Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni 2 - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	29500UZS
Hajmi	7.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

31 Sotish

Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni 2

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB
TA’LIMI VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKЕNT DAVLAT PЕDAGOGIKA
UNIVЕRSITЕTI
“Himoyaga ruxsat etaman”
O quv va uslubiy ishlar bo yicha ʼ ʼ
………………..
________“___” ________2024 y.
“Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachisi” yo‘nalishi
7- guruh tinglovchisi Utanazarova Yulduz Shodiyorovnaning
“Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan o rni” mavzusidagi
ʻ
KURS ISHI
Malakaviy loyixa ishi rahbari: Z.T Radjapova
Tinglovchi: Y.Sh. Utanazarova
TOSHKENT-2025
1

ANNOTATSIYA
Ushbu kurs ishida zamonaviy jamiyatda tarbiyachining tutgan o‘rni, uning
bolalar rivojlanishiga ko‘rsatadigan ta’siri hamda kasbiy faoliyatining asosiy
jihatlari chuqur tahlil qilingan. Birinchi bobda tarbiyachining jamiyatdagi o‘rni,
yosh avlod tarbiyasiga qo‘shgan hissasi, shuningdek, pedagog olimlarning
tarbiyachi shaxsi haqida bildirgan ilmiy qarashlari bayon etilgan. Bu orqali
tarbiyachi kasbining ijtimoiy ahamiyati yoritiladi.
Ikkinchi bobda tarbiyachi tushunchasi, uning asosiy vazifalari, kasbiy
faoliyatdagi mas’uliyati va jamiyatdagi ijtimoiy maqomi haqida so‘z boradi.
Shuningdek, tarbiyachining pedagogik mahoratini oshirish yo‘llari, unga
qo‘yiladigan kasbiy-pedagogik talablar, zarur sifat va ko‘nikmalar muhokama
qilingan. Ishda nazariy manbalar bilan bir qatorda amaliy tajribalarga ham
tayanilgan.
Kurs ishining yakunida mavzu bo‘yicha umumiy xulosalar chiqarilgan hamda
tarbiyachilarning malakasini oshirish, kasbiy faoliyatini takomillashtirishga oid
tavsiyalar berilgan.
Kurs ishining xulosa va tavsiyalar qismida esa mavzuga oid bo‘lgan aniq
xulosalar va maktabgacha ta’lim tizimida mavzu bo‘yicha tegishli xulosa va
ta vsiya lar berilgan. Bundan tashqari o‘rganilgan masalalar bo‘yicha aniqlangan
kamchiliklarni bartaraf etish va yutuqlarni ommalashtirishga doir aniq takliflar
berilgan.
Kurs ishini tayyorlashda adabiyot va manbalar , normativ-huquqiy hujjatlar,
ilmiy va ommaviy adabiyotlar hamda maktabgacha ta’lim tizimiga tegishli
hujjat lardan foydalanilgan.
2

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 4
I BOB. ZAMONAVIY JAMIYATDA TARBIYACHINING ROLI ............................................................................. 6
1.1. Tarbiyachining jamiyatdagi ro‘li va bolalar rivojlanishiga ta’siri ............................................................ 6
1.2. Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi to‘g‘risidagi fikrlari. ................................................................ 13
II BOB. TARBIYACHI SHAXSI VA UNING IJTIMOIY MAQOMI ....................................................................... 17
2.1. Tarbiyachi tushunchasi va uning asosiy vazifalari ............................................................................... 17
2.2. Tarbiyachining pedagogik mahoratini oshirish yo‘llari va tarbiyachining pedagogik sifatlari ............. 19
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ............................................................................................... 34
3

KIRISH
Bugungi kunda yurtimizda inson kapitalini rivojlantirish, ayniqsa,
maktabgacha ta’lim sifatini oshirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan
biriga aylangan. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday deganlar:
“Yangi O‘zbekiston taraqqiyotining hal qiluvchi asosiy omili bu – zamonaviy
bilim va tarbiya egallagan, mustaqil fikrlaydigan yosh avloddir.” [ 1 ]
Mazkur fikr tarbiyachining jamiyatdagi o‘rni va mas’uliyatini yana bir bor
yoritib beradi. Zero, bolalarning ilk ijtimoiylashuvi, ahloqiy qarashlari, nutqi,
jismoniy va psixologik rivojlanishi aynan tarbiyachining mehnati bilan bog‘liq.
Bugungi kunda O‘zbekistonda milliy istiqlol sharofati tufayli turli jabhalarda
har tomonlama qaror topayotgan sharoitlarda jamiyatimizda yuz berayotgan tub
ijtimoiy , siyosiy va ma’naviy o‘zgarishlar , umuminsoniy qadriyatlar tizimida
shaxs omiliga qo‘yilayotgan yosh avlodning ma’naviy axloqiy, jismoniy va har
tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashni taqozo etadi.
Demak hozirgi kunda mehr muruvvatlilk tarbiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqot
olib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, u jamiyat taraqqiyoti va inson
farovonligi uchun zaruriy ma’naviy – axloqiy tamoyillardan hisoblanadi.
Yosh avlodni tarbiyasi umumxalq ishidir. Mustaqil respublikamizda yuz
berayotgan yangilanish va poklanish xalq ta’limiy tizimining mazmunini yangidan
shakllantirish va takomillashtirishni taqozo etmoqda.
Mamlakatimiz ta'lim tizimida uzoqni ko‘zlab olib borilayotgan islohotlar
bugun nafaqat jamoatchiligimiz, balki butun jahonda ham katta e'tibor bilan e'tirof
etilmoqda.Bugun yangicha qiyofa kasb etgan, zamon talablari darajasida
ta'mirlangan, eng so‘nggi rusumdagi o‘quv jihozlari bilan jihozlangan maktablar
orzu emas ayni haqiqatdir.
Mamlakatimiz ravnaqi va islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan xalqning
bilim darajasi va dunyoqarashiga bog‘liq.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning nutqidan. Manba: "Yangi O‘zbekiston
strategiyasi" , 2021-yil.
4

Mavzuning dolzarbligi. Tarbiyachi – bu nafaqat kasb egasi, balki kelajak
avlodning yo‘lini yorituvchi, ularning jamiyatga moslashuvi va ijtimoiy
qadriyatlarni o‘zlashtirishida muhim shaxsdir. Shu bois, bugungi kunda
tarbiyachilarni tayyorlash, ularning ijtimoiy maqomi va faoliyatini chuqur
o‘rganish dolzarb masalaga aylangan.
Kurs ishining maqsadi: Tarbiyachining jamiyatdagi o‘rni, uning pedagogik
va axloqiy faoliyatini o‘rganish, kasbga qo‘yiladigan talablar, ijtimoiy rolini tahlil
qilish.
Kurs ishining vazifalari
 Tarbiyachi tushunchasini ilmiy asoslash;
 Uning shaxsiy va kasbiy fazilatlarini aniqlash;
 Tarbiyachining bolalar rivojlanishiga ta’sirini ko‘rsatish;
 Ota-onalar va jamiyat bilan hamkorlikdagi rolini yoritish.
Kurs ishining obyekti: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida faoliyat
yurituvchi tarbiyachilar.
Kurs ishining predmeti: Tarbiyachining kasbiy faoliyati, ijtimoiy roli,
shaxsiy sifatlari va ta’lim-tarbiya jarayonidagi ishtiroki.
Kurs ishining ilmiy yangiligi
Ishda zamonaviy yondashuvlar asosida tarbiyachining jamiyatdagi roli
yangicha qarashlar bilan yoritilgan, bugungi islohotlar kontekstida kasbga bo‘lgan
talablar tahlil qilingan.
Mavzuni o‘rganilganlik darajasi: Mazkur mavzuga oid tadqiqotlar O. Q.
To‘xtayeva, D. J. Jo‘rayev, M. M. Mo‘minova, R. A. Mavlonova, N. X.
Xolmatova kabi pedagog olimlarning asarlarida yoritilgan.
Kurs ishi tuzilishi . Kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 bo’lim, xulosa va tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.
5

I BOB. ZAMONAVIY JAMIYATDA TARBIYACHINING ROLI
1.1. Tarbiyachining jamiyatdagi ro‘li va bolalar rivojlanishiga ta’siri
Tarbiyachi yosh avlodimizni xalqimizning munosib farzandlari qilib
tayyorlashdek muhim, faxrli ish bilan birga mas’uliyatli vazifani bajaradi.
Tarbiyachining siyosiy yetukligi bolalarni tarbiyalash sifati uchun xalq hamda
jamiyat oldidagi o‘z mas’uliyatini anglashga, ta’lim-tarbiya vazifalarini ijodiy
yondashishga, o‘z mahoratini doimo takomillashtirib borish va ishdagi o‘rtoqlarini
o‘sishiga yordam beradi.
Demak, tarbiyachi avvalo, bilimli bo‘lishi, o‘zi yashab turgan hayot, tabiat va
jamiyatning qonuniyatlarini tushunishi, ijtimoy faol bo‘lishi, umumiy va
maktabgacha tarbiya pedagogikasini, bolalar ruhiyati, fiziologiyasi va yosh
xususiyatlarini tushunishi kerak. Shuningdek, pedagogik tar biyachining
hodisalarni tahlil qilishga ilmiy nuqtai nazardan yondashuvi bolani har tomonlama
rivojlantirish muvaffaqiyatini belgilaydi. Bugungi kunda respublikamiz rahbariyati
tarbiyachilarning faoliyatini yuqori baholamoqda. Yosh avlodni komil inson qilib,
kamolot sari yetaklashdagi erishgan yutuqlari uchun tarbiyachilar metodist, katta
metodist tarbiyachi va boshqa shunga o‘xshash unvonlar bilan taqdirlanadilar.
Ularga respublika miqyosidagi unvonlar beriladi. Xalq ta’limi xodimlari orasidan
respublika, viloyat, tuman kengashlariga deputatlar saylanishi ularga bo‘lgan
chuqur hurmat va ishonchni bildiradi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan tub
islohotlar bugungi kunda bog‘chada, akademik litsey va kasb-hunar kolleji hamda
oliy o‘quv yurtlarida shakllanayotgan avlodning ijobiy xulq-atvor me’yorlari va
qoidalarini, ilmiy bilim asoslarini, kasb-hunar, malaka va ko‘nikmalarni har
tomonlama puxta egallab borishini talab qiladi. Buning uchun o‘sib kelayotgan
yosh avlodni bilimlar bilan qurollantirish, milliy qadriyatlarimiz, ma’naviyatimizni
singdirish, jahon madaniyati, milliy madaniyatimiz durdonalari bilan tanishtirish,
ularni jismoniy sog‘lom, ma’naviy yetuk qilib tarbiyalashdek vazifalar qo‘yildi.
Davlat ahamiyatiga molik bunday vazifani amalga oshirishda umumta’lim
maktablari bilan bir qatorda xalq ta’limining boshlang‘ich bo‘limi bo‘lgan bolalar
bog‘chalari muhim rol o‘ynaydi. Buning uchun har bir tarbiyachi o‘zini talab va
6

nazorat qila bilishi davlatimiz maktabgacha tarbiya tashkilotlari oldiga qo‘ygan
talablarni amalga oshirishning garovidir.
Bunga quyidagilar kiradi:
1. Bolaning sog‘lig‘ini saqlash va mustahkamlash.
2. Aqliy qobiliyatini o‘stirish.
3. Milliy qadriyatimiz va ma’naviyatimizning g‘oya viy, aqliy tamoyillariga
mos keluvchi e’tiqod va qarashlarini tarkib toptirish.
4. Ona Vatanga muhabbatini, ijtimoiy faollikni shakllantirish.
5. Yosh avlodda o‘rtoqlik, do‘stlik hissini, halollik va mehnatsevarlikni tarkib
toptirish.
Demak, yuqorida keltirilgan sifatlarni tarkib toptirish o‘sib kelayotgan yosh
avlodni tarbiyalash vazifasining hamma tomonlarini qamrab ololmaydi. Lekin
tarbiyachi ishlarga asoslanib, bolalarni mustaqil hayotga va mehnatga tayyorlash
ishini ma’lum bir maqsad bilan samaraliroq amalga oshirish mumkin.
Bola shaxsini shakllantirishda tarbiyachi alohida ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, har bir bolaning shaxs sifatida shakllanishida javobgar ekanligini taqozo
etadi. Shunga ko‘ra, tarbiyachi bolalarga kundalik hayotda, o‘yinlarda,
mashg‘ulotlarda, birgalikdagi mehnat faoliyatida, ular bilan bo‘ladigan
muomalada, muloqotda ibrat, namuna bo‘lishi bolani har tomonlama diqqat bilan
o‘rganishi, uning shaxsiy xususiyatlarini, qobiliyatlarini bilishi, pedogogik
nazokatini namoyon qilishi, bolalarning xulq-atvori ish natijalarini haqqoniy
baholashi va ularga o‘z vaqtida yordam ko‘rsata olishi hamda oilaviy ahvoli bilan
qiziqishi zarur hisoblanadi. Demak, ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar
muvaffaqiyatini ta’minlash ta’lim tashkilotlarida faoliyat olib borayotgan
tarbiyachi murabbiylarning ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham
bog‘liqdir. Bolani tarbiyalash nihoyatda qiyin va murakkab jarayon bo‘lib, juda
qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Xususan,
qadimgi Gretsiya va Rim tarixidan yaxshi bilamizki, miloddan avvalgi davrlarda
ham yosh avlod tarbiyasi o‘zining ma’naviy qiyofasi va aqliy qobiliyati bilan
jamiyat a’zolari o‘rtasida yuksak hurmat e’htiromga sazovor bo‘lgan kishilar, ya’ni
7

donishmandlar zimmasiga ishonib topshirilgandir. Ushbu holat yosh avlod
tarbiyasi uning tashkil etilishi mazmunini faqat shaxs kamolotini emas, balki
jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.
Demak, tarbiyachi-maxsus pedagogik, psixologik va mutaxassisligi bo‘yicha
yetuk bilimli va yuksak fazilatli shaxs sanaladi. Shuning uchun zamonaviy
tarbiyachi murabbiy qiyofasida quyidagi fazilatlarni namoyon eta olishi kerak.
Zamonaviy murabbiy o‘zini mutaxassisligi bo‘yicha chuqur puxta bilimga ega
bo‘lish, o‘z ustida tinimsiz ishlashi kerak. Tarbiyachi maktabgacha tarbiya
pedagogikasi va psixologiya, fiziologiya fanlarining asoslarini bilishi, ta’lim-
tarbiya jarayonida bolalarning yoshi va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan
holda faoliyatni tashkil etishi kerak. Tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida samarali
shakl, metod va vositalaridan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lishi
kerak.
Tarbiyachi yuksak darajadagi pedagogik mahoratga, chunonchi
kommunikativlik layoqatiga ega bo‘lishi, pedagogik texnika, nutq, yuz, qo‘l, oyoq
va gavda harakatlari, mimika, jest, pantomimika) qonuniyatlarini chuqur
o‘zlashtirib olishi lozim.
Tarbiyachi bolalarni kuzata oladigan, ularning xulqi, xatti-harakati sabablarini
to‘g‘ri tahlil qilib, unga ta’sir etuvchi vositalarni qo‘llay oladigan bo‘lishi
kerak.Yosh avlodni kerakli bilim, malaka, ko‘nikmalardan xabardor qilish uchun
tarbiyachi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi va uning nutqida quyidagi xususiyatlar
aks etishi kerak.
• Nutqning aniqligi.
• Nutqning irodaviyligi.
Nutqning sofligi (uning turli sheva so‘zlaridan xoli bo‘lib), faqat adabiy tilda
ifoda etish, jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassislarga xos so‘zlar),
varvarizm (muayyan millat tilida bayon etiladigan nutqqa o‘zga millatlarga xos
so‘zlarning o‘rinsiz qo‘llanilishi), vulgarizm (harakat qilish, so‘kishda
qo‘llaniladigan so‘zlar) hamda kontselyarizm (o‘rinli bo‘lmagan vaziyatlarda
8

rasmiy nutqda so‘zlash) so‘zlaridan xoli bo‘lishi va pedagogning nutqi sodda,
ravon va tushunarli bo‘lishi kerak.
Har bir bola tug‘ilgandan oilada tarbiya oladi. Uch yoshdan maktabgacha
ta’lim tashkilotiga boradi. Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining birinchi –
boshlang‘ich bo‘g‘ini hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari “bolalar
bog‘chasi” deb ham yuritiladi. Sog‘lom va barkamol bola shaxsini tarbiyalash va
maktabga tayyorlashda bolalar bog‘chasining ahamiyati katta. Chunki millatning
sog‘lom genofondini tarbiyalash shu tizimdan boshlanadi.
Maktabgacha yosh – tug‘ilgandan boshlang‘ich ta’lim olishgacha bo‘lgan
yosh davri, ya’ni 0 yoshdan 6-7 yoshgacha bo‘lgan davr hisoblanadi. Maktabgacha
ta’lim mak tabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirib, boshlang‘ich
ta’limda muvaffaqiyatli o‘qishini davom ettirishga ko‘maklashadi.
Maktabgacha ta’lim – maktabgacha yoshdagi bolalar qiziqishi, iqtidori,
individual ruhiy va jismoniy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga olgan
holda hamda bolada ma’naviy me’yorlarning shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy
tajriba egallanishini ko‘zda tutgan, har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan yaxlit
jarayondir.
Maktabgacha ta’lim tashkiloti zimmasiga bir qator vazifalar yuklatiladi:
– bolaning maktabgacha ta’lim olishini ta’minlash;
– bolaning jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlanishini ta’minlash;
– bolalar uchun qulay muhit yaratish, imkoniyati cheklangan bolalar uchun
zamonaviy inklyuziv maktabgacha ta’lim va tarbiya olishini ta’minlash;
– bolalarda Vatanga muhabbat, oilaga hurmat bilan munosabatda bo‘lish, xalq
an’analari va urf-odatlariga hurmat, o‘ziga va atrofdagilarga ongli munosabatda
bo‘lishni tarbiyalash;
– bola shaxsini shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish;
– boshlang‘ich ta’lim olishga tayyorlash, ijtimoiy moslashuvini ta’minlash;
– bolani har tomonlama rivojlantirish, tarbiyalash va ta’lim olishini
ta’minlashda oilaga ko‘maklashish va ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatish.
9

Mamlakatimizda bolaning jinsi, tili, yoshi, irqiy, milliy mansubligi, e’tiqodi,
dinga munosabati, ijtimoiy kelib chiqishi, ota-onasining xizmat turi, ijtimoiy
mavqei, turar joyidan qat’iy nazar maktabgacha ta’lim olishi kafolatlanadi.
Respublikamizda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim
tashkilotlariga to‘la qamrab olish va sifatli maktabgacha ta’lim olishi uchun barcha
shart-sharoitlar yaratilmoqda.
Imkoniyati cheklangan bolalar ham inklyuziv ta’lim olishi mumkin. Inklyuziv
ta’lim deganda imkoniyati cheklangan bolalar bilan sog‘lom bolalarning birgalikda
ta’lim va tarbiya olishi jarayoni tushuniladi.
Hozirgi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarning ba’zilari bolalar
bog‘chasiga boradi, ba’zilari esa bormaydi. Ular uyda tarbiyalanadilar. Lekin
maktabga 1-sinfga kelganida bog‘chaga borgan bolalar bilan bog‘chaga bormagan
bolalar birga o‘qitiladi. Ana shu paytda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
aytganlaridek: “Bog‘chaga borgan bola bilan bog‘chaga bormagan bolani o‘rtasida
juda katta farq bor”ligi yaqqol bilinadi. Chunki, bog‘chaga borgan bola bilan
bormagan bola o‘rtasidagi farq uning jismoniy rivojlanishida, intellektual
salohiyatida, maktab ta’limiga moslashishida, ijtimoiylashuvida, o‘zini tutishi va
o‘rtoqlariga munosabatida namoyon bo‘ladi.
Shuning uchun Davlatimiz rahbari hamma bolalarning maktabgacha ta’lim
tashkilotiga borishi, maktabda o‘qishga tayyorlanishi zarur ekanligini ta’kidlab,
“Maqsadimiz kelgusi 3-4 yilda mamlakatimizdagi bog‘cha yoshidagi bolalarni
maktabgacha ta’lim tashkilotlariga to‘liq qamrab olishdan iborat va biz bunga,
albatta, erishamiz, - deb ishonch bildirdi. [ 2 ]
Chunki, uzoq vaqt mobaynida maktabgacha ta’lim tashkilotlarining holati
yaxshi bo‘lmagan, bolalar bog‘chalariga yetarli e’tibor qaratilmagan. Doimiy
ishlaydigan va mavsumiy bog‘chalar bo‘lgan. Mavsumiy bog‘chalar dala
shiyponlarida tashkil etilib, onalar qishloq xo‘jaligi ishlarini bajarayotgan vaqtda
enaga bolalariga qarab turgan.
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. - Xalq
so‘zi. 2018-yil, 28-dekabr
10

Doimiy bog‘chalar ham ota-onalari ishga ketganda bolalarga qarab turadigan
tashkilotga aylanib qolgan edi
Oxirgi 20 yil ichida respublikamizda maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun
yangi binolar qurilmadi. 2016-yilning 29-dekabrida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilinib, maktabgacha
ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan dastur
ishlab chiqildi. Bolalarni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy
rivojlantirish uchun sharoitlar yaratildi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash, o‘quv-metodik ta’minotni yaxshilash, bolalarning sog‘lom
ovqatlanishini tashkil etish, tarbiyachi-pedagoglarning mehnatini
rag‘batlantirishning samarli mexanizmi ishlab chiqildi.
Maktabgacha ta’lim tizimining tubdan isloh qilinishi bilan uni boshqaruv
mexanizmi ham takomillashtirildi. Ya’ni, res publikamizda 2017-yil gacha ta’lim
tizimini boshqaruvchi 2 ta vazirlik – Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi hamda
Xalq ta’limi vazirligi bo‘lib, maktabgacha ta’lim tashkilotlari Xalq ta’limi vazirligi
tasarrufida faoliyat olib borgan. 2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi
maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarori qabul
qilindi [ 3 ]
va O‘zbekiston Respublikasi tarixida birinchi marta Maktabgacha ta’lim
vazirligi tashkil etildi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini nazorat qilish va
boshqarish bo‘yicha mustaqil organ yaratildi. Bunday vazirlik dunyoning boshqa
biror mamlakatida mavjud emas.
Quyidagilar vazirlikning vakolatlari etib belgilandi:
- maktabgacha ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va
amalga oshirish;
3
Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 30.09.2017 й ., 06/17/5198/0043- сон ; 09.10.2020 y
11

- ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolalarni
har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart-
sharoitlar yaratish;
- respublikada davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari orasida
sog‘lom raqobat muhitini yaratish hisobiga barcha bolalarning maktabgacha ta’lim
tashkilotlariga bosqichma-bosqich qamrab olinishini ta’minlash;
- nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlariga turli imtiyozlar berish;
- maktabgacha ta’lim va tarbiyaning muqobil shakllarini amaliyotga joriy
etish;
- zamonaviy innovatsion pedagogik texnologiyalarni, ta’lim va tarbiyaning
samarali shakllari hamda usullarini ta’lim-tarbiya jarayoniga, nodavlat sektoriga
joriy etish;
- milliy madaniy-tarixiy qadriyatlarni aks ettiruvchi va bolalikdan kitob
o‘qishga qiziqishni uyg‘otuvchi o‘quv-metodik, didaktik materiallar, o‘yin va
o‘yinchoqlar, badiiy adabiyotlar bilan ta’minlash;
- maktabgacha ta’lim tashkilotlari rahbar va pedagog kadrlarini qayta
tayyorlash va malakasini oshirish;
- maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarini moddiy rag‘batlantirish
tizimini yaratish va tajribali, yuqori malakali va kasbiy jihatdan puxta tayyorlangan
pedagog kadrlar hamda tarbiyachilarni ta’lim-tarbiya jarayoniga jalb qilish;
- maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarining ratsional va
belgilangan me’yorlar asosida sog‘lom va to‘g‘ri ovqatlanishini ta’minlash.
Mazkur vazifalarni bajarishda ta’lim sohasida raqobat muhitini shakllantirish,
maktabgacha yoshdagi bolalarning sifatli ta’lim olishini ta’minlash talab etiladi.
Buning natijasida turli shakllardagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarini ochishga va
ularning sonini ko‘paytirishga ehtiyoj tug‘iladi.
Bundan asosiy maqsad, birinchi navbatda maktabgacha ta’lim tizimi
faoliyatini tubdan o‘zgartirish, ikkinchidan, bolalarning maktabgacha ta’lim
tashkilotlariga qamrovini keskin oshirishdan iborat bo‘ldi.
12

1.2. Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi to‘g‘risidagi fikrlari.
Qadimgi dunyo falsafa sistemalaridan boshlab pedagogikaning fan sifatida
shakllanish jarayoni nazariy tafakkurning taxmin va fikrlashlaridan ilmiy bilim sari
harakat qilish jarayoni yuz beradi.
Har qanday fan tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining obyektiv qonunlari
to‘g‘risidagi bilimlarning yakunidan, jamlashidan ishonarli va umumlashgan
bilimlar sistemasidan iborat bo‘ladi.
Pedagogika tarbiya haqidagi fandir. Pedagogikaning bosh masalasi –
tarbiyadir. Tarbiyadagi keng ma’no ta’lim, rivojlanish, ma’lumot bilan bog‘langan
holda barkamol insonni voyaga yetkazishdir . [ 4 ]
Dastavval, pedagogik g‘oyalar Aflotun (er.ol.427 - 347 yillar) Arastu
(er.ol.384-322 y.) Plutarx (tax.416-tax.327 yillar) Kvintilian (35-95-yillar chamasi)
ning falsafiy va siyosiy asarlari, gumanist pedagoglar, sotsial utopistlar T.Mor
(1478-1535 ) asarlarida namoyon etila boshladi.
Mukammal pedagogik sistemani Yan Amos Komenskiy yaratdi. U o‘z
davrining ilg‘or g‘oyalariga tayangan holda “hammani hamma narsaga o‘rgatish“
to‘g‘risida da’vat bilan chiqdi. Uning “Buyuk didaktika” degan katta risolasi
nazariy pedagogikaning ilk asarlaridan hisoblanadi. Pedagogikaning ilmiy
asoslarini tuzishga J.J.Russo (1712-1858), I.G.Pestolotsiy, A.Destervenrg,
R.OUEN (17711-1858), A.N.Radihev (1749-1802), V.G.Belinskiy, A.Gertsen,
I.I.Pirogov, N.G.Chernishevskiy (1822-1899), N.D.Dobrolyubov ko‘p yordam
qildilar.
Pedagogika nazariyasining rivojlanishiga K.D.Ushinskiy buyuk hissa qo‘shdi.
Uni rus pedagogikasining otasi deb atashadi. Har qanday fanning ajralib turishi va
normal faoliyat ko‘rsatishi uchun uning o‘zida muqarrar shart bo‘lib hisoblanadi.
Pedagogika ta’lim-tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va o‘quvchilarning yosh
xususiyatlariga qarab mazmunan o‘zgarib borishini o‘rgatadi. Tarbiyaning tarkibiy
qismlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ochib beradi. Shu asosda ta’lim-
4
Umumiy pedagogika Qism I. /O.Musurmonova va boshq. – Toshkent, Yoshlar nashriyot uyi, 2020. - B.14
13

tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi rivojlanish
istiqbollarini, yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Shuningdek u maktab, hunar-texnika bilim yurti va maktabdan tashqari
tarbiya tashkilotlari xodimlarini ham nazariy, ilg‘or tajribalar bilan qurollantiradi.
Ota-onalarga yoshlarni to‘g‘ri tarbiyalash, o‘qitishdagi mahoratini yanada
takomillashtirish yo‘lida amaliy tavsiyalar beradi.
“Pedagogika” faniga tavsif berilganda “ta’lim”, “tarbiya” hamda “ma’lumot”
degan so‘zlarni ishlatdik. Bu so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi.
Ularni pedagogikaning asosiy kategoriya tushunchalari deb qaraymiz. Bulardan
tashqari “o‘quvchi”, “o‘qituvchi”, “usul”, “intizom”, “jamoa”, “irsiyat”, “muhit”,
“direktor” va hokazo tushuncha - nomlar mavjudki, bu haqida mavzular yuzasidan
fikr yuritilganda alohida to‘xtalamiz.
Ma’lumki, tarbiya tushunchasi o‘sib kelayotgan avlodda hosil qilgan bilimlar
asosida aqliy kamolot - dunyoqarashini insoniy e’tiqod, burch va ma’suliyatni,
jamiyatimiz kishilariga xos bo‘lgan axloqiy fazilatlarni yaratishdagi maqsadni
ifodalaydi.
Shu ma’noda tarbiya deb tarbiyachi o‘zi xohlagan sifatlarini
tarbiyalanuvchilarga singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga ko‘ra
tizimli ta’sir ko‘rsatishiga aytiladi. Tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab, umrining
oxirigacha davom etadigan jarayonidir. Shu tufayli tarbiya so‘zi ko‘p vaqtlarda
ta’lim, ma’lumot jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmunini ham anglatadi.
Endi biz shular xususida o‘zimizning fikr-mulohazalarimizni bildirib
o‘tmoqchimiz. Xalqimizning buyuk mutafakkirlari bo‘lmish Imom al-Buxoriy,
Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Bahouddin
Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bobur, Abdurauf Fitrat,
Abdulla Qodiriy, Botu, Maxmudxo‘ja Behbudiy va boshqa shu kabi ko‘plab buyuk
ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviyat sarchashmalari o‘zining tarbiyaviy
ahamiyatga, ma’rifatni targ‘ib etish xususiyatlariga va ibratlilik xususiyatlariga ega
ekanligi tufayli hozirgi kunga qadar o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmay kelmoqda.
14

Bular jumlasiga Navoiyning mashhur “Hamsa”sini, Avloniyning “Turkiy
Guliston yoxud axloq”, Imom al- Buxoriyning “Al-jome as-sahih” hadislar
to‘plami kabi ko‘plab yuksak qadr-qimmatga ega asarlarni kiritishimiz mumkin.
Xalqimiz tomonidan yaratilgan qadriyatlar va urf-odatlar hamda xalq og‘zaki ijodi
namunalari bevosita xalqimiz ruhiyati asosida shakllangan bo‘lib, ular ma’naviy
barkamol insonni tarbiyalashda eng muhim ahamiyatga egadir. Ushbu qadriyatlar
o‘z navbatida yuqorida sanab o‘tilgan buyuk mutafakkirlarimizni ham tarbiyalab
voyaga yetkazgandir. Shunday ekan biz buyuk xalqimiz tomonidan yaratilgan
milliy qadriyatlarimiz bilan har qancha faxrlansak arziydi. Bizning burchimiz
bunday qadriyatlarni asrab-avaylash va ularni izchil ravishda takomillashtirib
borishdir.
Ma’lumki, xalqimizning salkam ming yillik tarixi Islom dini bilan
chambarchas bog‘langan. Shuning uchun xalqimiz tomonidan yaratilgan milliy
qadriyatlarning aksariyati va mutafakkirlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviyat
sarchashmalar aynan ana shu din asosida shakllanib, rivoj topib kelgan. Shunday
ekan, biz bu dinning urf-odatlariga oqilona yondashib, ularni to‘g‘ri anglab olishga
harakat qilishimiz kerak. Chunki, islom dini yuksak tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo‘lib, doimo millatlar o‘rtasidagi tinchlik-totuvlikni va insoniyatga nisbatan
qilinadigan har qanday zo‘ravonlikka qarshi harakatlarni hamda behuda qon
to‘kilishiga qarshi g‘oyalarni targ‘ib etib kelgan.
O‘zbek xalq pedagogikasida asrlar mobaynida asosiy tushunchalar
shakllangan: parvarish, tarbiya, mukammallashtirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, qayta
tarbiyalash, nasihat qilish, o‘qitish, ta’lim berish, o‘rgatish.
Forobiyning fikricha, insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l– ta’lim va tarbiya
orqali hosil qilinadi: “Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma
fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini
birlashtiradi, ta’lim so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan
amalga oshiriladi, har ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo‘ladi...”. Demak,
Forobiy ta’lim-tarbiyani o‘zviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa
15

ham, har birining insonni kamolga yetkazishida o‘z o‘rni va xususiyati borligini
alohida ta’kidlaydi.
Xalq pedagogikasi tarbiyaning ko‘p omillaridan foydalanishi bilan (tabiat,
mehnat, turmush, odat, san’at, din, ona tili), uslublar katta boyligi bilan
(ishontirish, misol, talab, buyruq, tushuntirish, rivoyat, o‘rganish va mashq, istak
va farovonlik, afsun, qasamyod, iltimos, maslahat, ishora, ma’qullash, gina,
ko‘ndirish, taqiqlash, po‘pisa va hokazo) va tarbiya vositalari (o‘yin, sanoqlar,
topishmoqlar, maqollar, qo‘shiqlar, ertak va afsonalar, rivoyatlar) bilan kuchli.
Xalq pedagogika xazinasi tarbiyani xalq turmushi bilan g‘oyaviy bog‘lanishini
mustahkamlashda muhim o‘rin egallaydi. Bu xazinalar ijodiy yondashganda yosh
avlodni tarbiyalashda katta samara berdi.
Xalq pedagogikasining turli vositalari katta o‘zgarishlarga uchradi. Bu
o‘zgarishlar tarbiyaga ham salbiy ta’sir etdi. Bugun istiqlol g‘oyalari ruhida
qadimgi xalq an’anasini tiklash, ta’minlash tarbiyada boy rang-barang xalq
pedagogikasidan foydalanish davri keldi. Zamonaviy tarbiya ishida o‘zining
mohiyatini
yo‘qotmagan xalq
pedagogikasining
g‘oyaviy xazinasi va
buyuk yutuqlari
sifatida epos, ertak,
lapar, maqol, tez
aytish, topishmoq
kabi janrlar bugun
yosh avlodni
tarbiyalashda katta
ahamiyatga ega
16

II BOB. TARBIYACHI SHAXSI VA UNING IJTIMOIY MAQOMI
2.1. Tarbiyachi tushunchasi va uning asosiy vazifalari
Tarbiyachi — bu maktabgacha yoshdagi bolalar bilan bevosita ishlovchi, ularning
har tomonlama rivojlanishi, shaxs sifatida shakllanishi va ijtimoiy moslashuviga
yordam beruvchi pedagogik kasb egasidir. U bolalarga nafaqat bilim, balki tarbiya,
axloqiy qarashlar va kundalik ko‘nikmalarni singdiradi.
Zamonaviy ta’lim tizimida tarbiyachining roli ortib bormoqda. Chunki bola
hayotidagi ilk ijtimoiy tajriba, birinchi muloqot va ilk jamoaviy muhit aynan
tarbiyachi ishtirokidagi ta’lim tashkilotida shakllanadi.
Tarbiyachining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Ta’limiy vazifalar . Bolalarga atrof-muhit haqidagi dastlabki bilimlarni
berish, nutqini rivojlantirish, savodga tayyorlash, tafakkurini, xotira va diqqatini
shakllantirish.
2. Tarbiya berish vazifalari . Bolalarda axloqiy, estetik, jismoniy va
mehnat tarbiyasini shakllantirish. Do‘stlik, tozalikka rioya qilish, kattalarga hurmat
kabi qadriyatlarni o‘rgatish.
3. Psixologik-pedagogik kuzatuv. Har bir bolaning individual
xususiyatlarini aniqlash, uning qiziqishi, o‘ziga xos jihatlari va rivojlanish sur’atini
kuzatish hamda rivojlanishiga yo‘naltirilgan yondashuvni tanlash.
4. Ota-onalar bilan hamkorlik. Bolaning oilaviy muhiti haqida axborot
to‘plash, ota-onalarga pedagogik maslahatlar berish, ularni tarbiya jarayoniga jalb
etish.
5. Sog‘lom hayot tarzini targ‘ib qilish. Bola sog‘lig‘ini muhofaza qilish,
gigiyena, harakatli o‘yinlar, sport mashg‘ulotlari orqali sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish.
6. Shaxsiy namuna bo‘lish. Tarbiyachi o‘zining harakati, muomalasi,
kiyinish madaniyati, so‘zlari orqali bolalarga ijobiy namuna bo‘lishi kerak.
Shunday qilib, tarbiyachi – bu oddiy kasb egasi emas, balki bolaning shaxsiy
kamoloti uchun zamin yaratadigan, jamiyatning kelajagiga ta’sir ko‘rsatuvchi
17

mas’ul shaxsdir. Uning vazifalari ko‘p qirrali va dolzarb bo‘lib, pedagogik,
axloqiy, ijtimoiy va psixologik jihatlarni o‘z ichiga oladi.
Tarbiyachi – bu bolalar uchun birinchi o‘qituvchi, birinchi psixolog, birinchi
do‘stdir. Uning bilimdonligi, madaniyati va mehribonligi jamiyatda sog‘lom
avlodni shakllantirishda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, tarbiyachining
asosiy vazifalari – bolani sevish, tushunish, uni kamolotga yetaklash va kelajakka
ishonch bilan yo‘naltirishdir
Tarbiyachi — bu bolalik dunyosining yo‘lboshchisi, jamiyatning ma’naviy
poydevorini barpo qiluvchi fidoyi kasb egasidir. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning dastlabki ijtimoiy tajribasi, ma’naviy-axloqiy qarashlari, muomala
madaniyati aynan tarbiyachining rahbarligida shakllanadi.
O‘rganilgan mavzu asosida xulosa qilish mumkinki, tarbiyachining asosiy
vazifalari: bolaga g‘amxo‘rlik qilish, uni tarbiyalash, bilim berish, sog‘lig‘ini
asrash, ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni singdirish va ijtimoiy hayotga
tayyorlashdan iborat. U pedagogik mahorat bilan bir qatorda mehribonlik, sabr-
toqat, halollik va mas’uliyat kabi shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lishi zarur.
Zamonaviy jamiyatda tarbiyachiga qo‘yilayotgan talablar tobora ortib
bormoqda. Bu esa ushbu kasb egasidan o‘z ustida tinimsiz ishlashni, doimiy
o‘rganishni va yangiliklarga ochiq bo‘lishni talab qiladi. Shu bois, tarbiyachilarni
qo‘llab-quvvatlash, ularning bilimini oshirish va ijtimoiy maqomini yuksaltirish
jamiyat oldidagi muhim vazifalardan biri bo‘lib qoladi.
18

2.2. Tarbiyachining pedagogik mahoratini oshirish yo‘llari va tarbiyachining
pedagogik sifatlari
Pedagoglik kasbi o‘z mohiyatiga ko‘ra individualdir. Har bir pedagogning
hayotiy o‘rni o‘z ishining ustasi bo‘lishi, usta (master) juda ilg‘or, bilimdon yoki
o‘z ishini mohirlik bilan bajaruvchi deb ifodalanadi. Pedagoglik mahorati uning
faoliyatida ko‘rinadi.
Pedagog eng avvalo, pedagogik jarayon qonuniyatlari va mexanizmlarini
yaxshi egallagan bo‘lishi lozim. Shu ma’noda pedagogning umumlashgan
malakalari, uning pedagogik texnikasi katta ahamiyatga ega. Pedagogik mahoratga
erishish pedagogning muayyan shaxsiy sifatlari bilan amalga oshadi. Pedagogik
mahorat yuksak darajada pedagogik faoliyatining taraqqiy etishini, pedagogik
texnikani egallashni, shuningdek, pedagog shaxsi, uning tajribasi, fuqarolik va
kasbiy mavqeini ifodalaydi.
Pedagogik mahorat kategoriya sifatida o‘zining ilmiy asoslariga ega. So‘nggi
yillardagi ilmiy yondashuvlar bu holatga nisbatan quyidagicha xulosa qilishga
imkon berdi: pedagogik mahorat kasbiy faoliyatdagi induviduallikning yorqin
ko‘rinishi sifatida tushuniladi. Pedagogik mahorat kategoriyasi kasbiy faoliyat
nuqtai nazaridan kishi induvidualligini xarakterlaydi. Xo‘sh, pedagogik mahorat
nima? Uning mohiyati nimadan iborat? Unga qanday erishsa bo‘ladi? Hozirgi
zamon pedagogika va psixologiya sohasidagi ilmiy manbalarda pedagogik mahorat
tushunchasiga nisbatan turlicha izohlarga duch kelamiz. Bu tushuncha
mohiyatining aniqroq ta’rifi “Pedagogik ensiklopediya”da berilgan ta’rif
pedagogik mahorat mazmun-mohiyatini ancha to‘g‘ri yoritadi: “Tarbiya va
o‘qitishda yuqori darajaga erishish va uni doimo takomillashtirib borish imkonini
ta’minlovchi san’at bo‘lib, talabaga mehr qo‘ygan va o‘z kasbini sevgan, har bir
pedagogning qiladigan ishi. O‘z ishining mohir ustasi bo‘lgan pedagog bu yuksak
daraja madaniyatli, o‘z fanini chuqur biladigan, fanning yoki san’atning tegishli
sohalarini yaxshi tahlil eta oladigan, tarbiyalash va o‘qitish uslubiyatini mukammal
egallagan mutaxassisdir”.
19

Bu ta’rifni yaxshi tushunib, uning ma’no-mohiyatini tahlil etadigin bo‘lsak,
ushbu ta’rifda pedagogik mahorat tushunchasi mazmuniga kiradigan quyidagi
masalalarni ajratish mumkin bo‘ladi:
a. Umumiy madaniyatning yuqori darajasi hamda bilimdonlik va aql-
zakovatining yuksak ko‘rsatkichi.
b. O‘zining o‘qitayotgan faniga doir keng va bilim sohibi.
c. Pedagogika, umumiy va pedagogik - psixologiya kabi fanlar sohasidagi
bilimlar bilan qurollanganlik, ulardan o‘qitish va tarbiyalash ishlari tajribasida
erkin va ustalik bilan foydalana bilish.
d. O‘quv-tarbiyaviy ishlar metodikasini egallangan bo‘lishi.
Mustaqil O‘zbekistonda qurilayotgan demokratik huquqiy davlatda faoliyat
ko‘rsatadigan pedagog qanday bo‘lishi kerak? Hozirgi zamon pedagogining shaxsi
uchun eng muhim asos - bu insonparvarlik. Pedagog juda yuksak darajadagi
madaniyatga ega bo‘lgan shaxs. Hozirgi zamonda o‘zi o‘qiyotgan fan sohasidagi
yutuqlardan, yangiliklardan xabardor bo‘lishi kerak. Tarbiyalanuvchilarga har kuni
mashg‘ulotlarni o‘rgatib borish uchun o‘zi muntazam o‘qib, o‘rganib, o‘z bilimini
to‘ldirib, chuqurlashtirib borishi kerak.
Demak, pedagog, pedagogik mahoratining asosiysi o‘z ustida mustaqil
o‘qishidir. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin ta’lim-tarbiya sohasida,
milliy axloq-odobni qayta tiklash borasida, milliy urf-odatlar, ana’nalarni joy-
joyiga qo‘yish, milliy qadiriyatlarni yanada rivojlantirish xususida buyuk
burilishlar bo‘lgani barchaga ayon. Davlatning buyuk kelajagi, albatta, yoshlarni
chuqur bilim va pokiza odob-axloqli qalb egasi ekanligini yoddan chiqarmaslik
lozim.
Mahorat - bu yuqori va yuksalib boruvchi tarbiya va o‘qitish san’atidan
iborat. Pedagog o‘z ishining ustasi, o‘z fanini chuqur biluvchi, fan va san’atning
mos sohalari bilan yaxshi tanish, amalda umumiy va yoshlar psixologiyasini
yaxshi tushunuvchi, o‘qitish va tarbiyalash metodikasini har tamonlama biluvchi
hamda yuqori madaniyatga ega bo‘lgan mutaxassisdir. Bo‘lajak mutaxassislarning
20

mahoratini oshirishda ma’ruza darslarining o‘rni qanchalik zarur bo‘lsa, seminar
mashg‘ulotlarining o‘rni ham shunchalik muhimdir.
Pedagogik mahorat - bu tarbiyachining shunday shaxsiy (bolajonligi,
xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi,
zukkoligi, fidoyiligi, ijodkorligi, eruditsiyasi va h.k.) fazilatlarini belgilaydigan
xususiyatki, u o‘z fanini chuqur va atroflicha bilishda, psixologik va metodik
tayyorgarlikda, yoshlarni o‘rgatish, tarbiyalash va rivojlantirishning optimal
yo‘llarini izlab topib, amaliy faoliyatda qo‘llashida namoyon bo‘ladi
Pedagoglik sharafli, lekin juda murakkab kasb. Yaxshi pedagog bo‘lish uchun
pedagogik nazariyani egallashning o‘zigina yetarli emas. Chunki pedagogik
nazariyada bolalarni o‘qitish va tarbiyalash haqida umumiy qonun-qoidalar,
umumlashtirilgan uslubiy g‘oyalar bayon etiladi, yosh individual xususiyatlarini
e’tiborga olish ta’kidlanadi. Maktabgacha ta’lim hayoti kichik pedagogik jarayon
bo‘lib, juda xilma-xildir. Pedagogik jarayonda turli vaziyatlar uchrab turadi. Bu esa
pedagogdan keng bilimdonlikni, puxta amaliy tayyorgarlikni, yuksak pedagogik
mahorat va ijodkorlikni talab qiladi.
Shuning uchun bugungi kun tarbiyachisi:
• pedagogik faoliyatga qobiliyatli, ijodkor, ishbilarmon; milliy madaniyat va
umuminsoniy qadriyatlarni, dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan, diniy
ilmlardan ham xabardor, ma’naviy barkamol;
• O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida taraqqiy etishiga ishonadigan,
vatanparvarlik burchini to‘g‘ri anglagan, e’tiqodli fuqaro;
• ixtisosga doir bilimlarni, psixologik, pedagogik bilim va mahoratni,
shuningdek, nazariy ilmlarni mukammal egallagan;
• pedagoglik kasbini va bolalarni yaxshi ko‘radigan, har bir bola ulg‘ayib,
yaxshi inson bo‘lishiga chin ko‘ngildan ishonadigan, ularning shaxs sifatida
rivojlanib, inson sifatida kamol topishiga ko‘maklashadigan;
• erkin va ijodiy fikrlay oladigan, talabchan, adolatli, odobli bo‘lmog‘i darkor.
Davlatimiz xalq ta’limi sohasida o‘rtaga qo‘yayotgan vazifalarni bajarish ko‘p
jihatdan pedagogga bog‘liq.
21

Hozirgi kunda ta’lim-tarbiyadan ko‘zda tutilayotgan maqsadlarga erishish,
pedagoglarning xilma-xil faoliyatini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e’tiqodli,
mehnatsevar, erkin fikrli, ongli, barkamol inson qilib o‘stirish pedagoglar
zimmasiga yuklatilgan. Bu maqsad quyidagi vazifalarni yechish orqali hal etiladi:
– pedagogik mahoratning nazariy-metodologik asoslari bilan qurollantirish;
– pedagogik mahoratning pedagogik texnika, pedagogik muloqot, pedagogik
nazokat, pedagogik qobiliyat kabi tarkibiy qismlari haqidagi malakalarni yechish;
– pedagogik mahoratni mustaqil shakllantirish ko‘nikmalarini hosil qilish;
– egallangan pedagogik-psixologik bilimlar asosida shaxsiy pedagogik
mahoratni yaratish malakalarini hosil qilish.
Tarbiyachi pedagogik kasbi sohasida: bolalarni sevish va ular bilan ishlashga
qiziqish, pedagogik ishni sevish, ruhiy pedagogik ziyraklik va kuzatuvchanlik,
pedagogik nazokat, pedagogik tasavvur, tashkilotchilik qobiliyati, haqqoniylik,
dilkashlik, talabchanlik, qat’iylik va maqsadga intilish, vazminlik, o‘zini tuta
bilish, kasbiy layoqatlilik.
Shuningdek, tarbiyachi bilim sohasiga saviya, ma’naviy ehtiyoj va qiziqish,
intellektual qiziqish, yangilikni his qila bilishi lozim. Faoliyatlar kishini o‘ziga
duch kelgan hodisalarni tahlil qilish va umumlashtirish tajribasi bilan boyitadi.
Pedagogik malaka – egallagan bilim va ko‘nikmalarni faoliyatning ma’lum
turini egallab olish, yaxshi bajara olish qobiliyatidir. Shuni alohida qayd qilib
o‘tmoq zarurki, pedagoglik kasbi murakkab va mas’uliyatli kasbdir. Ushbu
kasbning sharafliligi va murakkabligi shu bilan belgilanadiki, u doimo ongning
yagona sohibi bo‘lgan inson bilan muloqotda bo‘ladi. Ongli va tirik jonzot esa
aqliy, ruhiy hamda jismoniy jihatdan doimo rivojlanishda bo‘ladi. Shuning uchun,
u bilan doimo muloqotda bo‘lganda, unga ta’sir ko‘rsatish uchun muntazam
ravishda psixologiya, tarbiya nazariyasi kabi fanlarni mukammal o‘rganib, o‘z
kasbiy mahorati ustida muttasil ish olib borishi kerak. Bu tarbiyachilarda
pedagogik – psixologik va metodik tayyorgarlikni ta’minlaydi. Tarbiyachining
pedagogik mahorati - pedagogik jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon esa
kasbiy va shaxsiy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yib, bo‘lajak mutaxassisni mehnatga,
22

hayotga tayyorlash uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob
beradigan mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qiladi. Shuning uchun, pedagog
shaxsiy va kasbiy fazilatlar egasi bo‘lishi lozim. Pedagogning shaxsiy fazilatlari
sirasiga iymon-e’tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy ehtiyoj va faolligi, odob-axloqi,
fuqarolik burchlarini his qilishi, ma’naviyati, dilkashligi, talabchanligi, qat’iyligi
va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy bilimdonligi kabilar kiradi. Bular
tarbiyachilarda kasbiy xususiyatlarni o‘zida tarbiyalab borishga ko‘maklashadi.
Pedagogik madaniyat – tarbiyachilik burchi, mas’uliyati, qadr-qimmati,
vijdoni, axloqiy e’tiqodini nazarda tutib, pedagogning talabchanligi, adolati,
komilligi, rostgo‘yligi, to‘g‘riligini anglatadi.
Pedagogik mahorat tizimida pedagogik nazokat (takt) – pedagogning
pedagogik maqsadga muvofiq, foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me’yori
va ta’sir vositasining chegarasi sifatida xarakterlanadi. Pedagogik mahoratning
23

qayd qilingan tarkibiy qismlari pedagogning kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni
mohirlik sari yetaklaydi va tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib
topishiga yordam beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustozi bo‘lish uchun
faqatgina ularga tayanib, ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning
uchun muntazam ravishda pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash, pedagogik ish
tutish lozim bo‘ladi. Bu deganimiz, o‘z faoliyatini pedagogik hodisalarni,
vaziyatlarni tahlil qilish, ularning har bir bog‘lanish joylarini anglashga intilish,
kunlik natijalarni mustaqil ravishda tahlil qilishi va yangi ta’lim-tarbiyaga doir
g‘oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi.
Asosiy pedagogik-psixologik muammolarni topa olish ularni hal etishning eng
qulay yo‘llarini topish ustida o‘ylashi kerak.
Insonparvarlik – insonning qadri erkinligi baxt-saodati, teng huquqliligi
to‘g‘risida insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shart-
sharoitlar yaratib berish haqida g‘amxo‘rlik qilishni ifodalovchi tushuncha.
Pedagoglarning individual psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘z
imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanish; oldindan aniqlanayotgan vaziyatlarga
nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, o‘zgalar muvaffaqiyatini oqilona baholash,
moddiy va ma’naviy rag‘batlantirishda adolatlilik.
Samimiylik – atrofdagi kishilar bilan munosabatda sofdillik, vijdonlilik
ifodalanadigan shaxsiy sifat. Vatanni sevish – ona yurtiga, ota-onasiga va yor-u
do‘stlariga sadoqatli bo‘lish va e’tiqod qilish; mustaqil respublikamiz
konstitutsiyasi va qonunlari, davlatimiz ramzlari, milliy urf-odatlar va
umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik.
Fidoyilik – tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, muhofaza qilish, ota-
bobolarimiz qoldirgan madaniy meroslarni to‘plash, o‘rganish, avaylab saqlash va
targ‘ib qilish.
24

Zamonaviy tarbiyachi imiji va pedagogik sifatlari .
Zamonaviy tarbiyachining o‘zini namoyon etuvchi mezonlardan biri uning
imiji hisoblanadi. Imij - u o‘zida yetarli darajada his-tuyg‘uga bezalgan obyekt
to‘g‘risidagi axborotni qamrab oladi va aniq ijtimoiy munosabat tasavvurini
yuzaga keltiradi. Shaxslararo munosabatlarga e’tibor berganimizda, har bir shaxs
o‘z munosabatidan kelib chiqib o‘z imijini aks ettiradi. Shu bois munosabat
doirasida ularni “imij qadriyat funksiyalari” deb keltirdik.
Imijelogiya – har bir insonni jozibador bo‘lishga va insonlarga yorug‘lik
ulashishga chaqirish. Imijelogiya – ta’sir ko‘rsatish texnologiyasi. Insonlarga ta’sir
ko‘rsatishning 2 usuli mavjud. “Ishontirish usuli” va “Yoqish usuli”. Ulardan
so‘nggisi samaraliroq (Blez Paskal). Imij qandaydir sintetik siymo bo‘lib, aniq bir
insonga bo‘lgan munosabatda insonlar tafakkurida yuzaga keladigan tashkilot yoki
boshqa ijtimoiy obyekt qiyofasidir.
Tarbiyachi imiji ta’lim tashkiloti imijiga ta’sir etadi. Shaxsni yuksaltirish
imiji - ijobiy imij tufayli shaxsning siymosi uning ma’naviy xislatini namoyon
etadi, vizual tarzda uning eng yaxshi xususiyatlari moddiy tarzda gavdalanadi
hamda uning individual o‘ziga xosligi ko‘rinadi. Psixologik jozibador xususiyatga
ega shaxs, insonlar e’tibori va hurmatiga muqarrar, unga bu bioenergetik quvvat
to‘ldirish va tiklash imkonini beradi, bunga undagi ijobiy barqaror xush kayfiyat
misol bo‘ladi.
Tarbiyachi o‘zining maqsadlariga erishish sari optimist va o‘ziga ishonchi
mavjud bo‘lishi kerak. “O‘zini taqdimot qilishning umumiy texnologiyasi”ning 4
ta asosiy texnologik jihatlar mavjud:
1. Qiyofa vizualizatsiyasi
2. Kommunikativ
3. Verbal effekt.
4. Flyuid nurlanish.
Agarda inson o‘z imkoniyatlarini to‘g‘ri baholay olsa, u to‘g‘ri yo‘l topa
oladi. Uning doim o‘ziga ishonchi bo‘ladi va kasbiy faoliyatida ham shaxsiy
hayotda ham omadli bo‘ladi. Zamonaviy tarbiyachi imijining shakllanishiga ta’sir
25

etuvchi omillar: kiyinish madaniyati, ma’naviy madaniyati, muloqot madaniyati,
o‘zini tutish madaniyati.
Shuningdek, aqllilik, bilimlilik, ijobiy xulq-atvor, sog‘lik kabilar muhim
ahamiyatga ega. Har bir tarbiyachi kompetentligi va kreativligi yuzasidan egallashi
lozim bo‘lgan kompetensiya komponentlari asosida o‘zining siymosini yaratadi.
- huquqiy kompetentlik;
- boshqaruv kompetentligi;
- axborot kompetentligi;
- kommunikativ kompetentlik;
- psixologik-pedagogik kompetentlik;
- tashkilotchilik kompetentlik;
- kreativ kompetentlik;
- innovatsion kompetentlik;
- iqtisodiy-moliyaviy kompetentlik.
Mashg‘ulotlarda tarbiyachining yetakchilik roli va uni o‘tkazishga
tayyorgarligi. Mashg‘ulotda tarbiyachining bolalarda qo‘yadigan talabi, albatta,
ularning yoshi va imkoniyatiga mos bo‘lishi kerak. Tarbiyachi kichik guruh
bolalarini ikki guruhga bo‘lib mashg‘ulot olib boradi. Tarbiyachi birinchi guruh
bolalari bilan mashg‘ulot o‘tkazganda ikkinchi guruh bolalariga enaga qarab
turadi. Tarbiyachi dastlabki mashg‘ulotlar jarayonida guruh xonasi, qo‘g‘irchoq va
o‘yinchoqlar bilan tanishtirishi kerak. Qo‘g‘irchoqlar yordamida esa mashg‘ulot
o‘tkazadi. Tarbiyachi avval bolalarda mashg‘ulotga qiziqish uyg‘otib bersa, keyin
mashg‘ulotning hamma uchun majburiyligini bolalar ongiga singdirib boradi.
O‘tkazilayotgan mashg‘ulotlar asta-sekin murakkablashtirilib, bolalar xulqiga
moslab boriladi. Bolalar mashg‘ulot jarayonida axloq-qoidalarini egallab boradilar.
To‘g‘ri o‘tirish, tarbiyachi so‘zini diqqatvchi shaxsiga munosabati; ikkinchisi,
o‘qituvchi shaxsining jamiyatga munosabati.
O‘qituvchi odobining mohiyati, asosiy mazmuni pedagogik faoliyat uchun
muhim bo‘lgan axloqiy sifatlarda ifodalanadi. Umuminsoniy va milliy-axloqiy
26

fazilatlar barcha kishilar, hamma kasb egalari, jumladan, o‘qituvchitarbiyachilar
uchun ham juda zarurdir.
Axloqiy fazilatlar mehnat jarayonida kishining xulqi, fe’l-atvorini tartibga
solib turuvchi axloqiy qoidalar normalar, talablar, mezonlar shaklida ifodalanadi.
Axloq normalari davlatning turli qonunlari bilan amalga oshiriladigan huquq
normalaridan farq qilib, ommaviy odat va namuna kuchi, jamoatchilikning fikri
ta’sirida yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy voqelik shaxs oldiga
ma’lum axloqiy talablar qo‘yadi, bu talablar axloq normasi, axloqiy fazilatlar
shaklida ifodalanadi. Jamiyat o‘z faoliyati va istiqboli uchun xizmat qiladigan
axloq normalari, talablari, mezonlarini belgilaydi.
Tarbiyachi umuminsoniy va milliy-axloqiy fazilatlarni o‘zlashtirib olishi,
tajribada qo‘llashi, o‘zining dunyoqarashi, mafkurasi va axloqiy tajribasi bilan
taqqoslashi lozim. Fikrlash va his etish, turmushda sinab ko‘rish natijasida
umuminsoniy va milliy-axloqiy sifatlar, qoidalar, normalar o‘qituvchining o‘z
axloqiy fazilatiga, e’tiqodiga aylanadi. Bular tarbiyachining dunyoqarashi, fikr va
mulohazalari bilan qo‘shilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish
sharoitida uning o‘rni va rolini belgilaydi
O‘qituvchi odobining normalari har bir muallimning shaxsiy fikriga, axloqiy
fazilati va e’tiqodiga aylanishi lozim. Axloqiy e’tiqod va sifatlar tarbiyachining
mashg‘ulotlari jarayonida, tarbiyaviy ishlarida, ota-onalar bilan muomala-
munosabatlarida, kundalik turmushda o‘zining shaxsiy namunasi bilan axloqiy
ta’sir o‘tkazishida ko‘zga tashlanadi.
Pedagogik takt tarbiyachi axloqining amaliy ko‘rinishlaridan biridir.
Tarbiyachi xulqining natijalari uning yoshlarga axloqiy ta’sirining
samaradorligida, axloqiy tarbiya sohasida erishgan yutuqlarida namoyon bo‘ladi.
Tarbiyachi odobining asosiy sifatlari umuminsoniy va milliy-axloqiy
fazilatlar, tushunchalariga mos keladi va ularni pedagogik faoliyat bilan bog‘liq
tarzda bir qadar oydinlashtiradi, aniqlaydi. Insonparvarlik, vatanparvarlik, milliy
g‘urur, baynalmilalchilik, adolat, yaxshilik qilish, burch, qadr-qimmat, mas’uliyat,
vijdon, halollik, rostgo‘ylik, poklik, talabchanlik kabi axloqiy fazilatlar tarbiyachi
27

odobida pedagoglik faoliyati bilan bog‘liq ravishda tahlil qilinadi. Ta’lim
oluvchilarga yaxshilik qilish, tarbiyachi burchi, tarbiyachilik sha’ni, qadr-qimmati,
tarbiyachilik mas’uliyati, tarbiyachilik vijdoni, talabchanlik va adolatli bo‘lish,
tarbiyachining ma’naviy qiyofasi halolligi, pokligi, rostgo‘yligi kabilar tarbiyachi
axloqining muhim fazilatlari hisoblanadi. Ularni chuqur va puxta o‘zlashtirish
bo‘lajak tarbiyachi uchun katta amaliy ahamiyat kasb etadi.
Pedagogik nazokat . Bugungi kunda davlatimiz tomonidan ta’limga
qaratilayotgan e’tibor barcha pedagog xodimlarning o‘z ustida ishlashi, tinmay
izlanish olib borishi ta’lim sohasiga yosh mutaxassislarning kelib qo‘shilishiga
imkoniyat yaratmoqda, bu esa o‘z navbatida ta’lim tashkilotsi pedagog xodimlar
oldiga yanada yangi vazifalar qo‘yadi.
Ma’lumki, inson har doim o‘sish va rivojlanishdadir. Shunday ekan, inson
kamolotiga ta’sir etuvchi omillarnig ilmiy-nazariy mohiyatini barcha pedagogik
28

xodim jamoalari to‘g‘ri tushunishlari lozim. Har bir pedagog xodim, o‘z faoliyatini
turli xil sharoitlarda va jamoalarda insonlar ta’sirida amalga oshiradi.
Tarbiyachining mahoratini to‘la amalga oshirish uchun, avvalo, pedagogik
mahorat tushunchasining mohiyat-mazmunini bilish, uning barcha komponentlari
to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lib, ularning birligi, izchilligini ta’minlash lozim.
Chunki ularning birining o‘zgarishi, tabiiy holda ikkinchisining o‘zgarishiga olib
keladi. Natijada pedagogik mahorat to‘laqonli mazmunga ega bo‘lmay, uni
egallash qiyin bo‘lib qolishi mumkin. Pedagogik nazokat – bu tarbiyachining
shunday shaxsiy (bolajonligi, xayrixohligi, insonparvarligi, mehribonli-gi,
samimiyliligi, nazokati va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoyiligi,
ijodkorligi, eruditsiyasi va h.k.) fazilatlarini belgilaydigan xususiyatki, u o‘z
mutaxassisligini chuqur va atroflicha bilishida, pedagogik-psixologik va metodik
tayyorgarligida, yosh avlodga bilim berish, o‘qitish, tarbiyalash va
rivojlantirishning qulay yo‘llarini izlab topib, amaliy faoliyatga qo‘llashida
namoyon bo‘ladi.
Shunday qilib, tarbiyachi insoniylik, mehnatsevarlik va fidoyilik kabi
ma’naviy-axloqiy fazilatlarni o‘zida tarkib toptirishi lozim. Shuni alohida qayd
qilib o‘tmoq zarurki, tarbiyachilik kasbi murakkab va mas’uliyatli kasbdir. Ushbu
kasbning sharafliligi va murakkabligi shu bilan belgilanadiki, u doimo ongning
yagona sohibi bo‘lgan inson bilan muloqotda bo‘ladi. Ongli va tirik jonzot esa
aqliy, ruhiy hamda jismoniy jihatdan doimo rivojlanishda bo‘ladi.
Shuning uchun, bola bilan doimo muloqotda bo‘lganda, unga ta’sir ko‘rsatish
uchun muntazam ravishda psixologiya, tarbiya nazariyasi kabi fanlarni mukammal
o‘rganib, o‘z kasbiy mahorati ustida muttasil ish olib borishi kerak. Bu
tarbiyachidan pedagogik-psixologik va metodik tayyorgarlikni ta’minlaydi.
Pedagogik nazokat pedagogik jarayonda tarkib topadi. Pedagogik jarayon esa
kasbiy va shaxsiy tayyorgarlikni yo‘lga qo‘yib, mehnatga, hayotga tayyorlash
uchun davlat, jamiyat, millat va kelajak avlod oldida javob beradigan
mutaxassislarni tayyorlashga xizmat qiladi. Shuning uchun xodim shaxsiy va
kasbiy fazilatlar egasi bo‘lishi lozim.
29

Xodimning shaxsiy fazilatlari sirasiga iymon-e’tiqodi, dunyoqarashi, ijtimoiy
ehtiyoj va faolligi, odob-axloqi, fuqarolik burchlarini his qilishi, ma’naviyati,
dilkashligi, talabchanligi, qat’iyligi va maqsadga intilishi, insonparvarligi, huquqiy
bilimdonligi va hokazolar kiradi. Bular rahbar va xodimiga kasbiy xususiyatlarni
o‘zida tarbiyalab borishga ko‘maklashadi.
Pedagogik nazokat (takt) – tarbiyachining pedagogik maqsadga muvofiq,
foydali, qimmatli harakatlarining o‘lchovi, me’yori va ta’sir vositasining chegarasi
sifatida xarakterlanadi. Pedagogik mahoratning qayd qilingan tarkibiy qismlari
o‘qituvchining kasbiy xususiyatlarini boyitadi va uni mohirlik sari yetaklaydi va
o‘qituvchi-tarbiyachida pedagogik mahorat malakalarining tarkib topishiga yordam
beradi. Ammo, o‘z kasbining mohir ustozi bo‘lish uchun faqatgina ularga tayanib,
ish tutish kutilgan natijani bermasligi mumkin. Buning uchun muntazam ravishda
pedagogik fikrlash, pedagogik o‘ylash, pedagogik ish tutish lozim bo‘ladi. Bu
deganimiz, o‘z faoliyatini pedagogik hodisalarni, vaziyatlarni tahlil qilish, ularning
har bir bog‘lanish joylarini anglashga intilish, kunlik natijalarni mustaqil ravishda
tahlil qilishi va yangi ta’lim-tarbiyaga doir g‘oyalarni avvalgilari bilan taqqoslay
olishga odatlanishi ham lozim bo‘ladi. Asosiy pedagogik - psixologik
muammolarni topa olish ularni hal etishning eng qulay yo‘llarini topish ustida
o‘ylash ham kerak.
Hozirgi kunda ta’lim-tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda
ekanligi, ta’lim oluvchilarni erkin, mustaqil fikr yuritishga va ongli intizomga
o‘rgatish, intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, o‘qituvchidan
chuqur bilimga, kasbiy malaka va ko‘nikmalarga, yuksak axloqiy fazilatlarga ega
bo‘lishni talab qiladi. Shu jihatdan o‘qituvchining ta’lim oluvchilar bilan
munosabatida “Pedagogik takt” muhim pedagogik qobiliyat sifatida e’tirof etiladi.
30

Xulosa
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, bolalarni rivojlantiruvchi
markazlarda faoliyat yuritishlari ularni maktab ta’limiga tayyorlashda har
tomonlama yetuk aqliy va jismoniy barkamol bo‘lib ulg‘ayishlariga, ularda milliy
qadriyatlar va urf-odatlarga sodiq bo‘lib shakllanishlari uchun zamin yaratadi,
ularning kasb-hunarga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi. Tarbiyachi yosh avlodni
xalqimizning munosib farzandlari qilib tarbiyalashdek muhim va faxrli shu bilan
birga ma’suliyatli vazifani bajaradi.Tarbiyachining siyosiy yetukligi bolalarni
tarbiyalash sifati uchun xalq va jamiyat oldidagi o z ma’suliyatini anglashga ta’limʻ
–tarbiya ishlarini hal etishga ijodiy yondashishga o z mahoratini doimo
ʻ
faollashtirib borish va hamkasblarning ishdagi o sishiga ko maklashuviga yordam
ʻ ʻ
beradi.Tarbiyachi o zi yashab turgan o lka hayotini bilishi tabiat vajamiyat
ʻ ʻ
omillarini tushunishi uchun ijtimoiy faol bo lishi kerak
ʻ
MTT dagi murabbiy va tarbiyachilarning shaxsiy xislatlariga ularning bolalar
jamoasidagi vazifalari, ularning ish faoliyatidagi fidoyiligi, bolasevarligi, bolaning
istiqboliga qiziqishlari bilan aniqlanadi .
Zamonaviy jamiyatda tarbiyachi shaxsining o‘rni va ahamiyati ortib
bormoqda. Kurs ishining birinchi bobida tarbiyachining bolalar hayotidagi roli,
ularning jismoniy, aqliy va axloqiy rivojlanishiga ko‘rsatgan ta’siri tahlil qilindi.
Shuningdek, o‘zbek pedagog olimlarining tarbiyachi shaxsi haqidagi fikrlari orqali
bu kasbning nazariy asoslari va ahamiyati yoritildi.
Ikkinchi bobda esa tarbiyachining pedagogik mahoratini oshirish yo‘llari,
kasbiy rivojlanish jarayonlari hamda zamonaviy tarbiyachi imiji qanday bo‘lishi
kerakligi haqida mulohazalar yuritildi. Tarbiyachining shaxsiy sifatlari, zamon
talablariga mos kasbiy fazilatlari, ijtimoiy maqomi haqida fikrlar ilgari surildi.
Yakuniy xulosa sifatida aytish mumkinki, tarbiyachi nafaqat bolalarning
ta’lim-tarbiyasi, balki jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan biridir. Ularning
bilim, madaniyat, axloq va yurakdan fidoyilik bilan olib borayotgan mehnatlari
orqali sog‘lom, ongli, ma’naviyatli avlod tarbiyalanadi.
31

Zamonaviy tarbiyachi:
 pedagogik jihatdan savodli,
 axloqan yetuk,
 bolalar bilan individual ishlay oladigan,
 ota-onalar va jamiyat bilan hamkorlik qiladigan,
 o‘z ustida tinimsiz ishlaydigan shaxs bo‘lishi lozim.
Shu sababli, tarbiyachilarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ularning
kasbiy salohiyatini oshirish va ijtimoiy maqomini mustahkamlash dolzarb
vazifalardan biridir.
Tavsiyalar
1. Tarbiyachilar malakasini muntazam oshirish . Maktabgacha ta’lim
sohasida faoliyat yuritayotgan tarbiyachilar uchun doimiy seminar-treninglar,
metodik mashg‘ulotlar tashkil etish zarur. Bu ularning zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni egallashiga xizmat qiladi.
2. Tarbiyachilarning ijtimoiy maqomini oshirish .Tarbiyachi kasbiga
bo‘lgan hurmatni oshirish, ularning mehnatini moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish
tizimini kuchaytirish lozim. Bu ularni kasbiga yanada mas’uliyat bilan
yondashishga undaydi.
3. Kasbiy etika va axloqiy me’yorlarni mustahkamlash . Har bir
tarbiyachining axloqiy fazilatlari – mehribonlik, sabr-toqat, halollik, adolat –
bolalar tarbiyasida muhim rol o‘ynaydi. Shu bois, tarbiyachilarni axloqiy
tayyorgarlikdan o‘tkazish bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqilishi lozim.
4. Pedagog olimlar bilan amaliy aloqalarni kengaytirish .
Tarbiyachilar o‘z faoliyatida ilmiy asoslangan yondashuvlarga tayana olishi uchun
ularni pedagog olimlar, psixologlar bilan yaqindan hamkorlik qilish imkoniyatlari
kengaytirilishi kerak.
5. Zamonaviy tarbiyachi imijini shakllantirish . Tarbiyachining tashqi
ko‘rinishi, nutqi, muomalasi, madaniyati va kasbiy saviyasi – uning ijtimoiy
timsolini belgilaydi. Shu bois, pedagogik kollej va institutlarda tarbiyachi imijiga
alohida e’tibor qaratilishi lozim.
32

6. Ota-onalar va tarbiyachi o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish .
Bolani har tomonlama rivojlantirishda tarbiyachi va ota-onaning birgalikdagi
harakati muhim. Shu sababli, oilaviy-pedagogik muloqotni tashkil etish,
maslahatlar, ochiq eshik kunlarini yo‘lga qo‘yish tavsiya etiladi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
Siyosiy adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30-sentabrdagi PQ-3305-son
“O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil
etish to‘g‘risida”gi qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son
“2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori.
3. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga
qo‘yiladigan “Davlat talablari”. 2018-yil 3-iyul, ro‘yxat raqami 3032.
4. “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha
ta’lim vazirligining 2018-yil 7-iyuldagi 4-sonli hay’at yig‘ilishi qarori bilan
tasdiqlangan va nashr etilgan dasturi.
5. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida qisqa muddatli guruhlar faoliyatini tashkil
etishda tarbiyachilarni tayyorlash bo‘yicha trening moduli. T.: 2017-y.
6. “Bolangiz maktabga tayyormi?” O‘zb Res. Xalq ta’limi vazirligi Respublika
ta’lim markazi, Ma’rifat-Madadkor nashriyoti.
7 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, 2017-2021 yillarda maktabgacha
ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori, 2016 yil 29 dekabr
8 . O‘zbekiston Respublikasi Xalq talimi vazirligining amaldagi qaror va
buyruqlari. (2010-2016 y.y.)
9 .“Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora – tadbirlari
to‘g‘risida” 2017 yil 9 sentyabr
10 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “Maktabgacha ta’lim tizimi
boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi 2017-
yil 30 sentyabr
1 1 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori “O‘zbekiston Respublikasi
maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘rsida” 2017 yil 30
sentyabr
34

12. Maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan davlat talablari . Toshkent-2017 yil
Asosiy adabiyotlar
1. Umumiy pedagogika Qism I. /O.Musurmonova va boshq. – Toshkent,
Yoshlar nashriyot uyi, 2020. -376 b
2. Alimxodjayeva S.N. Maktabgacha ta’lim muassasalarida rivojlantiruvchi
o‘yin va faoliyatlarni o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar. – Toshkent,. Maktab va
hayot. 1995. – № 4. – B. 13-20.
3. Abdullayeva X.A. Mashg‘ulotlarda faol ta’lim usullaridan foydalanish. –
Farg‘ona: FarDU, 2008.
4. Axmedjanov M.M., Xo‘jayev B.Q., Hasanova Z.D. Pedagogik mahorat -
Buxoro Davlat universiteti, 2014
5. Do‘stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T. va boshqalar. Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b.
6. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. – T.: Sharq NMK, 2004. – 335 б .
7. Mahkamova M.Yu. Bo‘lajak tarbiyachilarning pedagogik muloqot
madaniyatini shakllantirish: Ped.fan.nomz. ... diss. avtoref. – T.: 1999. – 22 b.
8. Muslimov N.A., Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B.
Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari – Toshkent, 2015.
9. Xoliqov A. Pedagogik mahorat. -T.: Darslik. Iqtisod -moliya, 2011. - 420 b.
10. Qodirova F.R. va boshq. Maktabgacha pedagogika. Maktabgacha ta’lim
bakalavriat ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun / Toshkent: “Tafakkur”
nashriyoti, 2019, 685 b.
11. Shodmonova Sh. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. – T.: Fan va
texnologiya, 2008. – 160 b.
12. Tarbiyachining kasbiy kompetenti va mahorati: o‘quv qo‘llanma / Tuzuvchi
mualliflar: X. Meliyev, O. Jamoldinova. K. Risqulova. – Тошкент: Zarvaraq
nashriyoti, 2021 – 288 б.
35

Elektron ta’lim resurslari
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
36

“Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni”

Sotib olish