Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi omilidir - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	82.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi omilidir

Sotib olish

Tadbirkorlik bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi
omilidir. O zbekistonning tadbirkorlik salohiyatiʻ
Mundarija
Kirish........................................................................................................2
I BOB. TADBIRKORLIK IQTISODIY KATEGORIYA SIFATIDA
1.1. Tadbirkorlik faoliyati, mohiyati, belgilari ................................. 4
1.2. Tadbirkorlik iqtisodiy tasnifi va shakllari........................... 12
1.3. Tadbirkorlikning vazifalari va rivojlanish shart-
sharoitlari................................................................................... 20
II BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI VA UNING
TADBIRKORLIK FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI.
2.1. Tadbirkorlik kapitali va uning harakat
bosqichlari.................................................................................. 24
2.2. Tadbirkorlik kapitalining aylanishi. Asosiy va aylanma
kapital......................................................................................... 28
2.3 Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan
foydalanish ................................................................................. 30
Takliflar va Xulosalar. ........................................................................ .34
Foydalanilgan Adabiyotlar.................... ............................................. .37
KIRISH
1

Kurs ishi ma v zusining dolzarbligi v a zarurati . Tadbirkorlikka aniq ta’rif
berish juda qiyin, chunki bu ko‘p o‘lchovli tushuncha. Iqtisodiy adabiyotlarda
tadbirkorga ko‘plab funksiyalar va rollar berilgan: innovator, qaror qabul qiluvchi,
sanoat rahbari, iqtisodiy resurslarning tashkilotchisi va muvofiqlashtiruvchisi,
korxona egasi, ishlab chiqarish omillari ish beruvchisi, pudratchi, hakam,
resurslarni taqsimlovchi, muqobil foydalanish qatorida yangi biznesni boshlashga
erishgan shaxs.
O ‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, faol
tadbirkorlikni rivojlantirish e’tiborimiz markazida bo'ladi, bu sohani qo‘llab-
quvvatlash, biznes subyektlarini jadal va barqaror rivojlantirish yo‘lidagi to‘siq va
g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlari
yotadi.
Tadbirkorlik bu tavakkalchilik demakdir. Tadbirkorlik faoliyatidagi xavf-
xatarlarni xolis baholash uchun bo‘lajak tadbirkor o‘zining boshlang‘ich
mablag‘lari hisobiga biznesni qurishi juda ham muhim hisoblanadi. O‘z
mablag‘lari yetarli bo‘lmaganda esa, kredit va subsidiyalar tadbirkorga yordamga
keladi. Subsidiyaning kreditdan farqi shundaki, u davlat tomonidan ma'lum bir
sohalarni rivojlantirish va rag‘batlantirish maqsadida qaytarib olmaslik sharti bilan
ajratiladi. Lekin, ajratilgan subsidiya suiiste'mol qilinganligi aniqlansa, davlat
qonunchilikda ko‘zda tutilgan tartibda uni qaytarib olishi mumkin. Tadbirkorlikni
yaxshiroq tushunish uchun kapitalizmning dastlabki rivojlanishiga qaytish
foydadan holi bo'lmaydi. Kapitalizm aholi talab qiladigan tovar va xizmatlarni
samarali ishlab chiqarishni maksimal darajada oshirish uchun xususiy
imtiyozlardan foydalanishga bog'liq. Tadbirkorlik faoliyati – shakli va sohasidan
qat‘iy nazar foyda olish va undan samarali foydalanish maqsadiga qaratilgan
iqtisodiy faoliyatdir, deyish mumkin.

2

Kurs ishining maqsadi : Tadbirkorlik va tadbirkorlik kapitali iqtisodiy
kategoreyalarining ilmiy nazariy asoslari va amaliy jihatlarini tadqiq etish,
umumlashtirish va hulosalashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quydagilardan iborat:
-tadbirkorlik faoliyati, mohiyati, belgilarini o‘rganish.
-tadbirkorlikning iqtisodiy tasnifi va shakllarini yoritib berish.
-tadbirkorlikning vazifalari va rivojlanish shart-sharoitlarini aniqlash.
-tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlarini tahlil qilish.
-tadbirkorlik kapitalining aylanishini o‘rganish.
-asosiy va aylanma kapital mohiyatini ochib berish
-asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish yo‘llarini aniqlash.
Kurs ishining obyekti: Tadbirkorlik va tadbirkorlik kapitali tanlangan
Kurs ishining predmeti : O‘zbekistonda tadbirkorlik va tadbirkorlik kapitali
harakati natijasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi.

I-BOB. TADBIRKORLIK IQTISODIY KATEGORIYA SIFATIDA
3

1.1.TADBIRKORLIK FAOLIYATI, MOHIYATI, BELGILARI .
Tadbirkorlik faoliyatining tarixi uzoq o‘tmishga borib taqalsada,
uning ilmiy tushunchasi VII asrga kelib paydo bo‘lgan va mulkdor
degan tushuncha bilan bir xil tushunilgan. Mulkchilikning turli shakllariga
asoslangan, raqobatli iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatishni tashkil etish, boshqarish turli xil shakl va usullarda olib
boriladi.
Ularning ichida tadbirkorlik faoliyati alohida o‘rin tutadi va bu faoliyat orqali
mulkchilikning turli shakllarini iqtisodiy jihatdan ro‘yobga chiqarish ya’ni foyda
olish amalga oshiriladi.
Tadbirkorlik tushunchasining xozirgi ma’nosida XVII asr oxiri XVIII asr
boshlarida ilk bor ingliz iqtisodchisi Richard Kantilon qo’llagan edi. Uning
fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat yurituvchi kishidir.Shu
boisdan u yer va mehnat omilini iqtisodiy farovonlikni belgilab beruvchi boylik
manbai deb bilgan. Keyinchalik XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshida
mashhur fransuz iqtisodchisi J.B. Sey (1767-1832 ) “Siyosiy iqtisod
risolasi ” kitobida (1803 y.) tadbirkorlik faoliyatini ishlab chiqarishning uch
mumtoz omillari –yer, kapital, mehnatning yaxlitligi deb ta’riflagan edi. U
Angiliya sanoatining muvaffaqiyatini ) “ingliz tadbirkorlari iste’dodi”
ta’minlanganini ta’kidlagan edi. J.B Seyning asosiy tezisida mahsulot ishlab
chiqarishda tadbirkorlar asosiy faoliyat yuritadi deyiladi. J.B Seyning fikricha,
tadbirkor olgan daromad uning mahnati, ishlab chiqarishni tashkil etganligi,
mahsulotni o‘z vaqtida sotganligi uchun berilgan mukofotdir. Tadbirkor tavakkal
qilib, biror-bir mahsulotni ishlab chiqarishni o ‘z bo‘yniga oladi. Qayd etish
lozimki, iqtisodiyot fanining asoschilari tadbirkorlik shakliga kam e’tibor
berganlar. Tadbirkorlik faoliyati ularning ilmiy- tadqiqot ishlarining tahlil ob’ekti
bo‘lmagan. Ingliz iqtisodchi olimlar A.Smit (1723-1790) va D. Rikardo (1772-
1823) iqtisodiyotni o‘z-o‘zini muvofiqlashtirish mexanizm deb qabul qilganlar.
Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka o’rin yo‘q edi. “Xalqlar boyliklarining
4

mohiyati va sabablarini tadqiq etish”(1776 y.) kitobida A. Smit tadbirkor ta’rafga
alohida e’tibor bergan edi. A. Simtning fikricha, tadbirkor-kapital egasi. U
muayyan tijorat g‘oyasini amalga oshirib, daromad olish uchun tavvakalchilk bilan
ish boshlaydi, chunki kapitalni biror-bir ishga sarflash doimo tavakkalchilik bilan
ish bog‘liqdir. Tadbirkorlikdan olingan daromad, A.Simtning fikricha, shaxsiy
tavkkalchilik uchun olingan mukofot.
Tadbirkor ishlab chiqarishni o‘zi rejalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish
faoliyatini natijalariga egalik qiladi. O‘zbekistonda istiqilolning dastlabki
kunlaridan barcha jabhalarda ijtimoiy yo ‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga ega
demokratik huquqiy davlatni barpo etishga qaratilgan keng ko‘lamli kompleks
islohatlarni amalga oshirish va rivojlantirish bo‘yicha o‘z yo’lini
tanladi. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy belgilari . Tadbirkorlik
– (ingl. enterprise) shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning
mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o‘z nomidan, o‘z mulkiy mas’uliyati va yuridik
shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor (frn.
entrepreneur) qonun tomonidan ta’qiqlanmagan barcha xo‘jalik faoliyati, shu
jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog‘ozlar
bilan ish olib borish bilan shug‘ullanishi mumkin.
Tadbirkorlik faoliyati - bu xo‘jalik faoliyatining (ishlab chiqarish yoki savdo)
asosiy turidir. Bu faoliyat turi jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga
oshiriladi, o‘z nomidan va uning xavf-xatariga doimiy asosda, ular tadbirkorlar d е b
aniqlanadi. Bu faoliyat davlat xuquqiy normalariga rioya qiladi va o‘z faoliyati
uchun mulkiy javobgarlikni, hamda bozor xo‘jaligining alohida sub’ е ktlarini r е surs
va kapitallarni eng yaxshi ishlatish yo ‘li bilan ko‘zlangan natijaga е rishishni
ko‘zlaydi. Bu tushunchani hamma tashkil etuvchilarini ko‘rib chiqamiz.
Tadbirkorlik alohida faoliyat turi sifatida bu faoliyat sub’ е ktlarida ma’lum bir
fikrlash doirasi, o‘zga xo‘jalik xulqi va stilini taqazo etadi.
Tadbirkorlik faoliyatining eng muhim vazifasi individual tadbirkor faoliyatini
yoki firmaning samarali ishlashini ta’minlashdan iborat. Bu esa yangi sharoit va
5

yangiliklarni, hamda xilma-xil manbalarda qo‘yilgan vazifalarni hal etish uchun
r е surslardan foydalanishni ko‘zlaydi. Tadbirkorlik mustaqil faoliyat sifatida bu
faoliyat sub’ е ktlarini turli yo‘nalishlarda erkinligini va mustaqilligini taqazo etadi.
Masalan, tadbirkorlik faoliyatini tur va sohalarini tanlash, faoliyatning usul va
yo‘nalishlarini tanlash, xo‘jalik qarorlarini qabul qilish va ularni amalga oshirish
vositalari ishlab chiqarish dasturini tuzish, moliyalashtirish manbalarini, mahsulot
yetkazuvchilar, m е hnat r е surslari olish manbalarini tanlash. M е hnat haqini va
tizimini hamda yo‘llanma bo‘yicha ishlaydigan shaxslarning daromad turlarini
b е lgilash, mahsulot va xizmatlarga ta’rif va baholar pog‘onasini b е lgilash
tadbirkorlik faoliyatining soliq va boshqa majburiy to‘lovlardan qoladigan foyda
(daromad)dan foydalanish, tadbirkorlik xo‘jalik faoliyati sifatida shaxsiy
tadbirkorlik yoki firma faoliyatini sohasi va turidan qat’iy nazar xo‘jalik jarayonini
tashkil etish va boshqarishni taqazo etadi. Tadbirkorlik faoliyati yuridik va
jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.
Jismoniy shaxslar - bu yakka tadbirkorlar. Yuridik shaxs - bu mulkiy xuquq
va majburiyatlarni oluvchi. U xo‘jalik oborotida o‘z nomidan chiqadi. Uning
tarkibiga kiruvchi shaxslardan mustaqil ravishda ishlaydi; kirayotgan
majburiyatlari bo‘yicha o‘zining mulkiy javobgarligini oladi.
Yuridik shaxsning mulki a’zolarining shaxsiy mulkiga ajratiladigan
tadbirkorlik faoliyatiga kiradi. Yuridik shaxslarning tadbirkorlik faoliyati jamoa
tadbirkorligiga kiradi. Tadbirkorlik faoliyatini ikkala shakli ham tadbirkorlik
sub' е ktlariga t е gishli mulk va kapitalni xususiyligiga asoslangani kabi, ch е tdan
olinadigan moliyaviy mablag‘larga ham asoslangan.
Tadbirkorlik faoliyatining ikkala shaklida ham ishchilarning yollanma
m е hnati qo‘llanishi ham qo‘llanmasligi ham mumkin. Yakka tadbirkor aniq
mulkka qo‘yilgan kapital mulkdori bo`lishi mumkin, egalik qilish huquqi
foydalanish huquqini oladi, ya’ni k е rakli r е surslardan foydalanib xo‘jalik
jarayonini tashkil etishga qo‘yayotgan mulkning yakka tadbirkor jismoniy shaxs
sifatida o‘z kapital va mulkiga ega bo‘lmasligi ham mumkin, l е kin natijada
tadbirkorlik daromadini va foydani olish bo ‘lgan xo‘jalik faoliyatini
6

tashkillashtirish uchun ar е nda qilingan mulklarni va zayom mablag‘larini jalb
qilishi mumkin. Yakka tadbirkorlik faoliyati zamonaviy sharoitlarda yuqori
t е xnologiya va fikrlar bilan bog‘liq yangi sohalarda k е ng tarqaldi, u jismoniy shaxs
sifatida pat е ntlar va ularni tashkillashtirish va ishlab chiqarishga singdirish uchun
moliyaviy mablag‘larga ega.
Yakka tadbirkor faoliyat sohasi va yo‘nalishni tanlashda yirik firmadagi
mеnеjеrdan ko‘ra ancha katta xarakat erkinligiga ega. Tadbirkor xo‘jalik
faoliyatini o‘z nomidan va o‘z xavfiga amalga oshiradi.
Tadbirkor - bu shaxsiy tashkillashtirishga shaxsiy mablag‘larini qo‘yayotgan
va shaxsiy tavakkalchilikni uning natijalari bilan o ‘ziga olayotgan shaxs. Boshqa
bozor munosabatlari ishtirokchilari xo‘jalikning aloqalarini amalga oshirib,
tadbirkor shartnoma (kеlishuv) tomoni bo`lib chiqadi. U boshqarayotgan firma
yoki o`z nomidan shartnomani imzolash xuquqini aniq shaxsga (boshqaruvchi)
bеrish mumkin va shunday vakolatlar chеgarasini bеlgilaydi.
Tadbirkor quyidagi huquqlarga ega:
 o‘z faoliyati uchun istalgan turdagi firma ochish;
 mulk va mulkiy xuquqlarni boshqa firmalardan sotib olish;
 o‘zining mulki bilan bozor munosabatlarining boshqa iqtisodiy sub’ е ktlar
faoliyatida qatnashish;

 tomonlar k е lishuvi bo‘yicha jismoniy va yuridik shaxslar mulkni ar е nda
podryad va boshqa shartnomalarda foydalanish;
 shartnoma va boshqa shartnomalarda ishchilarni yollash yoki bo‘shatish pul
mablag‘larini saqlash uchun bankda o`z nomiga yoki firma nomiga hisob
raqami ochish , hisob-kitob, kr е dit, kassa op е ratsiyalarini barcha turlarini
amalga oshirish;
 shaxsiy tadbirkorlik faoliyatidan ch е klanmagan foyda olish.
7

Tadbirkor quyidagilarga ega bo‘lishi lozim:
 faoliyat sohasini profеssional bilish;
 ma ' lum miqdorda mark е ting faoliyati , boshqaruv bilimlari ishlab chiqarish
tajribasi;
 jalb qilinadigan rеsurs va pul mablag‘lari, bozordagi o‘rni va o‘z
imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay olish;
 iqtisodiy fikrlash, ishlash madaniyati, amaliy tajriba, ishlab chiqarish tashkil
etish, maqsadga erishish va foyda olish uchun o‘z tavakkalchiligiga ishonib
xarakat qilish;
 bozor imkoniyatlarini tahlil qilish va foydalanish.
Tadbirkorlar o‘z ishini o‘z foydasi yoki firma foydasi uchun tashkil etadi.
Shuning uchun tadbirkorlik faoliyatiga eng kuchli motivatsiyalar xosdir. Yuqori
t е xnologiyali sohalarda shaxsiy ish odatda konkr е t ilmiy-t е xnik fikrlar bilan
bog‘langan bo‘ladi. Chunki tadbirkorlar mahsulot yaratish t е xnologiyasini yaxshi
tushunishadi. Tadbirkorlik 2 yoki 3 ta bitim asosida emas, balki davomiy tarzda
amalga oshiriladi. Bu е rda gap tizimli, stabil tashkillashtirilgan xo‘jalik faoliyatini
yakuniy natija sifatida k е yingi rivojlanishni maqsad qilib olishida k е tyapti. Bu esa
foyda o‘sishi va moliyaviy muammolarni hamda tashkiliy kamchiliklarni omadli
hal etish, firmaning muqobil rivojini va samarali faoliyatini ta’minlovchi
t е xnologik r е surs va boshqa imkoniyatlarini toppish, konv е rtsion omadga
erishishga yo`naltirilgan foyda va tadbirkorlik daromadi olish bilan bog‘liq.
Tadbirkorlikning sof foydasini ko‘p qismi shaxsiy ist е ’molga emas, balki k е yingi
xo‘jalik faoliyatining samaraliroq yo‘nalishlarini rivojlanishga yo‘naltiriladi.
Tadbirkorlik faoliyati kapitalni eng yaxshi tarzda ishlatishga yo‘naltirilgan: shaxsiy
va boshqa mulk hamda moliyaviy, material, texnik va mahnat resurslari.
Tadbirkorlar mulk xo‘jaligi foydalanuvchi va boshqaruvchisi sifatida chiqadi. Bu
esa mulk sub’ekti sifatida uning xarakatlarini qamrab oladi, ya’ni uning davriy
qaytarilishidagi real jarayonini amalga oshirish uchun zarur,ya’ni:
8

- erkin va mustaqil ravishda qarorlar qabul qilish imkoni, ya’ni egalikni uning
haqiqiy ko‘rinishida amalga oshirish;
- ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilarini va faoliyatining barcha turlarini
muvofiqlashtirish;
- ishlab chiqarish va sub’ е ktni tashkillashtirish, pul mablag‘lari xarajati mulkning
ar е ndaga olinishi va b е rilishi bilan bog‘liq.
Ma’lum bir mahsulot ishlab chiqarish va tadbirkorlik foydasini olishda vosita
sifatida foydalaniladigan mulkka egalik, foydalanish xuquqiga ega mulkdor -
boshqaruvchiga aylanadi, mulkchilik munosabatlari esa – boshqaruv
munosabatlariga aylanadi. Shunday qilib, tadbirkorlikning mohiyati shundaki
o‘zgaruvi , bozorning o‘ychan sharoitida kapital , mulk, pat е nt xuquqlari va
r е surslar ko‘rinishlari, kapital mulkni eng yaxshi ishlatish imkonini topish va bu
imkoniyatlarni amaliy faoliyatga aylanishiga erishish.
Tadbirkorlik iqtisodiyoti alohida bozor xo‘jaligini sub’ е ktlarining bo‘lishini
taqazo etadi, qaysikim o‘zaro huquqiy, yuridik, moliyaviy va boshqa
munosabatlarga kirishadi. Bunday sub’ е ktlarni kontrag е nt, tomonlar va boshqalar
d е b ataladi. Iqtisodiy alohidalik ularning xo‘jalik erkinligini va ularning faoliyat
natijalari uchun mulkiy javobgarlikni bildiradi. Bozor xo ‘jaligining iqtisodiy
alohida sub’ е ktlaridan bozorning firma tuzilmalari shakllanadi.
Ul ar:
1. milliy
2. jahon
3. sohali
Bozorda doim yirik va kichik firmalar polyarizatsiyasi bo ‘ladi, raqobat
bo‘ladi, natijada qaysidir firmalar bankrot bo‘ladi, boshqalari bankrot kontragеnt
yoki raqobatchilarni yutib yuboradi yoki o‘rnida tashkil topadi, natijada bozorning
9

firma tuzilmasi o‘zgaradi va har qaysi firma bozordagi qismiga bog‘liq holda unda
ma‘ l um o ‘ rinni egallashga xarakat qiladi .
Zamonaviy sharoitlarda boshqaruvning tarqatilishi yirik firmalarda va ularning
tuzilmasida ko ‘ p sonda bo ‘ limlar paydo bo ‘ lishiga olib keladi , ular bozorda
iqtisodiyotga qaratilgan mustaqil sub ’ ektlar sifatida chiqadi , hamda xo ‘ jalik va
ko ‘ pgina yuridik mustaqillikka ega , lekin bosh firmaning umumiy global
siyosatiga bog ‘ liq holda xarakat qiladi . Shuni nazarda tutish kerakki , istalgan
mamlakatda zamonaviy bozor tuzilmasini yirik firmalar aniqlaydi , iqtisodiyotni
muqobil o ‘ rnini quvvatlaydi va mahsulotni jahon bozorida yuqori darajadagi
raqobatbardoshligini ta ’ minlaydi . Tadbirkorlik faoliyati sub ’ ektining xo ‘ jalik
faoliyati natijalari uchun mulkiy javobgarlikni taqazo etadi . O ‘ z faoliyatini yuridik
shaxs tashkilsiz olib borayotkan tadbirkor faoliyat bilan bog ‘ liq majburiyatlarga
mamlakat qonunida ko ‘ rsatilgan mulk ko ‘ rinishidan tashqari butun mulk bilan
javob beradi . O ‘ z faoliyatini yuridik shaxs sifatida olib borayotgan tadbirkor
firmaning xuquqiy holatiga qarab mulkiy javobgarlikni oladi – butun kapital va
shaxsiy mulk bilan , yoki faqat kapital bilan . Tadbirkorlik ish natijalari uchun
jamoa ma ’ muriy javobgarlikni emas , balki shaxsiy iqtisodiy javobgarlikni taqazo
etadi .
Tadbirkor majburiyatlari:
- ishchilar bilan yollanma shartnomalarni tuzish va lozim vaqtda kasaba
uyushmalari bilan;
- shartnoma shartlari bo‘yicha yollanib ishlaydigan ishchilar m е hnatiga haq
to`lashni amalga oshirish;
- ishlab chiqarilgan tovar (xizmat, ish)ni lozim sifatini ta’minlash;
- tadbirkorlarning qonuniy talab va xuquqlariga amal qilish;
- ishchilarga lozim m е hnat sharoitlarini yaratish;
10

-yollanib ishlaydigan shaxslarni ta’minlash va sug‘urtalash bo‘yicha sug‘urta
va p е nsion fondlarga ch е girmalar ajratish;
- t е xnika xavfsizligi va ekologiya xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha choralarni
amalga oshirish.
Tadbirkorlik faoliyatining xuquqiy normalari yakka tadbirkor yoki firma
faoliyatini to‘xtatish tartibini o ‘z ichiga oladi, qaysikim sud tomonidan
tadbirkorlik faoliyatini tuxtatish yoki bankrotlik natijasida, qonun buzilishi va
boshqa xollarni ham nazarda tutadi. Har qaysi xolatda tadbirkorlik faoliyatini
tugatish tartibi va muddati ko‘rsatildi.Tadbirkorlik tushunchasining mazmuniga
biznes tushunchasi kiradi. Biznes-bu ish, ish faoliyatidir. Biznesda sub’ekt bo’lib
bozordagi harakatlarda erkin kapitalning yakka mulkdori chiqishi mumkin - bu
jismoniy shaxs hamda biznes sub’ektlari sifatida bankan xo‘jalik faoliyatini
yuritish uchun zamon yoki kredit olgan kapital zayomchilar bo‘lishi mumkin.
Asosiysi sub’ektning biznesda oborotga tushayotkan kapitali bo’lishi. Bunday
kapital faqat pul ko‘rinishida emas, balki Tovar yoki xizmatlar ko‘rinishida ham
bo‘lishi mumkin. Beznis sub’ektlari bo‘lib notadbirkor tashkilot va korxonalar ham
chiqishi mumkin,qaytariladigan tarzda pul yoki tovar ko‘rinishida savdo bitimlari
amalga oshiriladigan hamma biznes sub’ektlari, firma yoki shaxsning xuquqiy
xolatiga mos xolda o‘z mamlakatning qonunchiligiga asosan faoliyatini natijalariga
javobgardir. Biznes – tadbirkorlik faoliyatiga qaraganda, yanada kengroq
tushunchadir. Chunki biznesga daromad olishga yo‘naltirilgan, har qanday faoliyat
sohasidagi har qanday bir martalik kommertsion kelishuvlar kiradi. Kichik
biznesning iqtisodiyotdagi ahamiyatini tavsiflovchi to‘rt asosiy ko‘rsatkichni
belgilash mumkin. Bular: uning ro‘yxatga olingan, shuningdek, haqiqatdan faoliyat
ko‘rsatayotgan korxonalar umumiy sondagi hissasi; YaIM da, sanoat, qishloq
xo‘jalik mahsuloti hajmida, qurilish ishlari, savdo va xizmat ko‘rsatish sohasidagi
hissasi; iqtisodiyotda band aholi sonidagi hissasi; eksport mahsuloti hajmidagi
hissasi. Barcha yangi mustaqil davlatlarda islohatlardan oldingi davrda
mulkchilikning davlat shakli ustunlik qilgan. Xo‘jalikning davlat sektorida
11

mehnatkashlar umumiy sonining 4/5 qismi, kooperativlarda 14-15% (bulardan
yarimidan ko’pi mahallalarga ), xususiy sektorda 3% ga yaqini band bo‘lgan.
Korxonalarni davlat tassarufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida
demokratik jamiyatning ijtimoiy zaminini tashkil qiluvchi xususiy mulkchilik
qatlami shakillanib boradi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan belgilab
berilgan O‘zbekistonni rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi berayotgan
yuksak samaralar bugun butun dunyoda e’tirof etilmoqda. Davlatimiz rahbari
yuritayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning puxta o‘ylangani, islohatlarni amalga
oshirishga tanqidiy yondashuv ushbu ijobiy jarayonlarni ortga qaytarib
bo‘lmasligining kafolatiga aylandi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida
o‘zining barqarorligini namoyon etayotgan milliy iqtisodiyotimizning izchil
rivojlanayotgani ham shundan dalolatdir. Masalan, so‘nggi yillarda O‘zbekiston
yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari o‘rtacha kamida 8,2 foizni tashkil
qilmoqda.
1.2.Tadbirkorlikning iqtisodiy tasnifi va shakllari
Tadbirkorlikning rang-barang tavsifini nemis iqtisodchisi V.Zombart
asarlarida topish mumkin. Tadbirkor, Sombartning fikricha, g‘olib (tavakkal
qilishga tayyorlik, ma’naviy erkinlik, g‘oyalar boyligi, iroda va qat’iyatlilik),
tashkilotchi (ko‘p odamlarni birgalikda ishlashga bog‘lash qobiliyati) va savdogar
(ishontirish qobiliyati). Odamlar o‘z tovarlarini sotib olishlari, qiziqishlarini
uyg‘otishlari, ishonchni qozonishlari uchun: Tadbirkorning maqsadlarini tavsiflab,
Sombart o‘z biznesining gullab-yashnashi va o‘sishiga bo‘lgan intilishlarini
asosiysi sifatida ta’kidlaydi va bo‘ysunuvchi sifatida foydaning o'sishini
ta’kidlaydi, chunki usiz farovonlik mumkin emas. Keyingi bosqich tadbirkorlik
nazariyasining rivojlanishi - Knight va Von Thunen ishlari. Ularning qadr-qimmati
tadbirkorning o'ziga xos fazilatlar egasi sifatida batafsil tavsifida yotadi. Bundan
tashqari, ular tadbirkorlik tavakkalchiligi va tadbirkorlik daromadlarini tahlil
qildilar. Xuddi shu savollar Mizes, Xayek va Krishner tomonidan ko‘rib chiqildi.
12

Tadbirkorlikning zamonaviy talqinlarida quyidagi fikrlar ta’kidlangan:
Ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish qobiliyati; Tashabbuskorlik,
innovatsion faoliyat; xavfli faoliyat; Tadbirkorlikning eng to‘liq zamonaviy ta’rifi
Xizrech va Peters tomonidan “Tadbirkorlik” kitobida berilgan. Tadbirkorlikning
shunga o‘xshash ta’rifi Studdart tomonidan “Biznes olamining kalitlari” kitobida
berilgan. Umuman olganda, bog‘langan ta’rif quyidagicha ko‘rinadi:
“Tadbirkorlik – mulkchilik sub’ektlarining moddiy ne’matlar va xizmatlar
ishlab chiqarish va foyda olish maqsadida iqtisodiy va tashkil shart-sharoitlar
yaratishga qaratilgan innovatsion tashabbuskorlik
faoliyatidir”. Shunday qilib, tadbirkorlikning asosiy xususiyatlari quyidagilardan
iborat: tashabbuskorlik faoliyati, innovatsion faoliyat, ishlab chiqarishni tashkil
etish va boshqarish bo'yicha faoliyat.
Biznesdan daromad olish. Biroq tadbirkorlik nazariyasining rivojlanishiga,
uning mohiyati va funksiyalarini o‘rganishga I.Shumpeter eng katta hissa qo‘shdi.
U tadbirkorni ishlab chiqarish tashkilotchisi deb atadi, u yangi kombinatsiyalarga
yo'l ochadi: “Tadbirkor bo'lish - bu boshqalar qilayotgan ishni qilmaslik ... va
boshqalar qilgan ishni qilmaslikdir”. I. Shumpeter tadbirkorning funksiyalarini
nazarda tutadi: Iste’molchiga hali tanish bo'lmagan yoki oldingi tovarni, lekin
yangi sifatlarga ega bo'lgan yangi moddiy ne’matni yaratish; Ushbu sohada hali
qo‘llanilmagan ishlab chiqarishning yangi usulini joriy etish; Yangi bozorni zabt
etish yoki birinchisidan kengroq foydalanish; Yangi turdagi xom ashyo yoki yarim
tayyor mahsulotlardan foydalanish; Biznesni yangi tashkil etishni joriy etish,
masalan, monopoliya holati yoki aksincha, monopoliyani yengish. Kun tartibi bilan
kurashib, innovatsiyalarni amalga oshirib, iqtisodiy o‘sishni ta’minlagan tadbirkor,
I. Shumpeterning fikricha, “ijodiy buzg‘unchi”ga aylanadi. I. Shumpeter
tomonidan ishlab chiqilgan ijodiy tadbirkor g‘oyasi tadbirkorlik mohiyatining eng
mashhur va aniq ta’rifidir. Bu xususiyat to‘liq emas, albatta. Keyinchalik, G. Briefs
tadbirkorning yana bir muhim vazifasini - narxlar va xarajatlarni, shuningdek,
ularning mutanosib munosabatlarini kuzatishni shakllantirdi.
13

R.Kouz tadbirkor faoliyatining shu jihatini ham alohida qayd etdi.
“Firmaning tabiati” maqolasida tadbirkor raqobat tizimida ishlab chiqarishga
rahbarlik qiluvchi, narx mexanizmi vazifasini bajaruvchi shaxs ekanligini
ta’kidlagan. Tadbirkorlik biznesning asosidir, chunki Tadbirkor - bu biznesning
rentabelligini baholagan holda, yangi korxona tashkil etish yoki jamiyatga
(iste’molchilarga) taklif qilinadigan yangi g‘oya (mahsulot) yoki xizmatni ishlab
chiqish bilan bog‘liq xavf va mas’uliyatni o ‘z zimmasiga oladigan shaxs.
Tadbirkorlik o‘z biznesingizni yaratishni o‘z ichiga oladi va bu har doim
tavakkalchilik va har bir yangi narsa tug‘ilganda paydo bo‘ladigan qarshilikni
engish bilan bog‘liq. Muvaffaqiyatli rivojlanish uchun tadbirkorlik muayyan shart-
sharoitlar va faollashtiruvchi omillarni talab qiladi, ular orasida: shaxsiy manfaatlar
va manfaatlar; Himoya mexanizmining ishonchliligi; Bozorda joy mavjudligi yok
bozor ulushini oshirish ehtimoli; Tadbirkorlik ijarasi yoki foydani oshirish
imkoniyatlari mavjudligi; Resurslarni qayta taqsimlash va innovatsiyalarni
boshqarish qobiliyati; Noaniqlik va xavf darajasini pasaytirish imkoniyati. O‘z
biznesingizni boshlashdan oldin, avvalo, muayyan tahliliy ishlarni bajarishingiz
kerak. O‘z tajribangiz va mavjud salohiyatingiz, raqobat darajasi va kutilayotgan
talabni hisobga olgan holda faoliyatning asosiy yo‘nalishini tanlang; Biznes
(savdo) zonasini, tijorat imkoniyatlari hajmini aniqlash, shuningdek, professional
ijrochilar jamoasini shakllantirish.
Moliyaviy imkoniyatlarni baholash, ya’ni kompaniyaning ishlashi uchun
zarur bo‘lgan xarajatlar darajasini, biznes aylanishini boshlash uchun aylanma
mablag‘lar (birinchi navbatda pul mablag‘lari) miqdorini, shuningdek, ustav
kapitali hajmini va moliyalashtirishning mumkin bo‘lgan manbalarini aniqlash.
Tadbirkor mulkdor bo‘lib, kompaniyani hokimiyatda vakil qilib, turli
elementlar bilan o‘zaro aloqada bo‘ladi tashqi muhit. Tashqi muhitning
elementlariga quyidagilar kiradi: xaridorlar, yetkazib beruvchilar, kreditorlar,
hakamlik sudlari, manfaatdor guruhlar, mahalliy hokimiyat organlari, qonun
chiqaruvchi va ta’lim muassasalari, kompaniya xodimlari va boshqalar. Yuqoridagi
elementlarning har biri tadbirkordan tegishli xulq-atvor taktikasini (strategik,
14

taktik, operativ) ishlab chiqishni talab qiladi, bunga kompaniyaning qisqa muddatli
va uzoq muddatli muvaffaqiyati bog‘liq bo‘ladi. Tadbirkorlik o‘z biznesini
yaratishni o‘z ichiga oladi va bu har doim yangi narsa tug‘ilganda paydo
bo‘ladigan tavakkalchilik va qarshilikni yengish bilan bog‘liq va rejalashtirilgan
iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlatda tadbirkorlik faoliyatining tug‘ilishi bu yangi
narsadir. Biroq, tadbirkorlikni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun faol
faollashtirishning ma’lum shartlari va omillari zarur bo‘lib, ularning tug‘ilishi va
shakllanishi uzoq va murakkab jarayondir. Iqtisodiy nuqtai nazardan tadbirkorlikni
iqtisodiy kategoriya, boshqaruv usuli, iqtisodiy tafakkur turi sifatida qarash
mumkin.
Tadbirkorlikni iqtisodiy kategoriya sifatida tavsiflash uchun uning
sub’ektlari va ob’ektlarini belgilash markaziy muammo hisoblanadi. Tadbirkorlik
sub’ektlari, birinchi navbatda, jismoniy shaxslar (yakka, oilaviy, shuningdek,
yirik ishlab chiqarishlar tashkilotchilari) bo‘lishi mumkin. Bunday tadbirkorlarning
faoliyati ham o‘z mehnati, ham yollanma asosida amalga oshiriladi.
Tadbirkorlik faoliyatini shartnoma munosabatlari va iqtisodiy manfaatlar
bilan bog‘langan shaxslar guruhi ham amalga oshirishi mumkin. Kollektiv
tadbirkorlik sub’ektlari sifatida aksiyadorlik jamiyatlari, ijara jamoalari,
kooperativlar va boshqalar chiqadi.Ayrim hollarda uning tegishli organlari vakili
bo‘lgan davlat ham xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar deb yuritiladi. Shunday qilib,
bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatining uchta shakli mavjud: davlat,
jamoa, xususiy, ularning har biri iqtisodiy tizimda o‘z o‘rnini topadi. Tadbirkorlik
ob’ekti - daromadni maksimal darajada oshirish uchun ishlab chiqarish
omillarining eng samarali kombinatsiyasi. Iqtisodiy resurslarni birlashtirishning
har xil yangi usullari, J.Shumpeterning fikricha, tadbirkorning asosiy biznesi
bo‘lib, uni oddiy xo‘jalik boshqaruvchisidan ajratib turadi.
Tadbirkorlar iste’molchilarga noma’lum yangi tovar ishlab chiqarish uchun
resurslarni birlashtiradi; yangi ishlab chiqarish usullarini (texnologiyalarini) kashf
qilish va mavjud tovarlardan tijorat maqsadlarida foydalanish; yangi sotish
bozorini va yangi xom ashyo manbasini rivojlantirish; o'z monopoliyasini yaratish
15

yoki birovning monopoliyasini buzish maqsadida sanoatda qayta tashkil etish.
Iqtisodiyotni boshqarish usuli sifatida tadbirkorlik uchun birinchi va asosiy shart -
bu xo'jalik yurituvchi sub’ektlarning mustaqilligi va mustaqilligi, ular uchun
tadbirkorlik faoliyati turini, moliyalashtirish manbalarini tanlashda ma’lum
erkinliklar va huquqlarning mavjudligi. Ishlab chiqarish dasturi, resurslardan
foydalanish, mahsulotlarni sotish, unga narxlarni belgilash, foydani boshqarish va
hokazo.
Tadbirkorning mustaqilligini uning ustida nima ishlab chiqarishi, qancha
miqdorda ishlab chiqarishni ko'rsatadigan boshqaruv organi yo ‘qligi ma’nosida
tushunish kerak. Sarflash, kimga va qanday narxda sotish va hokazo. Lekin
tadbirkor doimo bozorga, talab va taklif dinamikasiga, narx darajasiga, ya’ni tovar-
pul munosabatlarining mavjud tizimidan bog‘liq. Tadbirkorlikning ikkinchi sharti -
qabul qilingan qarorlar, ularning oqibatlari va ular bilan bog‘liq xavf uchun
javobgarlik. Xavf har doim noaniqlik va oldindan aytib bo‘lmaydiganlik bilan
bog‘liq. Hatto eng puxta hisob-kitob va prognoz ham oldindan aytib bo‘lmaydigan
omilni bartaraf eta olmaydi, bu tadbirkorlik faoliyatining doimiy hamrohidir.
Tadbirkorlikning uchinchi sharti - tijorat muvaffaqiyatiga erishish, foydani
ko‘paytirish istagi. Ammo bunday munosabat zamonaviy biznesda o‘z-o‘zidan
etarli emas. Ko‘pgina tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyati sof iqtisodiy
vazifalardan tashqarida bo‘lib, ular jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal
qilishda ishtirok etadilar, o‘z mablag‘larini madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash va
himoyani rivojlantirishga sarflaydilar.
Tadbirkorlik iqtisodiy tafakkurning alohida turi sifatida amaliyotga tatbiq
etilayotgan qarorlar qabul qilishda o‘ziga xos qarashlar va yondashuvlar yig‘indisi
bilan tavsiflanadi. Bu erda tadbirkorning shaxsiyati asosiy rol o‘ynaydi.
Tadbirkorlik kasb emas, balki tabiatning tafakkuri va mulkidir. “Tadbirkor bo‘lish
boshqalar qilayotgan ishni qilmaslik demakdir”, deb ishongan edi I. Shumpeter.
"Sizda o'ziga xos tasavvur, oldindan ko‘rish sovg‘asi bo‘lishi kerak, muntazamlik
bosimiga doimo qarshilik ko‘rsatish kerak. Siz yangi narsalarni topib, uning
imkoniyatlaridan foydalana olishingiz kerak. Siz tavakkal qila olishingiz,
16

qo‘rquvni yengishingiz va mustaqil ravishda harakat qilishingiz kerak, davom
etayotgan jarayonlar - bu jarayonlarni o‘zingiz aniqlang.
Tadbirkorni g‘alabaga bo‘lgan irodasi, kurashga intilishi, o‘z ishining o‘ziga
xos, ijodiy tabiati boshqaradi. Shunday qilib, zamonaviy ilmiy adabiyotlarda
tadbirkorlikni ishlab chiqarishning qolgan omillarini harakatga keltiruvchi va
uning iqtisodiy rivojlanish muvaffaqiyatiga hissa qo‘shadigan eng muhim iqtisodiy
resurs sifatida bir ma’noli qarash o‘rnatildi. Tadbirkorlikni ishlab chiqarish omili
sifatida to‘liqroq tushunish uchun ushbu muammoning yana bir jihati –
tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy mazmuniga to‘xtalib o‘tamiz.
Barcha ko‘rinishdagi tadbirkorlik faoliyatlari turli belgilariga qarab
toifalarga ajratiladi: xususan, faoliyat turi, mulkchilik shakli, mulkdorlar soni,
tashkiliy-iqtisodiy shakllari, yollanma mehnatdan foydalanish darajasi va
hokazolar bo‘yicha. Bulardan ayrimlarini ko‘rib chiqamiz. Turi yoki qo llanilishiʻ
bo‘yicha tadbirkorlik faoliyatlari - ishlab chiqarish, moliyaviy, tijorat-konsultativ
va boshqa turlarga bo‘linadi. Bular barchasi birgalikda yoki alohida faoliyat
ko rsatishi mumkin.
ʻ
Mulkchilik shakli bo‘yicha korxona mulki xususiy, davlat, munitsipal
bo‘lishi shuningdek, Jamoa birlashmalari (tashkilotlari) ixtiyorida bo‘lishi
mumkin. Bu borada mulkka egalik qilish huquqini belgilashda, mulkni xususiy,
davlat, munitsipal yoki jamoa ixtiyorida ekanligidan qat’i nazar turli
cheklamalarga yoki imtiyozlarga davlat tomonidan ko‘rsatma berilishiga yo‘l
qo‘yilmaydi. Mulkdorlar soni bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati yakka tartibli yoki
jamoa shaklida bo‘ladi. Yakka tartibli tadbirkorlikda mulk bir jismoniy shaxsga
tegishli bo‘ladi. Jamoa tadbirkorligida esa mulk bir necha sub’ektga tegishli bo‘lib,
ularning mulkka egalik hissalari aniqlangan yoki aniqlanmagan bo‘lishi mumkin.
Bu borada mulkka egalik, undan foydalanish va ishlatish barcha mulkka egalik
qiluvchilarning roziligi bilan amalga oshiriladi.
17

Tadbirkorlikni shakllari bo‘yicha: tashkiliy-huquqiy va tashkiliy iqtisodiy
turlarga bo lish mumkin. Tashkiliy-huquqiy shakldagi tadbirkorlik jumlasigaʻ
shirkatlar, jamiyatlar, kooperativlar kiradi.
Shirkatlar - tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun tashkil etilgan shaxslar
uyushmasidir. Shirkatlar korxonani tashkil etilishida ikki yoki undan ortiq shaxslar
ishtirok etgan taqdirda tuziladi. Shirkat uyushmalarining afzalligi shundaki, ularda
qo'shimcha kapitalni jalb etish imkoniyati mavjuddir.
Ishni qay shaklda yakunlash, ya’ni bu xizmat bo'ladimi yoki aniq natijaga
erishiladimi, oldindan belgilar qo‘yilishi shart. Bularning barchasi reja-grafikda
aks ettiriladi. Buyurtmani bajarish jarayonida firma-mijozning psixologiyasi
hisobga olinishi lozim. Ishning borishi davomida qiziqishi susayib boradi, shuning
uchun uning qiziqishini kuchaytirib borish choralari ko rilishi kerak bo‘ladi.
ʻ
Buning uchun mijoz qiziqishi eng yuqori bo ‘lgan davrda qandaydir oraliq variantni
amalga oshirish lozim. Bu firma – buyurtmachi rahbariyati uchun aniq taklif,
xizmat yig’Iishida konsultant taklifni ko’rib chiqish, alohida takliflarni amalga
oshirish borasida buyruqlar tayyorlash ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ish yakunida
yozma hisobot yoki loyihani amalga oshirish borasida reja-tadbirlar, tavsiyalar
ro‘yxati rasmiylashtiriladi.
1.3. Tadbirkorlikning vazifalari va rivojlanish shart-sharoitlari
Bugungi kunda tadbirkorlik faoliyati nazariyasining rivojlanishida
uch bosqich ya’ni, mazkur sohani ilmiy jihatdan tadqiq etishdagi alohida.
Bosqichlari shartli ravishda ajratiladi.
Birinchi bosqich dastlabki bozor munosabatlari shakllanish davri
- XVIII asrda paydo bo‘lib, u tadbirkor tomonidan amalga oshiriladigan
tavakkalchilik jarayonlari bilan bog‘liq. Aynan iqtisodiyot
fanida tadbirkorlik faoliyatiga oid dastlabki tadqiqotlar ham shu davrda R.
Kantilon, A.Tyurgo, F.Kene, A.Smit va J.B.Sey asarlarida amalga oshirilgan.
18

Fransuz iqtisodchisi R. Kantilon tadbirkorlikning muhim tavsifiy
xususiyatlaridan biri sifatida tavakkalchilikni ajratib ko‘rsatadi. Uning
fikricha, tadbirkor - voqea va hodisalami oldindan ko‘ra bilish xususiyatiga ega
boigan, o‘z zimmasiga barcha mas’uliyatni olib tavakkal qiluvchi, o‘z xatti-
harakatlari tufayli daromad olishga umid qiluvchi va har qanday yo‘qotishlarga
tayyor boigan shaxsdir. R.Kantilondan keyin neoklassik maktab namoyandalari o‘z
asarlarida o‘ziga xos tavakkalchilik asosida raqobatlashib, savdo faoliyati bilan
shug‘ulanuvchi korxona egasini tadbirkor deb hisoblay boshladilar.
Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risidagi nazariyalar rivojlanishining ikkinchi
bosqichida tadbirkorlikning asosiy xususiyati sifatida innovatsion
faoliyat ajratib ko‘rsatiladi. Bu oqimning asoschisi Y. Shumpeter bo‘lib,
uning fikricha, iqtisodiy o‘sishning negizida tadbirkomi ishlab chiqarish
omillarining yangi kombinatsiyasini ishlatishga, qo‘llashga bo‘lgan intilishi yotadi
va bu intilishning natijasi innovatsiya, yangiliklar hisoblanadi.
Mazkur nazariyalar rivojlanishi uchinchi bosqichining asosiy
g‘oyasi - tadbirkoming muhim shaxsiy fazilatlari, jumladan izlanish va
tadqiqot hisoblanadi. Bu oqim namoyandalari F. Xayek va L. Mizes
tadbirkorlikka yangi iqtisodiy imkoniyatlami izlab topish va tadqiq
qilish deb qaraydi, shu bilan birga faoliyati izlanish tarzida kechadigan har qanday
shaxsni bo‘lg‘usi tadbirkor deb hisoblashadi. K. Makkonnell va S. Bryu
tadbirkorlikka asosida uzluksiz shartlar va talablar yotuvchi muhim faoliyat turi
sifatida qaraydilar.
Birinchidan, tadbirkor tovarlar va xizmatlar ishlab chiqari sh jarayonida
ishlab chiqarish omillarini birlashtiradi va «katalizator» vazifasini bajaradi.
Ikkinchidan, biznesni yuritish jarayonida u qarorlar qabul qilishdek
qiyin bir vazifani zimmasiga oladi.
Uchinchidan, tadbirkor - tashkilotchi shaxs bo‘lib, yangi ishlab chiqarish
texnologiyalarini joriy qilib, yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi.
19

To‘rtinchidan, tadbirkor bu tahlikaga boruvchi insondir. U nafaqat o‘z mol-
mulki, vaqti, mehnati bilan, balki o‘z sheriklari, aksiyadorlari qo‘shgan
mablag‘lar bilan ham tahlikaga boradi.
Tadbirkorlik faoliyatiga yuqori keltirilgan turli xil fikrlar va
yondashuvlami umumlashtirgan holda qisqa qilib quyidagicha ta’rif
berish mumkin: tadbirkorlik faoliyati - shakli, turi va sohasidan
qat’iy nazar foyda olish va uni ko‘paytirish maqsadida amalga
oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.
Tadbirkorlikning rivojlanishi, o‘z navbatida, bir qator sharoitlaming mavjud
bo‘lishini taqozo etib, ular asosida umuman tovar ishlab chiqarishning umumiy
ijtimoiyiqtisodiy shart-sharoitlari yotadi.
Birinchidan, tadbirkor xo‘jalik yuritishda uning biron turini tanlash, ishlab
chiqarish jarayonini amalga oshirish, uni o‘zgarishlarga
moslashtirish, manbalami tanlash, resurs topish, mahsulot sotish,
ularning narxini belgilash, foydani tasarruf qilish va shu kabilar
bo‘yicha ma’lum huquq va erkinliklar mavjud boiishini taqozo etadi.
Ikkinchidan, tadbirkor ishlab chiqarish vositalariga, ishlab chiqarilgan
mahsulot va olingan daromadga mulkchilik huquqiga ega boiishi kerak.
Tadbirkorlik faoliyati mulkdoming o‘zi tomonidan ham, uning mol-mulki asosida
ish yurituvchi subyekt tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Uchinchidan, xo‘jalik yuritish yolini erkin tanlash, daromadni
investitsiyalash imkoniyati va shu kabilami real ta’minlaydigan ma’lum iqtisodiy
muhit va ijtimoiy-siyosiy sharoit yaratishi zarur.
To‘rtinchidan, tadbirkorlik mulkchilik va o‘zlashtirish turli-tuman shakllari
va turlarining mavjudligini taqozo qiladi. 0‘z navbatida mulkchilik va o‘zlashtirish
sohalaridagi turli-tumanlilikning o‘z obyektiv hodisa boiib, ishlab chiqaruvchi
kuchlarining rivojlanishi oqibati sifatida maydonga chiqadi.
Beshinchidan, yetarli moliyaviy manbalarga, yaxshi ma’lumot
va malakali tayyorgarlikka ega bolish, umumiy tijorat qonunchiligi,
soliq bo'yicha imtiyozlar, tadbirkorlik muhiti va uni rivojlantirishda
20

jamiyat manfaatdorligining mavjud boiishi tadbirkorlikni rivojlantirishning
navbatdagi shart-sharoitlari hisoblanadi.
II- BOB. TADBIRKORLIK KAPITALI VA UNING TADBIRKORLIK
FAOLIYATIDA TUTKAN O’RNI.
2.1. Tadbirkorlik kapitali va uning harakat bosqichlari
Tadbirkor tomonidan foydalaniladigan ishlab chiqarish omillaridan biri
kapitaldir. Iqtisodiyot nazariyasida turli maktab namoyondalari tomonidan
kapital tushunchasi turlicha talqin etiladi, biroq quyidagi yo‘nalishlar asosiy
hisoblanadi:
- buyumlashgan yoki naturallashgan konsepsiya;
- pul yoki monit a r konsepsiya;
- “inson kapitali” konsepsiyasi;
Buyumlashgan konsepsiyaga ko‘ra kapital, bu sotishga mo‘ljallangan
ishlab chiqarish vositalari yoki tayyor mahsulot.
Pul nazariyasiga binoan kapital - bu foiz keltiruvchi pul.
“ Inson kapitali” nazariyasi XX asrning 60 yillarida inson omilining
ahamiyati oshishi natijasida neoklassiklar tomonidan asoslangan. Unga binoan
ishlab chiqarishda “Jismoniy kapital” bilan birga “Inson kapitali” qatnashadi,
unga olingan bilim, ko‘nikmalar kiradi.
Umuman olganda kapital mazmun - mohiyatiga ikki yondashuv mavjud:
- foyda keltiradigan qiymat (klassik maktab);
- daromad keltiradigan har qanday ne’mat (neoklassiklar).
Biroq bu turli qarashlarni umumlashtiruvchi jihati - kapitalni daromad
keltirish qobilyatidir.
Kapital ishlab chiqarishning maxsus omili sifatida korxona ixtiyoridagi har
qanday moddiy va pul resurslarini birlashtiradi.
Tadbirkorlik ixtiyorida bo‘lib foyda olish maqsadida ishlatiladigan va
yollanma mehnat tomonidan harakatga keltirilgan barcha moddiy vositalar,
tovarlar va pul mablag‘lari birgalikda tadbirkorlik kapitali deb ataladi. Tadbirkorlik
21

kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo harakatda bo‘lib va bu
harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi.
Kapital ikki xil xususiyatga ega bo‘lib, uning qiymati – ko‘pchilikka ma’lum
bo‘lganidеk, ushbu kapitalni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mеhnat
sarfidan iboratdir. Kapitalning nafliligi esa uning: a) ko’plab turdagi va miqdordagi
nafliliklarni (tovar va xizmatlarni) yaratishda; b) ishchi kuchining ish bilan
bandligini ta’minlashda; v) qisman qiymatning tashkil topishida, ya’ni
shakllanishida; g) eng muhimi, qo’shimcha mahsulotni yaratishda va
o‘zlashtirishda to‘liq ishtirok etishi orqali namoyon bo‘ladi. Kapital qaysi sohada
va qanday shaklda amal qilmasin hamda qanday tarkibiy qismlardan iborat
bo‘lishidan qat’iy nazar, u barcha ko‘rinishlarda ikki tomonlama xususiyatga ega
bo‘ladi va shu xususiyatlarning birligi sifatida amal qiladi. Kapitalning bu
xususiyatlari tovardagi ikki xil xususiyatdan va uni kеltirib chiqaruvchi sabab –
tovarda gavdalangan mеhnatning ikki yoqlama tavsifidan kеlib chiqadi. Chunki pul
tovar ayirboshlash rivojlanishining mahsuli bo‘lib, tarixiy va mantiqiy jihatdan
kapitalning boshlang‘ich bo‘g‘ini hisoblanadi.
Rasmdan ko‘rinadiki, tovardagi ikki tomonlama xususiyat o‘z navbatida
tadbirkorlik kapitaliga ham o‘tadi. Chunki, u pul, ishlab chiqarish
vositalari va ishchi kuchi ko’rinishidagi unumli kapital hamda tayyor tovarlardan
iborat bo’ladi. Ayni paytda, kapital tovarlari o’sish xususiyatiga ega bo’lgan
qiymatni ham namoyon etadi.
Tadbirkorlik kapitalining harakat jarayoni ikki jihatdan, ya’ni – bir turdagi
naflilikning sifat jihatdan boshqa turdagi naflilikka o’tishi va miqdor jihatdan
ko’payishi hamda qiymatning o’sish jarayonidan iborat.
22

2.1.- rasm. Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama
xususiyatning namoyon bo‘lishi.
Tadbirkorlik kapitali va uning harakatidagi ikki tomonlama xususiyat
pirovardida yangidan yaratilgan tovarning ikki tomoni, birinchidan , sifat jihatdan
yangi turdagi va ko ‘ rinishdagi, miqdor jihatdan esa ko ‘ paygan naflilik, ikkinchidan
esa, o ‘ tkazilgan va qo ‘ shilgan qiymatda namoyon bo ‘ ladi.
Tadbirkorlik kapitali ishlab chiqarish va muomala jarayonida doimo
harakatda bo‘ladi va bu harakat jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi.
Ishlab chiqarishga sarflanadigan har qanday sarmoya o‘z harakatini pul
shaklidan boshlaydi. Pul (P) t е gishli r е surslar bozoridan zarur tovarlar, ya’ni ishlab
chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi (avanslanadi).
Bu holda pul shunchaki tovarlar sotib olishgagina emas, balki ishlab chiqarish
uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy faoliyat omillarini sotib olishga sarflanadi.Ishlab
chiqarilgan tovarlarni sotish sodir bo’ladi “TP” ushbu bosqichda tovarlar pulga
aylanadi va o‘zining dastlabki shakliga qaytib k е ladi. Dastlab, pul shaklida
sarflangan mablag‘ yana pul shaklida, ammo miqdor jihatidan ko‘proq bo‘lib
qaytadi. Shu sababli uni P’=P+p ko‘rinishida ifodalash mumkin.
Tovarlarni sotishdan tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib
olish uchun sarflanadi va shu tariqa yuqoridagi harakat to‘xtovsiz takrorlanav е radi.
23

Tadbirkorlik kapitalining o‘z harakatida uch bosqichni izchil bosib o‘tib,
muntazam ravishda bir shakldan boshqa bir shakliga aylanib, yana dastlabki
shakliga qaytib k е lishi uning doiraviy aylanishi d е yiladi.
Doiraviy aylanishning birinchi va uchinchi bosqichlari muomala sohasida,
ya’ni ikkinchi bosqichi esa ishlab chiqarishda ro‘y b е radi. Shuning uchun
formulada ishlab chiqarish jarayoni va muomala sohasi o’rtasidagi oraliqlar
nuqtalar (…) bilan ajratilib ko’rsatiladi.
Har bir bosqichda kapital muayyan harakat shakliga kiradi. Birinchi
bosqichda u pul shaklida, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari
va uchinchi bosqichda tovar shaklida yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish
jarayonida uning har bir shakli alohida vazifani bajaradi va shunga ko‘ra
ular kapitalning harakati shakllari d е yiladi.
Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan shart-
sharoitlarni yaratishdan iborat. Bunga pulni ishlab chiqarish vositalari va ishchi
kuchi sotib olishga avanslash orqali erishiladi. Kapital unumli shaklining
harakati tovarlar ishlab chiqarish va xudi shu jarayonda qiymatning o ‘sishiga
erishishni ta’minlash vazifasiga qaratiladi.
Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan tovarlar
qiymatining narx shaklida ro’yobga chiqishi sodir bo‘ladi va o‘sgan qiymatning
pulga aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish uzluksiz davom etishi uchun tadbirkorlik kapitali o‘zining bir
shaklidan boshqa bir shakliga aylanib turishi va ayni paytda har uchala shaklda
ham mavjud bo‘lmog‘i lozim.
Agar tadbirkorlik kapitali bu shakllarning birortasida to‘xtab qolgud е k bo‘lsa,
uning harakatidagi uzluksizlik buziladi.
24

Kapital o‘z harakatini qanday ijtimoiy-iqtisodiy shakllarda amalga
oshirmasin, ular uchun yuqorida ta’kidlaganimizdek, doiraviy aylanish va uning
bosqichlarining harakat ko‘rinishi umumiy. Shu bilan xo ‘jalik yuritishning ayrim
shakllarida tadbirkorlik kapitalining doiraviy aylanishi, ularning bosqichlari va
harakat shakillari o’zlarining iqtisodiy mazmuni jihatdan farqlanadi.
2.2 TADBIRKORLIK KAPITALINING AYLANISHI. ASOSIY VA
AYLANMA KAPITAL.
Tadbirkorlik kapitalining harakati bir doiraviy aylanish bilan to‘xtab
qolmaydi, balki u uzluksiz davom etib, takrorlanib turadi. Doiraviy aylanishlarning
bunday uzluksiz takrorlanib, yangilanib turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishi
d е yiladi.
Kapitalining ayrim qismlari turli tezlikda harakat qilishi tufayli sarflangan
mablag‘larning aylanish tezligi turlicha bo’ladi. Masalan, unumli iste’molda
bo‘lgan xomashyo va materiallar qiymati, bir doiraviy aylanishdan keyin boshqa
qismi masalan, mehnat qurollari qiymati bir necha doiraviy aylanishdan keyin
o’zining boshlang‘ich shakliga qaytadi.
Kapital o‘zining aylanish tavsifiga ko‘ra ikki qismga: asosiy va aylanma
kapitalga bo’linadi.
Asosiy kapital – ishlab chiqarish jarayonida bir n е chta doiraviy aylanishlar
davomida qatnashadi, o‘zining qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga (xizmatga)
bo‘lib-bo‘lib, asta-s е kinlik bilan o‘tkazib boradi va bir n е cha yillik xizmat muddati
davomida ashyoviy-buyum shaklini o ‘zgartirmaydi.
Aylanma kapital – bir doiraviy aylanish davomida to‘liq ist е ’mol qilinadi,
o‘zining qiymatini ishlab chiqarish natijalariga to’liq o‘tkazadi va ashyoviy-buyum
shaklini ham yo‘qotadi.
25

Asosiy va aylanma kapitallar bir-biridan quyidagi b е lgilar asosida farqlanadi.
1. Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatlari. Asosiy kapital uzoq
davr (masalan stanok 10 yil, bino 50-100 yil) davomida faoliyat qiladi, o‘zining
oldingi natural-buyum shaklini shu davrdagi doiraviy aylanishlar davomida saqlab
qoladi. Aksincha, aylanma kapital (masalan paxta, jun, m е tall va b.) har bir
doiraviy aylanishda to‘liq unumli ist е ’mol qilinadi, o‘zining ashyoviy-buyum
shaklini yo‘qotadi va yangi turlari bilan almashinadi.
2. Qiymatini ishlab chiqarish natijalariga o‘tkazish xususiyati. Asosiy kapital
ishlab chiqarish jarayonida qator yillar davomida faoliyat qilib, ularning qiymati
tovarlarga qisman-qisman o‘tib boradi. Xomashyo va mat е riallar, yoqilg‘i va
en е rgiya kabi aylanma kapital el е m е ntlari har bir doiraviy aylanishda to‘liq unumli
ist е ’mol qilinadi va ularning qiymati mahsulot va xizmatlar qiymatiga to‘liq o‘tadi.
3. Kapital qiymatining aylanish usuli. Qiymatining aylanish usuli bo‘yicha asosiy
kapital qiymati ikkiga bo’linadi. Qiymatining mahsulotga o‘tgan qismi tovarlar va
xizmatlar bilan birga muomalada bo‘ladi va doiraviy aylanish jarayonida tovar
shaklidan pul shakliga o’tadi hamda qoplash fondi shaklida asta-sekin jamg‘ariladi.
Mahsulotga o’tmagan qismi ishlab chiqarish doirasida mavjud bo‘lgan asosiy
kapitalida gavdalanganicha qolaveradi. Iste’mol qilingan mehnat predmetlari
qiymati to‘la-to‘kis aylanib, yangi mahsulotlar qiymati tarkibiga kiradi.
4. Qayta tiklanish usuli. Qayta tiklanish usulida asosiy kapitalning ishlab chiqarish
natijalariga o’tkazilgan qiymati, bu vositalar bir qator doiraviy aylanishlarni o‘z
ichiga olgan muayyan davr davomida yeyilib, ishdan chiqqandan keyin pul
shaklidan yangi asosiy kapital shakliga aylanadi. Aylanma capital har bir doiraviy
aylanishdan keyin ashyoviy-buyum shaklida qaytib tiklanadi.
Tadbirkorlik kapitali o‘z harakatida ishlab chiqarish va muomala
bosqichlarini bosib o‘tadi. Shu sababli uning aylanish vaqti (Av) ishlab chiqarish
vaqti (Iv) va muomala vaqti (Mv) yig‘indisidan iborat:
26

Av=Iv+Mv
Sarflangan mablag ‘larni ishlab chiqarish jarayonida bo‘lish vaqtida, ya’ni
ishlab chiqarish vositalari sotib olingandan tayyor tovar bo‘lgan davrgacha o‘tkan
vaqt ishlab chiqarish vaqtini, muomala jarayonida bo‘lish vaqti,ya’ni ishlab
chiqarish vositalari sotib olish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt
muomala vaqtini tashkil etadi. Ishlab chiqarish vaqti uch qisimdan iborat bo‘ladi:
1) b е vosita m е hnat jarayoni yoki ish davri (Id);
2) turli tanaffuslar davri (TD)
3) ishlab chiqarish vositalarning ishlab chiqarish zaxiralarida bo’lish davri
(ZD).
Demak:
Iv=Id+Od+Zd
Ish davri – ishlab chiqarish vaqtining asosiy tarkibiy qismidir. Bu vaqt
davomida mahsulot m е hnatning b е vosita ta’siri ostida bo’ladi. Ish davrining
uzunligi ishlab chiqariladigan mahsulot xususiyatiga, qo‘llaniladigan m е hnatning
miqdori va uning unumdorligi darajasiga bog‘liqdir.
Tanaffuslarni tabiiy jarayonlarning m е hnat buyumlariga ta’sir ko‘rsatish
zarurligi va tashkiliy tavsifdagi sabablar taqozo etadi. Birinchi holda, m е hnat
buyumlari u yoki bu darajada uzoq davom etadigan jismoniy, kimyoviy va
biologik jarayonlarning ta’siri ostida bo‘ladi (quritish, achitish va shunga o‘xshash
jarayonlar). Bunda m е hnat jarayoni qisman yoki to‘liq to‘xtaydi, ishlab chiqarish
jarayoni esa davom etadi. Tashkiliy sabablarga ko‘ra tanaffuslar vaqti
korxonalarning ish r е jimi bilan, shuningd е k ishlab chiqarishni tashkil qilish
xususiyatlari bilan b е lgilanadi.
27

Ishlab chiqarish vositalarning zaxira va ehtiyotlar sifatida bo‘lish vaqti – bu
ularning ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash uchun zarur
bo‘lgan davrdir. T е z quritadigan, t е z achitadigan, umuman t е xnologik jarayonlarni
t е zlashtiradigan yangi t е xnika va t е xnologiyalarning qo‘llanilishi tanaffus
davrining va binobarin ishlab chiqarish vaqtining qisqarishiga olib k е ladi.
Transport shaxobchalarini rivojlantirish, xo‘jalik aloqalarining samarali
tizimini b е lgilash, ishlab chiqarish vositalari bozorini shakllantirish,
ehtiyojlarni puxta hisobga olish , muomala vaqtini qisqartirish uchun muhim
ahamiyatga ega.
Kapitalning aylanish tezligi ulardan foydalanish samaradorligiga jiddiy ta’sir
qilad. Aylanish tezligi muayyan davr ichida (A) qilingan aylanishlar soni (n) yoki
bir aylanishning uzun-qisqaligi (a) bilan belgilanadi:
n=A/a;
a=A/n.
2.3 Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish
Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish
samaradorligi. Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta’siri ostida
shakllanadi. Ular orasida asosiy kapitalning tarkibi (tarmoq tarkibi, turlar bo‘yicha
tarkibi); asosiy kapitaldan foydalanish va uni taqsimlash samaradorligi, eskirgan
m е hnat vositalarini yangilari bilan amashtirish yo‘llari va usullari muhim
ahamiyatga ega.
Asosiy kapitalning tarmoq tarkibi ularning ayrim tarmoqlar bo‘yicha
taqsimlanishi va har bir tarmoqning kapitalining umumiy qiymatidagi hissasi bilan
tavsiflanadi. Agar asosiy kapital tarkibida ko‘proq texnika taraqqiyoti va ishlab
chiqarish samaradorligini belgilaydigan tarmoqlarning ulushi oshsa, ularning
tarmoq tarkibining yaxshilanganligini bildiradi.
28

Asosiy kapitalning turlari bo‘yicha tarkibi ular har bir turining kapital
umumiy qiymatidagi hissasi va nisbati bilan tavsiflanadi.
Asosiy kapitalning ayrim turlari ishlab chiqarishda o‘z ishtiroki bo‘yicha bir
xil rol o‘ynamaydi. Agar binolar asosan ishlab chiqarish jarayonining bir m е ’yorda
borishini ta’minlab, m е hnatning umumiy sharoitini tashkil qilib, ishlab chiqarish
samaradorligiga bilvosita ta’sir ko‘rsatsa, m е hnat qurollari (ish mashinalari,
uskunalar, va boshqalar) ishlab chiqarish jarayonida faol rol o‘ynaydi va ishlab
chiqarish samaradorligiga b е vosita ta’sir ko‘rsatadi.
Asosiy kapitalning mulk shakllari bo‘yicha tarkibi, kapitalning umumiy
qiymatida har bir mulk shaklining hissasi bilan tavsiflanadi.
Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish o‘zaro bog‘langan ichki
jarayonga: asosiy kapitalning qisqarishi ya’ni amortizatsiya jarayoni va
amortizatsiya fondidan mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun
foydalanishga tayanadi.
Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ularni
foydalanish jarayonida va harakatsiz turishi natijasida, tabiiy kuchlarning ta’sirida
jismoniy eskirish. Mehnat vositalari jismoniy eskirish binoan birga ma’naviy
jihatdan ham eskiradi.
Ma’naviy eskirishning ikki xil turi mavjud bo’lib, u bir-biridan farq
qiladi. Ma’naviy eskirishning birinchi turi mehnat vositalari tayyorlanadigan
tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshganligi natijasida ular qiymatining
pasayishida ifodalanadi. Bu ishlab turgan uskunalarni yangilari bilan
almashtirishni zarur qilib qo‘ymaydi, chunki ishlab turgan va yangi uskunalarning
texnika darajasi bir xil bo‘lib qolaveradi.
Ma’naviy eskirishning ikkinchi turida ancha mukammal, arzon va unumli
mashinalarning ishlab chiqarishga kirib kelishi bilan ilgari o‘rnatilgan mehnat
29

vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lmay qoladi va yangilari bilan
almashtiriladi.
Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning bir
qismi amortizatsiya fondi yordamida qoplanadi. Amortizatsiya asosiy
kapital eskirib borishiga qarab , uning qiymatini asta-sekin (qayta tiklash
maqsadlarida) ishlab chiqarilgan mahsulotga o‘tkazish, asosiy kapitalni
keyinchalik qayta tiklash maqsadlarida mahsulotning amortizatsiya miqdoriga teng
qismini jamg‘arish jarayonidan iborat. Amortizatsiya normasi amortizatsiya
ajratmalari yillik summasining shu asosiy kapital qiymatiga nisbatan aniqlanadi va
foizda ifodalanadi. Amortizatsiya ajratmalarining umumiy normasi asosiy kapitalni
takror ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda ikki
qismdan iborat bo’ladi: bir qismi asosiy kapitalni to‘la qoplashga (qayta tiklashga),
ikkinchisi ularni qisman qoplashga (kapital ta’mirlashga) mo‘ljallanadi.
Amaliyotda umumiy yillik amortizatsiya normalarini (An) belgilashda
asosiy kapital qiymati (Kas) asosiy kapitalning harakat qilishi muddati davomida
kapital ta’mirlash uchun sarflar (Tk), eskirgan mehnat vositalarini tugatishdan
olingan mablag‘ (Mt) va shu vositaing xizmat davri (Xd) hisobiga olinadi:
An=Kas+Tk+Mt/Xdx100%
Agar amortizatsiya normalari oshirib yuborilsa, mahsulot tannarxini sun’iy
ravishda o‘stirib yuboradi, pasaytirilgan normalar esa asosiy kapital tiklanish
davrini kechiktiradi. Bu esa taraqqiyotga to‘siq bo ‘ladi. Jadallashtirilgan
amortizatsiya ajratmalarining yuqori normalarini belgilash orqali asosiy fondlar
qiymatini nisbatan qisqaroq vaqt ichida ro’yxatdan chiqrish imkonini beradi.
Odamda, jadallashtirilgan amortizatsiyani qo‘llash asosiy fondlarning aktif qismi
uchun ruxsat etiladi. Ammo, bu holat nafaqat asosiy kapitalning tezroq
yangilanishini, balki ishlab chiqarish xarajatlarini amortizatsiya ajratmalariga
to‘g‘ri keluvchi qismining olib ketishiga ham olib keladi.
30

Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligini oshishi, avvalo qo‘shimcha
kapital mablag‘ sarflanmasdan turib mahsulot hajmini ko‘paytirishda o‘z ifodasini
topadi:
S = M / Rs x 100%
IChs=F/Rx x 100%
Bir tomondan, milliy mahsulot yoki milliy daromadning o ‘sish sur’atlari
bilan, ikkinchi tomondan, asosiy kapitalning o‘sish sur’atlari o‘rtasidagi nisbat
milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligining
umumlashuvi ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.
Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligi ishlab chiqarilgan mahsulot
hajmi bilan asosiy kapital qiymati o‘rtasidagi aloqani aks ettirib, u o‘zaro bog‘liq
ikki ko‘rsatkich – kapitaldan olinadigan (Ks) va mahsulotning kapital sig‘imi (K
sig‘) ko‘rsatkichlari bilan ifodalandi.
Milliy iqtisodiyot miqyosida asosiy kapitaldan olinadigan samara darajasi
ishlab turgan asosiy kapitalning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan yalpi ichki
mahsulot yoki milliy daromadni, kapital sig‘imi darajasi esa ishlab chiqarilgan
milliy daromad yoki yalpi ichki mahsulotning bir so‘mi hisobiga asosiy kapital
qiymatining to‘g‘ri kelishini tavsiflaydi:
Ks=YaIM/Kas yoki Ks=MD/Kas
Ksig’ =Kas / YaIM yoki Ksig’ = Kas / MD
Korxona miqyosida kapitaldan olinadigan samara darajasi asosiy kapitalning
bir so‘mi evaziga korxona ishlab chiqaradigan mahsulot miqdori (M) bilan, kapital
sig‘imi esa korxonada ishlab chiqarilgan mahsulotning (M) bir so‘m hisobiga
qancha asosiy kapital qiymati to’g’ri kelishi bilan ifodalanadi.
31

Ksamarasi=M/Kas;Ksig’.kor=Kas?/M
Korxonadagi mehnat vositalarining ayrim turlaridan foydalanish
samaradorligi natural ko’rsatkichlar yordami bilan aniqlanadi. Masalan, bir to‘quv
dastgohida metr hisobida bir kunda to ‘qilgan mato, bir avtomobilda bir kunda
tonna hisobida tashilgan yuk va hokazo.
Asosiy kapital (fondlar) harakati aylanma kapital va muomala mablag‘lari
harakati bilan uzviy bog‘liq. Shu sabali aylanma kapital va (oshirish) aylanma
mablag‘lardan foydalanish samaradorligini aniqlash va uni oshirish omillarini
ko‘rsatib berish muhim ahamiyatga ega.
Aylanma kapitaldan foydalanishning umumlashuvchi ko ‘rsatkichi
hisoblangan iqtisodiyot miqyosida mahsulotning material sig’imi (Msig’) mahsulot
yaratishda iste‘mol chilingan aylanma kapital qiymatining yalpi ichki mahsulot
(YaIM) yoki milliy daromadga (Md) nisbati orqali aniqlanadi.
Msig’= Ak/MD
Korxona miqyosidagi material sig‘imi (Msig‘.korx) unda iste’mol qilingan
aylanma kapital qiymatining ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga nisbati orqali
aniqlanadi:
Msig‘=korx=AK/M
Sarflangan aylanma kapital birligi hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdori material sig‘imi ko‘rsatkichiga teskari miqdordir. Aylanma mablag ‘lardan
foydalanish samaradorligi u bilan aylanma kapital o‘rtasidagi nisbatga bog‘liqdir.
Bevosita ishlab chiqarish jarayonida band bo‘lgan aylanma kapitalning salmog‘i
qanchalik ko‘p bo‘lsa, aylanma mablag‘lardan shunchalik samarali foydalaniladi.
32

Amaliyotda aylanma mablag‘lardan foydalanish samaradorligi ularning
aylanish koeffitsienti bilan o‘lchanadi. Bu koeffitsient bir yil ichida sotilgan
mahsulot qiymatining aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik summasiga nisbati
sifatida aniqlanadi.
Aylanish davri (a) yildagi kunlar sonining aylanishlar soniga (n) nisbati bilan
aniqlanadi:
a=360/n(18)
Aylanma mablag‘lar akslanishini tezlashtiradigan asosiy omil ishlab
chiqarish vaqtini avvalo ish davrini , shuningdek, muomala vaqtini qisqartirishdir.

33

XULOSA
Bugungi kunda jamiyatimiz hayotining hamma bo‘g‘inlarini qamrab olgan
tub iqtisodiy islohotlar jarayonining asosiy negizini kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik rivoji belgilab beradi. Xulosa, qilib aytish mumkinki, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi bilan mamlakatimizda o‘rta mulkdorlar
sinfini shakllantirish vazifasini bevosita hal qilishga erishamiz. Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy daromad
manbai bo‘lgan muhim sohaga aylanadi. Yana quyidagi xulosalarga ham kelish
mumkin.
Bugungi kunda iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlardagi o‘zgarishlarning bosh
yo‘nalashlarini belgilovchi tub iqtisodiy islohotlar jamiyat taraqqiyotiga zamin
yaratadi. Bu islohotlar mohiyatini, tuzilmasini, davomiyligini va samarasini kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati qonuniyatlari o‘zida ifoda etadi. Bu
qonuniyatlar tizimi nazariya va amaliyotdagi sifatiy o‘zgarishlarning o‘zaro
aloqadorligida, ularning samaradorligida, tadbirkorning jamiyatdagi bosh ―ichki
kuchi bo‘la olishi, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni yechishdagi roli, ishlab
chiqarishni tashkil etish va boshqarishda, milliy iqtisodiyot
raqobatbardoshligini oshirishda , rivojlanishda demokratik tamoyillarning
mustahkamlanishida o‘zini namoyon qiladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatiga marketingni
qo‘llanilishining xos qonuniyatlar tizimini bilish shuning uchun ham zarurki,
ulardan foydalanishning samarali mexanizmini ishlab chiqish orqali bu faoliyatni
rivojlantirish bilan bog‘liq tub iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish mumkin bo‘ladi.
Bunday mexanizmni shakllanib borishida asosiy yo‘nalishlar sifatida quyidagilarni
kiritish mumkin: yuqori saviyadagi xizmatini tashkil etish, sanoatni afzal
yo‘nalishlar bo‘yicha o‘sishini davlat tomonidan rag‘batlantirish va innovasion
jarayonlarni, jumladan, kichik ishlab chiqarish loyihalariga investisiya ulushini
34

ko‘paytirish, soliqqa tortish tizimidagi siyosatni yumshatish, aholi mablag‘larini
kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik faoliyatiga jalb qilishni rag‘batlantirish, tovar, moliyaviy
va axborot texnologiyalari bozorlarini, tashqi iqtisodiy faoliyatni yengillashtiruvchi
shart-sharoitlar yaratish va hakozalardir.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga
solish miqyosi jamiyatda amal qilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy
xususiyatlarga bog‘liq ravishda olib borilishi lozim. Shu bilan birga,
iqtisodiyotdagi modernizasiyalash sharoitida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning umumiy qonuniyatlari quyidagicha
belgilanishi lozim:
- iqtisodiy hayotda davlatning ishtiroki shunday me‘yorda olib borilishi zarurki, bu
holat kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ustunlikka erishib borishiga yordam
bersin ;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini istiqbolda rivojlantirish uchun
davlatning kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatiga bevosita aralashuvi
qisqarib borishi lozim;
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hamda bu jarayonni
sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarishda bosh harakatlanuvchi kuch- bu tadbirkor
shaxs hisoblanadi. Shuning uchun, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish asosan
inson omilini faollashtirishdan, tadbirkorlik qonuniyatlarini chuqur anglagan va
ulardan tub islohotlar uchun mohirona foydalana oladigan, jamiyatda tadbirkorlik
ruhi bilan yangi sifatlar bag‘ishlay oladigan shaxslarning shakllanishi bilan
bog‘liqdir.
35

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning hamma
qonuniyatlari va unsurlari kashf etib bo‘lindi, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni yuritishga xos usullar o‘zlashtirildi va bu qonuniyatlardan ongli

ravishda foydalanishning bakamu-ko‘st mexanizm yaratilgan deb xulosaga
kelishga hali barvaqtdir. Mamlakatimiz iqtisodiyoti bu yo‘lning boshlanishida
turibdi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati qonuniyatlarini yaxlit bir
tizim sifatida tadqiq etish lozim.

36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi – T.: O ‘ zbekiston, 2014,- 46b .
2. O ‘ zbekiston Respublikasi 2017-yil 17-May “Tadbirkorlik faoliyatini
rivojlantirish to ‘ g ‘ risida”gi qonun; “ Lux.uz”.
3. O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti “Tadbirkorlikning iqtisodiy
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori 2017-2021 yillarga.
4. Mirziyoev. S h . M . Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. - 592 b.
5. Mirziyoev Sh. M. “Xalqimizning roziligi bizning faolyatimizga berilgan
eng oliy bahodir” 2- jild “ Toshkent: O‘zbekiston”, 2019 - 592 bet
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo ‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni
7. Мирзиёев Ш.М. Янги Узбекистон стратегияси [Матн] / Ш.М.
Мирзиёев. - Тошкент: “0‘zbekiston” нашриёти, 2021. - 464 б.
8. Ўзбекистон Республикаси Президенти 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-
сонли “2022- 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт
стратегияси тўғрисида” Фармони
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
murojaatnomasi 22.12.2017 y.
10. Xodiyеv B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.:
Barkamol fayz-media, 2017. – 783 bеt.
11 . Макконнелл К . Р ., Брю С . Л ., Флинн Ш . М . Экономикс : принципы ,
проблемы и политика : Учебник : Пер . с англ . 21- е изд . М .: ИНФР А - М , 2019 . -
1152. с.
1 2 . Ulmasov A., Vaxobov A.B. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
“Iqtisod-moliya” 2014. — 480 bet.
1 3 .Tursunov A.M. Iqtisodiyoti . O‘quv qo‘llanma.- T: “Ilm-Ziyo-
Zakovat”, 2021, 414 bet .

37

Internet saytlari
1. www.mineconomy.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat
vazirligi sayti.
2. www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
3 . www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti.
4 . www. soliq.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi sayti.
5 . www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.

38

Tadbirkorlik_bozor_iqtisodiyotining_harakatlantiruvchi_omilidir (2)

Sotib olish