiqaruvchilar kirib kelishining cheklanishi uzoq vaqt yalpi talab va taklif
mos kelmasligini ushlab turadi.
•Davlatning oshirilgan soliq solishga qaratilgan siyosati;
•Ishlab chiqarish xarajatlarining ortib borishi (mahsulot birligiga);
•Talabning nisbatan ortiqchaligi va uning osib borishi;
Iqtisodiyotning «ochiqligi» darajasi osishi. Bu milliy iqtisodiyotning jahon xodalik
aloqalariga koproq tortilishi orqali import qilinadigan inflyasiya xavfini
kuchaytiradi.Inflyasion kutilish. Aholi va ishlab chiqaruvchilarning inflyasion kutilishini
bartaraf qilishga erishishi inflyasiyaga qarshi siyosatning muhim vazifasi hisoblandi.
Inflyasion kutilish kishilarning joriy istemolidan ortiqcha tovarlarni xarid qilishiga olib
keladi. Ishlab chiqaruvchilar ham tez orada xom-ashyo, materiallar va butlovchi qismlar
yanada qimmatlashishini kutib, mahsulotlariga yuqori narxlarni ornatib boradi. Inflyasion
kutilish natijasida joriy talabning kengayishi narxlarning yanada osishini ragbatlantiradi.
28

Bir vaqtda jamgarmalar qisqaradi va kredit resurslar kamayadi, bu ishlab chiqarish
maqsadidagi investitsiyalar osishini, tovar va xizmatlar taklifini kamaytiradi.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytamanki mamlakat iqtisodiyotida YAMM yoki YAMM ni
yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri bo’lib mexnat
29

resurslari xisoblanadi. Inson resurslari avvalom bor yollanma xodimlar mexnati va
insonlarning tadbirkorlik qobiliyatlaridan iboratdir. Mexnat yoki inson resurslarining
sotsial-iqtisodiy muammolarini demografik, statistika, etnografiya, mexnat iqtisodi,
ijtimoiy-madaniy kompleksni prognozlashtirish fanlari qatori makroiqtisodiyot fani xam
o’rganadi. Makroiqtisodiyot inson resurslarining ijtimoiy-iqtisodiy yo’nalishlarini tadqiq
etish orqali uni samarali boshqarishni maqsad qilib oladi. CHunki, mexnat resurslari va
uning faol qismi bo’lgan ishchi kuchi-ishlab chiqarish kuchlarining eng asosiy qismidir.
Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol axoli deganda axolining mexnatga layoqatli yoshdagi
tarkibiga kiruvchi ishlayotgan va ishsizlarning umumiy soni tushiniladi.Mexnat
resurslarini sifat jixatdan takomillashtirish iqtisodiyotning o’sish sur'atlari bilan bevosita
boqliqdir. SHuning uchun xam mamlakatda mexnat bozorini, mexnatni boshqarish
institutlarini va uning iqtisodiy-xuquqiy mexanizmlarini yaratish eng asosiy vazifalardan
biridir.Xozirgi sharoitda mexnat bozorida xam talab va taklif qonuni amal qiladi. CHunki,
ishchi kuchi xam boshqa mexnat maxsullari qatori, tovar shakliga ega bo’lib, tovar-pul
munosabatlariga faol jalb qilinadi. Uning bu xususiyati mexnat ko’rsatkichlari tizimida
o’z aksini topadi. Ular orasida ish bilan bandlik va ishsizlik ko’rsatkichlari muxim
axamiyatga ega. Ya'ni, ishbilarmonlar ishchi kuchidan shunday miqdorlarda
foydalanadilarki bunda mexnatning yuqori maxsuli real ish xaqi bilan teng bo’lishi yoki
ish xaqi xajmini puldagi ifodasi mexnatning yo’qori maxsuli qiymatga teng bo’lishi
kerak. Agarda real ish xaqi xajmi oshsa ishbilarmon ishchi kuchiga bo’lgan talabni
qisqartiradi, agar real ish xaqi xajmi kamaysa ishchi kuchiga bo’lgan talab ortadi.Ishsizlik
tabiiy darajasining ikki xolatini, ya'ni, birinchidan, u iqtisodiyotning ishlab chiqarish
potentsialidan to’liq foydalana-yotganligini ko’rsata olmaydi, chunki amaliyotda ishsizlik
darajasi "ishsizlikning tabiiy darajasi"dan ko’proq bo’ladi, ikkinchidan, ishsizlikning
tabiiy darajasi doimiy emas, chunki u qonun va milliy an'analar bilan boqliq xolda
o’zgarishini bilishimiz lozim. To’la ish bilan bandlik - barcha ishchi kuchining 100% ish
bilan ta'minlanganligini bildirmaydi. Aksincha, friktsion va strukturaviy ishsizlik ilojsiz
xol bo’lganligini xisobga olsak, biz mutlaq to’la ish bilan bandlilikka erishib
bo’lmasligini tushunamiz.Agarda davriy ishsizlik bo’lmasa u xolda to’la ish bilan
bandlilikka erishiladi. To’la ish bilan bandlik davrdagi ishsizlik ishsizlikning tabiiy
darajasi deyiladi. Bunga ish qidiruvchilar soni bo’sh ish joylari soniga muvofiq kelsagina
erishish mumkin. Agarda real ish xaqi xajmi oshsa ishbilarmon ishchi kuchiga bo’lgan
30

talabni qisqartiradi, agar real ish xaqi xajmi kamaysa ishchi kuchiga bo’lgan talab
ortadi.Ishsizlik tabiiy darajasining ikki xolatini, ya'ni, birinchidan, u iqtisodiyotning
ishlab chiqarish potentsialidan to’liq foydalana-yotganligini ko’rsata olmaydi, chunki
amaliyotda ishsizlik darajasi "ishsizlikning tabiiy darajasi"dan ko’proq bo’ladi,
ikkinchidan, ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy emas, chunki u qonun va milliy an'analar
bilan.
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati
1. Makroiqtisodiyot
2. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yilʻ
3. Т.А.Серегина С.Ф. Макроэкономика:Учебник.-7-е изд.перераб. и доп.-
М.:Издательство “Дело и сервис”, 2005
4. Ahmedov D . K Ishmo ' hammedov A . E Jo ' mayev K Jo ' mayev Z . A
Makroiqtisodiyot O ' zb yozuvchilar o ' yushmasi adabiyot jamg ' armasi
nashriyoti 2004 y
5. Saidova G Shadiboyeva T. Makro ekonometlika" ipak""sharq" 2003y
6. Козырев В.М. Основы современной экономики”. М., “Финансы и
статистика”,
7. Тарасевич Л.С., Гребников П.И., Леусский А.И. Макроэкономика:
Учебник. - 5-е изд. , М.: Юрайт-Издат, 2004
Internet saytlari
www.ziyonet.com
www aim.com
www.forum ziyouz.com
www.rewiew.com
32

Tabiiy ishsizlikning nazariyasi

Sotib olish