• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 804.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Январь 2025
Расширение doc
Категория Психология

Продавец

Misha Khan

Дата регистрации 22 Январь 2025

7 Продаж

Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari

hodisalar va jismlar haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi. U aniq va mavhum bo‘lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu jism yoki o‘xshash jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar yig‘indisi ajratilgan bo‘lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday tushunchalarga shahar, g‘oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir alohida belgi ajratilib, va bu belgi o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida jism sifatida o‘rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi. Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim belgilar deb, jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent, baykal ko‘li va boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki, jismlar sinfiga, bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Masalan, samolyot, davlat, korxona, institut va h.k. Tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlariga, tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so‘zda o‘z ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa faqatgina ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra ko‘proq umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi. Hukm – jismlar va hodisalar o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi», inkor etishga – «suvda hech qanday yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish mumkin. Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm: «bu odam hech qachon aldov yo‘liga kirmaydi». Xususiy hukm: «ba’zi metallar suvdan 14 to‘g‘ri keladi. Ko‘pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga bo‘lish klassifikatsiya yoki turkumlarga bo‘lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada kitoblar muqovasiga, shakliga, mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab turkumlarga bo‘lish mumkin. O‘quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari bo‘yicha, ulgurishlariga kabilarga qarab turkumlarga bo‘ladilar. Tizimga solish shundan iboratki , bunda ayrim narsalar, faktlar, hodisa va fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi tutgan o‘rniga yoki mantiqiy tartibda joylashtiriladi. Shu sababli makon, xronologiya va mantiqiy belgilar asosida tizimga solish turlari ajratiladi. Mebelning xonadagi joylashtirilishi, daraxtning boqqa o‘tqazilishi makoniy tizimga na’muna bo‘la oladi. O‘tmishda bo‘lib o‘tgan voqealarning xronologik tartibda joylashtirilishi shu voqealarning vaqtiga qarab tizimga solishning namunasi bo‘la oladi. Matematikaga, falsafaga, mantiqqa doir darsliklarda ilmiy materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning namunasidir. 1.3. Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati Tafakkur muammosi xorij psixologiyasida keng doirada tadqiq qilinib, atroflicha bilimlar va ma’lumotlar zahirasi to‘plangan. Aynan keltirilgan ma’lumotlarda tafakkur tushunchasi turli nuqtai nazarlardan tahlil qilinadi. Nemis faylasufi Martin Xaydeger (1889-1978) tushunish uchun o‘z diqqatimizni qarata olsakkina blz fikrlashga o‘rganamiz - deb yozadi. Uning fikricha, narsa va voqealarning mohiyatini tushunish, anglab yetish, inson fikrlash jarayonida muhim o‘rin egallaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa insonni fikrlashga undaydi. Tushunishni talab qiladigan narsa hech qachon biz tomonimizdan aratilmaydi 3 . Xaydegerning fikricha, tafakkur mavjudligining asosiy xislati bu tasavvurdir. Tafakkur haqidagi ta’limotga asosan tasavvur fikrda ifoda etiladi. Shuning uchun ham tafakkur haqidagi ta’limotai logika, mantiq deb ataydi. K.L.Megrelidzening ta’kidlashicha, insondagi biror bir ruhiy hodisa ijtimoiy omilni hisobga olmasdan turib , to‘g‘ri tushuntirilishi mumkin emas. Bu 3 https://azkurs.org/umumiy-psixologiya-v9.html?page=3 19 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh. M . Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliaytining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. T.: «O‘zbekiston», 2017. – 102 b 2. Mirziyoyev Sh. M . Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T.: «O‘zbekiston», 2016. – 56 b 3. Mirziyoyev Sh. M . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: «O‘zbekiston», 2017. – 488 b 4. Mirziyoyev Sh. M . Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: «O‘zbekiston», 2017 5. G‘oziev E. Oliy maktab psixologiyasi. T. 1997 6. G‘oziev E. Psixologiya. T. 1994. 7. Karimova V. M. "Ijtimoiy psixologiya asoslari". - T., 1994 8. Karimova V. M. Auditoriyada bahs-munozarali darslarni tashkil etishning psixologik texnikasi. - T., 2000 9. Karimova V. M. Psixologiya. - T., 2002 10. Karimova V. M., Akramova F. Psixologiya. Ma’ruzalar matni - T., 2000 11. Karimova V. va b.q. Mustaqil fikrlash. - T.: SHarq, 2000 12. Karimova V., Sunnatova R. Mustaqil fikrlash bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil etish yuzasidan uslubiy qo‘llanma. - T.: SHarq, 2000 13. Брунер Д. С. Психология познания. - М., 1977 14. Грановская Р. М. Элементи практической психологи. СПБ, 1997 15. Дюи Д. Психология и педагогика мишления. - М., 1998 16. Лурия А. Р. Язик и мишление - М., 1979 17. ОлшанскT Б. Б. Практическая психология для учителей. М. 1994. 18. Психология. Учебник. - Под ред. А. Крилова - М., 1998 19. Рубинштейн С. Л. Основи обшей психологи. - М., 1998 37 tashqari , bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik ( bilish ) vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega . 1.2. Tafakkurning asosiy turlari, jarayonlari va sifatlari Tafakkurning ikki darajasi mavjud :   fahm-farosat – abstraksiyalardan foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy tafakkur , sog‘lom fikr , tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish, tasniflash layoqati ; aql   (dialektik tafakkur ) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama- qarshiliklarini anglab etadi . Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma shaklida keltirish mumkin (10.1 rasm ). 1. 1 rasm.   Tafakkurning  psixik  jarayon  sifatidagi  umumiy  xususiyatlari . 11 Shunday qilib, Vyursburg psixologiya maktabining namoyondasi O.Zels psixologiya tarixida birinchi bo‘lib tafakkurni jarayon sifatida eksprementni metodlar bilan tadqiq qilgan. Intellektuai operatsiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy jihatdan ta’riflab bergan, izchil ilmiy metodlarga asoslanib , o‘rganishga butun vujudi bilan intilgan psixologdir. Germaniyada psixologiyaning geshtalt psixologiya yo‘nalishi vujudga keldi. Uning, ko‘zga ko‘ringan namoyondalari qatoriga X.Eraifels (1859-1932), V.KeIer (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradi. Geshtaltchilar fikriga qaraganda, har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlari birgalikda aks ettirishdan ko‘lam jihatidan keng, mazmun jihatdan rang –barangdir. Geshtaltchilarning akslomatik xarakterga ega bo‘lgan ushbu tezislari mazkur ta’limot g‘oyasini ochib berishga xizmat qiladi. Geshtalt psixologiyaning markaziy nazariyasi har qanday psixologik jarayonlarning bosh mohiyati ularning sezgilarga o‘xshash alohida elementlari emas, balki konfiguratsiya shakl yoki geshtaltchilarning yaxlit yaratishidan iborat. Geshtalt biologiyada tafakkur muammosining tadqiqoti keng qamrovli tarzda olib boriladi. V.Kelyorning fikricha, topshiriqni yechish mexanizmi quyidagilardan iborat: organizmning optik maydonidagi vaziyatlarining muhim elementlari bir butunlikni , ya’ni vaziyat elementlariga, geshtalt ichiga kirib, geshtaltga qaysi joyni egallashga bog‘liq ravishda yangi ahamiyat kasb etadi. Vaziyatning muhim elementlaridan namoyon bo‘luvchi geshtaltchilar muammosi vaziyatda organizmda ba’zi bir zo‘riqishlar ta’sirida vujudga keladi, topshiriqni yechish muammoli vaziyatning qismlari yangi geshtaltda yangi munosabatda idrok qilina boshlaganida tugallanadi. Masalani yechish aniq qadamlarni yuzaga keltiruvchi geshtalt sifatida maydonga chiqadi. Geshtaltchilarning ayrimlari "yo‘nalish" atamasini qo‘llab, uni o‘tmish tajribasi bilan bog‘lashga intiladilar. Shuningdek, ular "tafakkurning yevrestik metodlari" to‘g‘risidagi tushunchadan ham foydalanadilar. Bunda materialni , qo‘yilgan maqsadni, konfliktli holatlarni tahlil qilishni nazarda tutadilar, 21 MUNDARIJA Kirish…………………………………………………………………………3 I BOB Tafakkurning ilmiy-nazariy tahlili 1.1 .Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish……………………………...5 1.2 .Tafakkurning asosiy turlari, jarayonlari va sifatlari…………………..10 1.3 .Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati………………….…..…..19 II BOB Tafakkurning rivojlanish bosqichlari 2.1 .Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish………………23 2.2. O‘quvchilar tafakkurini o‘rganish metodlari…………………….…....28 Xulosa…………………………………………………………………….…35 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………36 2 ikkinchi signal tizimining bog‘lanishlari birinchi signal tizimidagi bog‘lanishlarga tayanadi. I.P.Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan o‘zaro o‘tkazish jarayonida hozir bo‘ladi, deb ta’kidlagan. Ikkinchi signal tizimi asosida, birinchi signal bilan o‘zaro ta’sir qilish jarayonida “dastlab umuminsoniy empirizm”ni va nihoyat odamning o‘z tevaragida olamni va uning o‘zini bilish uchun oliy qurol bo‘lgan fanni yaratuvchi maxsus insoniy, oliy tafakkur voqe bo‘ladi. Tafakkurning muayyan bir narsaga qaratilishi uchun nerv - fiziologik asos bo‘lgan orientirovka refleksi tafakkur jarayonlarida katta rol’ o‘ynaydi. Tafakkur jarayoni insonning bilishga bo‘lgan ehtiyojlari , tevarak -atrofdagi olam va turmush to‘g‘risidagi o‘z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkur ob`ektini anglashi (bilish) tafakkur jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o‘zi idrok qilayotgan, tasavvur qilayotgan narsalar to‘g‘risida fikr qiladi. SHuning uchun tushunchalar, narsalarning butun bir sinfi (turkumi) to‘g‘risida fikr qiladi. Odam o‘z tafakkuri to‘g‘risida va boshqa psixik jarayonlar to‘g‘risida, shuningdek o‘ziga xilma xil ob`ektiv xususiyatlari to‘g‘risida fikr qiladi, ya’ni bo‘lar tafakkur ob`ekti bo‘ladi. Bir narsaga tayanmagan quruqdan - quruq tafakkur bo‘lishi mumkin emas. Taqqoslash, tahlil va sintez, abstraktsiya va umumlashtirish, tasniflash va tizimga solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Bizda yangi hukmlar ana shu operatsiyalar jarayonida hosil bo‘ladi, real olamdagi narsalar va hodisalar to‘g‘risidagi tushunchalar vujudga keladi. Taqqoslash . Taqqoslash shunday bir aqliy operatsiyadirki, bu operatsiya ayrim narsalar o‘rtasidagi o‘xshashlikni yoki tafovutni, tenglikni yoki tengsizlikni, bir xil yoki qarama - qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Narsalarning o‘xshashligi yoki tafovuti dastlab bevosita sezgilarda va idroklarda aks etadi. Taqqoslash fikr qilish jarayoni idrok qilinayotgan narsalarning o‘xshashligi yoki tafovutni aniqlash lozim bo‘lganda, yoxud sezgilarda va idrokda bevosita aks etmagan o‘xshashlik va tafovutni topish lozim bo‘lgan hollarda hosil bo‘ladi. Amaliy taqqoslash bir narsani ikkinchi bir narsaga solishtirib ko‘rilayotganda, 16 to‘plami tayyorlanadi. Ularning har birida 2 tadan mahsuldor tafakkurni , 1 tadan qayta tiklovchi tafakkurni talab qiladigan vazifalar bo‘lishi kerak. Tekshiriluvchilar - tajriba va nazorat guruhlariga bo‘linadi. Tajribaning birinchi bosqichida har bir guruh uchun bir xil vazifalar beriladi. Ammo ularga turlicha ko‘rsatma (instruktsiya) beriladi. Natijalarni tahlil qilishda har bir tekshiriluvchining javobi alohida-alohida tahlil qilinib 3 ballik tizim bo‘yicha baholanadi. 3-ball - faqat 1 marta uchragan javob uchun. 2- ball - 3 - 5 marta uchragan javob uchun. 1-ball - 5 martadan ortiq bo‘lgan javoblar uchun. Tekshiriluvchilarning javoblari mikdoriy va sifat jihatdan tahlil qilinib, ko‘rsatmaning masala yechish sifatiga ta’siri haqida xulosa chiqarish mumkin 5 2.2 .O‘quvchilar tafakkurini o‘rganish metodlari DJ. RAVENNING «PROGRESSIV MATRISALAR» TESTI 412-22-GURUH TALABASI JABBOROVA DILNURA Tadqiqotimiz 30ta sinaluvchida o‘tqazilganda A-seriyada natijalariga ko‘ra guruhda o‘rtacha 3%,yuqori 7%,quyi 1% bilan natija ko‘rsatdi. 5 https://azkurs.org/tafakkurning-eksperimental-usullar-yordamida-tadqiq-etilishi.html?page=2 29 og‘irroq». Umumiy hukm: «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan suyuqlikka teng bo‘lgan bosim ta’sir ko‘rsatadi». Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin va soxta bo‘lishi mumkin. C hin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi» chin hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lmagan aloqani ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar emas». Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning yonuvchanligi ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu moddaning yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin. Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan : « barcha metall ar – elektr o‘tkazuvchi . Qalay – metall bo‘lgani uchun , qalay – elektr tokini o‘tkazadi ». Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan foydalanadi . Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qoidalar va qonunlar o‘rnatish usuli . Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ong jarayoni tariqasida sodir bo‘ladi. Bosh miyaning biror uchastkasidagi faoliyat emas, balki butun bosh miya po‘stining faoliyati mana shu jarayonning nerv - fiziologik asosidir. Tafakkur faoliyati uchun avvalo analizatorning miyadagi uchlari o‘rtasida vujudga keladigan murakkab bog‘lanishlar muhim ahamiyatga egadir. Analizatorning bosh miya po‘stidagi uchastkalari bir - biridan keskin ajralgan holda emas, balki bir - biriga tutashib, bir - biri bilan chambarchas bog‘lanib ketganligi sababli mazkur bog‘lanishlarning vujudga kelishi osonlashadi. Ikkinchi signal tizimida muvaqqat bog‘lanishlar vujudga kelishi, yuqorida aytib o‘tilganidek, tafakkurning maxsus nerv -fiziologik mexanizmlaridir. Bunda 15 masalan: bir qalamni ikkinchi bir qalamga, o‘lchov chizig‘ini taxtaga va shu kabilarga solishtirib ko‘rilayotganda sodir bo‘ladi. Taqqoslash tasavvur qilinayotgan yoki o‘ylanilgan narsalarni bir -biriga fikran solishtirib ko‘rish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Psixologiyani o‘rganayotgan vaqtimizda biz hamisha ayrim psixik hodisalarni bir - biri bilan taqqoslaymiz va ulardagi o‘xshashlikni, tafovutni topamiz. Ayrim kishilarni bir -biriga taqqoslab, ularning qobiliyatida, xarakterida, qarashlarida tafovut yoki o‘xshashlik topamiz. Sintez va tahlil . Analiz (tahlil) narsa - buyumlarni, hodisalarni, jarayonni tarkibiy belgilari, elementlariga, qismlariga bo‘lish demakdir. Tahlil jarayonida butunning uning qismlariga, uning elementlariga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Tahlil ob`ektlari amalda ajratib bo‘lmaydigan elementlarga yoki belgilarga bo‘lishda ifodalanishi mumkin. Bu fikriy tahlil, ya’ni fikrda qilinadigan tahlildir. Psixologiyani o‘rganayotganimizda har bir psixik hodisani bir-biri bilan taqqoslabgina qolmasdan, balki shu bilan birga tahlil ham qilamiz. O‘qish mashg‘uloti vaqtida tafakkurning tahlil qilish faoliyati katta o‘rin tutadi. Chunonchi , savod o‘rgatish, nutqni tahlil qilishdan: gapni so‘zlarga, so‘zlarni bo‘g‘inlarga, bo‘g‘inlarni tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani yechish tahlil qilishdan, dastlab bir qancha ma’lum sonlarni, so‘ngra esa noma’lum sonlarni topishdan boshlanadi. Sintez tahlilning aksi yoki teskarisi bo‘lgan tafakkur jarayonidir. Bu jarayon ob`ektning ayrim elementlarini, qismlarini, belgilarini bir butun qilib qo‘shishdan iboratdir. Sintez jarayonida murakkab bir butun narsa yoki hodisa tarkibiga kirgan elementlar yoki qismlar tariqasida olingan buyum va hodisalarning shu murakkab bir butun narsa yoki hodisaga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Sintez elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib qo‘yishdan iboratdir, tahlil amaliy bo‘lgani singari sintez ham amaliy bo‘lishi mumkin. Tahlil singari sintez ham o‘qish jarayonida katta o‘rin tutadi. Masalan: o‘qishga o‘rgatish vaqtida tovushlar va harflardan bo‘g‘inlar, bo‘g‘inlardan so‘zlar, so‘zlardan gaplar tuziladi. Mana shuning o‘zi sintezdir. 17 ta’sir etish xossalarini bevosita kuzatish yoki hissiy obrazlar yordamida aniqlash imkoniyati yo‘q 4 . 4 https://hocday.com/psixologiya-va-yoshlar-psixologiyasi-fanidan-tayyorlagan-musta.html?page=26 23 Dastlabki tajribalar Vyurtsburg psixologiya maktabi namoyondalari tomonidan o‘tkazilgan. Hozirda eksperimental tadqiqotlar ta’sirida tafakkur bir qancha fikrlash jarayonlari (rejalashtirish, loyihalashtirish , oldindan aytish, baholash, tushunish, xulosa chiqarish) va operatsiyalari (analiz, sintez, umumlashtirish , taqqoslash) dan iborat aqliy harakat deb qaralmoqda. Tafakkurni kuzatish yo‘li bilan o‘rganish mumkinmi? Tafakkurning boshlang‘ich holati muammoli vaziyatdir. Bunday muammoli vaziyatlar tafakkurning bosqichli tabiatga ega ekanligini ifodalaydi. Ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan fikrlash jarayonining quyidagi bosqichlari ajratilgan: 1) muammoning vujudga kelishi, (sub’ekt maqsadga erishish uchun o‘zining bilimlari ko‘lami yetarli emasligini anglaydi). 2) muammoli vaziyatning tahlili, sub`ekt muammoli vaziyatdagi axborotlarni tahlil qiladi. 3) maqsadga erishish usullari haqidagi farazni shakllantiradi (bu nisbatan maxsuldor bosqich bo‘lib, sub`ekt yangi axborotlarni faraz va metod shaklida yaratadi). 4) farazni tekshirish, ilgari surilgan faraz va yechim usullari nazorat qilinadi , baholanadi, tekshirib ko‘riladi. Tafakkur va nutqning o‘zaro bog‘liqligi avvalo fikrlash jarayonining til orqali ifodalanishida namoyon bo‘ladi. Hozirgi kunda so‘z va uning mazmuniy tomonini o‘rganish maqsadida assotsiativ eksperimentdan foydalaniladi. Assotsiativ eksperimentning barcha turlari uchun xos bo‘lgan xususiyat, ularda natijaning asosiy ko‘rsatkichi sifatida reaktsiya vaqti hisoblanadi. Bu mezonlar nutq-fikrlash jarayonining dinamikasini o‘rganish imkonini beradi. Assotsiativ reaktsiya vaqti nerv jarayonlarining o‘tish tezligini ifodalaydi. Eksperimental psixologik tadqiqotlarda aniqlanishicha o‘tgan tajriba fikrlash jarayoniga faqat ijobiy emas, balki salbiy ham ta’sir etishi mumkin. M.Vertgeymerning fikricha, bolalarda o‘tgan tajriba ijodiy tafakkurga salbiy ta’sir qiladi. Ta’lim va amaliy faoliyat jarayonida inson muammolarni yechishning cheklangan usullarini o‘zlashtirsa, tuzilishi har xil bo‘lgan vazifalarni yechishda 27 qo‘zg‘atuvchilarning kuchi va ketma-ketligi, shuningdek, turli sezgi a’zolarining ularga bo‘lgan javoblari aniq hisobga olinadi. Xotirani o‘rganishda eslab qolgan materialning miqdori va sifati aniq hisobga olinadi; turli yo‘llar bilan esda saqlash (to‘liq, qismlarga bo‘lib, ovoz chiqarib, «o‘ziga», takrorlar soni va boshqalar), so‘ngra barcha ma’lumotlarni taqqoslash orqali u yoki bu turdagi materialni va boshqa qonuniyatlarni samarali esda saqlash shartlari o‘rnatiladi. Birinchidan eksperimental tadqiqotlar psixik jarayonlar (birinchi sezgilar)da amalga oshirilgan o‘n to‘qqizinchi o‘rtalari ichida. M.Veber va. G.Fexner birinchi eksperimental psixologik laboratoriyalar tashkil etildi. V.Vundt (in. N. Germaniya), va keyinchalik -. V.M.Bekhterev va. Ali-Karskiy (Rossiyada). M.Lange (Ukrainada). Psixologiyada laboratoriya tajribasini rivojlantirishda, masalan, ishlab chiqilgan xotirani o‘rganish usullari muhim rol o‘ynadi. Laboratoriya psixologik eksperimentining katta afzalligi shundaki , u nafaqat sub’ektlarning tashqi harakatlari va bayonotlarini, balki ichki (yashirin) fiziologik reaktsiyalarni ham hisobga olish imkonini beradi: miyaning elektr potentsialidagi o‘zgarishlar, faoliyatdagi o‘zgarishlar, yurak va qon tomirlari, proprioseptiv va miokenetik reaktsiyalar va boshqalar. Bu fiziologik reaktsiyalarni aniqlash. Videoqo‘ng‘iroq maxsus jihozlar yordamida amalga oshiriladi. Umuman olganda , eksperimentda o‘rganilayotgan hodisaning tabiati va tadqiqot maqsadlariga qarab, ma’lum texnik vositalar yoki eksperimental vaziyatning boshqa modellashtirish elementlari qo‘llaniladi. Laboratoriya tajribasi natijalari har doim quyidagi xususiyatlarni hisobga olgan holda tahlil qilinadi: 1) eksperimental vaziyatning sun’iyligi; 2) eksperimental jarayonning analitikligi va mavhumligi; 3) eksperimentator ta’sirining eksperimentning borishi va natijalariga murakkablashtiruvchi ta’siri . Bundan tashqari , eksperiment har doim u yoki bu metodologik vositalar bilan to‘ldiriladi, bu eksperimentning tadqiqot tekisligini kengaytirish va tadqiqot samarasini butunga oshirish imkonini beradi. Kuzatish va eksperiment o‘rtasidagi oraliq shakl bo‘lgan tajribaning o‘ziga xos versiyasi taklif qilingan tabiiy eksperiment usulidir. O.Lvakurskiy 25 I BOB. TAFAKKURNING ILMIY-NAZARIY TAHLILI 1.1. Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish Tafakkur inson aqliy faoliyatining yuksak shaklidir. Insonda tafakkur bo‘lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo‘lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o‘z atrofidagi olamda bo‘lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olamni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to‘g‘risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo‘ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo‘lishini, bo‘lar haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg‘on ekanligini belgilashda o‘z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo‘ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi in’ikosining o‘zi chinakam bilim bo‘ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib , g‘arbga botayotganini hammamiz ko‘ramiz (idrok qilamiz). Biz yerni qimirlamay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyati natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o‘tkazish va matematika yo‘li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki yer o‘z o‘qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to‘g‘risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to‘g‘ri kelmas ekan. Voqelikni to‘g‘ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo‘lgan hukmlar va tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi 1 . Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo‘l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda , idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to‘laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo‘lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog‘lanish va 1 https://muhaz.org/1-tafakkur-haqida-umumiy-tushuncha-tafakkur-jarayonlari.html 5 III Internet saytlari 1. https://muhaz.org/1-tafakkur-haqida-umumiy-tushuncha-tafakkur- jarayonlari.html 2. https://mbaza.uz/taqdimotlar/tafakkur/ 3. https://azkurs.org/umumiy-psixologiya-v9.html?page=3 4. https://reja.tdpu.uz/shaxsiyreja/content/120/html/ 102991/10.mavzu.Tafakkur.htm 38 munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Masalan: bizga ma’lumki, agar yorug‘lik nuri shisha prizma orqali o‘tkazilsa bu nur spektorni yetti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni biz idrok qilamiz (ko‘zimiz bilan ko‘ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa aniqki , bu nurlardan bo‘lak yana boshqa nurlar ham bor. Bu nurlar infraqizil, ultrabinafsha nurlar deb ataladi. Bu nurlarni biz ko‘rmaymiz. Bunday nurlarni borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur qilishimiz mumkin bo‘lgan ko‘pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to‘g‘risida faqat fikr yurita olamiz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni idrok qilamiz, tasavvur qilamiz , ammo umuman stol va stul to‘g‘risida fikrlashimiz mumkin. Umumlashtirish natijasida bir hukmning o‘zida ayni vaqtda yakka bir narsa to‘g‘risidagina fikr qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning butun bir turkumi to‘g‘risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O‘zbekistonning hamma fuqarolari qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to‘g‘risida hukm qilmasdan, balki O‘zbekistonning hamma fuqarolari to‘g‘risida fikr yuritamiz. Narsa yoki hodisalar to‘g‘risidagi eng muhim bog‘lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami bilan ochiladi. Siz qalamni barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda ushlab turibsiz. Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalam stol ustiga to‘shadi, uning taqillagani eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilamiz va ularni xuddi shu tartibda tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma’lum vaqt ichida birin - ketin sodir bo‘lishini idrok qilamiz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy bog‘lanishdagi chuqurroq sabablar va bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi. Biz hodisalarning birin - ketin o‘tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz , balki birinchi hodisa bo‘lgani uchun ikkinchi hodisa ro‘y berdi, undan keyingina hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro‘y berganligi uchun (qalam stolga urilgani uchun) sodir bo‘ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi hodisaning ro‘y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma’lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir bo‘lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o‘rtasida sabab - natija tariqasida 6 Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Kishining butun hayoti uning oldiga hamisha jiddiy va kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalar va muammolarni qo‘yadi. Bunday muammolarning, qiyinchiliklarning, tasodiflarning yuzaga kelishi atrofimizdagi voqelikda hali juda ko‘p no‘malum, tushunib bo‘lmaydigan kutilmagan, yashirin narsalar borligidan dalolat beradi. Tafakkur shuning uchun ham zarurki, hayot va faoliyat davomida har bir individ narsalarning qandaydir yangi, ilgari ma’lum bo‘lmagan xususiyatlariga duch keladi. Tafakkur hamisha hali bilib olinmagan yangilikning ana shunday cheksiz chuqur jihatlariga qaratilgan bo‘ladi. Har bir odam tafakkur qilar ekan buning bilan shu paytgacha qandaydir yangilikni, noma’lum narsani mustaqil ravishda qayd qiladi. Tafakkur jiddiy ravishda yangilik qidirish va ochishga ijtimoiy jihatdan bog‘liq, aloqador psixik jarayondir. Tafakkur amaliy faoliyat asosida hissiy bilimlardan paydo bo‘ladi va hissiy bilim chegarasidan ancha tashqariga chiqib ketadi. “Tafakkur” so‘zi arabcha “fikr” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, o‘ylash, muhokama, mushohada va fikr yuritish ma’nolarini bildiradi. Inson borki u fikr yuritish qobiliyatiga ega. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga o‘tib ketishi mumkin. Biroq istagan tafakkur hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha hissiy bilim bilan, ya’ni sezgi, idrok va tafovutlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Tafakkur faoliyati o‘zining butun materialining faqat bitta manbadan, ya’ni hissiy bilishdan oladi. Tafakkur sezgilar va idrok qilish jarayonlari orqali tashqi olam bilan bevosita bog‘lanadi, hamda shu tariqa olamni aks ettiradi. Bu aks ettirishning to‘g‘riligi amaliy faoliyat orqali tabiat va jamiyatni o‘zgartirish jarayonida uzluksiz tekshirilib turiladi. Tafakkur sezgi idrok va tasavvurlarning bilish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni davom ettiradi va rivojlantiradi, hamda ularning chegaralaridan tashqariga chiqib ketadi. Tafakkurning til bilan uzviy, chambarchas bog‘liqligi inson tafakkurining ijtimoiy, tarixiy mohiyatini ochiq oydin namoyon qilib beradi. Bilim insoniyat tarixi davomida egallangan barcha bilimlarning izchilligini zaruriy tarzda taqozo qiladi. Bilimlarning bu tarixiy vorisligi ularni qayd qilish, mustahkamlash va esda 3 S h unday qilib , tafakkurni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks ettirish sifatida ta’riflash mumkin . Bundan tafakkurning muhim belgilaridan biri umumlashtirishdan iboratligi kelib chiqadi . Voqelikni umumlashtirgan holda aks ettirish birgina odam va zamondoshlarining emas, balki, o‘tmish avlodlarining ham tajribasini qayta ishlab chiqish natijasidir . Bu tajriba til yordamida og‘zaki va yozma nutqda (o‘qituvchilar ma’ruzalarida, kitob, darsliklarda va h.k.) Ifodalangan. Shuning uchun tafakkur ko‘plab odamlar bilimlarini umumlashtiradi. Tafakkur jarayonida inson amaliy faoliyat, obrazlar va tasavvurlar, modellar, chizmalar, belgilar, til kabi jismli va ijtimoiy olamning ahamiyatli aloqa va munosabatlariga kirib borish maqsadida, insoniyat tomonidan ishlab chiqilgan turli xildagi vositalardan foydalanadi . Tafakkurning ikkinchi muhim belgisi voqelikni analizatorga bevosita ta’sir ko‘rsatmay, ko‘pchilik hollarda asboblar ko‘magida olingan qo‘shimcha belgilar yordamida anglanadiganlarni tushunish va namoyon qilish imkonini yaratuvchi vositali tarzda aks ettirishdir. Hodisalarning qonuniyatlari, ichki aloqalari bizning ongimizda hodisalarning tashqi belgilarida vositali tarzda namoyon bo‘lishi bilan inson ichki, barqaror o‘zaro aloqalarning belgilarini aniqlab oladi. Tafakkurning o‘ziga xos xususiyati bilish yoki amaliy faoliyat jarayonida yuzaga keladigan u yoki bu vazifani bajarish bilan bog‘liqligidan iborat. Tafakkur muammoli vaziyatdan, tafakkurning maqsadi bo‘lgan savolga javobdan boshlanadi. Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan A.A.S mirnov tafakkur va aqliy jarayonlarning assotsiativ tarzda k echishini tafovutlash zaruriyati haqida ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini yechishda ahamiyatli yordam ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi. Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday maqsad qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan 9 tasavvur asosida vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va so‘ngra tafakkurning yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo‘lib qoladi. Har bir kishi tevarak - atrofdagi olamni bevosita bilish bilan mashg‘ul bo‘lganida fikr yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq orqali aloqa qilayotganida, o‘z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi. Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog‘langandir. Fikr va muhokamalar , bilish va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida odamlar bir - birlari bilan til vositasi orqali fikr almashadilar. Inson atrof-olam (narsa, hodisalar, insonlarni) va o‘zini turli xil faoliyatlarni bajarish va bu ob’ektlarga ta’sir ko‘rsatgan holda ma’lum bir ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga molik maqsadlarga erishish uchun o‘rganadi. Sezgi, idrok va tasavvurlar ixtiyorsiz diqqat va ko‘rgazma-obrazli xotira bilan hamkorlikda insonga aniq bir ob’ektlar va ularning bevosita o‘rganiladigan xossalari haqida ma’lumot beradilar. Psixik aks ettirishning bu shakllari inson tomonidan ob’ektiv reallikni bilishning hissiyotli asoslaridir . Lekin alohida jismlar va real olam hodisalarini bilish istalgan amaliy vazifani hal etishda yuzaga keladigan uch ahamiyatga ega bo‘lgan savolga javob topish uchun etarli emas. Bu savollar: «yuzaga kelgan vaziyatda nimani, qay tarzda bajarish mumkin, va bu harakat natijasida nima hosil bo‘ladi?»dan iborat. Bu savollarga javob izlashda bizlarga tafakkur yordam beradi . Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi . Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan iborat . T afakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi ; u olamni ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks ettiradi . Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat . Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka o‘tish sodir bo‘ladi . 8 tafakkurning rigidligi (qotib qolgan) namoyon bo‘ladi. Rigidlik deganda, sub`ektning muammoni hal qilishga qiynalishi yoki shakllangan dasturni qayta o‘zgartirish uchun qobiliyatning etishmasligi tushuniladi. Rigidlikning kognitiv (bilish), affektiv (hissiy) va motivatsion turlar mavjud tafakkurni o‘rganishda ko‘proq kognitiv rigidlik muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Biror muammoni doimo bir xil usulda yechish, keyinchalik shu muammoni boshqacha usulda yechishni qiyinlashtiradi. A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika A.S.Lachins tomonidan ishlab chiqilgan metodika yordamida bir xil tipdagi vazifani yyechish jarayonidagi ikki guruh tekshiriluvchilar natijalarini solishtirish orqali fikrlash jarayonidagi rigidlikni aniqlash mumkin. Vazifa shunday tanlanishi kerakki , ularning bir qismi bir usul bilan, qolganlari ikki usul bilan yechiladi. Tajriba boshlangunga qadar har biri 10 tadan arifmetik vazifadan iborat 2 ta varaqa tayyorlanadi. 1-guruh eksperimental, ikkinchisi nazorat guruhi deb qaralib, ularga alohida-alohida vazifalar beriladi. Har ikki guruhdagi tekshiriluvchilar birbirlariga bog‘liq bo‘lmagan holda vazifalarni yyechishlari kerak bo‘ladi. 1-5 vazifalar bittadan yechimga ega , 6-10 vazifalar esa minimal bitta yoki ratsional yechimga ega emas. Natijalarni tahlil qilish uchun nechta tekshiriluvchi 6-10 vazifalarni ratsional usul bilan yechganligini hisoblab, foizga aylantirish kerak. Ko‘p hollarda tekshiriluvchi 1-5 vazifalarni bir xil usul bilan yechgandan so‘ng 6-10 vazifalarni ham shunday usul bilan yechishga harakat qiladilar, sharoit o‘zgarganligini sezmaydilar. Bunda fikrlash jarayonida bilish rigidligi vujudga kelganligini aniqlash mumkin. Tafakkurda ko‘rsatma (ustanovka)ning rolini o‘z davrida Vyursburg maktabi namoyondalari ham ko‘rsatib o‘tishgan. Tafakkur psixologiyasida ko‘rsatma berish deganda, inson oldiga biror vazifa qo‘yilganda uni yechish uchun ongsiz tarzda tayyor turishiga (anglamagan holda) aytiladi. Ko‘rsatma berishning turli darajadagi kiyinchilikka ega bo‘lgan vazifalarni yechish natijasiga ta’sirini o‘rganish maqsadida maxsus metodikadan foydalanish mumkin. Buning uchun oldindan har bir tekshiriluvchi uchun 2 tadan vazifalar 28 narsa birinchi navbatda tafakkurga taalluqlidir. Tafakkurning ijtimoiy hayotning boshqa ko‘rinishlarisiz o‘rganish mumkin emas. Inson tafakkurining usullari nerv tizimida ham, miyasida ham emas, balki bir davrda mana shunday idrok etishga, o‘ylashga, ishlashga, boshqa bir davrda esa nerv faoliyatini boshqacha ishlashga yo‘llaydigan ijtimoiy sharoitdadir. Akademik A.I.Berg shunday deb yozadi: "inson faqat tashqi dunyo bilan to‘xtovsiz muloqot qilishi sharoitidagina uzoq vaqt fikrlashi mumkin. Tashqi dunyodan to‘liq informatsion ajralish bu aqldan ozishnmg boshlanishidir. Informasion undovchi tafakkurning tashqi dunyo bilan aloqasi insonga oziq- ovqatdek , issiqlikdek zarur". Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muhim o‘rinlardan birini egallaydi va asrimizning boshlarida Germaniyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo‘nalishga ega bo‘lgan psixologik oqim paydo bo‘ldi. Mazkur yo‘nalishning yirik vakillari sifatida (X.Kyulpe (1862-1918), K. Byuller (1879-1922), A.Messer (1837-1937), Ax Narsis (1871-1946) va boshqalarni sanab o‘tish lozim. Ular tomonidan olib boriigan eksperimental tadqiqotlar tafakkur jarayoni rivojiga ma’lum darajada hissa qo‘sha oldi. Vyursburg psixologiya maktabi vakillari tafakkurni hissiy bosqichda turgan psixik jarayonlarga, ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o‘rganishda ratsional bosqichdagi murakkab jihatlardan mexanik ravishda vujudga keladi, deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo‘1 bilan isbotlashga harakat qildilar. Olib borilgan tadqiqotlami o‘zlarining ustilarida o‘tkazib, natijalarni ob’ektiv bo‘lishiga katta e’tibor berganlar. Vyursburg psixologiya maktabi namoyondalaridan biri O.Zels tafakkurni intellektual operatsiyalar harakati sifatida qabul qilgan. U o‘z oidiga fikr yuritish faoliyatining u yoki bu jihatlari qay yo‘sinda shakllanishini kuzatish, intellektual faoliyat bosqichlarini ko‘rsatish aqliy faoliyatning produktiv va reproduktiv ko‘rinishidagi ziddiyatlarni bartaraf qilish vazifasini qo‘ydi. 20 laboratoriyada emas, balki oddiy hayot sharoitida amalga oshiriladi, faoliyat olib boriladigan sharoit eksperimental ta’sirga duchor bo‘lsa, o‘rganilayotgan ob’ektning faolligi uning tabiiy ko‘rinishida kuzatiladi. Biroq, tajribaning tabiiy holatini tanlash o‘z-o‘zidan, tasodifiy emas. Tadqiqot tadqiqot maqsadlariga javob beradigan tanlangan shartlarga muvofiq amalga oshiriladi va jarayonlar o‘zlashtiriladi, eksperimentatorning aralashuvisiz tabiiy tartibda va ketma-ketlikda davom etadi. Tabiiy tajriba birlashtiradi ijobiy fazilatlar kuzatish va laboratoriya tajribasi , lekin qolganlari bilan solishtirganda, u kamroq aniq va ko‘p hollarda u bilan to‘ldirilishi kerak. Muallifning fikricha, eksperimentning asosiy atributi iste’molchiga faol ta’sir ko‘rsatishdir. Shuning uchun, "maydon" va laboratoriya tajribalari bu usulning butunlay boshqa sinflari. Birinchi holda, marketolog iste’molchilarga real, faol ta’sir ko‘rsatadi, ikkinchidan - ma’lum sharoitlarda uydirma, shartli yoki simulyatsiya. Shunga ko‘ra, bu ikki tajriba sinfi turli afzalliklarga va kamchiliklarga ega. "Dala" tajribasi tabiiy sharoitda mustaqil o‘zgaruvchini o‘zgartirishni o‘z ichiga oladi: do‘konda, iste’molchining uyida va hokazo. Bu yerda o‘rganilayotgan omilning ta’siri hodisalarning tabiiy yo‘nalishi bilan bog‘liq, shuning uchun sharoitlarni diqqat bilan nazorat qilishni ta’minlash juda qiyin. "Dala" tajribalari bozor testi yoki sinov marketingi deb ham ataladi. Odatda, "nol" eksperimenti bir yoki bir nechta cheklangan geografik bozorlarda keng ko‘lamli marketing dasturining bir qismini amalga oshirishdir. Tafakkur va nutq bir-biri bilan mustahkam aloqaga ega. So‘z tushunchani ifodalaydi, uni umumlashtiradi va fikrning mavjudligining shakli hisoblanadi. SHu bilan birga nutq va tafakkur o‘rtasida farq mavjudki, ularni aralashtirib, aynan bir narsa deb qarash aslo mumkin emas. Tafakkur bevosita bilishdan, amaliy faoliyat jarayonida vujudga kelib uning chegarasidan tashqariga chiqib ketadi. Sezgi va idrok orqali tafakkur tashqi olam bilan bog‘langan. Nutq esa barcha psixik jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularga nisbatan integrativ (birlashtiruvchi) vazifani bajaradi. Tafakkur ancha kech eksperimental psixologiyaning predmetiga aylanadi. 26 Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda B - seriyada natijalariga ko ‘ ra guruhda o ‘ rtacha 4%, yuqori 6%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi . Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda C - seriyada natijalariga ko ‘ ra guruhda o ‘ rtacha 3%, yuqori 7%, quyi 1% bilan natija ko ‘ rsatdi . 30 27 Do‘Stbekova.M 19 18 25 35 40 32 232 28 Musulmonova.D 19 25 30 40 45 50 261 29 Nurimov.S 19 25 40 42 50 70 234 30 Toshbekova.M 18 27 42 50 54 80 245 35 Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda D - seriyada natijalariga ko ‘ ra guruhda o ‘ rtacha 4%, yuqori 5%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi . Tadqiqotimiz 30 ta sinaluvchida o ‘ tqazilganda YE - seriyada natijalariga ko ‘ ra guruhda o ‘ rtacha 3%, yuqori 6%, quyi 2% bilan natija ko ‘ rsatdi . 31 Abstraktsiyalash, umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya shunday bir fikrlash jarayonidirki , bunday tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha ob`ektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu ob`ekt yoki ob`ektdan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda ob`ektdan ajratilgan bir belgining o‘zi tafakkurning mustaqil ob`ekti bo‘lib qoladi. Abstraktsiya, odatda tahlil jarayonida yoki tahlil natijasida sodir bo‘ladi. Masalan: sinfdagi doskani qoraligi to‘g‘risidagi, so‘ngra umuman qoralik to‘g‘risida fikr qilish mumkin. Biz odamlar, samolyotlar, suv, ot va hokazolarni ko‘z oldimizdagi harakatini ko‘zatib turib, ularning bitta umumiy belgisini, harakatini fikran ajratib olishimiz va umuman harakat to‘g‘risida fikr qilishimiz mumkin. Chunonchi abstraktsiyalash yo‘li bilan bizda uzunlik, kenglik, miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu kabilar to‘g‘risida abstrakt tushuncha hosil bo‘ladi. Umumlashtirish tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning o‘xshash muhim belgilarining shu narsalar to‘g‘risidagi bitta tushuncha qilib fikrda birlashtirish demakdir. Masalan: olmalar, noklarda, o‘riklarda, apelsinlarda va boshqa shu kabilarda bo‘lgan o‘xshash belgilar bitta tushunchada birlashadi. Biz buni meva degan so‘z bilan ifodalaymiz. Daraxtlar, o‘tlar, gullar va boshqa shu kabilar o‘simlik degan tushunchada umumlashtiriladi. Konkretlashtirish birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob`ektga tadbiq etish mansub qilinadi, ifodalanadi. Masalan: biz “oq” deganimizda ko‘z oldimizga kor, qog‘oz, paxta va shu kabilar kelishi mumkin. Ikkinchidan, konkretlashtirish umumiy va yakka belgilari kamroq bo‘lgan umumiylikni ochishda ifodalanadi. Masalan, biz olma , olxo‘ri, o‘zumni mevalar qatoriga, stol, stul, divan va shu kabilarni mebel qatoriga qo‘shamiz. Umumiy fikrlarni bayon qilish va izohlash chog‘ida biz, odatda keltiriladigan misollarning hammasi konkretlashtirishning o‘zidir. Klassifikatsiya (turkumlarga bo‘lish), sistemaga solish atrofdagi olamni bilish uchun bitta narsani emas, balki ko‘pchilik va xilma - xil narsalarni o‘rganishdir. SHu sababli o‘rganish uchun qulaylik tug‘dirish maqsadida, shuningdek amaliy maqsadlarida mana shu ko‘pchilik narsalarni guruhlarga, turkumlarga bo‘lishga 18 METODIKA TAHLILI: PSIXODIAGNOSTIKA TAHLILI MUALLIFI: JABBOROVA DILNURA TADQIQOT OBYEKTI:19-MAKTAB 8-“B”-SINF; O‘TKAZILGAN VAQT:21.04.2024-YIL, 10:00 TADQIQOTIMIZ NATIJASIGA KO‘RA 30 NAFAR SINALUVCHIDA OLINGAN METODIKA TAHLILI USHBU GURUHDA O‘RTACHA INTELEKT YE-SERIYA BO‘YICHA 80 BALL UMUMIY 245 BALL BILAN NISBATAN USTUNLIK KO‘RSATDI. EXSEL JADVALI T\ R F.I.O Yosh i A- Seriy a B- Seriy a C- Seriy a D- Seriy a Ye- Seriy a Umumi y Ball 1 Abdurasulov.B 19 15 20 24 26 30 175 2 Muhammadova.Sh 20 18 25 35 40 32 162 3 To‘Xtayeva.F 18 25 30 40 45 50 104 4 Fayzullayev.B 18 25 40 42 50 70 133 5 Bozorov.B 20 27 42 50 54 80 143 6 Qo‘Chqorova.X 21 30 40 55 25 50 162 7 Xolmurodov.O 20 44 55 12 23 45 117 8 Obloqulov.Sh 19 74 50 34 50 55 144 9 Botirova.L 20 50 55 65 70 24 264 10 Sottiyev.R 18 60 40 45 55 34 234 11 Naimov.F 19 15 20 24 26 30 249 12 Sobirova.G 19 18 25 35 40 32 269 13 Xasanova.P 19 25 30 40 45 50 129 14 Do‘Qqiyev.B 20 25 40 42 50 70 247 15 Shokirov.Sh 21 27 42 50 54 80 229 16 Shukurova.G 20 55 40 75 20 11 211 17 Karimova.L 19 60 70 35 50 53 264 18 Ibrohimova.A 20 70 60 50 49 50 279 19 Azimova.A 20 55 50 14 20 30 169 20 Azimov.A 19 15 20 24 26 30 255 21 Do‘Stbekov.A 21 18 25 35 40 32 236 22 Haqberdiyeva.Sh 20 25 30 40 45 50 189 23 Shodiyev.E 20 25 40 42 50 70 202 24 Azizbekov.N 20 27 42 50 54 80 214 25 Toshmurodova.M 21 55 45 65 45 30 240 26 Tojiyev.M 20 15 20 24 26 30 235 34 saqlashda bir kishidan boshqasiga, avloddan - avlodga o‘tkazish yo‘li bilan sodir bo‘lishi mumkin. Kimning aqliy taraqqiyoti insoniyatining ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davomida hosil qilgan bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida muqarrar ravishda amalga oshiriladi. Individning olamni bilish jarayoni ilmiy bilimlarni tarixiy taraqqiyoti bilan yuzaga kelgan, bevosita ifodalangan, buning natijalarini har bir individ ta’lim olish davomida o‘zlashtiradi, bu esa kishining insoniyat bilan munosabatini aynan o‘zidir. Tafakkur faoliyati insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida bilimlarni o‘zlashtirish uchun ham va mutlaqo yangi bilimlarni egallash dastavval olimlar tomonidan kashf etilishi uchun ham zarur asos bo‘lib qoladi. Kurs ishining maqsadi. Tafakkur haqida tushuncha va hissiy bilish , tafakkurning asosiy turlari, jarayonlari va sifatlari, tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyatini nazariy va tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish. Kurs ishining vazifasi. “ Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari” mavzusini o‘rganish va yetarlicha ma’lumotlar asosida yoritib berish . Kurs ishining ob’ekti. 19 - maktab 8 - b sinf o‘quvchilari Kurs ishining predmeti. Tafakkur bilish jarayonlari Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish qism, 2 bob, 5 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va 36 sahifadan iborat. 4 Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi, lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi . Shunday qilib , tushunchali va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi . Ko‘rgazmali -obraz li tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq . Bu tafakkur odam biror masalani yechishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon bo‘ladi . Ko‘rgazmali - harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi. Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga tushunchalar va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir. Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki sezgi kyechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli: tushuncha, mulohaza va xulosa farq qilinadi 2 . Tushuncha    –   bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan va farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida 2 https://reja.tdpu.uz/shaxsiyreja/content/120/html/102991/10.mavzu.Tafakkur.htm 13 Xulosa Tafakkurning filogenetik taraqqiyoti va bosqichlari mavzusini o‘rganish davomida quyidagi xulosalarga keldik, ya’ni bizning nazariy tadqiqotlarimiz natijasida tafakkurni o‘rganish bo‘yicha turli nazariyalarni tahlil qilish asosida biz insonning tafakkuri juda murakkab degan xulosaga kelishimiz mumkin. Kishining butun hayoti uning oldiga hamisha jiddiy va kechiktirib bolmaydigan vazifalar va muammolarni qo‘yadi. Shu muammo va qiyinchiliklar, tasodiflarning yuzaga kelishi naijasida juda ko‘p noma’lum, tushunib bo‘lmaydigan narsalar borligi ma’lum bo‘ladi . Tafakkur shuning uchun ham hayot va faoliyat davomida har bir individ narsalarning qandaydir yangi, ilgari ma’lum bo‘lmagan xususiyatlariga duch keladi. Tafakkur hamisha hali bilib olinmagan yangilikning ana shunday cheksiz, chuqur jihatlariga qaratilgan bo‘ladi. Tafakkurning turli nazariyalarini o‘raganayotganda, tafakkurni murakkab jarayon ekanligini, u juda keng tushuncha ekanligiga amin bo‘ldik. Tafakkur bo‘yicha Dj. Ravenning “Progressiv matrisalar” testi mavjud hisoblanadi. 1936-yilda Dj.Raven va L.Penrouz tomonidan umumiy intellektni o‘lchashga mo‘ljallangan ''Progressiv matrisalar” testi ishlab chiqildi. Mazkur test ma’lum shakllar, ularning xususiyatlari, xarakteri, o‘zaro munosabatlari va munosabatlari yig‘indisining idrok qilish qobiliyatini o‘rganishga qaratilgan hisoblanadi. 36 Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat. Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib berilganlik, yangililik va voqelikka moslik darajasiga ko‘ra amalga oshiriladi (10.2 rasm). 1.2   rasm .   Tafakkur turlari .   Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi . Nazariy tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa ko‘rgazmali- obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi . Tushunchali   tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan tafakkur . U yoki bu aqliy masalalarni yechishda boshqa odamlar tomonidan aniqlangan va tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor bilimlardan foydalanamiz . Obraz li  tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining bir turi . Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi . Ko‘pincha tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda ustun bo‘ladi . 12 bog‘lanishi, ya’ni qonuniy bog‘lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab - natija tariqasidagi bog‘lanishning o‘zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko‘rmaymiz, ushlab ko‘rmaymiz, eshita olmaymiz) balki shu bog‘lanish borligini idrokimizga asoslanib turib fikr qilish yo‘li bilan topamiz. So‘ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog‘lanishlari ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo‘li bilan voqelikning umumiy qonuniyatlarini topib olamiz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo‘lgani aniqlangan bo‘lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo‘lsa, yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo‘lgani suv hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar o‘rtasidagi mavjud sabab - natija bog‘lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi paytda bizning oldimizda ro‘y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past tushganligini ko‘rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olamiz. Astronomlar osmondagi jismlarning harakat qonunlarini bilganliklari uchun quyosh yoki oy qachon tutilishini rosa aniq qilib oldindan aytib beradilar. SHarq mutafakkirlari jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib berganlar. Bu qonunlarni bilish ijtimoiy - siyosiy voqealarning qay tarzda borishini (bilish tufayli mumkin bo‘lmoqda) oldindan bilib turish imkoniyatlarini beradi. Oldindan bilish muayyan maqsadni qo‘yishga va ana shu maqsadga muvofiq harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo‘lmoqda. Mehnat faoliyati ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo‘li bilan aniqlangan abstrakt - nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o‘tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad qilinadi), voqelikni xuddi shu yo‘l bilan eng to‘g‘ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur ongning voqelikni eng aniq , chuqur, to‘liq, umumiylashtirib va bevosita aks ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va idrok qilishimiz mumkin bo‘lmagan bog‘lanishlar va munosabatlarning aks etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va 7 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI JIZZAX FILIALI PSIXOLOGIYA FAKULTETI “OILA PSIXOLOGIYASI” YO‘NALISHI II BOSQICH 412-22-GURUH TALABASI JABBOROVA DILNURANING UMUMIY PSIXOLOGIYA FANIDAN KURS ISHI MAVZU: Tafakkur filogenik taraqqiyoti va bosqichlari Ilmiy rahbar: Sharafiddinov Abdulla Bajardi: Jabborova Dilnura Jizzax-2024-yil 1 32 Amerika psixologiyasida vujudga kelgan bixeviorizm yoki xulq psixologiyasi o‘tgan asrning oxirlaridan boshlab hukm surib kelmoqda. Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va Torndayk (1871- 1949) lardir. Keyinchalik bular qatoriga K.Levin (1890-1957) va boshqalar kelib qo‘shiladilar. Ma’lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o‘ynaydi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan. Lekin ularning mohiyatida bixeviorizm nafasi urib turadi. Hammasi uchun umumiy formula S-R, ya’ni stimul-reaksiya xizmat qilib kelmoqda. Dj.Uotson tafakkuming ichki nutq va noverbal tovushsiz imo-ishora, mimika, yelka qisishi, qosh suzish, kommunikasiya, muloqot birga qo‘shib, keng ma’noda tushunadi va uni uchta shaklga ajratib o‘rganadi. Nutq shakllaridan biri nutq malakalarini sekin-asta avj oldirish deb ataladi. Bu she’rni yoki sitatani aniq esga tushirishda o‘z ifodasini topadi. Tafakkurning ikkinchi shakli sub’ekt uchun yangi bo‘lmagan topshiriqni so‘z yordami bilan yechish , yarim-yortisi unutilgan she’rni eslashga harakat va nihoyat, yangi topshiriqni yaqqol ifodali harakat va so‘z yordami bilan yechish. Dj.Uotson uchun Malaka - u individual egallagan va o‘rganilgan xatti- harakatdir. Ushbu nazariya nuqtai nazaridan qarasak, tafakkur malakaga yaqinlashtirilib qo‘yiladi, chunki she’rni esga tushirish ham tafakkur deb talqin qilinadi. Dj.Uotson tilni o‘zlashtirishning ijtimoiy jihatlarini umuman hisobga olmagan, nutqning tuzilishi va rivojlanishiga sira e’tibor qilmagan. Nutq bilan tafakkur birligi to‘g‘risida tamoyilni anglab yetmagan, tatakkur va ongning xulq ko‘rinishi sifatida olib qaragan. Tashqi olamdagi voqeilikni sezgi, idrok va tassavur jarayonlari orqali bilish muhim ahamiyat kasb etadi , lekin o‘rganilayotgan narsa va hodisalarni atroflicha chuqur aks ettirish uchun bular hali etarli emas. Chunki ularning o‘zaro munosabatlari, sifat va miqdor o‘zgarishlari, murakkab ichki bog‘lanishlari, o‘zaro 22 II BOB. TAFAKKURNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI 2.1. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish Psixologiyada eksperimental usullar yordamida kuzatish bilan bir qatorda umuman ilmiy bilishning, xususan, psixologik tadqiqot usullaridan biridir. Eksperiment kuzatuvdan bir yoki bir nechta o‘zgaruvchilar (omillar) bilan tizimli manipulyatsiyalarni amalga oshiradigan va o‘rganilayotgan hodisa bilan sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni qayd qiluvchi tadqiqotchining vaziyatga faol aralashuvi imkoniyati bilan farq qiladi. Eksperimentning tadqiqot usul qiymatini belgilovchi asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) tajribada tadqiqotchining o‘zi hodisalarning tasodifiy oqimi imkon berguncha kutish o‘rniga (odatni ob’ektiv kuzatishda bo‘lgani kabi) o‘zi o‘rganayotgan hodisani keltirib chiqaradi. unga bu hodisani kuzatish, 2) eksperimentator hodisaning tasodifiy berilgan kontekstda ularni idrok etish o‘rniga, o‘z xususiyatlarini namoyon qiladigan sharoitlarni o‘zgartirishi mumkin; 3) eksperimentatorning o‘rganish shartlari bo‘yicha o‘zgaruvchan manipulyatsiyasi muayyan jarayonlar, hodisalarning muayyan sharoit va vaziyatlardagi qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi; 4) eksperiment jarayonida turli darajadagi hodisalar o‘rtasida miqdoriy qonuniyatlarni o‘rnatish mumkin, ularning o‘zaro ta’siri aniq tadqiqot tartibida modellashtiriladi. Psixologiyada tajriba laboratoriya yoki tabiiy bo‘lishi mumkin. Laboratoriya tajribasi o‘rganilayotgan hodisa uchun sun’iy (laboratoriya) sharoitda , hodisani yoki uning individual xususiyatlarini aniqlashtirish uchun vaziyatda maxsus tashkil etilgan eksperimentator kutilgan jarayonni boshlaganida va buning uchun barcha zarur shart-sharoitlarni sun’iy ravishda simulyatsiya qilganda amalga oshiriladi. Laboratoriya tajribasi na tashqi ta’sirlarni (qo‘zg‘atuvchilarning kuchi, davomiyligi va ketma-ketligi yoki ularning kombinatsiyasi) va insonning ushbu ogohlantirishlarga bo‘lgan reaktsiyalarini (harakatlari va bayonotlari) aniq hisobga olish imkonini beradi. Demak, masalan, sezgi va idrokni o‘rganish jarayonida turli 24 33 bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kyechishi ko‘p hollarda inson toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi. Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz. Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon. T afakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir . Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli- tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat . Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi . Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi . Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi . Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi . Lekin hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir . Bundan 10

telegram:@Print5703

Купить