Tanlab tekshirish uslubini qo'llashda ichki nazorat tizimining ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	59.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	05 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

72 Sotish

Tanlab tekshirish uslubini qo'llashda ichki nazorat tizimining ahamiyati

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH…………...………………………………………………………………..3
I BOB. AUDITDA TANLAB TEKSHIRISHNING USLUBIYATI VA UNING
MOHIYATI………………………...……………………………………………...5
1.1. Auditda tanlab tekshirish uslubining
mohiyati………………………………….5
1.2. Auditda tanlab tekshirishning uslubiyati…………………………………..
…..12
II BOB. AUDITDA TANLAB TEKSHIRISH USLUBI VA ICHKI AUDIT
TEKSHIRUVLARINI O’TKAZISHNI
TAKOMILLASHTIRISH…………..15
2.1. Ichki audit xizmati tomonidan ichki audit tekshiruvlarini o’tkazishni
takomillashtirishning umumiy yo’nalishlari……………………………………....15
2.2. Auditda tanlab tekshirish uslubini qo’llashda ichki nazorat tizimining
ahamiyati……………………………………………………………………….....23
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………...30
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy pirovard maqsadi -
mamlakat
iqtisodiyotida bozor munosabatlari tamoyillarini to’liq qaror toptirishdan
iboratdir. Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish yo’lida
izchil islohotlar olib borilayotgan hozirgi bosqichda tijorat banklarining
mamlakat
iqtisodiyotidagi roli tobora oshib bormoqda.
Ma’lumki, 2017 yil 7 fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha xarakatlar strategiyasi
to’g’risidagi” PF-4947 sonli farmoni e’lon qilindi. Ushbu farmonda
mamalakatimizni rivojlantirish bo’yicha beshta ustuvor yo’nalishlar belgilandi.
Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish yo’nalishida aynan bank
tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta’minlash, banklarning
kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy
barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari
hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlashni yanada
kengaytirish, shu jumladan, bank faoliyatini tartibga soluvchi zamonaviy tamoyil
va mexanizmlarni joriy qilish, ularning samarali faoliyat ko’rsatishiga yo’l
qo’ymayotgan to’siqlarni bartaraf etish bo’yicha chora tadbirlar ishlab chiqildi.
Shu o’rinda prezidentimizning “...tijorat banklari bilan birgalikda xorijiy
investitsiyalarni olib kirish bo’yicha ishlarning qanday ahvolda ekani
to’g’risida
shaxsan Prezidentga axborot noma kiritilishi ta’kidlab o’tilgan edi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: Tijorat banklari faoliyatini ichki
auditdan o’tkazishning, tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslarini o’rganish,
ichki audit o’tkazishning hozirgi axvolini, muammolarini chuqur o’rganib taxlil
qilgan holda, talab va tartiblarini mustaxkamlash va takomillashtirish to’g’risida
fikr va muloxazalar yuritib, amaliy takliflar ishlab chiqish dissertatsiya
ishimizning asosiy maqsadi bo’lib hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalarni bajarish belgilab olindi:
3

-ichki audit o’tkazishning uslubiyotini va bank ichki auditini tashkil etish
bo’yicha ilg’or xorij tajribalarini o’rganish;
- bank ichki auditining respublikamizdagi me’yoriy-huquqiy bazasini tahlil
qilish;
- bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida respublikamizda bank ichki auditini
tashkil etish va o’tkazishni takomillashtirish bo’yicha amaliy tavsiyalar va
takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti va ob’ekti: Mazkur ilmiy tadqiqot ishimizning
ob’ekti O’zbekiston Respublikasi xududida faoliyat ko’rsatayotgan tijorat
banklari hisoblanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida tijorat banklarida
ichki audit o’tkazishni tashkil qilish jarayonlari va ular faoliyati natijalarini
o’rganish jarayonida yuzaga kelgan moliyaviy munosabatlar tadqiqotning
predmeti hisoblanadi.
4

I BOB. AUDITDA TANLAB TEKSHIRISHNING USLUBIYATI VA UNING
MOHIYATI
1.1. Auditda tanlab tekshirish uslubining mohiyati
Mijozning buxgidteriya va ichki nazorat tizimi sifati audit tekshiruvining
butun keyigi jarayonini belgilab beradi. Auditor tekshiruvning dastlabki bosqichida
mijoz moliyaviy hisobotlarini o'rganish va buxgalteriya xizmati xodimlari bilan
suhbatlashish jarayonida shu moliyaviy hisobotlar to‘g‘ri va to'liq dastlabki
hujjatlarga asosan tuzilgan degan xulosaga kelsa auditor dastlabki hujjatlarni tanlab
tekshirishi mumkin bo‘ladi.
Aks holda, ya’ni moliyaviy hisobotlarni o‘rganish, mijoz ichki nazorat
tizimini tekshirish jarayonida auditor ularning sifatidan qoniqmasa auditor
moliyaviy hisobotlarni tuzish uchun asos bo'lgan barcha dastlabki hujjatlarni
yoppasiga, hammasini tekshirishi lozim.
Yoppasiga tekshirish auditordan katta vaqt va mehnat talab etadi. Ammo
auditorlik etikasiga asosan auditor moliyaviy hisobotlarning BHMSga asosan
tuzilganini yoki bu standartlardan chetga chiqish bo‘lganini o‘z xulosasida aniq
bayon etishi kerak. Bu esa auditordan dastlabki hujjatlarga tayanishni talab etadi.
Dastlabki hujjatlarning sifati esa moliyaviy hisobotlarning haqqoniy yoki noto'g'ri
ma’lumotlarni aks ettirayotganini ko‘rsatadi.
Auditor mijoz moliyaviy hisobotlarining BHMS ga asosan tuzilgani
yuzasidan ko‘pincha o‘rta darajadagi ishonchga ega bo‘ladi. Bunga sabab
moliyaviy hisobotlarning ba’zi elementlari bo‘yicha buxgalteriya hisobi sifatli
taslikil etilgan bo‘lishi, malakali mutaxassislar tomonidan olib borilishi,
kompyuterlashgan bo‘lishi, samarali ichki nazorat tizimi tashkil etilgan bo'lishi,
moliyaviy hisobotlarning boshqa ba’zi elementlari bo‘yicha esa buning aksi
bo‘lishi mumkin. Tanlab tekshirish uslubini ham aynan o‘rta darajadagi ishonchga
ega bo‘lgan holda qo‘llash kerak. Auditda tanlab tekshirish uslubi — moliyaviy
hisobotlar yuzasidan o‘z professional fikrini bayon etish uchun zaruriy dalillar,
hujjatlarni ma’lum tartibda, me’zonlarga asoslangan holda tanlash va o‘rganishdir.
5

Tanlab tekshirish uslubi ehtimollar nazariyasi qonunlariga asoslanadi.
Tanlab tekshirish uslubini qo‘llash uchun quyidagi omillarga e’tibor qaratish
lozim:
1) tanlab tekshirish hajmi;
2) kuzatuv birligi;
3) tanlash birligi;
4) tanlab olish uslubiyati.
Tanlab tekshirish uslubini qo'llash uchun ma’lum to‘plam tuzilishi kerak.
Tanlab tekshirish aynan shu to‘plamga nisbatan qoilaniladi va natija ham shu
1o‘plamga tegishli bo'ladi.
To‘plam — ma’lum elementlarning jamlanmasi. Audit tekshiruvida
element sifatida buxgalteriya o‘tkazmalari, yozuvlar kabilarni keltirish mumkin.
To‘plamni shakllanitirish uchun auditor barcha elementlarni m a’lum me’zonlar,
xususiyatlarga ko‘ra guruhlarga taqsimlaydi. Bu me’zonlar hujjatlaming
xususiyati, moddiy javobgar shaxs, davriy ketmaketlik kabilar bo‘lishi mumkin.
Bank tizimidagi islohotlarning chuqurlashuvi moliyaviy resurslarni
oqilona boshqarish usullari va vositalaridan kengroq foydalanish, tijorat
banklari faoliyatini muvofiqlashtirishda esa bevosita va bilvosita nazorat
vositalarini keng qo’llashni toqoza etadi. Shu bois Markaziy bank tijorat
banklari va ularning filiallari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini vaqti-vaqti bilan
muntazam nazorat qilib turishga katta e’tibor qaratmoqda. Jahon tajribasi
ko’rsatishicha, tijorat banklari barqarorligini saqlashda tashqi va ichki audit
katta ahamiyat kasb etadi. Markaziy bankning ichki va tashqi auditni
kuchaytirishga nisbatan qo’yayotgan qat’iy talablari nazorat organlari va
moliya-kredit muassasalarining o’z zimmalariga yuklanayotgan vazifalarni
sifatli va o’z vaqtida bajarishiga sharoit yaratmoqda.
Ichki va tashqi auditdan kutilgan asosiy maqsad ilgariroq ta’kidlaganidek,
ko’p jihatdan o’xshash bo’lib, nazorat qilib borishdan iborat. Biroq ular
o’rtasida muayyan farqlar ham borki, bu auditor xarakteriga bog’liq. Tashqi
audit hisobot tizimini baholash, bankning aktiv va passivlarini baholash va
6

tekshirish, mavjud ichki nazorat tizimini testdan o’tkazishdan iborat. Tashqi
audit tekshirilayotgan bankning taqdim etgan hisoboti va balanslari haqiqatga
to’g’ri keladimi yoki yo’qmi, uning moliyaviy ahvoli va muayyan davrdagi
faoliyati natijalarini baholashdan iborat. Chetdan taklif etilgan, mustaqil
auditorlik firmalari tomonidan tayyorlangan xulosalar yuqori tashkilotlarga,
aktsiyadorlar, kreditorlar va hokazolarga mo’ljallanadi va undan ichki auditorlar
ham foydalanadi.
Ichki audit tashqi auditga nisbatan belgilanishi va tashkil etilishiga qarab,
boshqacha xarakterga, mazmunga ega bo’ladi. Ichki audit bank doirasida
mustaqil bo’linma sifatida bank faoliyatining har kungi faoliyatini tekshiruvdan
o’tkazib boradi. Umum tomonidan qabul qilingan qoidalarga ko’ra, ichki audit
bankning o’z majburiyatlarini samarali bajarishga xizmat qiladi, ya’ni birinchi
navbatda muammolarning endigina vujudga kelayotgan davrida aniqlashga
yo’naltirilgan
bo’ladi. Ichki audit boshqaruv quroli, bank operatsiyalarini ichki kuchlar
yordamida juda yaqindan kuzatish imkoniyati bo’lib, boshqaruv maqsadiga
erishish kafolatidir. Buning uchun ichki audit xizmati boshqaruvni bajarilgan
analiz natijalari haqidagi axborot bilan ta’minlab, bo’linmalar faoliyatini, har xil
yo’riqlarni tahlil etib, ularga yuzaga chiqayotgan muammolarni bartaraf qilish
bo’yicha tavsiyalar berib boradi. Ichki audit xizmati xodimlari tashqi auditorlar
bilan hamkorlikda ish olib boradi.
Ichki audit natijalari bank rahbarlari tomonidan amaldagi qonunlar
doirasida mavjud resurslarni hisobga olgan holda joriy ishlarni boshqarishda
foydalaniladi. Shu tariqa ichki audit tashkilotning o’z maqsadiga erishishi
uchun xizmat qiladi. Bank faoliyatining ichki audit vazifalari yuqorida
sanalganlardan farq qilmaydi, ammo bank faoliyatining xususiyatlari, bank
mahsulotlari, buxgalteriya hisobi, ishni tashkil etish jarayoni, tavakkalchilik
omillarining ko’pligi bilan o’zgacha xususiyatga egadir.Ichki audit jarayonida
topshiriqlarning bajarilishi turli-tuman bo’lib, uning maqsadi va tashkilot
faoliyati harakteriga bog’liqdir. Qo’yilgan vazifalarni har xil mezonlarga
7

suyangan holda turli yo’llar, har xil teranlik va detallar bilan echish mumkin.
Bunda standartlar katta o’rin tutadi.Davlat apparati rivojlangan mamlakatlarda
audit muammolariga, jumladan, ichki auditga katta e’tibor beriladi. Shu o’rinda
nazorat qilish yuqori institutlarining xalqaro tashkiloti The International
Organization of Supreme Audit Institutions (INTOSA) bo’lib, unga AQSh,
Angliya, Yaponiya kabi o’nlab mamlakatlar a’zodir. Xalqaro ichki auditorlar
instituti The Institution of Internal Auditors, (IIA) ham mavjud. Bu yo’nalishda
hukumatning maxsus tashkilotlari masalan, AQShda (General Accounting
Offis) ish olib boradi. Bu kabi idoralarninng har birida audit standartlarini
ishlab chiqadigan maxsus bo’linmalar mavjud. Bu standartlardan kutilgan
maqsad ichki auditning ahamiyati va mas’uliyatini tushuntirish, ichki audit
bo’yicha boshqaruv uchun asoslar yaratish va ishlarni me’yorlashtirish, ichki
auditni o’tkazish tajribasini takomillashtirishdan iborat. Standartlarning asosiy
printsiplariga mustaqillik va ob’ektivlik, professionallik, ish hajmi, auditorlik
topshirig’ini bajarish, ichki audit bo’limini boshqarish kiradi. O’zbekistonda
tijorat banklarida ichki auditga qo’yiladigan talablar Markaziy bankning 2000
yil 24 iyundagi “Tijorat banklarida korporativ boshqaruv to’g’risida”gi va 2000
yil 25 noyabrdagi “Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining ichki auditiga
qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi nizomlarida belgilab berilgan. Ana shu
asosda har bir tijorat bankida mustaqil ichki audit xizmati tashkil etilgan va ular
o’z faoliyatini Markaziy bank talablari darajasida tashkil etganlar.
Audit xizmatlari o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi qonunlari,
Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari, bankning ichki me’yoriy hujjatlari
hamda o’z nizomlari asosida olib boradi.Audit xizmati, bugungi kunda, aytish
mumkinki, tijorat banki va uning barcha filiallari va boshqa tarkibiy tuzilmalari
faoliyatini auditdan o’tkazish orqali Bank kengashiga bank faoliyati istiqbollari
va maqsadlariga erishishda haqiqiy ko’makchi bo’lmoqda. Audit xizmati
mustaqil tarkibiy tuzilma bo’lgani bilan o’z faoliyatini bankning boshqa
mustaqil boshqarmalari bilan hamkorlikda olib boradi. Audit xizmati bevosita
Bank kengashi va uning auditorlik qo’mitasiga bo’ysunadi. Audit xizmatining
8

tarkibiy tuzilishi va shtat birligini ham Bank Kengashi tasdiqlaydi. Bosh auditor
(audit xizmati rahbari) Bank kengashi qarori bilan tayinlanadi va o’z
lavozimidan ozod etiladi. Audit xizmatining boshqa xodimlari Bank kengashi
raisi tomonidan bosh auditor tavsiyasiga asosan tasdiqlanadi. Audit xizmati
Bank kengashi tomonidan tasdiqlangan harajatlar smetasiga ega bo’ladi.
Harajatlar smetasi har yili bosh auditor tomonidan ishlab chiqiladi va Bank
kengashiga tasdiqlash uchun taqdim etiladi. Faqat Bank kengashi audit
xizmatining harajatlar smetasiga o’zgartirish kiritish mutloq huquqiga ega.
Audit xizmati xodimlarining ish haqlari Bank kengashi tomonidan o’rnatiladi.
Ichki audit xizmatini yo’lga qo’yishdan kutilgan maqsad ichki nazorat
tizimi, jumladan moliyaviy hisobotlarni tuzish ustidan nazorat o’rnatishdir.
Ichki audit tomonidan bank faoliyati, boshqaruv jarayoni sifatini oshirish, bank
faoliyatini yanada yaxshilashga yo’naltirilgan ob’ektiv baho va maslahat berish
bankning moliyaviy bozordagi o’rnini mustahamlashga olib keladi. Tijorat
banklarida ichki auditni tashkil etish Bank kengashining zimmasiga yuklatilgan
bo’lib, ichki nazoratning samaradorligi bilan bog’liq masalalarni vaqti-vaqti
bilan ko’rib boradi,
bankdagi ichki nazorat ahvolini bank menejerlari, ichki va tashqi auditorlar
bilan muhokama etadi, ichki va tashqi auditorlar, nazorat muassasalarining
bankda aniqlangan kamchiliklarni barataraf etishdagi takliflarining bank
rahbarlari tomonidan bajarilishini ta’minlaydi, mavjud tavakkalchilik va
limitlarning bank strategiyasiga mos kelishini kuzatib boradi. Bank rahbariyati
xodimlarning o’z burchlarini og’ishmay bajarishini ta’minlaydigan vakolat va
mas’uliyatini aniq belgilab berishi kerak. Chunki bank risklarini nazorat qilish
va monitoring qilish uchun birinchi navbatda bank rahbarlari javobgardir.
Ichki audit o’z faoliyatining maqsadlariga erishish uchun asosan quyidagi
vazifalarni bajaradi: Bank kengashini audit tekshiruvlariga asoslangan bankninghaqiqiy moliyaviy holati va bankning ichki nazorat tizimi samaradorligi
to’g’risidagi
aniq va mustaqil (holis) ma’lumotlar bilan ta’minlab boradi; ichki
audit tizimining samaradorligi va audit tekshiruvini o’tkazishga doir qabul
9

qilingan tartib va tadbirlarning amalda qanday qo’llanilayotgani va
ta’sirchanligini baholaydi va tahlil qiladi; bank faoliyatida ko’zlangan
maqsadlarga erishish uchun qo’llanilgan ma’muriy va amaliy tadbirlarning
samaradorligini tahlil qiladi; tavakkalchiliklarni boshqarishga va ularni
baholash uslublariga doir tartiblarning qo’llanilishi hamda ularning
samaradorligini tahlil qiladi; moliyaviy ma’lumotlar tizimini, jumladan elektron
ma’lumotlar tizimi va elektron bank xizmatlarini tahlil qiladi; buxgalteriya
hisobi va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va haqqoniyligini tahlil qiladi;
bank faoliyatining amaldagi qonun va Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari
talablariga muvofiqligini baholaydi; Bank kengashi tomonidan qabul qilingan
ichki siyosatlar va bankning ichki me’yoriy hujjatlariga rioya qilinishini
tekshiradi; doimiy hisobotlarning to’liqliligi, ishonchliligi va o’z vaqtida taqdim
qilinishini tekshiradi; buxgalteriya kitobi va moliyaviy hisobotlarning to’g’riligi
va haqqoniyligini o’rganadi; kapital tarkibi va etarliligi, aktivlar sifati va ssuda
portfelini tasniflash asosida zahiralar tashkil qilinishini, balans va balansdan
tashqari moddalar tarkibidagi o’zgarishlar harakati va jihatlarini, Bosh bank
tomonidan tasdiqlangan moliya rejasi ijrosining bajarilishini, daromadlar
tarkibidagi balansning asosiy jihatlarini, boshqaruvning iqtisodiy
samaradorligini tahlil qiladi; Bank kengashitalabiga asosan maxsus tekshirishlar o’tkazadi yoki maxsus tekshirishlar o’tkazishga
yordam beradi; bank xodimlariga ularning o’z vazifalarini samarali bajarishda
ko’maklashish; oylik, choraklik va yillik moliyaviy hisobotlarni joriy auditdan
o’tkazish; buxgalteriya, amaliyot va ma’muriy nazorat tizimining monandligini
baholashga yordam beradi.
Bundan tashqari, ichki audit xizmati: bank ichki siyosati va boshqa ichki
me’yoriy hujjatlarini ishlab chiqishda qatnashadi; o’zaro tajriba almashish va
malaka oshirish maqsadida boshqa tijorat banklari va tashkilotlarning ichki
audit xizmatlari bilan hamkorlik qiladi; ma’lumotlarni almashish orqali ichki
audit xodimlari tashqi auditorlarga yordam beradi va ularning ishida
ko’maklashadi; o’tkazilgan audit tekshiruvlari materiallarini umumlashtiradi va
10

Auditorlik qo’mitasiga tekshirish natijalari to’g’risidagi hisobotni taqdim etadi;
audit o’tkazish jarayonida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha
Bank kengashi va Boshqaruv tomonidan qabul qilingan qarorlarning o’z vaqtida
va to’liq ijro etilishi ustidan doimiy nazorat olib boradi.
Bosh auditorning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: audit xizmati
faoliyatiga umumiy rahbarlik qiladi; audit xizmatining tarkibiy bo’limlari
to’zilishini, ularning lavozim vazifalarini, audit xizmatining nizomini, audit
tekshirishlari tartiblarini, audit xizmatining yillik harajatlar smetasini ishlab
chiqadi va ushbu hujjatlarning ichki audit standartlariga muvofiqligini
ta’minlaydi; audit xizmatiga malakali xodimlarni jalb qiladi va ular faoliyatini
bevosita boshqaradi; audit xizmati xodimlarining malakalarini oshirish
choralarini ko’rib boradi; Bank kengashi va auditorlik qo’mitasiga audit xizmati
faoliyati bo’yicha doimiy hisobotlar berib boradi;
Audit xizmati xodimlarining huquq va vakolatlarining aniq belgilanishi
o’z faoliyatini sifatli va samarali bajarilishini ta’minlaydi. Tekshiruv
davomida ular: tekshirish o’tkazish maqsadida Bosh bank va bank filiallarining
barcha bino va xonalariga, shu jumladan kassa tarmog’i, pul almashtirish
shoxobchalari, jamg’arma kassalariga to’siqsiz kirish; bank faoliyatiga tegishli
bo’lgan va audit tekshiruvi predmeti hisoblangan barcha zarur hujjatlarni bank
va bank filiallari rahbarlari hamda xodimlaridan talab qilish; tekshirish
davomida bank va uning filiallari rahbarlari, xodimlaridan yuzaga kelgan
savollar bo’yicha tushuntirishlar olish, zarur hollarda ulardan yozma
tushuntirishlar olish; hujjatlardan nusxalar olish; zarur hollarda, belgilangan
tartibda (kelgusida saqlanishi gumon bo’lgan) hujjatlarning asl nusxalarini olib
qo’yish; alohida bank operatsiyalari va hujjatlari tekshirilayotganda rasmiy
so’rovnoma orqali bank mijozlaridan zarur ma’lumotlar, tasdiqnomalar va
hujjatlarni talab qilib olish huquq va vakolatlariga ega bo’lishi kerak. Bundan
tashqari, tekshirish jarayonida aniqlangan xato va kamchiliklar bo’yicha
filiallarga nisbatan tegishli choralar ko’rilishi to’g’risida Bank kengashiga
takliflar kiritib borishi lozim.
11

1.2 . Auditda tanlab tekshirishning uslubiyati
Auditda tanlab tekshirish uslubi tekshirilishi lozim bo‘lgan elementlar,
operatsiyalar, hujjatlar va boshqalarning 100% dan kam bo‘lgan qismini o‘rganish
va shuning asosida ularning to‘g‘riligi yoki noto‘g‘riligi yuzasidan biror fikrga
kelish uchun qo‘llaniladi. Bu yerda 100% dan kam foizda tekshiruv olib borishning
quyidagi asosiy sabablari mavjud:
1) barcha operatsiyalar, hujjatlarni tekshirish uchun auditordan katta vaqt
talab etiladi;
2) auditda ish haqi vaqtbay hisoblangani uchun, barcha hujjat va
operatsiyalarning tekshirilishi mijoz, uchun qimmatga tushadi. Natijada audit
tekshiruviga talab keskin qisqarishi mumkin.
Tanlab tekshirish uslubini qo’llash uchun auditor tekshirilishi lozim bo'lgan
hujjatlar, operatsiyalarni ma’lum xususiyatlariga ko‘ra alohida guruhlarga ajratadi.
Bu auditda stratifikatsiya deyiladi. Har bir alohida guruh strata deyiladi. Stratalar
hosil qilingach har bir strata bo‘yicha tanlab tekshirish uslubi qo‘llaniladi.
Auditda tanlab tekshirish uslubi qo‘llanilganda barcha hujjatlar,
operatsiyalar reprezentativ, ya’ni tanlanish uchun bir xil imkonoyatga ega deb faraz
qilinadi. «Auditorlik tanlash» deb nomlangan № 14 AFMSning 5-bandiga asosan
tanlab tekshirishda reprezentativlik quyidagi uslublarning biri orqali ta’minlanadi:
1) tasodifiy — hujjatlar, operatsiyalar ixtiyoriy tarzda, erkin tanlanadi.
Tasodifiy tanlash ixtiyoriy sonlar jadvali bo‘yicha amalga oshiriladi. Bunda biror
ketma-ketlik, tartibga amal qilinmaydi;
2) sistemali — tekshirilishi lozim bo‘lgan elementlar ixtiyoriy ravishda
tanlangan biror elementdan keyin qat’iy intervalda aniqlanadi;
12

3) kombinatsiyalangan — ixtiyoriy va tizimh uslublarning
kombinatsiyasini ifodalaydi. Har bir tanlab tekshiruvda auditorlik firmasi
quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim:
- tanlab tekshiruv jarayonida aniqlangan har bir xatoni tahlil qilish;
- tanlab tekshirish riskini baholash.
Xatolarni tahlil qilish jarayonida auditorlik tashkiloti bu xatoliklarning
xususiyatini o‘rganishi kerak. Tanlab tekshirish uslubini qo‘llash orqali auditor bu
uslub aynan qanday maqsadlar uchun qo‘llanilayotganini aniq bilishi va yozma
bayon etishi lozim. Xatoni tahlil qilishda uning muhimligini va uning yuzaga
kelish sabablarini aniqlash zarur.
Tanlab tekshirilgan hujjatlar, operatsiyalarnmg natijalari shu tur butun
to‘plam haqida tasavvur berishi lozim. Tanlab tekshirishda aniqlangan xatoliklar
belgilangan darajadan oshmasligi kerak.
Tanlab tekshirishning hajmini aniqlashda auditor tanlab tekshirish riskini
aniqlashi lozim. Tanlab tekshirish riskining mohiyati shundan iboratki, hujjatlar,
operatsiyalar auditor tanlab tekshirganda hosil bo‘lgan tasavvur bu hujjat va
operatsiyalarning barchasini tanlab tekshirganda hosil bo'ladigan tasavvurdan
qisman yoki mutlaqo farq qiladi. Tanlab tekshirish riski ichki nazorat tizimini
tekshirish davrida ham, buxgalteriya tizimida aks ettirilgan schyotlarning
aylanmasi va saldosini batafsil tekshirish jarayonida ham mavjud bo'ladi.
Tanlab tekshirish uslubi orqali ichki nazorat tizimi va buxgalteriya
schyotlarining to‘g‘riligini tekshirishda birinchi va ikkinchi tur risklar mavjud.
Ichki nazorat tizimini tekshirishda:
1) birinchi tur risk — ichki nazorat tizimi aslida sifatli tuzilgan va
ishlasada, tanlab tekshirish uslubi orqali tekshiruv olib borish bilan bu tizimni
sifatsiz deb topish;
2) ikkinchi tur risk — ichki nazorat tizimi aslida sifatsiz tuzilgan va
ishlayotgan bo‘lsada, tanlab tekshirish uslubi orqali bu tizimni yetarli darajada
sifatli deb baholash.
Schyotlarning aylanmasi va saldosini tekshirishda:
13

1) birinchi tur risk — tanlab tekshirish natijalariga asosan aslida to‘g‘ri
bo‘lgan to‘plamni noto‘g‘ri deb baholash;
2) ikkinchi tur risk — tanlab tekshirish uslubi natijalariga asosan aslida
noto‘g‘ri ma’lumotlarni aks ettirayotgan to‘plamni to‘g‘ri deb baholash.
Tanlab tekshirish hajmi auditor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan
xatolik darajasiga bog‘liq. Qabul qilinishi mumkin bo‘lgan xatolik darajasi audit
tekshiruvini rejalashtirish davridagi muhimlik ko'rsatkichiga asosan belgilanadi.
Auditor tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan xatolik darajasi qanchalik
kichik bo‘lsa tanlab tekshirish hajmi ham shunchalik katta bo‘lishi lozim.
Ichki nazorat tizimiga nisbatan auditor tomonidan qabul qilinishi mumkin
bo‘lgan xatolik darajasi mijoz korxona tomonidan shu tizimga nisbatan qo‘yilgan
talablardan chetlanish bo‘lganda ham auditor e’tibor qaratishi shart bo'lmagan
miqdordir.
Buxgalteriya schyotlariga nisbatan auditor qabul qilishi mumkin bo‘lgan
xatolik darajasi shu schyotlarda mavjud bo'lgan ammo moliyaviy hisobotlarga
nisbatan umuman olganda sezilarli ta'sirga ega bo‘lmagan xatolik darajasi
hisoblanadi.
Agar auditor tekshirilayotgan to‘plamda muhim xatolik bor deb baholasa,
bu xatolik umumiy to‘plamga nisbatan sezilarli ta’sir etmayotganiga va auditor
tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan xatolik darajasidan oshmayotganiga
ishonch hosil qilish maqsadida tanlab tekshirish hajmini ham kengaytirishi lozim.
Tekshirilayotgan to‘plamda xatolik darajasi kichik yoki umuman yo‘q deb
hisoblansa, auditor tanlab tekshirish hajmini sezilarli darajada qisqartirishi mumkin
bo‘ladi.
Auditor majburiy tartibda o‘z ishchi qog‘ozlarida tanlab tekshirish
uslubining barcha bosqichlari, uslublari va natijalarining tahlilini ko'rsatishi kerak.
14

II BOB. AUDITDA TANLAB TEKSHIRISH USLUBI VA ICHKI AUDIT
TEKSHIRUVLARINI O’TKAZISHNI TAKOMILLASHTIRISH
2.1. Ichki audit xizmati tomonidan ichki audit tekshiruvlarini o’tkazishni
takomillashtirishning umumiy yo’nalishlari
Respublikamizda auditorlik faoliyatini shu jumladan banklarda audit
munosabatlarini tartibga solib turadigan qonuniy va me’yoriy hujjatlar to’plamining
vujudga keltirilganiga qaramay, umuman auditni, xususan bank auditini xalqaro
andozalar talablariga javob beradigan darajada tashkil qilish uchun hozirgi
sharoitda harakatdagi qonun va me’yoiy xujjatlarga ayrim qo’shimchalar va
to’ldirishlar kiritish zaruriyati tug’ilmoqda.
Tijorat banklarining tashqi auditi ham – moliyaviy hisobotni buzib
ko’rsatuvchi, bankning moliyaviy ahvolini yomonlashtiruvchi hamda qonun
hujjatlarini buzuvchi umumiy holatlarni aniqlaydi. Lekin, uning maqsadi ichki
auditdan farq qilib, moliyaviy hisobotning to’g’ri yoki noto’g’riligi haqida fikr
bildirish, xizmatlar, yordam ko’rsatish hamda mijoz bilan hamkorlik qilishdan
iborat.
Tashqi audit bankning moliyaviy ahvolini yaxshilash, investorlar,
kreditorlarni jalb etish hamda bankka yordam va maslahat berish uchun o’tkaziladi.
Tijorat banklari ichki audit xizmati ish rejasini quyidagi yo’nalish bo’yicha
takomillashtirish zarurdir.
1. Bank ichki audit xizmatining 1 yillik ish rejasini tuzish davrida bankni
tashqi audit tekshirishlarini o’tkazadigan Audit firma faoliyati bilan
muvofiqlashtirish maqsadga muvofiqdir.
2. Bank ichki audit faoliyatining 8 yillik ish rejasi Markaziy bank
inspektorlik tekshirish rejasi bilan muvofiqlashtirish ortiqcha xarajatlar qilishning
oldini olishga olib keladi.
Tijorat banklari kredit faoliyatini auditdan o’tkazishni takomillashtirishda
avvalombor bank tomonidan Markaziy bank talablaridan kelib chiqib keyin bir yil
muddatga tuzilgan kredit siyosatini tahlil qilishga e’tibor berish zarur.
Bundan tashqari, ba’zi banklarning kredit siyosatida kredit ta’minoti bo’lishi
15

mumkin bo’lgan (garov, kafillik va kafolatlar) aniq ko’rsatilmagan. Natijada
kreditlarni hujjatlashtirish tartibi to’liq hamma jarayonlarni o’z ichiga olmaydi.
Hozirgi kunda, zarur hujjatlarning to’liq olinmasligi va rasmiylashtirilmasligi
yomon kreditlarni qaytarishda ayrim muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Umuman, jahon amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, iqtisodiyotni qon tomiri
bo’lgan banklar faoliyatini yanada erkinlashtirish, fuqarolarni banklarga bo’lgan
ishonchini oshirish, hamda respublika iqtisodiyotiga chet el saromoyadorlarini
tijorat banklari orqali jalb qilishda banklarning audit tekshiruvidan o’tkazish muhim
bo’lib bormoqda. Banklarning yillik moliyaviy hisobtlarini tashqi auditorlar
tomonidan tekshirilishi va ularning natijalarini matbuotda e’lon qilinishi banklar
o’rtasida halol raqobat muhitini yaratmoqda.
O’zbekistonda auditorlik faoliyatini rivojlantirish, yo’nalishlari va istiqboli
avvalombor iqtisodiy tizimning yangi tamoyillariga o’tish bilan bog’liqdir. 1992 yil
dekabrda qabul qilingan va 2000 yil 26 mayda yangi tahrir asosida ishlab chiqilgan
«Auditorlik faoliyati to’g’irsida»gi Qonunga muvofiq, aktsiyalari fond birjalarida
kotirovka qilinadigan cheklangan moddiy javobgarlikdagi xo’jalik sub’ektlari:
banklar, birjalar, investitsion va moliyaviy kompaniyalar, chet el investitsiyalariga
ega korxonalarning yillik moliyaviy hisobotlari (balans, foyda va zarar to’g’risidagi
hisobotlar) mustaqil ekspertiza qilinmoqda.
Bank operatsiyalarining asosiy qismini kredit (60-70%) operatsiyalari tashkil
qiladi. Shuning uchun audit qilishda bu operatsiyalarga katta e’tibor beriladi.
Fikrimizcha birinchi navbatda o’zgarishlar bank ichki audit xizmatini tashkil
qilishga tegishli bo’lishi kerak. Markaziy bankning 1999 yilda tasdiqlangan 405-
sonli «Tijorat banklari ichki auditiga qo’yilgan talablar to’g’risida»gi nizomga
muvofiq Audit Qo’mitalari faoliyatini va umuman bank kengashlari faoliyatini
qaytadan ko’rib chiqish zarur. Bank kengashlarning faoliyatini ko’rib chiqishning
sababi shundan iboratki, shu masala bo’yicha 2 oktyabr 1998 yil O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining farmoni va Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 15
yanvardagi 24-sonli hamda 2000 yildagi 104-sonli qarorlari bilan bank kengashlari
ichki audit xizmatini tashkil qilishni tubdan o’zgartirish ko’zda tutilgan edi.
16

Ammo amaliyotda bank kengashlari faoliyatida va bank ichki audit xizmatini
tashkil qilishda kutilgan o’zgarishlar to’lig’icha amalga oshirilmadi. Chunki yirik
tijorat banklari kengash a’zolari avvalgidek davlat vazirliklari, koorparatsiyalar va
Markaziy bank a’zolaridir.
Bunday sharoitda kengash a’zolarining yuqori lavozimlari va mavqei bank
ichki audit xizmati ustidan nazorat qilishga, uni zarur darajada tashkil qilishga
vaqtlari ham bo’lmaydi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun bank kengash a’zolarining bir qismini
shartnoma asosida doimiy ishga qabul qilish uchun konkurs e’lon qilish kerak.
Konkursda g’olib chiqqan eng kuchli bankir-iqtisodchilarni ishga qabul qilish
maqsadga muvofiqdir. Bu o’zgarishlarni amalga oshirishdan avval uning qonuniy
asosini yaratish lozim.
Yuqorida ko’rib chiqilgan muammodan keyingi masala, ya’ni ichki bank
auditi xizmatining mustaqilligi kelib chiqadi.
Xususan, xozir amaliyotda bank ichki audit xodimlari va bosh auditor boshqa
xodimlar singari (farroshlar singari) umumiy qoidalar asosida ishga qabul qilinadi
va bo’shatiladi. Xarakatdagi qonunlarga asosan bu bank kengashi vakolatiga
kirsada, Boshqaruv raisi buyrug’iga asosan amalga oshiriladi. Xuddi shu singari
ichki audit xodimlari ish haqi bank kengashi vakolatida bo’lsa ham boshqa
xodimlar singari hisoblanadi va to’lanadi. Ichki bank auditi xizmatini amalga
oshirish bilan bog’liq xarajatlarni moliyalashtirish bosh auditorlar tomonidan
tayyorlangan bank kengashi tomonidan tasdiqlangan xarajatlar smetasiga muvofiq
amalga oshirilishi zarur. Bu xarajatlar smetasiga kerakli o’zgarishlar kiritish faqat
bank kengashi vakolati bilan qilinishi zarur.
Alohida aytib o’tish lozimki, hozir tijorat banklarida bilimli va tajribali ichki
audit xodimlarini tayyorlash va qayta tayorlash muammosi mavjud. Chunki
ko’pgina tijorat banklarida xodimlarning ishdan bo’shab yangilari ishga kelishi
muammosi saqlanib qolmoqda bular hozirgi zamon talablariga moslashtirish uchun
doimiy o’quv kurslarini, chet el banklarida amaliyot o’tashini tashkil qilish lozim.
Hozirgi davrda bank ichki audit xizmati tomonidan tayyorlanadigan,
17

foydalanidigan va saqlanadigan ichki xujjatlarga talablar tubdan o’zgarishi lozim.
Auditorlik faoliyatining xalqaro andozalariga muvofiq doimiy autditorlik fayllarini
ishga qo’llash va foydalanish juda qulaydir. Doimiy autditorlik fayllarini bakndagi
doimiy yig’ilib boradigan axborot to’plashi bo’lib, tekshirish natijasida yangilanib
boradi. doimiy autditorlik fayllarini bankning har bir faoliyati bo’yicha tayyorlash
va umumlashtirish mumkin. Misol uchun o’rtacha kattalikdagi tijorat banki auditori
uchun quyidagi Doimiy auditorlik fayllari tuziladi: mijozlarni kreditlash;
qo’zg’almas mulkni zalogga qo’yib ipoteka krediti va depozitlar bo’yicha aloqa
fayl yuritiladi.
Doimiy auditorlik fayllarini tuzish va tayyorlash juda murakkab, ammo
undan foydalanish va yangilash juda oson va qulaydir.
Bundan tashqari, doimiy autditorlik fayllari bank faollari bo’yicha, ularning
tashkiliy tarkibi, asosiy xodimlar ro’yxati va majburiyatlari bo’limlar va filiallar
to’g’risida zarur ma’lumotlarga ega bo’ladi. Bank kengashi va boshqaruvi
banyonnomsi va boshqa zaruriy xujjatlarni ham olish mumkin. Kredit amallari
bo’yicha: kredit shartnomalari garov, kafolat va kafillik bo’yicha notarial
tasdiqlangan xujjatlar to’plami, kredit qo’mitasi bayonnomalari, kredit bo’yicha
zarurlarni qoplash zaxira fondini yaratish va uni ishlatish bo’yicha zarur
ma’lumotlar ana shu doimiy autditorlik fayllarida saqlanadi.
Tijorat banklari ichki audit xizmati ish rejasini quyidagi yo’nalish bo’yicha
takomillashtirish zarurdir.
3. Bank ichki audit xizmatining 1 yillik ish rejasini tuzish davrida bankni
tashqi audit tekshirishlarini o’tkazadigan Audit firma faoliyati bilan
muvofiqlashtirish maqsadga muvofiqdir.
4. Bank ichki audit faoliyatining 8 yillik ish rejasi Markaziy bank
inspektorlik tekshirish rejasi bilan muvofiqlashtirish ortiqcha xarajatlar qilishning
oldini olishga olib keladi.
Tijorat banklari kredit faoliyatini auditdan o’tkazishni takomillashtirishda
avvalombor Bank tomonidan Markaziy bank talablaridan kelib chiqib keyin bir yil
muddatga tuzilgan kredit siyosatini tahlil qilishga e’tibor berish zarur.
18

Natijada kreditlarni xujjatlashtirish tartibi to’liq hamma jarayonlarni o’z
ichiga olmaydi. Hozirgi kunda, zarur o’ujjatlarning to’lik olinmasligi va
rasmiylashtirilmasligi yomon kreditlarni qaytarishda ayrim muammolarni keltirib
chiqarmoqda.
O’tkazilayotgan ichki va tashqi auditorlik tekshiruvlari ichki nazorat tizimihamma vaqt ham to’g’ri bo’lavermasligini ta’kidlashga yo’naltirilgan. Shuning bilan
birga banklarda ichki nazorat tizimi yuzaga kelishi mumkin bo’lgan zararlardan
ximoya qila oladi deya olmaymiz. Ammo yaxshi tashkil qilingai ichki nazorat
tizimi riskni boshqarish va uni rahbariyat uchun unchalik xavfli bo’lmagan darajaga
pasaytirish imkonini beradi. Shuni ta’kidlash lozimki, ichki nazorat tizimi aniq,
kat’iy darajaga ega emas. U o’zgaruvchan va turli omillar ta’siriga tushishi
mumkin.
Nazoratning qo’pol kamchiliklarini aniqlash uchun, har qanday ichki nazorat
tizimi doimiy ravishda tekshirib turilishi lozim. Bunday tekshirishlar ichki nazorat
tizimini o’zgartirish va risklar darajasini aniqlash imkonini beradi.
Jahon tajribasiga muvofiq itchki va tashqi auditorlik tekshiruvlari o’rnatilgan
tartib va standartlar doirasida o’tkazilsagina, u sifatli hisoblanadi. Ichki va tashqi
auditorlik tekshiruvlari katta e’tibor bilan rejalashtirilishi, uning o’tkazilishi maxsus
xujjatlar bilan birga auditorlik hisobotida aks ettirilishi lozim. Bank auditori
hujjatlarni to’plash va tanlab tekshirishda ma’lum talablarga amal qilishi kerak.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazish mobaynida o’z-o’zini boshqarishni ham yo’lga
qo’yish talab etiladi.
Bank sohasida auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan umumiy standartlarga asoslanadi.
Bizning fikrimizcha audit standartlarini maxsuslashtirish bank auditini o’tkazish
masalalariga uslubiy yondashishning bir xil talabini o’rnatish imkonini beradi.
Xorijiy davlatlarning auditorlik faoliyatidagi tajribasiga tayangan holda,
tijorat banklari va kredit tashkilotlarining xususiyatlarini hisobga olib, O’zbekiston
Respublikasida bank auditini o’tkazishda qo’llaniladigan standartlarni quyidagi
tartibda moslashtirishni tavsiya etamiz:
19

1) Kredit tashkilotlarining auditini hujjatlashtirish;
2) Kredit tashkilotlarining buxgalteriya hisobi va hisobotlarida og’ishishlar
mavjudligini baholash.
3) Auditorlik riskini minimallashtirish va baholash.
4) Auditorlik tanlab tekshirishining hajmi, parametri va uslublari.
5) Firmaning ichki nazorat sifatini ta’minlash uchun auditorlik firmasi
xodimlarining harakatlari.
Ulardan birinchi standartni ko’rib chikamiz:
Standartpiig maqsadi auditorlik ish hujjatlarining yagona shaklini aniqlash,
ularning saqlanishi uchun talablar o’rnatish hisoblanadi. Standartning vazifasi
kredit tashkilotlarini audit qilishda auditorlik ish hujjatlarining yagona shaklini
aniqlash; auditorlik ish hujjatlarining saqlanishi va qo’llanishi bo’yicha
auditorlarning harakatlarini aniqlash hisoblanadi. Kredit tashkilotini audit qilishda
olingan ma’lumotlar auditorning ish xujjatlarida aks ettirilgan bo’lishi lozim.
Auditorning ish hujjatlari alohida to’ldirilgan jadvallar va hujjatlar shaklida
bo’ladi va ular tushuntirishlar, izohlar, kredit tashkiloti rahbarlarining arizalari,
kerak bo’lsa foto suratlari, kredit tashkiloti hujjatlariga takliflar, ma’lum ma’noga
ega bo’lgan hujjatlar va auditorlik tekshiruvi rahbarlarining talabi bo’yicha unda
ishtirok etuvchi auditorlar ro’yxatidap tashkil topinsh kerak. Ushbu standartga
ko’ra majburiyligiga qarab auditning ish hujjatlariga doir hujjatlar majburiy va
optsion turlarga bulinadi. Majburiy hujjatlarga kuyidagilar kiradi: kredit tashkilotini
audit o’tkazish rejasi; kredit tashkilotini audit o’tkazish dasturi; ichki bank riskini
baholovchi to’ldirilgan jadval; nazorat riskini baholovchi to’ldirilgan jadval; kredit
tashkiloti buxgalteriya balansida og’ishishlar mavjudligi darajasini baholovchi
tuldirilgan jadval; "Bajarilgan auditorlik ishlari" shaklidagi jadval natijalaridan
olingan tekshirishning xajmi va parametrlari, tekshirish usullarini ta’riflash;
iqtisodiy me’yorlar va ularni to’g’rilash bo’yicha to’ldirilgan jadval; kredit
tashkilotining kredit siyosati to’g’risidagi ma’lumotlar; kredit tashkiloti tomonidan
qimmatli qog’ozlar bo’yicha muomalalar amalga oshirilganda, boshqaruv risklari
ma’lumotlari, qimmatli qog’ozlarning narxini yo’qotilishi bo’yicha tashkil etilgan
20

rezervlar xaqida ma’lumotlar.
Auditorning ish xujjatlari tartibli bo’lishi va undagi ma’lumotlar oson
o’qiladigan hamda bir xil bo’lishi lozim.
Auditorlik ish hujjatlaridagi ma’lumotlar maxfiy hisoblanib, auditorlik
firmasi tomonidan tarqatilmasligi kerak. Auditorlik firmasi kredit tashkilotining ish
xujjatlarini taqdim etishi shart emas. Ammo Markaziy bank tomonidan 12 oktyabr
2002 yilda chiqarilgan qaror bo’yicha belgilangan talablar bo’yicha auditorlik
hisobotida yoritilishi lozim bo’lgan savollar bilan birgalikda auditor tomonidan
bankga bank hisobotini tasdiqlashi va baholashi, pul oqimi tahlili, sof foyda va
kapitalni aniqlash, bank aktivlari va passivlarini boshqarish holati va shuningdek
hamma ishchi hujjatlari nusxalarini taqdim qilishi lozim1. Qonun xujjatlarida
ko’rsatilmagan takdirda, auditorlik firmasi o’zining ish xujjatlarini boshqa
shaxslarga ko’rsatishga haqi yo’q va bunga majbur emas (shuningdek soliq
organlari va boshqa nazorat qiluvchi tashkilotlarga ham).
Auditorlik xulosasini tuzish uchun auditorlik hisobotlari muhim asos
hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvining asosiy qismi auditorlik ma’lumotlarining
turlarini, usullarini va manbalarini aniqlash hisoblanadi. Auditorlik firmalari
qanday usullardan foydalanishi na ularni tasdiqlash uchun asoslari auditorlik
xulosasining ishonchliligini tan olishga aniqlik kiritadi.
Buxgalteriya hisobotining ishonchliligi to’g’risida asosli fikr hosil qilish
uchun auditor etarlicha auditorlik dalillarini olishi lozim. Bular:
a) buxgalteriya hisobida muomala va qoldiqlarning to’g’ri aks ettirilishini
sinchiklab tekshirish;
b) analitik ishlar;
v) ichki nazoratni tekshirish.
Bank auditori auditorlik dasturida auditorlik dalillarini to’plash uchun qanaqa
auditorlik amaliyotiga ega va ularning hajmiga e’tiborini qaratishi lozim. Auditorlik
tekshiruvi uchun ma’lumotlarning qat’iy xajmi belgilanmagan. Auditor o’zining
kasbiy kobiliyatidan kelib chiqqan holda, bankning buxgalteriya hisoboti xaqida
xulosa berishi uchun ma’lumotlarning xajmini mustaqil ravishda belgilaydi.
21

Auditorlik dalillarini olish usullarini aniqlashda moliyaviy ma’lumotlar ogishishi
mumkinligini hisobga olish kerak. Auditorlik dalillari ichki, tashqi va aralash
bo’lishi mumkii. Ichki auditorlik dalillari iqtisodiy sub’ektdan og’zaki yoki yozma
shaklda olinishi mumkin.
Tashqi auditorlik dalillari uchinchi shaxslar tomondan yozma shaklda
olinadi(odatda auditorniig yozma so’roviga ko’ra). Aralash auditorlik daliliga
yozma yoki og’zaki tarzda iqtisodiy sub’ektdan olingan ma’lumotlar xamda yozma
tasdiklangan shaklda uchinchi shaxslardan olingan ma’lumotlar kiradi. Auditorlik
firmasi uchun tashqi auditorlik dalili eng axamiyatli va ishonchli hisoblanadi.
Keyingi o’rinlarda esa aralash va ichki auditorlik dalillari turadi. Auditorlik dalillari
ishonchli va etarli bulishi lozim. Ularning etarliligi holatiga karab, ichki nazorat
tizimi bahosiga va risk darajasiga qarab belgilanadi. Auditor ob’ektiv va asosli
xulosa tuzishi uchun etarli darajada sifatli dalillar to’plashi kerak. Auditorlik
firmasining o’zi to’plagan dalillari, odatda, iqtisodiy sub’ekt taqdim etgan
ma’lumotlar dan ishonchliroq hisoblanadi. Shuning bilan birga yozma shakldagi
hujjatlar ogzaki olingan dalillardai ishonchliroq hisoblakadi. Auditor tomonidan
to’plangan dalillar buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash bo’yicha
qaydnomalarda, blankalarda, jadval va bayonnomalarda aks ettirilishi lozim.
Auditorlik hisoboti ma’lumotlarini olish manbalari quyidagilardan iborat:
bank va uchinchi shaxslarning birlamchi xujjatlari; bankning buxgalteriya hisobi
registrlari; bankning moliyaviy xo’jalik faoliyati tahlili natijalari; bank va uchinchi
shaxslariing og’zaki ma’lumotlari; bank ma’lumotlarini bir-biri bilan va uchinchi
shaxs ma’lumotlari bilan taqqoslash; bank mulkiniig inventarizatsiyasi natijalari;
yillik buxgalteriya hisoboti va boshqa xujjatlar. Auditorlik hisobotining sifati u
olingan manbaga bog’liq. Auditorlar uchun to’g’ridan-to’g’ri o’zlari tekshirgan
xo’jalik muomalalari natijalari eng kimmatli hisoblanadi. Auditorlik hisobotining
etarliligini aniqlash auditorlik riski darajasiga, mustakil manbalardan guvohlarning
mavjudligiga borliq. Agar auditor turli manbalardan olingan ma’lumotlardan
foydalansa, u holda auditorlik riski darajasi kamayadi va aksincha auditorlarga
iqtisodiy sub’ekt tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar etarli bo’lmasa va u biror
22

hisob yoki muomala bo’yicha etarli ma’lumotlarni yig’a olmasa, auditorlik firmasi
bu holatni hisobotda (rahbariyatga) aks ettirishi va bu masalaga auditorlik
xulosasini bsrishda e’tibor berishi lozim.
2.2. Auditda tanlab tekshirish uslubini qo’llashda ichki nazorat tizimining
ahamiyati.
Auditda tanlab tekshirish uslubini samarali qo‘llashda korxonaning ichki
nazorat tizimi katta ahamiyatga ega. Korxonada ichki nazorat tizimini joriy etish
rahbariyat zimmasidagi vazifa hisoblanadi. Ichki nazorat tizimi korxona hajmi va
faoliyat xususiyatlariga javob berishi, doimiy va samarali ishlashi lozim. Bu
vazifani amalga oshirish uchun rahbariyat korxona ichida audit qo'mitasini tuzishi,
ichki auditorlarni jalb etishi mumkin. Ushbu xodimlarning vazifasi korxona ichki
nazorat tizimini joriy etish, uning sifati ustidan doimiy nazorat olib borish,
kamchiliklar aniqlanganda ulami bartaraf etish choralarini taklif etishdan iborat.
Korxonada ichki nazorat tizimining vazifasi shu korxona o‘z oldiga
qo‘ygan ma’lum maqsadlarga erishishini ta’minlashdir. Auditor ichki nazorat
tizimini o'rganganda ushbu nazorat tizimi korxona oldiga qo'yilgan maqsadlarga
qanchalik erishilishini ta’minlaganini baholashi zarur. Bu faoliyat ichki nazorat
tizimining sifatini aniqlash imkonini beradi. Ichki nazorat tizimi korxonada
o‘tkaziladigan audit tekshiruvi hajmi va yo‘nalishini oldindan belgilashda muhim
omil hisoblanadi.
Ammo ichki nazorat tizimi har qancha sifatli tuzilmasin, korxona oldidagi
maqsadlarga to‘liq erishilishini ta’minlay olmasligi mumkin. Bunga asosiy
sabablar:
1. Ichki nazorat tizimini joriy etish xarajatlari ushbu tizimni joriy etishdan
keladigan foydadan oshmasligi kerak. Bu esa ichki nazorat tizimining mutlaqo
mukammal bo‘lishiga yo‘l bermaydi.
2. Har qanday ichki nazorat tizimida inson oniili mavjud. Ya’ni ushbu tizim
inson tomonidan joriy etiladi va unda m a’lum sabablarga ko‘ra xatoliklar,
kamchiliklar yuzaga kelishi mumkin.
23

3. Ichki nazorat tizimi sifatiga xodimlarning til biriktirishi orqali ta’sir
o‘tkazilgan bo‘lishi mumkin.
Auditor tomonidan ichki nazorat tizimini tekshirish quyidagi uch bosqichda
amalga oshirilishi lozim:
- ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish;
- ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash;
- ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash.
Ushbu bosqichlarni batafsil ko‘rib chiqamiz:
Ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish. Auditor tekshiruvning
dastlabki bosqichida korxonaning xususiyatlari va faoliyat ko‘lami bilan,
shuningdek, buxgalteriya tizimi bilan yaqindan tanishishi lozim. Buning natijasida
auditor tekshiruv o‘tkazish maqsadida mijoz ichki nazorat tizimiga asoslanish
qanchalik maqsadga muvofiqligini aniqlaydi.
Agar auditor mijoz ichki nazorat tizimiga asoslanish mumkin emas deb
topsa, audit tekshiruvini shunday tashkil etishi kerakki, unda ichki nazorat
tizimidan umuman foydalanilmasligi kerak.
Aksincha, ichki nazorat tizimiga asoslanish maqsadga muvofiq dcb topsa,
ushbu tizimning ishonchliligi yuzasidan dastlabki baholashni amalga oshirishi
zarur.
Ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash. Ushbu
vazifa auditorlik firmasi tomonidan ishlab chiqilgan uslublar asosida amalga
oshiriladi. Bu baholash amaliyoti natijasi sifatida auditorlik firmasi mijozning
butun ichki nazorat tizimi yoki uning alohida tarmog‘i sifatini «O'rta” yoki
«Yuqori” deb baholash imkoniga ega bo'ladi. Auditor ichki nazorat tizimiga
asoslanish yoki unga murojaat etmaslik masalasini shu baholashga asosan amalga
oshirishi kerak.
Agar ichki nazorat tizimi yoki uning alohida tarmoqlarida muhim
kamchiliklar aniqlansa auditor bu haqda mijoz rahbariyatiga xabar berishi, bu
holning oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlarni taklif etishi va tekshiruvini shunga
mos ravishda olib borishi lozim.
24

Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash. Auditorlik firmasi
ichki nazorat tizimini dastlabki baholash natijasida bu tizim ishonchli deb topsa,
audit tekshiruvi davomida ushbu tizimning muhim kamchiliklardan xoli ekanligini
doimiy tekshirib borishi kerak.
Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash uchun zaruriy
uslubiyatlarni auditorlik firmasining o‘zi mustaqil ravishda ishlab chiqadi.
Agar auditorlik firmasi ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash
amaliyotini o‘tkazish davrida ushbu tizimni dastlabki baholash natijasidan farqli
xulosaga kelsa, tekshiruvni sifatli tashkil etish maqsadida tanlab tekshirish hajmini
oshirishi lozim bo‘ladi.
Ichki nazorat tizimini auditor tomonidan baholashning har bir bosqichi
tegishli tartibda hujjatlashtirilishi kerak. Bu jarayonda ichki nazorat tizimi bo‘yicha
aniqlangan barcha kamchiliklar, ularni bartaraf etish bo‘yicha amaliy takliflar ham
bayon etilishi kerak.
Ichki nazorat tizimini baholash bo‘yicha yuqorida keltirilgan uch bosqichni
amalga oshirgach auditor tekshiruv davomida tanlab tekshirish uslubini samarali
asosda qo‘llash uchun ichki nazorat tizimiga qanchalik asoslanish mumkinligi
masalasini hal etadi.
Ichki audit xizmati xodimlarining professional malakasi ichki audit
xizmati va har bir auditorning mas’ulligini belgilaydi. Har bir auditor
buxgalteriya hisobi, iqtisodiyot, moliyaviy ish, statistika, ma’lumotlarni qayta
ishlash, texnika, soliqqa tortish va huquq sohasida puxta bilimga, ish faoliyati
davomida ichki audit standartlari, protseduralari va usullarini, buxgalteriya
hisob printsipi va metodlari, boshqaruv printsiplari, AKTda joylashtirilgan
axborot tizimi haqida tasavvurga ega bo’lishi lozim.
Bunda: bajarayotgan vazifalari harakteriga mos oliy ma’lumotga hamda
tegishli kasbiy ko’nikma va malakaga ega bo’lishlari; bank qonunchiligi hamda
Markaziy bankning bank faoliyatini tartibga soluvchi yo’riqnoma va me’yoriy
hujjatlarini bilishlari; umumiy qabul qilingan xalqaro buxgalteriya va audit
andozalarini yaxshi bilishlari; o’z malakalarini doimiy ravishda oshirib
25

borishlari; vazifalarni hal etish ko’lami va muddatiga doir auditorlik dasturlari
rejalashtirilayotganda cheklovlarga ega bo’lmasliklari lozim.
Tekshiruvlar “Audit xizmatining banklar faoliyatini audit tekshiruvidan
o’tkazish to’g’risida”gi tartibiga asosan amalga oshiriladi.Audit xizmatining ish
dasturi: audit tekshiruvi aniq maqsadga ega bo’lishi; dastur qamrov doirasi audit
maqsadlariga erishish uchun etarli bo’lishi; bajarilgan ish rejasi va ko’riladigan
har bir tarmoqning zarur tamoyillari tasvirini o’z ichiga olishi talablariga javob
berishi lozim. Amalga oshirilayotgan amaliyotlar hajmi va murakkabligiga yoki
harakatdagi me’yoriy hujjatlarning o’zgarishiga qarab dasturga kiritilgan
tamoyillar o’zgarib turishi mumkin.Auditorlik hisoboti audit tekshiruvi tugashi
bilan qisqa muddat ichida tayyorlanadi. U o’z ichiga audit tekshiruvi maqsadi
va ob’ekti, tekshirish vaqtida aniqlangan muammo va kamchiliklar, aniqlangan
har bir muammoni bartaraf etish bo’yicha takliflarni qamrab olgan bo’lishi
shart.Muammolarni bartaraf etish bo’yicha tayyorlangan takliflarda aniqlangan
muammolarning qisqacha tavsifi, bu muammolarni to’g’rilash bo’yicha
amalga oshiriladigan choralar, ularga biriktirilgan mas’ul xodimlar va
choralarni amalga oshirish uchun belgilangan muddatlar ko’rsatilgan bo’lishi
lozim. Audit xizmati xodimlarining hisobotlari bevosita Bank kengashiga va
auditorlik qo’mitasiga taqdim qilinadi. Ushbu hisobotlarning nusxalari Bank
boshqaruviga, aniqlangan kamchiliklarga tegishli bo’lgan qismi esa muyayyan
boshqarmalarga taqdim etiladi. Audit xizmati tekshirish jarayonida aniqlangan
xato va kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha filiallar tomonidan chora-tadbirlar
ishlab chiqilishi va ularga amal qilinishini nazorat etishi lozim. Audit
tekshiruvlarini o’tkazishdan maqsad, Bosh bankni va uning barcha filiallari
faoliyatini auditdan o’tkazish, banklar faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik
va me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini nazorat qilish, buxgalteriya, operatsiya va
ma’muriy nazorat tizimlari monandligini baholash, filiallar faoliyatini tahlil va
nazorat qilish orqali Bank kengashi va Bank boshqaruviga bank faoliyati
bo’yicha belgilangan istiqbol va maqsadlarga erishishda ko’maklashishdan
iborat. Bosh bank va filiallar faoliyatini auditdan o’tkazish Bank kengashi
26

tomonidan tasdiqlangan “Audit xizmatining filiallar faoliyatini auditdan
o’tkazish bo’yicha tekshirish rejasi”ga asosan amalga oshiriladi va ushbu hujjat
maxfiy hisoblanadi. Tekshirish rejasiga Bosh bank va uning barcha filiallari
kiritilgan bo’lishi lozim. Filiallarning moliyaviy ahvoli yoxud iqtisodiy
ko’rsatkichlari keskin o’zgargan holatlarda tekshirish rejasiga o’zgartirish
kiritilishi mumkin. Audit tekshiruvlari audit xizmati xodimlari tomonidan
amalga oshiriladi. Filiallarda audit o’tkazish bo’yicha audit xizmati xodimlari
safidan audit o’tkazish ishchi guruhi to’ziladi. Ushbu guruh a’zolaridan guruh
rahbari tayinlanadi. Guruh rahbari mazkur guruh ishini tashkillashtiradi va
muvofiqlashtiradi, guruh a’zolariga audit o’tkazish bo’yicha topshiriqlarni
taqsimlaydi, ular tomonidan tayyorlangan materiallarni umumlashtiradi va
ushbu materiallar uchun javobgar hisoblanadi, tekshirilayotgan filialdagi
vaziyat va muammolar haqida vaqti-vaqti bilan Bosh auditorni xabardor etib
turadi.
Audit o’tkazish ishchi guruhi tekshirish rejalashtirilgan Bosh bank yoki
filial faoliyatini audit tekshiruvidan o’tkazishdan oldin, tekshiriladigan bank
muassasasida uning faoliyati ahvolini tavsiflovchi ilgarigi tekshiruv materiallari
bilan tanishib chiqishlari lozim. Bunda mazkur filial asosan qaysi sohalar
bo’yicha kamchiliklarga yo’l qo’ygani va bu kamchiliklarning qanchalik
bartaraf etilganiga e’tibor qaratiladi. Shuningdek, audit o’tkazilishi
ko’tilayotgan filialning Bosh bankka bergan hisobot va ma’lumotlari bilan
tanishib chiqishlari lozim va buning uchun ularga tegishli bo’lgan hisobotlar va
hujjatlar to’plami Bosh bankning tegishli boshqarma va bo’limlaridan talab
qilib olinadi. Muayyan filial yoki Bosh bankda audit tekshiruvi o’tkazish
bo’yicha rasmiylashtirilgan farmoyish asosida amalga oshiriladi. Audit
o’tkazish to’g’risidagi farmoyishlar audit xizmati tomonidan alohida kitobda
ro’yxatga olib boriladi. Farmoyishda audit o’tkazilayotgan filialning to’liq
nomi, tekshirish davri va muddatlari, audit tekshiruviga qatnashuvchi audit
xizmati xodimlarining ro’yxati, guruh rahbari aniq ko’rsatilishi shart. Audit
o’tkazilishi uchun rasmiylashtirilgan farmoyishlar filiallar kassa tarmoqlarida
27

to’satdan tekshiruv o’tkazishni ta’minlash maqsadida bir martalik ruxsatnoma
rasmiylashtirmasdan hamda kassa uchun mas’ul mansabdor shaxslarning bittasi
bo’lgan taqdirda ham filiallar kassalarida tekshiruv o’tkazish huquqini beradi.
Muayyan bank muassasasida audit o’tkazish to’g’risidagi farmoyish bilan
mazkur bank rahbari tanishtirilishi lozim. O’tkazilayotgan audit tekshiruvining
belgilangan tartibda va o’z vaqtida o’tkazilishini ta’minlash uchun audit xizmati
xodimlariga tegishli shart-sharoit yaratib berilishiga filial rahbarlari mas’ul
hisoblanadi. Auditorlarning kompyuter tizimidagi dasturiy ta’minotlar va
ma’lumotlar bazasidan foydalanish imkoniyatlari cheklanmasligi lozim.
XULOSA
O’rganilgan nazariy manbalar va amaliy ma’lumotlar tahlillaridan kelib
chiqib quyidagi umumiy xulosa chiqarildi:
1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning samaradorlik ko’rsatkichlari
auditini respublikamiz bank tizimidagi o’rni, ahamiyatini o’rgangan holda, bank
auditining zarurligi va respublikamizda uning huquqiy asoslarini yaratilishi,
tijorat banklari ko’rsatkichlarini audit qilish usullari va nazorat turlari,
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida audit o’tkazishni tashkil qilish
asoslari batafsil o’rganib chiqildi.
2. Tijorat banklarida samaradorlik ko’rsatkichlari tahlili masalasida
hozirgi kunda banklarda olib borilayotgan tijorat banklarida naqd pul
muomalasi va kassa operatsiyalarining auditi, kredit operatsiyalar, qimmatli
qog’ozlara uditi, hamda chet el valyutasidagi operatsiyalari auditini o’tkazish
tartibi ko’ri bchiqildi.
3. Respublikamizda bank samaradorlik ko’rsatkichlaria uditini
rivojlantirish muammolari va ularning echimlari bo’yicha tijorat banklarini
“CAMEL” tizimi bo’yicha baholash masalalari yoritib berildi.
Bank operatsiyalarining asosiy qismini kredit (60-70%) operatsiyalari
tashkil qiladi. Shuning uchun audit qilishda bu operatsiyalarga katta e’tibor
beriladi. Respublikamizda hozirgi kunda kredit operatsiyalarining muammolari
28

mavjud.Banklarni kredit faoliyatini tekshirish amalda shuni ko’rsatadiki, ko’p
bankning ichki instruktiv materiallari va nizomlari ishlab chiqilmagan. Bularga
kredit bo’limining nizomi va mansabdor shaxslarni me’yoriy hujjatlari,
burchlarini taqsimoti va kredit berish to’g’risida ko’rsatma, kredit qo’mitasini
qarori kabilar tekshirilishidir. Bularni borligi banklarda kredit ishi
yurituvchisini ratsional tashkil qilishga yordam beradi va xodimlarni o’z
vazifalariga bo’lgan mas’uliyatini oshiradi. Tijorat banklarida kredit berish
uchun shartnomani rasmiylashtirish jarayonida banklar tomonidan tashkiliy-
huquqiy va iqtisodiy xarakterdagi xatolarga yo’l qo’yilmoqda. Ayrim hollarda
bankdan qabulqilinayotgan hujjatlar to’liq emasligi yoki to’la
rasmiylashtirilmaganini qo’lanmoqda.
Hozirgi kunda sug’ur takompaniyalari o’z majburiyatlari ustidan
chiqaolmay bankrotlik darajasiga ham borishmoqda. Bu esa, bankning
kreditlarni qaytmaslik xatarini yuqori darajadaligini ko’rsatadi. Yuqorida
ko’rsatilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida ko’pgina asoslar
yaratilmoqda.
Keltirilgan nisbiy misol va asosan respublika banklari amaliyoti
tahlillariga asoslangan holda, O’zbekistonda bank nazoratini amalga oshirishda
“CAMEL” tizimidan foydalanish samaradorligini oshirish uchun quyidagi
tavsiyalarni taklif etish mumkin:
Birinchidan, Markaziy bank tomonidan banklarning moliyaviy holatini
baholashning “CAMEL” tizimigaa soslangan O’zbekiston banklari
reytingtizimini samaradorligini oshirish;
Ikkinchidan, Markaziy bankdan tashqari bank bilan bog’liq bo’lgan
iqtisodiy agentlar hamda boshqalarning, jumladan, jamoatchilik, kasaba
uyushmalari, ilmiy tadqiqotchilarning ush bu tizim uslubiga asoslanib, mustaqil
ravishda baholashlarni o’tkazishlari uchun matbuotda e’lon qilinadigan bank
hisobotlaridagi ma’lumotlarni ko’paytirish;
Bank faoliyatini tartibga soluvchi Farmon, qaror va me’yoriy
hujjatlarning ko’pligi banklarning ham, auditorlarning ham ishini
29

qiyinlashtirmoqda, shusababli, ichki me’yoriy hujjatlar ishlab chiqishdagi
banklar va holatlarini yanada kengaytirish lozim, deb hisoblaymiz.
Banklar tizimini yanada erkinlashtirish sharoitida O’zbekistonda boshqa
chet mamlakatlar singari yangi xizmat turi, ya’ni audit xizmati kundan-kunga
o’zo’rnini topib bormoqdla.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.O’zbekiston Respublikasining Qonuni. Banklar va bank faoliyati to’g’risida. //
O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik
hujjatlari
to’plami. - to’ldirilgan 2 chi nashri. -Toshkent: “O’zbekiston”, 2003. -B.
30-47.
2. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida qonun”ni
13.10.2016y.
3.
O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni. 2000
y. 26 may.
4. O’zbekiston Respublikasining “Bank siri to’g’risida” gi qonunni. Adliya
vazirligidan 2003 yil 30 avgustda 530-2-son bilan ro’yxatga olingan.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
“2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni.// www.lex.uz
6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining “Tijorat
banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo’yiladigan
talablar to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi Qarori (O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2011 y., 20-21-son, 216-modda; 2016 y.,
16-son, 161- modda).// www.lex.uz
7.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi
Investitsiyalar bo’yicha davlat qo’mitasi faoliyatini tashkil etish” chora-tadbirlar
to’g’risida” 04.04.2017 yildagi PQ-2868-sonli Qarori.
8. “Tijorat banklari kapitalining etarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’rsida
Nizom” Adliya vazirligida 20.05.2010 yilda 949-6 -son bilan ro’yxatga olingan.
9. “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining
ichki
me’yoriy xujjatlariga qo’yiladigan talablar to’g’risida Nizom”, Adliya vazirligidan
2000yil. 5 pareldi 916 –son bilan ro’yxatga olingan.
10. “ Bank faoliyatini tartibga soluvchi me ’ yoriy xujjatlar talablarini buzganligi
uchun tijorat banklariga nisbatan qo ’ llaniladigan jazo choralari to ’ g ’ risida
yo ’ riqnoma ”
Adliya vazirligidan 7.10.2008 yilda 622-3 raqam bilan ro ’yxatga
31

olingan .11. “O’zbekiston Respublikasi bank tizimi” muallif: F.M.Mullajonov [va boshq.]
F.M. Mullajonovning umumiy tahriri ostida. To’ldirilgan ikkinchi
nashri.T.: O‘zbekiston, 2011.-368 b.
12. SH.Z.Abdullaeva. Xalkaro valyuta-kredit munosobotlari. Darslik B.m.: T.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2006. - 576 b
Elektron resurslar
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Termiz
2. https://www.google.com
3. www.ziyonet.uz
32

Kurs ishi talabalar uchun

Sotib olish