Talab va taklif ishlab chiqarish faoliyati asosi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	25.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

0 Sotish

Talab va taklif ishlab chiqarish faoliyati asosi

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: TALAB VA TAKLIF ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATI ASOSI
Bajardi: _____________ guruh talabasi _______________
(imzo) (ism sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sanasi: “______”______________2024yil
Baho “_____”______________
Ilmiy rahbar: _____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
Komissiya a`zolari: _____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
_____________ ________________________
(imzo) (ism sharifi)
BUXORO-2024

KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTET
KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT” FANI
Guruh_________________________________________________________________________
_____
Talaba familiyasi va ism-
sharifi_____________________________________________________
Kurs ishi
mavzu_____________________________________________________________________
Kurs ishining
tarkibi_________________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar
ro`yhati:_______________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
_________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori(muhim chizmalarning
ko`rsatgichi)___________________________________________________________________
____
Kurs ishining ijobiy
tomonlari______________________________________________________________________
____
Kurs ishining
kamchiliklari___________________________________________________________________
_____
______________________________________________________________________________
______

Kurs ishiga qo`yilgan
baho__________________________________________________________
Kurs ishiga rahbarning ismi-sharifi va
imzosi_________________________________________________________________________
_____
Mavzu: TALAB VA TAKLIF ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATI ASOSI
MUNDARIJA
Kirish
I.BOB.BOZOR IQTISODIYOTIDA TALAB VA TAKLIF UNGA TA'SIR ETUVCHI
OMILLAR
1.1.Bozor Iqtisodiyotida talab va taklif
1.2.Talab va taklifning narx bilan shakllanishi
II. TALAB VA TAKLIF ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATI
2.1 Talab va taklif ishlab chiqarish miqdori
2.2.Talab funktsiyalari Narxdan tashqari ta'minot omillari.
2.3.Talab va taklif muvozanati va uning modellari.
XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
Kurs ishining dolzarblig i. Bozor mеxanizmining amal qilishida talab va taklif
qonunlari muhim o’rin tutadi. Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga
narx talab va taklif o’rtasidagi nisbatni aniqlab bеradi. Bu bobda dastlab talab va
taklifga narxning ta’sirini alohida qarab chiqamiz. Kеyin talab va taklif ta’sirida
muvozanatlashgan narxning o’rnatilishi tushuntirib bеriladi. Shu o’rinda talab va
taklif qonunlari, ularning madrigal ta’sir etuvchi omillarni, ular o’rtasidagi
mutanosiblikni bayon etishga alohida e’tibor bеriladi Shuningdеk, talabning
shakllanishi va amal qilishi, unga ta’sir etuvchi omillarni o’rganishda iqtisodiyot
nazariyasida muhim yo’nalishlardan biriga aylangan istе’molchi xatti-harakati
nazariyasi ham mavjuddir.Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo’lgan
zaruriyatini ifodalovchi ilmiy katеgoriya sifatida taraqqiyotning hamma
bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi
tarixiy ko’rinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil
iqtisodiy katеgoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Ehtiyoj kishilarning
hayotiy vositalariga bo’lgan zaruriyatini ifodalovchi ilmiy katеgoriya sifatida
taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun umumiy va doimiydir. Uning bozor

iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko’rinishi talab tushunchasidir. Talab ehtiyojdan
farq qilib, mustaqil iqtisodiy katеgoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal
qiladi.Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi talabga aylanadi. Dеmak,
talab –bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir.Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan
ta’minlanmasa, u «xohish», «istak» bo’lib qolavеradi. Masalan, talaba yangi
rusumdagi qo’l tеlеfonini xarid qilish maqsadida do’konga kirdi. Qo’l tеlеfonining
narxi 300 ming so’m bo’lib, talabada faqat 200 ming so’m mavjud, dеb faraz
qilaylik. Bu holda talabaning yangi rusumdagi tеlеfonga nisbatan ehtiyoji
talabga aylanmaydi va, binobarin, qondirilmaydi. Bu o’rinda talaba yana 100 ming
so’m miqdorida pul qidirib topishi yoki narxi 200 ming so’mgacha bo’lgan tеlеfon
xarid qilishi mumkin. Shu holdagina uning qo’l tеlеfoniga nisbatan ehtiyoji talabga
aylanadi.Talab va taklif tahlili - bu iste'molchilarning afzalliklari qanday qilib
talabni shakllantirishi va tadbirkorlarning xarajatlari taklifni qanday shakllantirishi,
talab va taklif o'zaro ta'sirlashishi va tovarlar va xizmatlar miqdori va ularning
narxlarini muvozanatlashini tushuntiradi.
Talab va taklif tahlili - bu iste'molchilarning afzalliklari qanday qilib talabni
shakllantirishi va tadbirkorlarning xarajatlari taklifni qanday shakllantirishi, talab
va taklif o'zaro ta'sirlashishi va tovarlar va xizmatlar miqdori va ularning narxlarini
muvozanatlashini tushuntiradi.

I-BOB.BOZOR IQTISODIYOTIDA TALAB VA TAKLIF UNGA TA'SIR ETUVCHI
OMILLAR
1.1.Bozor Iqtisodiyotida talab va taklif
Bozor iqtisodiyotida «talab» bilan «taklif»fundamental, xususiyatdir.Talab —bu
pul mablag'lari bilan ta'minlangan bozordanamoyon bo'lishidir. Boshqacha
aytganda talab to'lovga egabo'lgan bilishdir. Ko'ylak olgingiz keldi, lekin pulingiz
bo'lmasa, u tuzilishicha qoladi, pul bo'lgandagina u talabga aylanadi. Talab
o'zichida iste'mol buyumlari va aholining foydalanishga, tovar ishlab
chiqarishiqtisodiy iqtisodiy resurslarga talabi, turli tashkilot,uchun talablarini
oladi. Ayrim xaridor, turli iste'molchilar,yyoki butun mamlakat miqyosida xarid
qilib saqlanayotgan aniqbelgilangan tovar miqdori talab qilingan tovar miqdori
deyiladi.Iste' sotib olishni xohlovchi tovarlar bilan xaridorlartomonidan olingan
real olingan mahsulotlar miqdorinifarqlash kerak. chunki,ular mos kelmasligi
mumkin. Sababi, bolalariga kichiksotib olishlari mumkin. Bu shu tovarni sotib olish
uchun zarur miqdordapulga ega emasliklarini ko'rsatadi. talab deganda eng
avvalo,aholi talabi hisobga olinadi. U yuqori darajada dinamizm — o'zingizbilan
turadi. Aholi talabiga ko'ra ishlab chiqarish
talabishakllanadi.Umumaniste'molchilar talabiniikkiga bo'lish mumkin:1.Shaxsiy
talab -ayrim xaridorning talabi.2.Bozor talabi— xaridorlarning turli xil
mahsulotlarni sotib olishbo'lgan talablarining yig'indisi.Tovarlar va foydalanishga

bo'lgan talablarni tegishli va boshqadan qarab turliga bo'lish mumkin. Jamiyat
miqyosida talabni, o'z maqsadni iste'mol qilish maqsadiga ko'ra ikki guruhga
bo'lishmumkin: iste'mol mollariga talab, iqtisodiy resurslarga talab.
Iste'molmollari aholini ehtiyojlarini qondirsa, resurslar esa ishlab
chiqarishhuquqini qondiradi.qanday odamlarni rivojlanishigako'ra talab
qilishularga bo'linadi:1.Fiziologik talab — oziq-ovqat, kiyim-kechak, turadi
joy,shunga o'xshashlar.2. Ijtimoiy-psixologik talab — obro'-e'tibor, moda
vaboshqalar.3. Iqtisodiy talab — daromad, narx-navo va
shungao'xshashlar.4.Sotsial talab — turmush darajasi, jamiyatdagi muhit
vaboshqalar.Tovarlar va foydalanishga bo'lgan talabning qondirilish
darajasigaqarab: qondirilgan talab, qondirilgan talab,normal talab, aynigan
talablarga bo'linadi.Kechik olingan talabnosog'lom iqtisodiyot va
muhitimahsulotlar bozorga xos. Uning ortib borishi iqtisodiy tanglikni,
samaradorliginiyanada chuqurlashtirish, inflyatsiyani kuchaytiradi. Korxona,
tashkilot,aholi qo'lida to'plangan pul bozorga tazyiq o'tkazadi. Talab borgan
sario'sib ketadi. Buning sababi:—kattalar o'sib boradi;—daromadlar o'sadi;—
mehnat unumdorligi va ishlab chiqarish o'sadi. Muvofiq ravishtaklif o'sadi;
madaniyat yuksalib ketadi.Talaba tez o'zgaradi. Talab o' deganda u yoki butovarga
bo'lgan talabning absolyut miqdorining o'zidan tushuniladi.Tovarlar va
foydalanishga bo'lgan talabning o'rniga juda ko'p nafasta'sir qiladi. Ularning
barchasini sanab o'tish qiyin. Lekin mulklariniko'rsatish mumkin.1. Talabga,eng
avvalo narxta'sir qiladi. Talab bilan narx o'zarofunktsyonal bog'langan bo'lib,
birining o'zidan, albatta bo'lishidanamoyon bo'ladi. Ko'p vaqtni o'chirish-oqibat
narx o'chirishorqali keladi.2.O'rinbosar tovarlarning narxi. Oʻrinbosar yoki bir-
birigabog'liq mahsulotlarning bo'lishi yoki bo'lishi talabga katta ta'sir qiladiko'

buyuk. asosiy tovarning narxi yuqori bo'lib, o'rinbosar tovarlarninarxi arzon bo'lsa,
o'rinbosar tovarlarga talab o'rtadi yoki sotib.Masalan, sariyog' bilan margarin, qo'y
go'shti bilan mol go'shti va hkYana shunday mahsulotlarni borki, ular bir-birini
to'ldiruvchi.Aytaylik, benzinning narxi past bo'lsa, mashinada ko'p yuriladi, u
o'zmotor moyiga bo'lgan talabni ko'paytiradi. Aksincha, benzinnarxining motor
moyiga bo'lgan talabni oshirish. Demak,benzin va motor moyiga bo'lgan talab bir-
biriga bog'liq, bir-birinito'ldiradi.3.Xaridor didi, ta'bi, moda o'zidan. Mavjud tovar
turi uchuniste'molchilar didining o'ziga yoki afzal ko'rish, ya'ni modaningxaridor
didiga mos kelishi shu tovarga bo'lgan talabning ortishiga sababbo'ladi. Yoki holat
yuz berishi mumkin.4.Xaridor daromadi. Takidlab o'tganimizdek, talab haqida
gapirganimizda to'lovga ega bo'lgan talabni nazarda tutamiz.Buning uchun uni
hajmiga ta'sir qiladi muhim omil aholi daromadi.Xaridorlar daromadining o'z
kunlik mollariga nisbatanUzoq muddatli masofa mumkin bo'lgan tovarlarga
ko'proq ta'sirqiladi. Boshqacha daromadning o'sishi sanoat tovarlarigamebel,
gilam, changyutgich, televizor, musiqai va boshqalargabo'lgan talabni
talab.5.Kutiladiga Kutiladigan o'zgarishlar. Hozirgiga nisbatan bahoningkeyingi
narxi va bo'lg'usi daromad iste'molchilarning talabinio'zgartiradi. Kelajakda narxlar
ko'tarilishi kutilsa, xaridorlar uchundaromadlarini yo'qotmoq uchun tovarlarni
ko'proq sotib olishharakat qiladilar. Talab o'rtadi. Aksincha, narx tushishi yoki
daromad olishkamayishi kutilsa, joriy talab pasayadi.6.Dem omil. Bozordagi
talabga xaridorlar soni, yoshi,jinsi, ma'naviy ahvoli, ichki dunyoviy, milliy kasallik
ham ta'sirqiladi. Mintaqaviy omilga iqlim sharoiti, ishlab chiqarishning
tuzilishi,davlat urf-odatlar, milliy omilga mamlakatda raqobatningyuksalish
darajasi, umumiy iste'mol darajasi,-diniy an'analar vako'ruvchi, xalqaro tovar
reklamasi va axborotlarning barchasi vaboshqalar. bir mamlakatda mahsulotlarga

talab, shutovar yo'q, ya'ni ishlab chiqarilmaydigan mamlakatda ham
talabuyg'otadi.Talabning bir qator muqobil variantlari mavjud bo'ladi, chunkiNarx
o'zgartirish bilan tovarning oziq-ovqat mahsulotlarini ham o'zgartiradi.Shu
bog'likdan kelib chiqib, talabga hisoblash ta'rif berish mumkin ma'lum vaqt
oralig'ida, narxlarning mavjud darajasida iste'molchilarning tovar va ma'lum
turlarini sotib olishqodir bo'lgani talab deyiladi.Tovar narxi va sotib olishgan tovar
miqdori o'chirisho'rtasida bo'ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog'liqlik
talabqonuni deyiladi.Real iqtisodiy hayotda ba'zan bu qoidaga zid bo'lgan, ya'ni
ayrimtovar narxining o'sishi bilan unga bo'lgan talab miqdorining yanadaortishi
holati ham mavjud. Bu holatGiffen uchundeb (ingliziqtisodchisi R.Giffen nomi
bilan) tomonidan. Giffen kambag'al ishchi oilalarikartoshka qimmat mahsulotga
sotib uni iste'mol qilish kengishinikuzatib, bu samarani tasvirlab ko'rsatgan.
Tushuntirish shungaAsoslanadiki, kartoshka kambag'al oila ovqatida mahsulotning
asosiyegallaydi. Agar kartoshka narxining o'sishi ro'y bersa, bundakambag'al oila
go'sht sotib olishdan umuman voz kechishga majburbo'ladi, o'zining ko'p
bo'lmagan daromadining barchasini kartoshkasotib olish sarflaydi.Demak, bunday
vaziyatda narxlarning zarur mahsulotlarga talabmiqdorining kamaymasdan,
yordamko' ga olib kelishimumkin.Tovar narxi va undan sotib olinadigan miqdor
(talabning)o'ziningteskari bog'liqlikni oddiy ikki o'lchamli grafikda hamtasvirlash
mumkin: yotiq chiziq bozor talabi miqdorini, tik chiziq narxiniko' buyuk Talabning
bir qator muqobil variantlari mavjud bo'ladi, chunkiNarx o'zgartirish bilan
tovarning oziq-ovqat mahsulotlarini ham o'zgartiradi.Shu bog'likdan kelib chiqib,
talabga hisoblash ta'rif berish mumkin:ma'lum vaqt oralig'ida, narxlarning mavjud
darajasid iste'molchilarning tovar va ma'lum turlarini sotib olishqodir bo'lgani
talab deyiladi.Tovar narxi va sotib olishgan tovar miqdori o'chirisho'rtasida

bo'ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog'liqlik talabqonuni deyiladi.Real iqtisodiy
hayotda ba'zan bu qoidaga zid bo'lgan, ya'ni ayrimtovar narxining o'sishi bilan
unga bo'lgan talab miqdorining yanadaortishi holati ham mavjud. Bu holatGiffen
uchundeb (ingliziqtisodchisi R.Giffen nomi bilan) tomonidan. Giffen kambag'al
ishchi oilalarikartoshka qimmat mahsulotga sotib uni iste'mol qilish
kengishinikuzatib, bu samarani tasvirlab ko'rsatgan. Tushuntirish
shungaAsoslanadiki, kartoshka kambag'al oila ovqatida mahsulotning
asosiyegallaydi. Agar kartoshka narxining o'sishi ro'y bersa, bundakambag'al oila
go'sht sotib olishdan umuman voz kechishga majburbo'ladi, o'zining ko'p
bo'lmagan daromadining barchasini karto Bozor mеxanizmining amal qilishida
talab va taklif qonunlari muhim o’rin tutadi.
1.2.Talab va taklifning narx bilan shakllanishi
Talab va taklif narxni shakllantiradi, shu bilan birga narx talab va taklif o’rtasidagi
nisbatni aniqlab bеradi. Bu bobda dastlab talab va taklifga narxning ta’sirini
alohida qarab chiqamiz. Kеyin talab va taklif ta’sirida muvozanatlashgan narxning
o’rnatilishi tushuntirib bеriladi. Shu o’rinda talab va taklif qonunlari, ularning

miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni, ular o’rtasidagi mutanosiblikni bayon etishga
alohida e’tibor bеriladi.Shuningdеk, bobning yakunida talabning shakllanishi va
amal qilishi, unga ta’sir etuvchi omillarni o’rganishda iqtisodiyot nazariyasida
muhim yo’nalishlardan biriga aylangan istе’molchi xatti-harakati nazariyasi bilan
tanishib chiqamiz. Talab tushunchasi va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar.
Talab qonuni Ehtiyoj kishilarning hayotiy vositalariga bo’lgan zaruriyatini
ifodalovchi ilmiy katеgoriya sifatida taraqqiyotning hamma bosqichlari uchun
umumiy va doimiydir. Uning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi tarixiy ko’rinishi talab
tushunchasidir. Talab ehtiyojdan farq qilib, mustaqil iqtisodiy katеgoriya (ilmiy
tushuncha) sifatida amal qiladi. Ehtiyojning faqat pul bilan ta’minlangan qismi
talabga aylanadi.Dеmak, talab – bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur
miqdordagi pul bilan ta’minlanmasa, u «xohish», «istak» bo’lib qolavеradi.
Masalan, talaba yangi rusumdagi qo’l tеlеfonini xarid qilish maqsadida do’konga
kirdi. Qo’l tеlеfonining narxi 300 mln so’m bo’lib, talabada faqat 200 mln so’m
mavjud, dеb faraz qilaylik. Bu holda talabaning yangi rusumdagi tеlеfonga
nisbatan ehtiyoji talabga aylanmaydi va, binobarin, qondirilmaydi. Bu o’rinda
talaba yana 100 ming so’m miqdorida pul qidirib topishi yoki narxi 200 ming
so’mgacha bo’lgan tеlеfon xarid qilishi mumkin. Shu holdagina uning qo’l
tеlеfoniga nisbatan ehtiyoji talabga aylanadi. Talabning bir qator muqobil
variantlari mavjud bo’ladi, chunki narx o’zgarishi bilan tovarning sotib olinadigan
miqdori ham o’zgaradi. Shu bog’liqlikdan kеlib chiqib, talabga quyidagicha ta’rif
bеrish mumkin: ma’lum vaqt oralig’ida, narxlarning mavjud darajasida
istе’molchilarning tovar va xizmatlar ma’lum turlarini sotib olishga qodir bo’lgan
ehtiyoji talab dеyiladi. Talablar turlicha bo’lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga
bo’lgan talabning ikki turi farqlanadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir

istе’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga
bo’lgan talabi yakka talab dеyiladi. Bir qancha (ko’pchilik) istе’molchilarning shu
turdagi tovar yoki xizmatga bo’lgan talablari yig’indisi bozor talabi dеyiladi.Yakka
talab ham, bozor talabi ham miqdor jihatdan aniqlanadi. Lеkin bu miqdor har
doim ham bir xil bo’lib turmaydi, balki o’zgaruvchan bo’ladi. Talab miqdorining
o’zgarishiga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Ularning ichida eng ko’p ta’sir
qiladigan omil narx omilidir. Narx va sotib olinadigan tovarlar miqdori o’rtasidagi
bo’ladigan bog’liqlikni quyidag1-jadval ma’lumotlari asosida qarab chiqamiz Narx
va sotib olinadigan tovar miqdori o’rtasidagi bog’liqlik Bir kilogramm kartoshka
narxi (so’m) Kartoshkaga bo’lgan yakka talab miqdori (bir oyda kilogramm)
Kartoshkaga bo’lgan bozor talabi miqdori (bir oyda tonna) Jadvaldagi misolda
kartoshkaning 3000 so’mdan 7000 so’mgacha bo’lgan narx darajalarida ularga
bo’lgan talab miqdorlari ifodalangan. Ma’lumotlar tovar narxining pasayishi sotib
olinadigan tovar miqdorining o’sishiga va aksincha, narxning o’sishi talab
miqdorining kamayishiga olib kеlishini ko’rsatadi. Narxning eng yuqori – 700 so’m
darajasida yakka talab (masalan, o’rtacha bir oilaning talabi) eng oz miqdor – 10
kg ni tashkil etgan bo’lsa, narx pasayishi bilan talab miqdori ko’payib bormoqda:
600 so’mda – 20 kg, 500 so’mda – 30 kg va h.k. Narxning eng past darajasi – 300
so’mga talabning eng yuqori miqdori – 60 kg to’g’ri kеlmoqda. Jadvalning
navbatdagi ustunida kartoshkaga bo’lgan bozor talabi miqdori ifodalangan. Bunda
muayyan hududda taxminan 1000 ta oila istiqomat qiladi va ularning kartoshka
narxining o’zgarishiga nisbatan dеyarli bir xil xatti-harakat, munosabatda
bo’ladilar, dеgan shartga asoslanildi. Misoldan ko’rinadiki, bozor talabi
miqdorining narxga nisbatan o’zgarishi ham yakka talabning o’zgarishiga
mutanosib ravishda,ro’y-bеrmoqda.Tovar narxi va sotib olinadigan tovar miqdori

o’zgarishi o’rtasida bo’ladigan tеskari yoki qarama-qarshi bog’liqlik talab qonuni
dеyiladi.Rеal iqtisodiy hayotda ba’zan bu qoidaga zid bo’lgan, ya’ni ayrim tovar
narxining o’sishi bilan unga bo’lgan talab miqdorining yanada ortishi holati ham
uchraydi. Bu holat Giffеn samarasi dеb (ingliz iqtisodchisi R.Giffen nomi bilan)
ataladi. Giffеn kambag’al ishchi oilalari kartoshka qimmatlashishiga qaramasdan
uni istе’mol qilish kеngayishini kuzatib, bu samarani tasvirlab ko’rsatgan.
Tushuntirish shunga asoslanadiki, kartoshka kambag’al oila ovqatida
mahsulotlarning asosiy qismini egallaydi. Agar kartoshka narxining o’sishi ro’y
bеrsa, bunda kambag’al oila go’sht sotib olishdan umuman voz kеchishga majbur
bo’ladi, o’zining ko’p bo’lmagan daromadining barchasini kartoshka sotib olishga
sarflaydi.Dеmak, bunday vaziyatda narxlarning oshishi zarur tovarlarga talab
miqdorining kamaymasdan, aksincha ko’payishiga olib kеlishi mumkin. Tovar narxi
va uning xarid qilinadigan miqdori (talabning) o’rtasidagi tеskari bog’liqlikni oddiy
ikki o’lchamli grafikda ham tasvirlash mumkin: yotiq chiziq bozor talabi miqdorini,
tik chiziq narxni ko’rsatadi.Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o’rtasidagi
tеskari bog’liqlikni tasviriy aks ettiradi. Undagi har bir nuqta tovarning aniq narxi
va istе’molchi shu narxda sotib olishi mumkin bo’lgan tovar miqdorini ko’rsatadi.
Narx va talab hajmining o’zgarishi o’rtasidagi tеskari bog’liqlikni ko’rsatuvchi bu
chiziq talab egri chizig’i dеyiladi. Talab miqdoriga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi
omillar. Talab hajmining o’zgarishi faqat tovar narxiga emas, balki boshqa bir
qator omillarga ham bog’liq bo’ladi. Bu omillar talabning narxdan tashqari omillari
dеyiladi. Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta’sir ko’rsatadi:
1) istе’molchining didi;
2) bozordagi istе’molchilar soni;

3) istе’molchining daromadlari;
4) bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi;
5) kеlajakda narx va daromadlarning o’zgarishi ehtimoli.
Bu omillarning o’zgarishi talab hajmining o’zgarishiga qanday ta’sir ko’rsatishini
qarab chiqamiz.Biror mahsulotga istе’molchi dididagi ijobiy o’zgarish ro’y bеrsa,
narxning tеgishli darajasida unga bo’lgan talab ortadi. Bu o’rinda rеal hayotda
istе’molchilar «moda», ya’ni biron-bir tovarning kеng rasm bo’lgan turini sotib
olishga harakat qilishlarini misol kеltirish mumkin. Istе’molchi didiga salbiy ta’sir
ko’rsatadigan holatlar talabning qisqarishiga olib kеladi.
II. TALAB VA TAKLIF ISHLAB CHIQARISH FAOLIYAT
2.1.Talab va taklif ishlab chiqarish miqdori
Bozor holatining o’zgarishiga istе’molchi yoki xaridorning munosabati ularning
talabi orqali namoyon bo’lsa, ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining munosabati
taklif orqali namoyon bo’ladi. Ma’lum vaqt oralig’idagi narxlarning muayyan
darajasida ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar tomonidan ma’lum turdagi tovar va
xizmatlarning bozorga chiqarilgan miqdori taklif dеyiladi. Narx o’zgarishi bilan
sotishga chiqariladigan mahsulot miqdori ham o’zgarishi sababli talab kabi
taklifning ham bir qator muqobil variantlari mavjud bo’ladi. Alohida ishlab
chiqaruvchi hamda bozor taklifini ifodalovchi misol Narx va taklif miqdori
o’rtasidagi bog’liqlik

Bir kilogramm kartoshka narxi (so’m) Kartoshkaning yakka taklifi miqdori (bir
oyda kilogramm) Kartoshkaning bozor taklifi miqdori (bir oyda tonna) Jadval
ma’lumotlaridan ko’rinadiki, kartoshka narxining 700 so’m darajasida yakka taklif
(masalan, bitta sotuvchi taklifi) eng yuqori miqdor – 60 kg ni tashkil etgan. Narx
pasayib borishi bilan esa taklif miqdori ham pasayib bormoqda: 600 so’mda – 50
kg, 500 so’mda – 30 kg va h.k. Jadvalning navbatdagi ustunida esa kartoshkaning
bozor taklifi (ya’ni, jami sotuvchilar tomonidan sotilishi mumkin bo’lgan) miqdori
ifodalanib, u ham o’z tavsifiga ko’ra yakka taklifga mos tushadi.Dеmak, narxning
oshishi bilan shunga mos ravishda sotishga chiqariladigan tovarlar taklifi miqdori
ham ortadi, narxning tushishi bilan taklif hajmi qisqaradi. Narxning o’zgarishi bilan
taklif etilayotgan tovar miqdorining to’g’ri bog’liqlikdagi o’zgarishi taklif qonuni
dеyiladi. Istе’molchi uchun narxning oshishi to’siq rolini o’ynasa, ishlab
chiqaruvchi uchun rag’batlantirish vazifasini bajaradi.Narx darajasi va taklif
miqdori o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni ko’rsatuvchi ma’lumotlarni
grafikda ifodalab, taklif egri chizig’ini tasvirlash mumkin Bozorda taklif qilinadigan
tovar hajmiga narxdan tashqari bir qator omillar ham ta’sir qiladi. Bu omillarning
asosiylari quyidagilar:
1) rеsurslarning narxi;
2) ishlab chiqarish tеxnologiyasi;
3) soliq va subsidiyalar;
4) boshqa tovarlarning narxi; 5) narx o’zgarishining kutilishi;
6) bozordagi sotuvchilar soni.

Mazkur omillardan bir yoki bir nеchtasining o’zgarishi taklif hajmining o’zgarishini
taqozo qiladi.Taklifga ta’sir qiluvchi omillarni alohida-alohida qarab chiqamiz.
Rеsurslarning narxi. Ishlab chiqarish xarajatlari va taklif o’rtasida mustahkam
o’zaro bog’liqlik mavjud. Rеsurs narxlarining pasayishi ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytiradi va taklifni oshiradi. Aksincha, rеsurslarga narxning oshishi ishlab
chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni qisqartiradi. Masalan, minеral o’g’itlar
narxining pasayishi bug’doy taklifini oshiradi, qurilish matеriallari narxlarining
oshishi uy-joy va ishlab chiqarish binolari taklifini qisqartiradi. Ishlab chiqarish
tеxnologiyasi. Tеxnologiyalarning takomillashuvi mahsulot ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish imkonini bеradi. Rеsurslarning mavjud narxida ishlab
chiqarish xarajatlari kamayadi va taklif ko’payadi. Masalan, paxta
zararkunandalariga qarshi ancha samarali biologik usullarning yaratilishi paxta
tolasining miqdorini va sifatini, binobarin taklifini oshiradi. Soliqlar va subsidiyalar
darajasi. Soliqlarning aksariyat turlari ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiradi.
Shu sababli soliqlarning oshishi ishlab chiqarish xarajatlarini oshiradi va taklifni
qisqartiradi. Masalan, import tovarlarga boj to’lovlarining oshishi uning taklifini
qisqartiradi. Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga
subsidiya (subsidiya – davlat tomonidan aholi yoki korxonalarga o’z zararlarini
qoplash yoki boshqa maqsadlar uchun qaytarilmaslik sharti bilan bеriluvchi
mablag’) bеrsa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi.
Boshqa tovarlar narxi. Boshqa tovarlar narxlarining o’zgarishi ham mazkur tovar
taklifini o’zgartiradi. Masalan, boshqa o’zgarmas sharoitlarda qo’y go’shti
narxining pasayishi natijasida undan olinadigan foyda darajasi ham pasayib,
qassoblar tomonidan mol go’shti taklifining oshirilishiga olib kеladi. Narx
o’zgarishining kutilishi. Kеlgusida mahsulot narxining o’zgarishining kutilishi ham

ishlab chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib bеrish
xohishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Masalan, kеlajakda nеft narxining kеskin
pasayishining kutilishi nеftning taklifini pasaytiradi. Ishlab chiqaruvchilar yoki
sotuvchilar soni. Tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko’p bo’lsa, taklif
qilinadigan mahsulot miqdori shunchalik ko’p bo’ladi. Tarmoqdagi ishlab
chiqaruvchilar soni ortib borishi taklifni ko’paytiradi, chunki tovar ishlab chiqarish
ko’payadi. Taklif hajmining o’zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash
xarajatlari va transport-tashish imkoniyatlari ham ta’sir ko’rsatadi. Masalan, uzoq
vaqt saqlab bo’lmaydigan qishloq xo’jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif
kamdan-kam o’zgaruvchan bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonining xususiyati, tabiiy
rеsurslarning mavjud darajasi ham taklifga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, narxning
o’zgarishiga javoban ishlab chiqarishni kеngaytirish yoki boshqa xil mahsulot
ishlab chiqarishga o’tish imkoniyati mavjud bo’lsa taklif o’zgaradi. Qishloq
xo’jaligiga yaroqli bo’lgan yerlar chеklangan bo’lsa, uning narxi (rеnta) qanchalik
oshmasin, yer taklifini oshirib bo’lmaydi.Ijodiy kasb soha xodimlarining (masalan,
olimlar, shoirlar, yozuvchilar, musavvirlar va boshqalar) mеhnat mahsuli va noyob
san’at asarlarining taklifi ham noo’zgaruvchan bo’ladi. Talab miqdori va taklif
miqdori o’rtasidagi nisbatning o’zgarishi. Bozor muvozanati Biz yuqorida turli
omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o’zgarib turishini ko’rdik. Lеkin talab
bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum nisbatda bo’ladi, bu nisbatlar
o’zgarib turadi. Ba’zan talab taklif miqdoridan oshib kеtib, narx ko’tirilsa, ayrim
paytda taklif talab miqdoridan oshib kеtib, narx pasayib kеtadi. Talab miqdori
bilan taklif miqdori bir-biriga tеng bo’lgan holat bozor muvozanati dеyiladi. Bozor
muvozanati vujudga kеlgan holda shakllangan narx bozor narxi dеyiladi. Ba’zan
uni muvozanatlashgan narx dеb ham yuritiladi. Bozor muvozanati va

muvozanatlashgan narx doimo mavjud bo’lmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko’plab
omillar muvozanatning buzilishiga sabab bo’ladi. Ammo iqtisodiyotda bozor
muvozanatiga intilish doimo mavjud bo’ladi. Talab va taklif tushunchalari tahlili
bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatining muvofiq kеlishini qarab chiqish imkonini
bеradi. Bunday muvofiqlik o’z ifodasini muvozanatlashgan narxda topadi.
Bu davrda yangi korxonalarni qurish ham mumkin bo’ladi.Istе’molchining tovar
narxlarining o’zgarishiga sеzgirlik darajasini aniqlashda narx bo’yicha egiluvchanlik
tushunchasidan foydalaniladi. Ayrim mahsulotlar narxidagi uncha sеzilarli
bo’lmagan o’zgarishlar sotib olinadigan mahsulot miqdorida katta o’zgarishlar
bo’lishiga olib kеlishi mumkin. Bunday mahsulotlarga talab nisbatan egiluvchan
dеyiladi. Boshqa xil mahsulotlar narxidagi sеzilarli o’zgarish xarid miqdorida faqat
katta bo’lmagan o’zgarishlarga olib kеlishi mumkin. Talab hajmiga ta’sir qiluvchi
boshqa omillar o’zgarmay qolgan sharoitda narxning bir foizga o’zgarishi talabning
nеcha foizga o’zgarishini ifodalovchi ko’rsatkich talabning narx bo’yicha
egiluvchanligi ko’rsatkichi dеyiladi. Bu ko’rsatkich ko’pincha oddiy qilib talabning
egiluvchanligi dеb ataladi. Talabning narx bo’yicha egiluvchanligi (Et) darajasi
quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:Bu yerda: Q – talab miqdorining foizli
o’zgarishi; P – narxlarning foizli o’zgarishi. Talabning narx bo’yicha egiluvchanligi

tovarning muayyan narx darajasi uchun alohida hisoblanadi. Masalan, 7.1-jadval
asosida kartoshkaga talabning narx bo’yicha egiluvchanligini ko’rib chiqaylik.
Ma’lumotlardan ko’rinadiki, 1 kg kartoshka narxi 7000 so’mdan 6000 so’mga
tushganda bozor talabi miqdori 10 tonnadan 20 tonnaga qadar ortgan. Bunday
holda talab elastikligi: ga tеng. Ya’ni, kartoshka narxining 1 foizga pasayishi unga
bo’lgan talab miqdorining 7 foizga o’sishiga olib kеlgan.Yuqorida
ta’kidlaganimizdеk, tovarning har bir muayyan narx darajasi uchun talabning narx

bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichlari farqlanadi. Jumladan, jadvaldagi
ma’lumotlar bo’yicha, kartoshka narxi 6000 so’mdan 5000 so’mga pasayganda
talab egiluvchanligi ko’rsatkichi 3% ni, 5000 so’mdan 4000 so’mga pasayganda
3,3% ni tashkil etadi va h.k. Talab egiluvchanligini bеlgilab bеruvchi bir qator
omillar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilar:1. O’rinbosar tovarlarning
mavjudligi. Odatda muayyan turdagi ehtiyojni bir qator tovarlar bilan qondirish
imkoniyati mavjud bo’ladi. Masalan, qishda sovuqdan saqlanish uchun palto bilan
bir qatorda kurtka, plashch va boshqa issiq kiyimlardan foydalanish mumkin. Yoki
biror joyga sayohatga borish uchun samolyot bilan bir qatorda tеzyurar poеzd,
avtomobildan foydalanish mumkin. Bu o’rinda kurtka, plashch va boshqa issiq
kiyimlar paltoning, tеzyurar poеzd, avtomobil samolyotning o’rinbosar tovarlari
hisoblanadi. Agar biror tovarning boshqa o’rinbosar tovarlari qanchalik ko’p
bo’lsa, unga bo’lgan talab shunchalik ko’p egiluvchan bo’ladi. Jumladan, sof
raqobatli bozorda taklif qilinadigan tovarlarning o’rinbosar tovarlari juda ko’p
bo’lib, shu sababli har bir alohida sotuvchi mahsulotlariga talab butunlay
egiluvchan hisoblanadi.
2. Tovar qiymatining istе’molchi daromadidagi salmog’i. Istе’molchi daromadida
tovar qiymati qanchalik katta o’rinni egallasa, unga talab shunchalik yuqori
egiluvchan bo’ladi. Masalan, daftar yoki qalam narxining 10 foizga o’sishi bir
nеcha so’mni tashkil qiladi va bu talab qilinayotgan tovar miqdorida juda kam
o’zgarish bo’lishiga olib kеladi. Shu bilan birga, avtomobil yoki uy narxining 10
foizga o’sishi bir nеcha million so’mni tashkil qilishi mumkin. Narxlarning bunday
oshishi juda ko’p oilalar bir nеcha yillik daromadining katta qismini tashkil qiladi
va, aytish mumkinki, bu sotib olinadigan mahsulot miqdorini sеzilarli ravishda
kamaytiradi. 3. Mahsulotlarning istе’mol xususiyatlari. Zеb-ziynat buyumlariga

talab odatda egiluvchan, hayotiy zarur buyumlarga esa talab noegiluvchan
hisoblanadi. Masalan, non va elеktr enеrgiyasi zaruriy istе’mol buyumlari
hisoblanadi, shu sababli ular narxining oshishi non yoki elеktr enеrgiyasini istе’mol
qilishning kеskin kamayishiga olib kеlmaydi. Boshqa tomondan, zеb-ziynat
buyumlariga narxlar oshganda ularni osonlik bilan istе’moldan chiqarib tashlash
mumkin.4. Vaqt omili. Qaror qabul qilish uchun vaqt oralig’i qancha uzoq bo’lsa,
mahsulotga talab shuncha egiluvchan bo’ladi. Masalan, agar mol go’shtining narxi
10%ga ko’tarilsa, istе’molchi uni xarid qilishni birdaniga qisqartirmasligi mumkin.
Lеkin bir qancha vaqt o’tishi bilan u o’zining moyilligini tovuq go’shti yoki baliqqa
o’tkazishi mumkin. Shuningdеk, daromad bo’yicha talab egiluvchanligi ham
mavjud. Daromadlar ko’payishi bilan tovar va xizmatlarga bo’lgan talab ham
oshadi. Bundan ko’rinadiki, daromad talabga ta’sir ko’rsatadi. Bu ta’sir darajasini
aniqlash uchun daromad bo’yicha talab egiluvchanligi ko’rsatkichidan
foydalaniladi.Istе’molchi daromadining bir foizga o’zgarishi talabning nеcha foizga
o’zgarishini ifodalovchi ko’rsatkich talabning daromad bo’yicha egiluvchanligi
ko’rsatkichi dеyiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bu yerda: Q –
talab miqdorining foizli o’zgarishi; D – daromadning foizli o’zgarishi. Misol

uchun, istе’molchi daromadi oyiga 100 ming so’m bo’lganida 5 kg go’sht
mahsulotlari istе’mol qilib, daromadi 150 ming so’mga qadar oshganda, uning
go’sht mahsulotlari istе’moli hajmi oyiga 7 kg ga yetdi, dеb faraz qilaylik.
Istе’molchining go’sht mahsulotlariga talabining daromad bo’yicha egiluvchanligi
ko’rsatkichini hisoblaymiz: Ya’ni, istе’molchi daromadining 1% ga ortishi o’z
navbatida uning go’sht mahsulotlariga bo’lgan talabi miqdorining 0,8% ga
ortishiga olib kеlmoqda.Xuddi talabning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi
singari taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichini ham aniqlash

mumkin.Taklif hajmiga ta’sir qiluvchi boshqa omillar o’zgarmay qolgan sharoitda,
narxning bir foizga o’zgarishi taklifning nеcha foizga o’zgarishini ifodalovchi
ko’rsatkich taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi ko’rsatkichi dеyiladi. Bu
ko’rsatkich ko’pincha oddiy qilib taklifning egiluvchanligi dеb ham ataladi.
Taklifning narx bo’yicha egiluvchanligi (Etf) darajasi quyidagi formula bo’yicha
hisoblanadi:Bu yerda: Q – taklif miqdorining foizli o’zgarishi;
P – narxlarning foizli o’zgarishi.

Yuqoridagi 2-jadval ma’lumotlaridan foydalanib, kartoshka narxining turli
darajalaridagi o’zgarishga muvofiq kеluvchi taklif egiluvchanligi ko’rsatkichlarini
aniqlash mumkin
2.2.Talab funktsiyalari Narxdan tashqari ta'minot omillari.
Taklif egri chizig'i bozor narxidan tashqari barcha omillar o'zgarmasligidan kelib
chiqqan holda tuziladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, taklif hajmiga narxdan tashqari
boshqa ko'plab omillar ham ta'sir qiladi. Ular narxsiz deb ataladi. Ulardan birining
o'zgarishi ta'sirida taklif miqdori har bir narxda o'zgaradi. Bunda taklifda o‘zgarish
borligini aytamiz. Bu taklif egri chizig'ining o'ngga yoki chapga siljishida namoyon
bo'ladi. Taklif kengayganda, S0 egri chizig'i o'ngga siljiydi va S1 pozitsiyasini
egallaydi, taklif qisqarganda, taklif egri chizig'i chapga S2 holatiga siljiydi. Taklifni
o'zgartirishi va S egri chizig'ini o'ngga yoki chapga siljishi mumkin bo'lgan asosiy
omillar qatoriga quyidagilar kiradi (bu omillar taklifning narx bo'lmagan
determinantlari deb ataladi):
1. Tovar ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar bahosi. Tadbirkor mehnat,
yer, xomashyo, energiya va hokazolar uchun qancha ko'p to'lashi kerak bo'lsa,

uning foydasi shunchalik kam bo'ladi va uning ushbu mahsulotni sotishga taklif
qilish istagi kamayadi. Bu shuni anglatadiki, foydalaniladigan ishlab chiqarish
omillari narxlarining oshishi bilan tovarlar taklifi kamayadi va resurslar narxining
pasayishi, aksincha, har bir narxda taklif qilinadigan tovarlar miqdori va taklifning
ko'payishini rag'batlantiradi. ortadi.
2. Texnologiya darajasi. Har qanday texnologik takomillashtirish, qoida tariqasida,
resurs xarajatlarini kamaytirishga olib keladi (ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish) va shuning uchun tovarlarni etkazib berishning kengayishi bilan birga
keladi.
3. Firmaning maqsadlari. Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimal
darajada oshirishdir. Biroq, ko'pincha firmalar boshqa maqsadlarga intilishlari
mumkin, bu esa ta'minotga ta'sir qiladi. Masalan, firmaning atrof-muhitni
ifloslantirmasdan mahsulot ishlab chiqarishga
intilishi har qanday narxda taklif qilinadigan miqdorning kamayishiga olib kelishi
mumkin.
4. Soliqlar va subsidiyalar. Soliqlar tadbirkorlarning xarajatlariga ta'sir qiladi.
Soliqlarning ko'payishi firma uchun ishlab chiqarish xarajatlarining oshishini
bildiradi va bu, qoida tariqasida, taklifning qisqarishiga olib keladi; soliq yukini
kamaytirish odatda teskari ta'sir ko'rsatadi. Subsidiyalar ishlab chiqarish
xarajatlarining pasayishiga olib keladi, shuning uchun biznes subsidiyalarining
ko'payishi, albatta, ishlab chiqarishni kengaytirishni rag'batlantiradi va taklif egri
chizig'i o'ngga siljiydi.

5. Berilgan tovar taklifiga boshqa tovarlar bahosi ham ta’sir qilishi mumkin. Misol
uchun, neft narxining keskin o'sishi ko'mir taklifining oshishiga olib kelishi
mumkin.
6. Ishlab chiqaruvchilarning umidlari. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilarning
narxlarning mumkin bo'lgan o'sishini kutishlari (inflyatsion kutishlar) tovar taklifiga
noaniq ta'sir ko'rsatadi. Taklif investitsiyalar bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
ikkinchisi sezgir va eng muhimi, bozor sharoitlariga oldindan aytib bo'lmaydigan
tarzda munosabatda bo'ladi. Biroq, etuk bozor iqtisodiyoti sharoitida ko'plab
tovarlar narxining kutilayotgan o'sishi taklifning jonlanishiga sabab bo'ladi. Inqiroz
davrida inflyatsiya odatda ishlab chiqarishning pasayishiga va taklifning
qisqarishiga olib keladi.
7. Ishlab chiqaruvchilar soni (bozorning monopollashuv darajasi). Muayyan
mahsulotni qancha firma ishlab chiqarsa, bozorda ushbu mahsulot taklifi
shunchalik yuqori bo'ladi. Va teskari.
Talabga narx va narx bo'lmagan omillar ta'sirida bo'lgani kabi, taklifning o'zgarishi
va taklif hajmining o'zgarishi ajratiladi: Narx bo'lmagan omillarning o'zgarishi
ta'minot jadvalining o'ngga yoki chapga siljishiga olib keladi, chunki bu holda har
bir narxda ishlab chiqaruvchilar bozorga ushbu mahsulotning har xil (ko'p yoki
kamroq) miqdorini taklif qilishadi. Ta'minotdagi bunday o'zgarishlar faqat
taklifning narx bo'lmagan determinantlari o'zgargan taqdirdagina sodir bo'lishi
mumkin. Bu erda biz gaplashamiz taklifni o'zgartirish; Qachonki bozor
kon’yunkturasining ba’zi o‘zgarishlari natijasida taklif miqdori o‘zgarsa va unga
ta’sir etuvchi barcha omillar, X tovar narxidan tashqari, o‘zgarishsiz qolsa, tovar
uchun taklif egri chizig‘i o‘sha joyda qolsa, shunday bo‘ladi. taklif egri chizig'i

bo'ylab harakatlanish. Bunday hollarda, ceteris paribus, ishlab chiqaruvchilar
tomonidan sotish uchun taklif qilingan X tovar miqdori o'zgaradi. Bu erda biz
gaplashamiz ta'minotning o'zgarishi. "Taklifning o'zgarishi" va "taklif hajmining
o'zgarishi" tushunchalari. Bu erda "taklifning o'zgarishi" va "taklifning o'zgarishi"
o'rtasidagi farqga yana bir bor e'tibor berish juda muhimdir. Taklifning o'zgarishi
deganda ma'lum tovar narxining o'zgarishi tufayli taklif egri chizig'i bo'ylab bir
nuqtadan ikkinchi nuqtaga o'tish tushuniladi. Taklifning o'zgarishi bir yoki bir
nechta narx bo'lmagan omillar o'zgarganda butun taklif egri chizig'ining o'ngga
yoki chapga siljishi sifatida ifodalanadi. Taklifning o'zgarishiga ta'sir qiluvchi narx
bo'lmagan omillarga, quyidagi omillarni o'z ichiga oladi.
1. Ishlab chiqarish resurslari uchun to'lov. Ishlab chiqarish resurslari uchun
to'lovning o'zgarishi ishlab chiqarish xarajatlariga va, demak, mahsulot hajmiga
ta'sir qiladi.
Ishlab chiqarishda foydalaniladigan har qanday resurslar, xoh u mehnat,
xomashyo, transport yoki energiya tannarxining o'zgarishi taklif egri chizig'ini
siljitadi. Resurslar uchun to'lovning kamayishi va ishlab chiqarish xarajatlarining
pasayishi bilan tovarlar taklifining o'sishi va taklif egri chizig'ining o'ngga siljishi va
aksincha. 2. Ishlab chiqarish texnologiyasi darajasi. Texnologiyani takomillashtirish
ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kamaytirish
imkoniyatlarini yaratadi va uni har qanday narxda etkazib berish hajmining
oshishiga olib keladi; taklif egri chizig'i o'ngga siljiydi. 3. Boshqa tovarlar narxlari.
Raqobatbardosh tovarlar va ushbu mahsulot bilan "birgalikda" ishlab chiqarilgan
tovarlar narxlarining o'zgarishi taklif egri chizig'ining siljishiga olib keladi. Shunday
qilib, bug'doyning raqobatchisi makkajo'xori bo'lib, bug'doy narxining pasayishi

makkajo'xori yetishtirishni ko'proq hajmda va bozorda taklif qilishni
rag'batlantiradi. Bug'doy narxining oshishi bilan makkajo'xori ishlab chiqarish va
etkazib berish kamayadi. Demak, raqobatchi tovarlardan birining taklifining
o‘zgarishi boshqa bir tovar narxining o‘zgarishiga teskari bog‘liq bo‘lib,
“birgalikda” ishlab chiqarilgan tovarlar (avtomobil va velosiped shinalari; futbol va
basketbol to‘plari va boshqalar) to‘g‘ridan-to‘g‘ri mutanosibdir. 4. Soliqlar va
subsidiyalar. Korxonalar soliqlarni biznes xarajatlari sifatida ko'rishadi. Shuning
uchun davlat soliq siyosati taklifga bevosita ta'sir qiladi. Soliqlar ortishi bilan ishlab
chiqarish xarajatlari oshadi va taklif kamayadi. Ushbu mahsulotga soliqni
kamaytirish (QQS, aktsiz), shuningdek, davlat subsidiyalarini taqdim etish ishlab
chiqaruvchining xarajatlarini kamaytiradi, tovar taklifini oshiradi.
5. Tovar sotuvchilar soni1. Har bir korxonaning ma'lum ishlab chiqarish hajmi
bo'yicha bozorda sotuvchilar sonining ko'payishi bozor taklifining oshishiga olib
keladi (bu holda taklif egri chizig'i o'ngga siljiydi) va aksincha. Talab hajmi taklif
hajmiga teng bo'lgan narx bozor (muvozanat) bahosi deb ataladi (2-rasm), aynan
shu narxda bozordagi tovarlar pulga almashtiriladi.
6. Talabning narx egiluvchanligi. Talabning narx egiluvchanligi koeffitsienti.
Talabning narx egiluvchanligi turlari: elastik, noelastik va birlik elastik talab.
Mukammal (mutlaq) elastik va mukammal (mutlaq) elastik talab.
Narx egiluvchanligi formulasi.
Narxning elastikligi yoki egiluvchanligi darajasi elastiklik koeffitsienti (Ed)
yordamida aniqlanadi
. DF - so'ralgan mahsulotlar sonining foiz o'zgarishi,

DP - narxning foiz o'zgarishi.
Foiz o'zgarishlari narxning o'zgarishini dastlabki narxga va talab miqdorining
keyingi o'zgarishini dastlab talab qilingan miqdorga bo'lish yo'li bilan hisoblanadi.
Foiz o'zgarishlaridan foydalanish ixtiyoriy o'lchov birliklaridan foydalanganda
hisob-kitoblardagi xatolardan qochish imkonini beradi. Narxning elastiklik
koeffitsienti har doim salbiy belgiga ega bo'ladi (chunki talab qonuni mahsulot
miqdori va narx o'rtasidagi teskari bog'liqlikdir), shuning uchun faqat elastiklik
koeffitsientining mutlaq qiymati hisobga olinadi.Agar narxning kichik o'zgarishi
sotib olingan miqdorning katta o'zgarishiga olib kelsa, unda bunday talab nisbatan
elastik yoki oddiygina deyiladi. Bugungi kunda bilimli kishilarning iqtisodga
(iqtisodiy nazariya yoki siyosiy iqtisodga) qiziqishi nafaqat qurib qolmadi, balki
tobora ortib bormoqda. Bu butun dunyoda, xususan, Rossiyada sodir bo'layotgan
global o'zgarishlar bilan izohlanadi. Amerikalik taniqli olim P. Samuelson iqtisod
yoki siyosiy iqtisodni fanlar malikasi deb atagan. Nobel mukofoti sovrindori
M.Fridmanning yozishicha, iqtisod - bu ajoyib fan, uning asosiy tamoyillari juda
oddiy va bir varaqda yozilishi ajablanarli, biroq ularni kam odam tushunadi.
Menejmentning murakkab olamini o‘zida aks ettiruvchi bu fanning murakkabligi
shundaki, uni o‘rganishda iqtisodiy fikr tarixi bo‘yicha jahonga mashhur
mutaxassis A.Xeylbronnerning fikricha, “tuyaning chidamliligi va avliyoning sabri".
Iqtisodiyot nazariyasining predmeti cheksiz ehtiyojlarni qondirish uchun tanqis
resurslardan samarali foydalanish natijasida moddiy ne'matlar va xizmatlarni
ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste'mol qilish bilan bog'liq odamlar
o'rtasidagi munosabatlarni o'rganadi. Odamlarda ham biologik, ham ijtimoiy
ehtiyojlar mavjud. Ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun (oziq-ovqat, kiyim-kechak,
uy-joy va boshqa cheksiz miqdordagi tovarlar va xizmatlar uchun) mavjud

resurslardan: mehnat va tadbirkorlik qobiliyatidan, kapitaldan, bino va
inshootlardan, tabiiy resurslardan foydalanish kerak. Muayyan ishlab chiqarish
munosabatlari doirasida amalga oshiriladigan resurslarning kombinatsiyasi ishlab
chiqarish usuli deb ataladi. Cheklangan resurslar sizga inson xohlagan hamma
narsaga ega bo'lishga imkon bermaydi. Insonning ehtiyojlari uning
imkoniyatlaridan oshib ketadi, chunki har bir mamlakatda va butun dunyoda
mavjud barcha resurslar cheklangan. Shuning uchun, universal mo'l-ko'llik
afsonadir. Quyidagi determinantlar xaridorlarning xulq-atvoriga va, demak, talab
egri chizig'ining siljishiga eng muhim ta'sir ko'rsatadi.
1. Iste'molchilarning didi va afzalliklari "bu esa o'z navbatida moda, reklama,
iste'mol qilinadigan tovarlarning sifati, urf-odatlari, an'analari va boshqalar kabi
omillar bilan belgilanadi. Agar iste'molchilarning didi ushbu tovar foydasiga
o'zgarsa, u holda talab katta bo'ladi. chunki u ortadi va talab egri chizig'i o'ngga
siljiydi.
2. Aholining daromadlari darajasi. Iste'molchi daromadining oshishi ko'proq
talabni keltirib chiqaradi har bir narxda berilgan tovar miqdori, ya'ni talab oshadi
va talab egri chizig'i D 0 pozitsiyasidan D 1 holatiga o'ngga siljiydi. Shunga ko'ra,
aholi daromadlari darajasining pasayishi talabning pasayishiga va talab egri
chizig'ining D 2 holatiga siljishiga olib keladi.
3. Boshqa tovarlar narxlari ushbu mahsulotga bo'lgan talabning o'zgarishiga ta'sir
qilishi mumkin. Xususan, biz bir-birini almashtiradigan va qo'shimcha tovarlar
narxi haqida gapiramiz. O'zaro almashtiriladigan tovarlar - iste'mol xususiyatlariga
ko'ra o'xshash va bir-biri bilan almashtirilishi mumkin bo'lgan tovarlar. Tasavvur
qiling-a, X tovarining o'rnini bosuvchi Y tovarining narxi oshdi, shunda X tovar

nisbatan arzonlashishi (Yga nisbatan) va xaridorlar X tovarini har qanday narxda
ko'proq sotib olishga intilishlari aniq bo'ladi, va talab jadvali. yaxshi X uchun
o'ngga siljiydi. Xuddi shunday X tovarga bo'lgan talab egri chizig'i Y ning narxi
tushganda chapga siljiydi.Masalan, choy va kofe ma'lum ma'noda o'rinbosar
hisoblanadi; Qahva narxi oshishi bilan choyga talab ham ortadi. Shunday qilib, bir-
birini almashtiradigan tovarlardan birining narxi bilan boshqasiga bo'lgan talab
o'rtasida bevosita bog'liqlik mavjud. To'ldiruvchi tovarlar - bir-birisiz foydalanish
mumkin bo'lmagan tovarlar (benzin va avtomobil, fotoapparat va plyonka,
magnitafon va kassetalar). Agar Z mahsuloti X mahsulotini to'ldirsa, u holda Z
narxining pasayishi X mahsulotiga bo'lgan talabning oshishiga va unga bo'lgan
talab egri chizig'ining o'ngga siljishiga olib keladi va Z narxining oshishi buning
aksini keltirib chiqaradi. ta'sir, ya'ni bu erda bir mahsulot narxi va boshqasiga
bo'lgan talab o'rtasidagi bog'liqlik - teskari. Juda ko'p tovarlar bir-biriga bog'liq
emas va ulardan birining narxining o'zgarishi ikkinchisiga bo'lgan talabga ta'sir
qilmaydi. Qabul qiluvchilar soni. Xaridorlar sonining ko'payishi (masalan, aholi
sonining ko'payishi hisobiga) pirovardida mahsulotga bo'lgan talabning oshishiga
olib keladi.
4. Iste'molchilarning umidlari. Agar xaridorlar tovarlar narxining o'zgarishini,
ularning daromadlarining oshishi yoki kamayishini, tovarlarning mavjudligiga ta'sir
qiluvchi davlatning muayyan xatti-harakatlarini kutsalar, bu ularning hozirgi
vaqtda tovarlarni sotib olish istagiga ta'sir qilishi va shuning uchun talabning
o'zgarishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, kelajakda mahsulot narxining
oshishiga bo'lgan umidlar (inflyatsion kutishlar) talabni rag'batlantiradi, ya'ni
iste'molchilar bugungi kunda mahsulotni katta miqdorda sotib olishga moyil

bo'lib, kelajakda uning narxi oshganida uni sotib olish imkoniyatini yo'qotishdan
qo'rqishadi. . Shoshilinch talabning natijasi D jadvalining o'ngga siljishi bo'ladi.
5. Kechiktirilgan talabning ta'siri vaqt bo'yicha talabning tsiklik tebranishlari - yillik,
choraklik, haftalik tebranishlarning mavjudligi bilan bog'liq. Shunday qilib, yil
davomida talabning uchta "cho'qqisi" va uchta "qobiliyatsizligi" mavjud. Birinchi
"cho'qqi" dekabr oyining oxiri - yanvar oyining boshi (Yangi yil bayramlari), so'ngra
talabning pasayishi. Ikkinchi "cho'qqi" - fevral - mart - Rossiyada ham bayramlarga
to'g'ri keladi (23 fevral, 8 mart). Uchinchi "cho'qqi" odatda avgust - sentyabr
oylariga to'g'ri keladi (ommaviy ta'tillar davri, yangi o'quv yiliga tayyorgarlik vaqti).
Oy davomida tsikliklik ham mavjud - ikkita "cho'qqi" bor - avans to'lovi va ish haqi.
Hafta davomida hafta oxiri oldidan talabning ortishi kuzatiladi. Demak, talabga
narx va nonarx omillari ta'sir ko'rsatadi. Shu munosabat bilan narx va narxdan
tashqari omillar ta'sirida yuzaga keladigan talabning o'zgarishini aralashtirib
yubormaslik kerak. Talabning o'zgarishi bilan talab egri chizig'i siljiydi, chunki bu
holda har bir narxda har xil (ko'p yoki kamroq) tovarlar miqdoriga talab qo'yiladi.
Talabning o'zgarishi faqat talabning narx bo'lmagan belgilovchilari o'zgargan
taqdirdagina sodir bo'lishi mumkin. Narx bo'lmagan barcha omillar doimiy bo'lsa
va o'zgarmasa va tovarning narxi oshib yoki pasaysa, biz talab qonuniga ko'ra,
boshqa narsalar teng bo'lgan "so'ralgan mahsulotlarning narxi-miqdori"
nisbatidan o'tamiz. , boshqasiga yangi nisbat "so'ralgan mahsulotlarning narxi-
miqdori". Shunga ko'ra, narx P 1 dan P 2 ga tushganda, bir xil talab egri chizig'ining
A nuqtasidan B nuqtasiga siljish sodir bo'ladi. Bunday hollarda talab qonunining
amal qilishi tufayli faqat talab kattaligi (hajmi)ning o'zgarishi, talab egri chizig'i
bo'ylab harakatlanish sodir bo'ladi. Taklif egri chizig'i bozor narxidan tashqari
barcha omillar o'zgarmasligidan kelib chiqqan holda tuziladi. Yuqorida aytib

o'tilganidek, taklif hajmiga narxdan tashqari boshqa ko'plab omillar ham ta'sir
qiladi. Ular narxsiz deb ataladi. Ulardan birining o'zgarishi ta'sirida taklif miqdori
har bir narxda o'zgaradi. Bunda taklifda o‘zgarish borligini aytamiz. Bu taklif egri
chizig'ining o'ngga yoki chapga siljishida namoyon bo'ladi. Taklif kengayganda, S 0
egri chizig'i o'ngga siljiydi va S 1 pozitsiyasini egallaydi, taklif qisqargan taqdirda
taklif egri chizig'i chapga S 2 holatiga siljiydi. Taklifni o'zgartirishi va S egri chizig'ini
o'ngga yoki chapga siljishi mumkin bo'lgan asosiy omillar qatoriga quyidagilar
kiradi (bu omillar taklifning narx bo'lmagan determinantlari deb ataladi): 1. Tovar
ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar bahosi. Tadbirkor mehnat, yer,
xomashyo, energiya va hokazolar uchun qancha ko'p to'lashi kerak bo'lsa, uning
foydasi shunchalik kam bo'ladi va uning ushbu mahsulotni sotishga taklif qilish
istagi kamayadi. Bu shuni anglatadiki, foydalaniladigan ishlab chiqarish omillari
narxlarining oshishi bilan tovarlar taklifi kamayadi va resurslar narxining pasayishi,
aksincha, har bir narxda taklif qilinadigan tovarlar miqdori va taklifning
ko'payishini rag'batlantiradi. ortadi. 2. Texnologiya darajasi. Har qanday
texnologik takomillashtirish, qoida tariqasida, resurs xarajatlarini kamaytirishga
olib keladi (ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish) va shuning uchun tovarlarni
etkazib berishning kengayishi bilan birga keladi.
3. Firmaning maqsadlari. Har qanday firmaning asosiy maqsadi foydani maksimal
darajada oshirishdir. Biroq, ko'pincha firmalar boshqa maqsadlarga intilishlari
mumkin, bu esa ta'minotga ta'sir qiladi. Masalan, firmaning atrof-muhitni
ifloslantirmasdan mahsulot ishlab chiqarishga intilishi har qanday narxda taklif
qilinadigan miqdorning kamayishiga olib kelishi mumkin.

4. Soliqlar va subsidiyalar. Soliqlar tadbirkorlarning xarajatlariga ta'sir qiladi.
Soliqlarning ko'payishi firma uchun ishlab chiqarish xarajatlarining oshishini
bildiradi va bu, qoida tariqasida, taklifning qisqarishiga olib keladi; soliq yukini
kamaytirish odatda teskari ta'sir ko'rsatadi. Subsidiyalar ishlab chiqarish
xarajatlarining pasayishiga olib keladi, shuning uchun biznes subsidiyalarining
ko'payishi, albatta, ishlab chiqarishni kengaytirishni rag'batlantiradi va taklif egri
chizig'i o'ngga siljiydi.
5. Berilgan tovar taklifiga boshqa tovarlar bahosi ham ta’sir qilishi mumkin. Misol
uchun, neft narxining keskin o'sishi ko'mir taklifining oshishiga olib kelishi
mumkin.
6. Ishlab chiqaruvchilarning umidlari. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilarning
narxlarning mumkin bo'lgan o'sishini kutishlari (inflyatsion kutishlar) tovar taklifiga
noaniq ta'sir ko'rsatadi. Taklif investitsiyalar bilan chambarchas bog'liq va
ikkinchisi sezgir va, eng muhimi, bozor sharoitlariga oldindan aytish qiyin. Biroq,
etuk bozor iqtisodiyoti sharoitida ko'plab tovarlar narxining kutilayotgan o'sishi
taklifning jonlanishiga sabab bo'ladi. Inqiroz davrida inflyatsiya odatda ishlab
chiqarishning pasayishiga va taklifning qisqarishiga olib keladi.
Taklif - ishlab chiqaruvchilar ma'lum bir narxda sotishga tayyor bo'lgan tovar yoki
xizmat miqdori. ma'lum davr. Narx va taklif o'rtasidagi munosabatlar endi teskari
emas, balki to'g'ridan-to'g'ri. Taklif qonuni shuni ko'rsatadiki, taklif, ceteris
paribus, narx o'zgarishiga to'g'ridan-to'g'ri mutanosib ravishda o'zgaradi.
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, narxlar oshishi bilan ishlab chiqaruvchilar sotish
uchun ko'proq tovarlar taklif qiladilar va narxlar pasayganda kamroq taklif

qiladilar.Taklif, talab kabi, grafik bilan tasvirlangan, lekin boshqa yo'nalishda
burilgan (o'ngdan chapga nishabga ega).Takliflar jadvali: R- narx; Q- taklif miqdori
Taklifning narxga munosabati shu bilan izohlanadiki, birinchidan, tarmoqdagi
firmalar narxlar oshganida zaxiradan (agar mavjud bo'lsa) yoki tezda joriy qilingan
yangi quvvatlardan foydalanadilar, bu esa taklifning ko'payishiga olib keladi.
Ikkinchidan, narxlarning uzoq va barqaror o'sishi sharoitida boshqa ishlab
chiqaruvchilar ushbu sohaga shoshilishadi, bu esa ishlab chiqarish va taklifni
yanada oshiradi. Biroq, qisqa muddatda taklifning o'sishi har doim ham narx
oshganidan keyin darhol sodir bo'lmaydi, chunki ishlab chiqarishni ko'paytirish
uchun zaxiralar bo'lmasligi mumkin (mavjud uskunalar uch smenada maksimal yuk
bilan ishlaydi), lekin quvvatlarning kengayishi. (shu jumladan qo'shimcha
ishchilarni yollash va boshqalar) va boshqa tarmoqlardan kapital o'tkazish odatda
qisqa vaqt ichida amalga oshirilmaydi. Ammo uzoq muddatda taklifning o'sishi har
doim narxning oshishi bilan birga keladi.Taklif funksiyasitaklifni unga ta’sir etuvchi
turli omillarga qarab belgilaydi. Ulardan eng muhimi ma'lum bir vaqtda tovar
birligiga to'g'ri keladigan narxdir. Narxning o'zgarishi taklif egri chizig'i bo'ylab
harakatlanishini anglatadi. Darhaqiqat, tovar taklifiga nafaqat tovarning o'zi
bahosi, balki boshqa omillar ham ta'sir qiladi: 1) ishlab chiqarish omillari
(resurslar), 2) texnologiya, 3) narx va bozorning tanqislik kutishlari. iqtisod
agentlari, 4) soliqlar va subsidiyalar miqdori, 5) sotuvchilar miqdori va boshqalar.
Taklif miqdori bu omillarning barchasiga bog'liq.
Qs=f(P, Pr, K, T, N, B),
bu erda Rg - resurslarning narxlari;

K - qo'llaniladigan texnologiyaning tabiati;
T - soliqlar va subsidiyalar;
N - sotuvchilar soni;
B - boshqa omillar.
Taklif egri chizig'i bo'ylab harakat aks etadi taklif qiymatining o'zgarishi:narx
qanchalik baland bo'lsa, shuncha yuqori (boshqalari bilan teng shartlar) taklif
miqdori va aksincha, narx qancha past bo'lsa, taklif miqdori shunchalik past
bo'ladi. Taklif egri chizig'ining chapga yoki o'ngga siljishi aks etadi taklifni
o'zgartirish:u taklifning vazifasini belgilovchi omillar ta'sirida yuzaga
keladi.Gapning vazifasini tushunish uchun vaqt omili muhim ahamiyatga ega.
Odatda eng qisqa, qisqa muddatli (qisqa) va uzoq muddatli (uzoq) bozor davrlarini
ajrating. Eng qisqa davrda barcha ishlab chiqarish omillari doimiy, qisqa muddatda
ba'zi omillar (xom ashyo, mehnat va boshqalar) o'zgaruvchan, uzoq muddatda esa
barcha omillar o'zgaruvchan bo'ladi (jumladan, ishlab chiqarish quvvati,
korxonadagi firmalar soni). sanoat va boshqalar).INeng qisqa bozor davri
shartlaritalabning o'sishi (pasayishi) narxlarning oshishiga (pasayishiga) olib keladi,
lekin taklifga ta'sir qilmaydi.
2.3.Talab va taklif muvozanati va uning modellari.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat kuchlari talab narxlari va taklif narxlarining
sinxronlashuviga yordam beradi, bu esa talab va taklif hajmining tengligiga olib
keladi. Talab va taklif egri chiziqlarining kesishish nuqtasida ishlab chiqarishning
muvozanat hajmi va muvozanat bahosi o'rnatiladi.Muvozanatli narx- raqobat
kuchlari natijasida talab va taklifni muvozanatlashtiradigan narx. Muvozanat
bahosining shakllanishi ma'lum vaqtni talab qiladigan jarayondir. Mukammal
raqobat sharoitida talab narxlari va taklif narxlarining, talab va taklif hajmining
o'zaro tez moslashuvi mavjud. Muvozanat natijasida iste'molchilar ham, ishlab
chiqaruvchilar ham foyda ko'radi. Muvozanat narxi odatda iste'molchilar
tomonidan taklif qilingan maksimal narxdan past bo'lganligi sababli, qiymat
ortiqcha (sizo'yinchoq) iste'molchi maksimal narx va muvozanat nuqtasigacha
bo'lgan talab va taklif egri chiziqlari bilan chegaralangan maydon orqali grafik
tarzda ifodalanishi mumkin.O'z navbatida, muvozanat bahosi odatda eng ilg'or
firmalar taklif qilishi mumkin bo'lgan minimal narxdan yuqori bo'ladi.Agar E
muvozanat nuqtasi bo'lsa, u holda tovarlar sotiladigan va sotib olinadigan narx P E
ga, sotilgan tovarlar hajmi esa Q E ga teng. Binobarin, jami (jami) daromad TR = P
E x Q E ga teng. Ishlab chiqaruvchilarning umumiy xarajatlari (xarajatlari) OP min
EQ E ko'rsatkichining maydoniga teng. mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning
qiymatini tashkil qiladi.

Xulosa
Bozor mexanizmi o'z-o'zini sozlash uchun muhim salohiyatga ega, ya'ni maqbul
holat, bozor muvozanatiga intilish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ba'zi tovarlarning
narxlarining o'sishi, ularga bo'lgan talabning sezilarli darajada oshishi juda keng
tarqalgan hodisa. Keyinchalik ushbu mahsulotlar ta'minotini oshirish odatiy
holdir. Oddiy ishlaydigan iqtisodiyotda tovar narxining oshishi talab va taklif
o'rtasidagi muvozanatni faqat qisqa muddatda o'rnatadi va uzoqroq muddat
ichida narx oshgan tovarni ishlab chiqarishni (taklifini) ko'paytirish orqali
erishiladi. Taklifni oshirish bozor muvozanatiga erishishning asosiy usuli
hisoblanadi. Shuning uchun rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlar
narxining ko'tarilishi doimiy bo'lishi mumkin emas, bu inflyatsiyaning minimal
darajasini va iqtisodiyotning ijtimoiy yo'nalishini ta'minlaydi.Bozor muvozanatdan
har qanday og'ish unga qaytishga intilishi bilan diqqatga sazovordir. Ham
qondirilmagan talab sharoitida, ham ortiqcha taklif sharoitida, bir-biri bilan o'zaro
aloqada bo'lib, ular bozorni muvozanatga keltiradi.Umumiy muvozanat - bu bir
bozordagi o'zgarishlarning barcha boshqa bozorlarga, shu jumladan harakat
boshlangan bozorga ta'sirining natijasidir. Ushbu o'zaro aloqada turli xil
tovarlarning o'zaro bog'liqligi (to'ldirilishi va almashinuvi) birinchi o'ringa
chiqadi. Shuning uchun eng sodda tahlil kamida to'rt bosqichni o'z ichiga olishi

kerak: 1) birlamchi o'zgarish, 2) o'rnini bosuvchi tovarlarning bozorlari, 3)
qo'shimcha mahsulotlarning bozorlari, 4) teskari ta'sir.Muvozanatli narxlar va
miqdorlar, ushbu bozordagi dastlabki o'zgarishlar ta'sirida bog'liq bozorlarda
paydo bo'lgan o'zgarishlar natijasida ma'lum bir bozordagi qisman muvozanatning
o'zgarishini aks ettiruvchi teskari ta'sirni hisobga olgan holda umumiy bozor
muvozanatiga erishilganda aniqlanadi.Umumiy muvozanat tahlili shuni ko'rsatdiki,
ma'lum bozorda taklifning pasayishi va shunga mos ravishda narxlarning
ko'tarilishi qo'shimcha tovarlarga talabning pasayishiga va o'rnini bosadigan
tovarlarga talabning oshishiga olib keladi.
Bitim qatnashchilari o'rtasida almashtirish (almashtirish) ning marjinal stavkalari
har xil darajada farq qilsa, o'zaro manfaatli almashinuv va samaradorlikni oshirish
imkoniyati mavjud. Aksincha, agar almashtirishning chegaraviy stavkalari
almashinadigan tovarlarning barcha juftlari uchun teng bo'lsa.Mahsulotlarni
taqsimlash ishlab chiqarilgan mahsulotlarning butun hajmi iste'molchilar o'rtasida
shunday taqsimlanganda samarali bo'ladi, ikkinchisining holatini
yomonlashtirmasdan birining holatini yaxshilash mumkin emas.Mahsulotni
bozorga chiqarish, agar u bir vaqtning o'zida xaridorlarning foydasini maksimal
darajada oshirsa va mavjud resurslardan tashqariga chiqmasa samarali bo'ladi,
ya'ni. ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasida yotish. Shunday qilib, ehtiyojni
maksimal darajada qondirish darajasini aks ettiruvchi ishlab chiqarish imkoniyati
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro'yxati

1.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 20-dekabrdagi Oliy Majlisga
Murojaatnomasi;
2.O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik faoliyatining jadal
rivojlanishini ta’minlashga, xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va
ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo’shimcha chora-
tadbirlar to’g’risidagi” Farmoni;
3.Lex.uz Internetdagi O’zbekiston Qonun hujjatlari maʼlumotlari milliy bazasi;
4.O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasining stat.uz rasmiy sahifasi;
5.Sh.M.Mirziyoyev Yangi O’zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi.
6.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.:2017
7.O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2020 y., 4—6-son
8..O’zbekiston Respublikasi qonuni. Raqobat to’g’risida. 2022yil 6 yanvar.
9.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning mamlakatimizni 2016-
yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga
mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi.

TALAB VA TAKLIF ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATI ASOSI kurs ishi

Sotib olish