• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 560.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 17 Июнь 2025
Расширение doc
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Ruslan Zaripov

Дата регистрации 16 Май 2025

1 Продаж

Tarbiyachining jamiyatda tutgan o'rni

Foydalanilgan adabiyotlar I.Asosiy adabiyotlar: 1. Abduqodirov A. Vatanparvarlik tarbiyasining asoslari . – Toshkent: O’zbekiston, 2018. 2. Abdurahmonova D. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida milliy qadriyatlarning o’rni . – Toshkent: Fan, 2020. 3. Axmedova M. Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar . – Toshkent: O’qituvchi, 2019. 4. Bo’ronov S. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 5. Egamberdiyev A. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ma’naviy-axloqiy tarbiya . – Toshkent: Ma’naviyat, 2017. 6. Ergashev I. Milliy qadriyatlar asosida tarbiya berishning pedagogik asoslari . – Toshkent: O’zbekiston, 2022. 7. G‘afurov S. Bolalar psixologiyasi va tarbiyasi . – Toshkent: Fan, 2018. 8. Haydarov N. Maktabgacha ta’limda innovatsion yondashuvlar . – Toshkent: Ilm-Ziyo, 2019. 9. Jo’rayev U. Bolalar bog‘chasida tarbiyaviy ishlarni tashkil etish . – Toshkent: Sharq, 2020. 10. Karimova D. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tarbiyaviy mashg‘ulotlar . – Toshkent: O’qituvchi, 2018. 11. Madrahimova G. Vatanparvarlik tarbiyasining metodik asoslari . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 12. Mamatqulov A. Bolalar tarbiyasida xalq og‘zaki ijodi . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2020. 22 3. Muomala madaniyatini shakllantirish – "Rahmat", "Iltimos", "Kechirasiz" kabi iboralarni qo’llash orqali muloyimlik, hurmat, hamdardlik fazilatlari singdiriladi. 4. Rolli o’yinlar va badiiy adabiyot orqali tarbiya – Bolalar ertak, hikoya, qo’g‘irchoq teatrlari orqali yaxshilik va yomonlikni farqlashni o’rganadi. 5. Kundalik ijtimoiy faoliyatga jalb qilish – Jamoada ishlash, navbatchilik qilish, boshqa bolalarga yordam berish orqali ijtimoiy axloqiy mas’uliyat shakllanadi. Ruhiy qadriyatlar nima? Ruhiy qadriyatlar – bu bolaning ichki dunyosi, hissiy holatlari, o’ziga va boshqalarga bo’lgan ishonchi, mehr, sabr, bardosh, o’zini qadrlash kabi nozik tuyg‘ular majmuidir. Agar bu qadriyatlar bolada erta yoshdan shakllanmasa, u katta hayotda o’zini noaniq, beqaror va ishonchsiz his qilishi mumkin. Ruhiy barqarorlikni shakllantirishda tarbiyachining vazifalari:  Ijobiy ruhiy muhit yaratish – Muhabbat, tushunish, mehr, quvonch, tinchlik hukmron bo’lgan guruhda bola o’zini xavfsiz sezadi.  Bolani eshitish va tushunish – Tarbiyachi bolalarning his-tuyg‘ulariga e’tiborli bo’lib, ularning fikrini qadrlashi lozim.  Stressni boshqarish ko’nikmalarini o’rgatish – Oddiy mashqlar, suhbatlar orqali bolaga xafalik, g‘azab, qo’rquv kabi holatlarni to’g‘ri ifodalash va yengib o’tishni o’rgatish. 15 1.2.Maktabgacha yoshdagi bolalar ongida vatanparvarlik tushunchasini shakllantirish Tarbiyachilik – insonparvarlik va mas’uliyat timsoli Tarbiyachilik – bu shunchaki kasb yoki faoliyat emas, balki inson qalbini tarbiyalash, uning ichki dunyosini shakllantirish, ongini, tafakkurini, his- tuyg‘ularini o’stirishdek nozik va mas’uliyatli jarayondir. Har bir jamiyatning kelajagi, taraqqiyot sur’atlari, axloqiy va madaniy darajasi, avvalo, ushbu jamiyatning yosh avlodiga qanday tarbiya berilayotganiga bog‘liq. Ana shu ezgu vazifani ado etishda tarbiyachining roli beqiyosdir. Chunki u insonni inson qiladigan, uni jamiyatda munosib o’rin egallay oladigan shaxs sifatida voyaga yetkazadigan murabbiydir. Insonparvarlik – tarbiyachilik kasbining mohiyati Tarbiyachilikning tub mohiyatida insonparvarlik tamoyili yotadi. Bu kasb vakili har bir bolaga mehr bilan yondashadi, uning dardini tinglaydi, ehtiyojini anglaydi, qalbini tushunadi. Har bir bola o’ziga xos, takrorlanmas, noyob shaxs. Tarbiyachi esa ana shu shaxsni anglashga, tushunishga va to’g‘ri yo’naltirishga intiladi. Bu jarayonda u nafaqat o’z bilim va ko’nikmalariga, balki yuragidagi mehr- muhabbatga, sabr-toqatga va insoniy fazilatlariga tayanadi. Zamonaviy pedagogikada bolaga individual yondashuv, uning ichki olamiga hurmat bilan qarash, o’z fikrini erkin ifoda etishiga sharoit yaratish kabi insonparvar tamoyillar asosiy metodologik yo’nalish sifatida qaraladi. Tarbiyachi bolaning ruhiy olamiga dag‘al aralashmaydi, balki sevgi, tushunish va muloyimlik orqali uni shakllantiradi. Shuning uchun ham, tarbiyachilik insonparvarlikning eng oliy darajasi, mehr-muhabbatning hayotiy ifodasidir. 8  Estetik tarbiya orqali ruhiy go’zallikni shakllantirish – Musiqa, tasviriy san’at, raqs orqali bolada ichki uyg‘unlik hosil qilinadi. Axloqiy-ruhiy qadriyatlar jamiyat kelajagidir Tarbiyachining erta yoshdagi bolalarga singdirgan axloqiy-ruhiy qadriyatlari, aslida, kelajak jamiyatining axloqiy yuzini belgilaydi. Sababi, bugun “yaxshi so’z aytish”, “yordam berish”, “tinchlikni qadrlash”, “yo’ldan katta odamni o’tkazish” kabi oddiy fazilatlar ertaga halol fuqarolik, bag‘rikenglik, milliy birlik, tinchlikparvarlikka aylanadi. Ilmiy-pedagogik yondashuvlar Psixolog L.S. Vygotskiy, A. Adler, J. Piajening bolalik davriga oid pedagogik qarashlarida ham erta yoshdagi axloqiy-ruhiy tarbiya alohida urg‘u bilan ta’kidlangan. Masalan, Vygotskiy “Bolada ijtimoiy ong tug‘ilmaydi, u ijtimoiy munosabatlar orqali tarbiya natijasida shakllanadi”, deya uqtirgan. 2.2. Tarbiyachining shaxsiy namunasi orqali o’rgatish Tarbiyachi shunchaki bilim beruvchi emas – u tirik ibrat, jonli namuna, kundalik hayotda bolalar kuzatadigan, ularga taqlid qiladigan real shaxsdir. Tarbiyachining har bir harakati, so’zlari, kiyinish madaniyati, muomala uslubi, xatti-harakati bevosita ta’lim-tarbiya vositasidir. Ayniqsa, maktabgacha yoshdagi bolalar – har qanday namunani ko’r-ko’rona qabul qiladigan, o’zida aks ettiradigan nozik, kuzatuvchan shaxslardir. Shu bois tarbiyachi o’zining shaxsiy namunasi orqali bolalarda ijobiy fazilatlarni shakllantirish, axloqiy mezonlarni o’rgatish va jamiyatga munosib inson tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shaxsiy namunaga asoslangan tarbiya – eng samarali vosita Pedagogikada isbotlangan haqiqat shuki, bola ko’rganidan, eshitganidan ko’ra ko’proq o’rganganini anglamasdan o’zlashtiradi. Boshqacha aytganda, bola didaktik o’gitdan ko’ra, amaliy ibratdan 16 KIRISH Jamiyat hayoti murakkab va ko’p qirrali jarayonlardan iborat bo’lib, uning har bir bo’g’inida inson omili muhim rol o’ynaydi. Inson esa – bu tarbiyaning mahsuli. Insonni kamolga yetkazish, uni komil, axloqli, bilimli, halol va ezgu fazilatlarga ega bo’lgan shaxs sifatida shakllantirish – har qanday jamiyat taraqqiyotining tayanch nuqtasidir. Ana shu ulug’ maqsadga erishishda esa tarbiyaning o’rni beqiyos bo’lib, bu mas’uliyatli va sharafli ishning bosh ijrochisi sifatida tarbiyachi jamiyatda muhim ijtimoiy mavqega ega bo’ladi. Tarbiyachilik – bu shunchaki kasb emas, balki xalqning ertangi kunini, millatning kelajagini shakllantiruvchi muqaddas faoliyatdir. Bolaning birinchi ijtimoiy muhiti – oiladan keyin, unga ta’lim-tarbiya beradigan ikkinchi muhit bu tarbiyachi ishtirokidagi maktabgacha ta’lim muassasalaridir. Shu sababli ham, bolalikdagi ilk tushunchalar, qadriyatlar, axloqiy mezonlar, muomala madaniyati, bilimga qiziqish va tafakkur asoslari aynan tarbiyachi qo’li bilan bolaga singdiriladi. Tarbiyachining bolaning ruhiy va ma’naviy dunyosini shakllantirishdagi roli beqiyosdir. Bugungi globallashuv davrida insoniylik qadriyatlari tobora yangilanib borar ekan, tarbiyaning mazmuni ham yangicha yondashuvlarni talab qilmoqda. Bu jarayonda tarbiyachidan katta mas’uliyat, doimiy o’z ustida ishlash, yangilikka ochiqlik, bolalarning psixologik xususiyatlarini chuqur tushunish, madaniy va axloqiy me’yorlarni singdira olish kabi fazilatlar talab etiladi. Shunday ekan, zamonaviy jamiyatda tarbiyachi – bu faqatgina o’rgatuvchi emas, balki yosh avlodni ma’naviy-axloqiy, madaniy, ijtimoiy, psixologik jihatdan shakllantiruvchi yo’lko’rsatuvchi shaxsdir. Tarbiyachining jamiyatdagi tutgan o’rnini baholashda uning faoliyati qanchalik keng va ko’lamli ekanini inobatga olish zarur. U nafaqat bolalarning xulq-atvori va 3 3. Axborot texnologiyalari savodxonligi Bugungi kunda interaktiv vositalar, multimediali darslar, onlayn ta’lim resurslari ta’lim-tarbiya jarayonining ajralmas qismiga aylandi. Tarbiyachi elektron doskalar, proyektorlar, planshetlar, ijtimoiy tarmoqlar va pedagogik platformalardan foydalanishni bilishi lozim. Misol uchun, "My First ABC" dasturi orqali ingliz tilini o’rgatish yoki "Kids Doodle" ilovasi orqali rasm chizish ko’nikmalarini rivojlantirish — zamonaviy yondashuvlardandir. 4. Ijtimoiy-madaniy bilimlar Tarbiyachi o’zbek xalqining urf-odati, qadriyatlari, milliy bayramlar va udumlari haqida chuqur bilimga ega bo’lishi lozim. Shu orqali u bolalarni milliy ruhda tarbiyalaydi. Masalan, Navro’z bayrami arafasida tarbiyachi bolalar bilan sumalak pishirish, o’zbek milliy kiyimlarini tanitish, xalq ertaklarini o’qish orqali ularning ma’naviy olamini boyitadi. 5. Kommunikatsion va ijtimoiy ko’nikmalar Tarbiyachi bolalar, ota-onalar va hamkasblar bilan ochiq, do’stona, izchil va madaniyatli muloqot o’rnata oladigan bo’lishi kerak. Ayniqsa, ota-onalar bilan hamkorlikda ishlash tarbiyachidan yuqori darajada kommunikatsiya madaniyatini talab qiladi. U muntazam ravishda ota-onalarga maslahat beradi, bolalarning rivoji haqida ma’lumot beradi, muammolarni birgalikda hal qiladi. 13 Mas’uliyat – tarbiyachining kasbiy mezoni. . Tarbiyachi zimmasiga yuklatilgan vazifalar orasida eng muhimi – mas’uliyat dir. Chunki u hayotga endi qadam qo’yayotgan, hali shakllanish bosqichidagi bolaning butun ongli hayotiga asos bo’ladigan qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, ijtimoiy munosabatlar va shaxsiy fazilatlarni o’rgatadi. Agar bu bosqichda tarbiyada sustkashlik yoki noto’g‘ri yondashuv bo’lsa, bu bolaning kelajakdagi hayotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli tarbiyachining har bir so’zi, harakati, munosabati, muomalasi puxta o’ylangan, mas’uliyat bilan yondashilgan bo’lishi lozim. Mas’uliyatli tarbiyachi hech qachon o’z faoliyatini odatiy ish sifatida ko’rmaydi. U har bir bolani o’z farzandidek qabul qiladi, unga yurt kelajagining bir bo’lagidek yondashadi. Har bir bolaning taqdiri, kamolotga intilishi, jamiyatga foydali inson bo’lib ulg‘ayishi aynan tarbiyachining bilimdonligi, bag‘rikengligi va mas’uliyatiga bevosita bog‘liqdir. Tarbiyachi – hayotiy yo’l ko’rsatuvchi rahnamodir Jamiyatda har qanday kasb egasi o’z vazifasini ado etadi. Lekin tarbiyachi har kuni inson qalbiga yo’l ochadi, bolani hayotga tayyorlaydi. U hayotiy haqiqatlarni tushuntiradi, yaxshilik va yomonlikni farqlashga o’rgatadi, mehr-oqibatli bo’lish, yurtni sevish, insonlarga hurmat bilan munosabatda bo’lishga o’rgatadi. Bu esa katta bilim, psixologik sezgirlik, kommunikativ mahorat va eng muhimi – yurak amri bilan ishlashni talab etadi.Ko’pincha inson ulg‘aygach, maktabgacha yoshdagi davrda unga mehr bilan qaragan, uni quvontirgan, ko’nglini ko’targan, erkalagan tarbiyachisini eslab yuradi. Bu esa tarbiyachining faoliyati unutilmas, hayotiy ahamiyatga ega ekanligidan dalolatdir. Shuning uchun ham, tarbiyachining har bir kuni, har bir darsi, har bir muloqoti bolalar qalbida chuqur iz qoldiradi. Jamiyat oldidagi ijtimoiy burch. 9 II BOB. TARBIYACHINING BOLALAR RIVOJIGA TA’SIRI 2.1. Erta yoshlarda shakllanuvchi axloqiy-ruhiy qadriyatlar Inson hayotining dastlabki bosqichi — erta yosh davri (3–7 yosh) shaxsiy taraqqiyotda eng muhim, eng nozik va hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu davrda bolaning xarakteri, nutqi, dunyoqarashi, hissiy olami, ijtimoiy xulq-atvori va, albatta, axloqiy-ruhiy qadriyatlari shakllanadi. Tarbiyachi bu jarayonda asosiy yetakchi kuch bo’lib, bolaning har bir psixologik holatini sezadi, uni to’g‘ri yo’naltiradi, ijobiy odatlarni mustahkamlaydi va salbiy holatlarga barham beradi. Axloqiy qadriyatlar nima? Axloqiy qadriyatlar — bu insonning yaxshi-yomonni ajrata olish layoqati, o’zining va boshqalar huquqlarini hurmat qilishi, halollik, adolat, poklik, rostgo’ylik, sabr-toqat, birdamlik kabi insoniy fazilatlar majmuidir. Bolada bu fazilatlar tug‘ma emas, balki atrof-muhit, ota-ona, tarbiyachi va ijtimoiy munosabatlar ta’sirida shakllanadi . Tarbiyachining roli Tarbiyachi axloqiy-ruhiy qadriyatlarni shakllantirishda quyidagi bosqichlarni amalga oshiradi: 1. Namuna bo’lish – Bola katta yoshdagilarni taqlid qiladi. Tarbiyachi o’z xulqi, muomalasi, odobi bilan bolalarga axloqiy me’yorlarni bevosita ko’rsatadi. 2. Tushuntirish va izohlash – Yaxshi bilan yomonni, rost bilan yolg‘onni farqlash uchun bolaga hayotiy misollar orqali axloqiy saboqlar beriladi. 14 bilim olish jarayonida, balki ularning hayotga bo’lgan munosabatida, jamiyatdagi o’rnini anglashida, o’z imkoniyatlarini to’g‘ri baholashida, kasb tanlashida ham katta rol o’ynaydi. Aynan tarbiyachi bolaning hayot yo’lida yo’lchi yulduz bo’la oladi. Shu bois, tarbiyachining har bir so’zi, harakati, munosabati va hatto yuz ifodasi ham bola dunyosiga chuqur ta’sir etadi.Tarbiyachining jamiyatda tutgan o’rnini to’laqonli anglash uchun, eng avvalo, tarbiyaning mohiyati, tarbiyachining kasbiy va shaxsiy fazilatlari, u bajarayotgan vazifalar, shuningdek, zamonaviy ta’lim tizimidagi o’zgarishlar kontekstida u egallagan mavqeni tahlil qilish muhimdir. Bugungi kunda davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida yosh avlodni sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu esa bevosita tarbiyachi zimmasiga yuksak ishonch va mas’uliyat yuklaydi. Ushbu ilmiy ishda tarbiyachining jamiyatdagi tutgan o’rni, uning kasbiy faoliyatining ahamiyati, yosh avlod tarbiyasiga qo’shayotgan hissasi va bu jarayondagi zamonaviy yondashuvlar atroflicha yoritiladi. Shuningdek, tarbiyachilik kasbining qadri, uning jamiyatda tutgan mavqei, va kelajakda ushbu kasb egalari oldida turgan dolzarb vazifalar xususida tahliliy yondashuv asosida fikr yuritiladi. 4 5. Ijodkorlik va yangilikka ochiqlik Har bir kunni bolalar uchun qiziqarli, foydali va mazmunli tashkil etish tarbiyachidan yuqori darajada ijodkorlikni talab qiladi. Masalan, ertalabki salomlashuvdan tortib, mashg‘ulotlar, o’yinlar, ertaklar, sahna ko’rinishlarigacha — barchasi original va bolalar yoshiga mos bo’lishi zarur. Tarbiyachi Internetdagi yoki adabiyotdagi tayyor senariylardan tashqari, o’z ijod mahsulini ham qo’shib, bolalarga qiziqarli sharoit yaratishi lozim. Tarbiyachining bilim darajasi 1. Pedagogik bilim va metodika Tarbiyachi zamonaviy pedagogika asoslarini chuqur bilishi kerak. Ta’lim va tarbiya jarayonida foydalaniladigan metodlar, yondashuvlar, yoshga oid xususiyatlar, o’yin texnologiyalari, individual yondashuvlar, dars rejasi tuzish va baholash usullari — bularning barchasini puxta egallagan bo’lishi zarur. Misol uchun, 4–5 yoshli bolalar bilan ishlayotganda og‘zaki tushuntirish o’rniga, amaliy o’yinlar va rasmli topshiriqlardan foydalanish samaraliroq bo’ladi. 2. Psixologik tayyorgarlik Bolalar psixologiyasini bilish — tarbiyachi uchun zaruriy shartdir. Har bir bolaning psixotipi, ehtiyojlari, emotsional holati, stressga munosabati farq qiladi. Masalan, agressiv bolaning ortida oilaviy muammolar yotishi mumkin. Shunday holatda tarbiyachi faqat jazo bilan emas, balki psixologik yondashuv, ishonchli muloqot va muqobil faoliyatlar orqali muammoni bartaraf etishi lozim. Bu esa chuqur psixologik bilim talab qiladi. 12 ertalabki gimnastika, sayr vaqtlaridagi faol o’yinlar, sportiy mashg‘ulotlar orqali bolalarda harakat koordinatsiyasi, chaqqonlik, muvozanat, tezkorlik kabi ko’nikmalarni rivojlantiradi. Jismoniy rivojlanish faqat tana uchun emas, balki psixologik holat uchun ham zarur. Harakatda bo’lgan bola o’zini erkin his qiladi, stressdan holi bo’ladi, norozilik va agressiv holatlar kamayadi. Shu nuqtai nazardan tarbiyachi bolalarning harakatga bo’lgan qiziqishini uyg‘otishi va sog‘lom hayot tarziga o’rgatishi kerak. 5. Estetik did va ijodiy tafakkur rivojiga ta’siri Estetik tarbiya bolaning go’zallikni ko’ra olish, qadrlay olish va ifoda eta olish qobiliyatini shakllantiradi. Tarbiyachi bu borada rassomlik, musiqa, drama, hikoya qilish, qo’shiq aytish kabi ijodiy faoliyatlar orqali bolaning badiiy dunyoqarashini kengaytiradi. Misol uchun, bolalarga “Bahor keldi” mavzusida rasm chizish vazifasi berilganda, ular faqat daraxt emas, tabiatdagi o’zgarishlarni o’zicha ifodalaydi. Bu orqali bola nafaqat tasvirlashni, balki kuzatishni, tafsir qilishni, hissiyotini ifodalashni o’rganadi. Tarbiyachining o’sha paytdagi ruhiy holati, berilayotgan savollar sifati va motivatsion munosabati bolaning ijodiy fikrlashiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari orqali rivojga ta’siri. Tarbiyachining fazilatlari — mehribonlik, sabr-toqat, adolat, mas’uliyat, ijodkorlik — bolaning hayotiga chuqur kirib boradi. Bola o’z tarbiyachisiga ishonadi, unga ergashadi, unga taqlid qiladi. Tarbiyachi bolaning mehrga, ishonchga bo’lgan ehtiyojini qondirib bera olmasa, bolada psixologik muammolar paydo bo’lishi mumkin. Boshqacha aytganda, tarbiyachi — bolaning o’zini anglash, qadrlash va jamiyatga kirish davridagi asosiy yo’lboshchisidir. U bolaning xatti-harakatlari, so’z boyligi, hulqi, qadriyatlar tizimi, hatto orzu-umidlariga ham ta’sir ko’rsatadi. 20 2. Sabr-toqat va bardoshlilik Bolalar bilan ishlash — doimo sabr va matonat talab qiladigan murakkab jarayondir. Tarbiyachi turli xarakterdagi, har xil oilaviy muhitda ulg‘ayayotgan bolalar bilan ishlaydi. Har bir bola o’ziga xos bo’lgani uchun, unga yondashuv ham individual bo’lishi zarur. Masalan, faol va shovqinchi bola bilan tinch va tortinchoq bola o’rtasida muvozanatni topish, ularning har ikkisiga adolatli va sabrli bo’lish oson emas. Tarbiyachining ruhiy barqarorligi, his-tuyg‘ularini boshqara olishi shunday vaziyatlarda sinovdan o’tadi. 3. Adolat va halollik. Tarbiyachi adolatli bo’lishi, har qanday vaziyatda bolalar o’rtasida farqlash yoki tarafkashlik qilmasligi zarur. Halollik — bu faqat moliyaviy masalalarda emas, balki bola bilan muloqotda ham o’z ifodasini topadi. Masalan, ikki bola o’rtasida mojaroli holat bo’lsa, tarbiyachi har ikkala tomonni tinglab, hech bir tarafga og‘ishmay, haqiqatga asoslanib qaror chiqarishi kerak. Bu orqali bolalarda hayotga nisbatan ishonch, adolatga bo’lgan ijobiy munosabat shakllanadi. 4. Shaxsiy namunadorlik Bolalar kattalarga taqlid qiladi. Shuning uchun tarbiyachi o’zini doimo namunali tutishi shart. Uning nutqi, kiyinish madaniyati, yuzidagi ifoda, muomala uslubi bolalarga o’rnak bo’ladi. Masalan, agar tarbiyachi darsda xushmuomala, pokiza kiyimda, tartibli va quvnoq bo’lsa, bolalar ham unga ergashadi. Aks holda, betartib, baqir-chaqir bilan ish yurituvchi tarbiyachi o’z faoliyati bilan bolalarga salbiy namuna bo’lishi mumkin. 11 Tarbiyachilik – nafaqat bolalarga, balki jamiyatga xizmat qiluvchi kasbdir. Zero, jamiyatni o’zgartiruvchi kuch bu insonlar bo’lsa, insonni o’zgartiruvchi kuch esa tarbiyadir. Tarbiyachilar esa bu jarayonning bosh ijrochilaridir. Har bir sog‘lom jamiyat o’z tarbiyachisini hurmat qiladi, uni qo’llab-quvvatlaydi, ularning ijtimoiy mavqeini oshiradi. Chunki ular – kelajak avlodni tarbiyalayotgan fidoyi insonlardir.Bugungi kunda ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar, xususan, maktabgacha ta’lim sifatini oshirish bo’yicha qabul qilinayotgan qaror va dasturlar ham tarbiyachilik kasbining naqadar muhim ekani, bu sohada xizmat qilayotgan fidoyilarning qo’shayotgan hissasi ulug‘ ekani haqida guvohlik beradi. 1.3. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari va bilim darajasi Tarbiyachi — bu jamiyat kelajagini tarbiyalovchi, har bir bolaning qalbiga mehr, vijdon, axloqiy qadriyatlar urug‘ini qadaydigan insondir. U bolalar ongida nafaqat bilim, balki hayotga tayyorlovchi asosiy qadriyatlarni singdiradi. Shu sababli, tarbiyachi shaxsining ma’naviy-axloqiy sifati, kasbiy tayyorgarligi va bilim darajasi nihoyatda muhimdir. Uning kasbiga bo’lgan munosabati, bolalar bilan ishlash madaniyati va ruhiy holati jamiyatda sog‘lom, ma’naviy barkamol avlodni shakllantirishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari 1. Ma’naviyat va insonparvarlik. Tarbiyachining ichki dunyosi, ya’ni ma’naviy boyligi, insonparvarlik hissi — kasbiy faoliyatining asosi hisoblanadi. U bolalarga mehr bilan qaraydi, har bir bola qalbiga ehtiyotkorlik bilan yaqinlashadi. Masalan, tarbiyachi bolaga dars o’tayotganida, oddiy bilim emas, balki uning axloqiy-ruhiy holatini ham nazarda tutadi. Mehribon va samimiy muomala orqali tarbiyachi bolaning o’zini hurmat qilishi, o’z fikrini ayta olishi, jamiyatda o’z o’rnini topishi uchun mustahkam zamin yaratadi. 10 kuchliroq ta’sirlanadi. Tarbiyachining shaxsiy hayoti, odob-axloqi, muomalasi bolalarning ongiga bevosita singib boradi. Masalan, agar tarbiyachi har kuni o’z ishiga puxta tayyorlangan, vaqtida keladigan, tartibli va xushmuomala bo’lsa – bu holat bolalarda intizom, mas’uliyat va hurmat tuyg‘usini shakllantiradi. Aksincha, beparvo, betartib yoki qo’pol tarbiyachining bolalarga bergan ijobiy saboqlari ham ta’sirsiz qoladi. Shu sababli, pedagogik faoliyatda “tarbiyachi – tirik darslik” , “tarbiyachi – yashash madaniyatining targ‘ibotchisi” kabi iboralar bejiz ishlatilmaydi. Shaxsiy namuna – axloqiy qadriyatlar asoschisi. Tarbiyachi bolalarga axloqiy qadriyatlarni nazariy o’rgatishi mumkin, lekin bu qadriyatlar faqatgina o’z shaxsiy misoli orqali samara beradi. Misol uchun, tarbiyachi halollik haqida gapirsa-yu, o’zi bolalar oldida rostgo’y bo’lmasa – bu bolada ziddiyatli fikr uyg‘otadi. Boshqa tomondan, agar u bolalarning oldida va orqasida bir xil to’g‘ri munosabatda bo’lsa, u holda rostgo’ylik bolada tabiiy fazilatga aylanadi. Bundan tashqari, tarbiyachining odobli so’zlashuvi, boshqalarga hurmat ko’rsatishi, tinch muhit yaratishi, sabrli va bag‘rikeng bo’lishi kabi harakatlari bolalarga mehr-oqibat, ijobiy ijtimoiy munosabatlar, tolerantlik kabi tushunchalarni amaliy o’rgatadi. Bu shaxsiy namunalar orqali bola hayotni anglaydi, jamiyatda qanday yashash kerakligini sezadi. Shaxsiy namunada kasbiy madaniyat ifodasi. Tarbiyachining shaxsiy namunasi – bu nafaqat axloqiy, balki kasbiy madaniyatning ham ko’zgusidandir. Pedagog o’z kasbini qanday sevishi, unga qanday yondashishi, doimiy o’z ustida ishlashi, zamonaviy bilimlarga ega bo’lishi bilan ham bolalarga o’rnak bo’ladi. Kasbiy madaniyatli tarbiyachi o’z ishining ilmiy, psixologik va didaktik asoslarini yaxshi biladi. U bolalarga faqat o’rgatmaydi – ular bilan birga o’rganadi, ular fikriga quloq tutadi, o’z harakatlarini ham tanqidiy tahlil qiladi. Ana shunday tarbiyachi bolalar nazarida bilimli, mehribon va yuksak shaxsiy fazilatlarga ega inson sifatida namoyon bo’ladi. 17 tarbiyachilar faqatgina an’anaviy metodlar bilan ishlamayapti. Ular yangi pedagogik yondashuvlar, innovatsion texnologiyalar, raqamli vositalardan ham foydalanmoqdalar. Bu esa ularning nafaqat bolalar bilan ishlash sifatini oshiradi, balki ularning kasbiy salohiyati, shaxsiy nufuzini ham ko’taradi. Bunday sharoitda tarbiyachining roli – faqat ko’rsatma beruvchi emas, balki hamdard, hamfikr, yetakchi, yordamchi, va eng asosiysi – do’st bo’lishdan iborat bo’lmoqda. Shuni ham ta’kidlash kerakki, ayrim holatlarda jamiyatda tarbiyachilik kasbiga nisbatan yetarli darajada e’tibor berilmasligi holatlari mavjud. Bu esa jamiyatdagi umumiy ma’naviy muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zero, har bir xalqning madaniyati va kelajagi, eng avvalo, bolaga qanday tarbiya berilayotgani bilan belgilanadi. Tarbiyachining mehnati qadrlanmasa, bu kasbga bo’lgan qiziqish so’nadi, bu esa bevosita yosh avlod tarbiyasiga ta’sir qiladi. Shu sababli ham, davlat siyosatida tarbiyachilarning mavqei, moddiy va ma’naviy qo’llab- quvvatlanishi, ularning bilim va malaka oshirishiga sharoitlar yaratish alohida o’rin egallashi kerak. Boshqa tomondan, tarbiyachining kuchli ijtimoiy ta’siri — uning qadriyatlar bilan ishlashida namoyon bo’ladi. Moddiy ne’matlar vaqtinchalik bo’lsa-da, axloqiy ne’matlar abadiydir. Tarbiyachi esa bolaga hayotning abadiy haqiqatlarini – sevgi, hurmat, sabr, adolat, vijdon, do’stlik, mehnatga sadoqat, atrofdagilarga g‘amxo’rlik qilish kabi fazilatlarni o’rgatadi. Bu fazilatlar esa jamiyatning eng asosiy boyligidir. Shunday qilib, tarbiyachilik kasbining ijtimoiy ahamiyati – bu shunchaki bir kasb egasining mehnati emas, balki butun bir jamiyatning madaniy, axloqiy va ijtimoiy barqarorligining asosi, poydevoridir. Tarbiyachi – bu insoniyat taraqqiyotining tinimsiz harakatdagi quvvati, jamiyat ongining yorug‘ yo’lboshi, bolalik olamining mehr va nur sochuvchi quyoshidir. 7 O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI PEDAGOGIKA FAKULTETI MAKTABGACHA TA’LIM YO NALISHI ʻ 244-GURUH TALABASI SHUKURULLOYEVA MAFTUNANING ILK VA MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR PEDAGOGIKASI FANIDAN TAYYORLAGAN KURS ISHI MAVZU : TARBIYACHINING JAMIYATDA TUTGAN O RNI ʻ Bajardi: ___________________ Qabul qildi: ____________________ Bahosi: ____________________ Urganch 2025 1 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………………… 3 I BOB. TARBIYACHILIK KASBINING IJTIMOIY AHAMIYATI …………………………………………………………………………...........................5 1.1. Tarbiyaning jamiyat rivojidagi roli ………………....................................................5 1.2. Tarbiyachilik – insonparvarlik va mas’uliyat timsoli .... ............................................8 1.3. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari va bilim darajasi ................................ ................13 II BOB. TARBIYACHINING BOLALAR RIVOJIGA TA’SIRI ………………………………………………………………………………………….22 2.1. Erta yoshlarda shakllanuvchi axloqiy-ruhiy qadriyatlar …………….....................14 2.2. Tarbiyachining shaxsiy namunasi orqali o’rgatish ...........................................................................................................................17 2.3. O’zaro muloqot va psixologik yondashuvlar ................................ ...........................18 XULOSA……………………………………………………………………………….21 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………... ……………...………23 2 Tarbiyachi va ishonchli muhit Shaxsiy namunasi ijobiy bo’lgan tarbiyachining bolalar bilan bo’lgan munosabatlari samimiy, ishonchli va mehrli bo’ladi. Bola bu tarbiyachi oldida o’zini erkin tutadi, savollar beradi, dardini aytadi, fikr bildiradi. Shunday muhitda bola o’z fikrini shakllantiradi, shaxs sifatida kamol topadi. Aksincha, tarbiyachi bolalar bilan rasmiy, sovuq va faqat buyruq beruvchi tarzda muloqot qilsa, bola ruhiy jihatdan yopiladi, ijodkorlik so’nadi. Shuning uchun tarbiyachi o’zining ichki dunyosi, ruhiy holati, ijtimoiy fazilatlari orqali bolaga erkinlik, ishonch, do’stlik va mehr-muhabbat muhitini yaratadi. Zamonaviy yondashuvda shaxsiy namunaga urg‘u. Zamonaviy pedagogika tarbiyachining shaxsiy namunasi masalasini strategik yo’nalishlardan biri deb qaraydi. Ko’plab xalqaro tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, bolalar nafaqat bilim, balki hissiy iqlim, pedagog shaxsiyatidan ilhomlanib o’sadi. Shu bois hozirda ko’plab rivojlangan mamlakatlarda tarbiyachilar uchun “axloqiy profil”, “psixologik barqarorlik”, “shaxsiy o’sish” kurslari majburiylashtirilgan. O’zbekiston maktabgacha ta’lim tizimida ham ushbu yo’nalishda 2.3. Tarbiyachining rivojlanishga ko’rsatadigan asosiy ta’sir yo’nalishlari 1. Intellektual rivojlanishdagi ta’siri. Tarbiyachi bolaga bilim beradi, tafakkurini kengaytiradi, mantiqiy fikrlash, solishtirish, muammoni hal qilish kabi ko’nikmalarni shakllantiradi. Misol uchun, rasm chizish darslarida nafaqat ranglar bilan ishlash o’rgatiladi, balki bola tasavvurini kengaytiruvchi topshiriqlar beriladi. Matematik mashg‘ulotlarda esa bolaga mantiqiy savollar, topishmoqlar, o’yinli testlar orqali fikrlash doirasi 18 I BOB. TARBIYACHILIK KASBINING IJTIMOIY AHAMIYATI 1.1. Tarbiyaning jamiyat rivojidagi roli 1.1. Tarbiyachilik kasbining ijtimoiy ahamiyati Inson hayoti davomida turli bosqichlarni bosib o’tadi, lekin ayni o’smirlikgacha bo’lgan davr inson shaxsini shakllantirishda eng muhim davr hisoblanadi. Shu sababli ham, jamiyat taraqqiyotida bu bosqichda ta’lim-tarbiya beruvchi kasb egalari – tarbiyachilar o’ta katta ijtimoiy ahamiyatga ega hisoblanadi. Tarbiyachilik nafaqat kasb, balki xalqning, jamiyatning va umuman, insoniyatning ma’naviy asoslarini mustahkamlovchi ulug‘vor kasblardan biridir. Tarbiyachining ijtimoiy ahamiyatini tushunish uchun avvalo tarbiyaning o’zi nima ekani, uning jamiyatdagi o’rni qandayligi haqida fikr yuritish lozim. Tarbiya – bu insonni jamiyatga foydali shaxs qilib yetishtirish, uning axloqiy, ma’naviy, madaniy va jismoniy qirralarini shakllantirishga qaratilgan murakkab va uzluksiz jarayondir. Aynan shu jarayonning bosh ijrochisi, tashabbuskori va yo’naltiruvchisi sifatida tarbiyachi maydonga chiqadi. Tarbiyachining faoliyati shunchaki bolaga qoidalarni o’rgatish yoki uni nazorat qilishdan iborat emas. Aksincha, u har bir bolani o’rganadi, uning psixologik holatini anglaydi, har tomonlama tahlil qiladi, uning o’ziga xos xususiyatlariga qarab yondashadi va aynan shu asosda tarbiyaviy ishlar olib boradi. Bu jarayonda tarbiyachining bilim darajasi, tajribasi, dunyoqarashi, axloqiy qadriyatlari va insonparvarlik fazilatlari asosiy rol o’ynaydi.Zamonaviy davrda tarbiyachilik kasbining ijtimoiy ahamiyati yana-da ortmoqda. Global axborot oqimi, internet va ijtimoiy tarmoqlarning keng tarqalishi yosh avlodni turli zararli axborotlarga duchor qilmoqda. Shu bois, bola ongini to’g‘ri shakllantirish, uni ezgulik, adolat, halollik, insonparvarlik, mehnatsevarlik kabi qadriyatlarga yo’naltirish aynan tarbiyachining muhim vazifasiga aylanmoqda. 5 Tarbiyachi – bu ko’rinmas poydevor quruvchisi. Uning har bir bergan bilim va tarbiyasi bola ongida o’z aksini topadi. Bola o’zini qanday tutishi, boshqalar bilan qanday muomala qilishi, o’z-o’zini anglash darajasi, mehnatga munosabati, mustaqil fikrlay olish qobiliyati – bularning barchasi tarbiyachining mehnatiga bog‘liqdir. Agar tarbiyachi o’z ishini chin yurakdan, mas’uliyat bilan bajarsa, u jamiyatga o’z yo’lini topgan, faol, ma’naviy yetuk avlodni yetishtirib beradi. Jamiyatda tartib, qonunlarga hurmat, fuqarolik ongining shakllanishi ham bevosita tarbiyaning sifatiga bog‘liqdir. Shu boisdan ham, har qanday davlatning barqaror taraqqiyoti avvalo inson resurslariga, ya’ni sifatli ta’lim va tarbiya olgan avlodga tayanadi. Tarbiyachining esa bu jarayondagi o’rni – negiziydir. U jamiyatning bo’lajak yuristini, shifokorini, muhandisini, ijodkorini, rahbarini tarbiyalaydi. Bu esa tarbiyachining mehnatini oddiy kasb sifatida emas, balki strategik ijtimoiy rol deb baholash zarurligini ko’rsatadi.Tarbiyachilik kasbining ijtimoiy ahamiyati faqat bolalarga bog‘liq emas. U oilalarga, atrof-muhitga, keng ma’noda jamiyatga ham ta’sir qiladi. Tarbiyachi bilan ishlovchi ota-onalar bola tarbiyasida faolroq, ongliroq, mas’uliyatliroq bo’lishga harakat qiladilar. Shu jihatdan qaraganda, tarbiyachi – bu ham jamiyat, ham oilani bog‘lovchi muhim ijtimoiy ko’prikdir. Aynan tarbiyachi orqali ota-onalarning pedagogik savodxonligi oshadi, ularning bolalarga nisbatan yondashuvi takomillashadi. Tarbiyachilik faoliyatida faqat kasbiy malaka emas, balki shaxsiy fazilatlar ham muhim ahamiyatga ega. Mehribonlik, sabr-toqat, diqqat, halollik, vijdonlilik, bolalarni chin dildan sevish – bular tarbiyachining chinakam ma’naviy kuchini tashkil etadi. Tarbiyachi bolaga mehr bersa, bola bu mehrni his qiladi va o’zida ishonch, ijobiy munosabat, qat’iyatlilik shakllantiradi. Bu esa bolani kelajakda yetuk inson sifatida jamiyatga qo’shilishiga zamin yaratadi. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan 6 13. Mo’minov H. Maktabgacha ta’limda tarbiya nazariyalari . – Toshkent: Universitet, 2017. II. Qo’shimcha adabiyotlar: 1. Nazarov R. Maktabgacha yoshdagi bolalarda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirish . – Toshkent: Ma’naviyat, 2021. 2. Norbo’tayev O. Maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim-tarbiya jarayoni . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 3. Odilova F. Vatanparvarlik tarbiyasi va uning pedagogik asoslari . – Toshkent: Fan, 2020. 4. Rahimov B. Milliy urf-odatlar va an’analarni bolalar tarbiyasiga tadbiq etish . – Toshkent: Ilm-Ziyo, 2018. 5. Rashidov M. Bolalar tarbiyasida o’yin va mashg‘ulotlarning roli . – Toshkent: O’zbekiston, 2022. 6. Tursunov N. Maktabgacha yoshdagi bolalarda mustaqil fikrlashni rivojlantirish . – Toshkent: Sharq, 2019. 7. Yoqubova Z. Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari . – Toshkent: Ilm-Ziyo, 2021. III. Internet saytlari: 1. https://arxiv.uz sayti. 2. https://wikipedia.org sayti. 3. www.ziyonet.uz 23 XULOSA Inson jamiyatining ma’naviy va madaniy taraqqiyoti, avvalo, yosh avlodning qanday tarbiya topayotganiga bog‘liq. Bu murakkab va mas’uliyatli jarayonning markazida esa tarbiyachi shaxsi turadi. U – bolaning dastlabki bilim manbai, jamiyat bilan birinchi aloqa ko’prigi, qadriyatlarni singdiruvchi yetakchi va or-nomus, mehr-muruvvat kabi tuyg‘ularni uyg‘otuvchi ma’naviy ustozdir. Tadqiqotimiz mobaynida aniq bo’ldiki, tarbiyachi shunchaki kasb egasi emas, balki ijtimoiy institut vakili, ma’naviyat targ‘ibotchisi, ijtimoiy madaniyatni avloddan-avlodga uzatuvchi vositachidir. Uning jamiyatdagi o’rni va obro’si bevosita bolalarga qanday axloqiy-ruhiy qadriyatlar berayotgani, ota-onalar, hamkasblar va keng jamoatchilik bilan qanday muloqot qilayotganiga chambarchas bog‘liqdir. Shuningdek, erta yoshda shakllanuvchi axloqiy va ruhiy qadriyatlar bolalikdagi tarbiyaning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu qadriyatlar keyinchalik insonning butun hayotiy pozitsiyasini – ya’ni halollik, fidoyilik, bag‘rikenglik, hurmat, mehnatsevarlik kabi fazilatlarini belgilaydi. Shu sababdan ham, ayniqsa 3–7 yosh oralig‘idagi bolalar bilan ishlovchi tarbiyachining kasbiy mahorati, pedagogik yondashuvi, shaxsiy fazilatlari va madaniyati alohida ilmiy e’tibor talab qiladi. Tarbiyachining faolligi, tashabbuskorligi va zamonaviy kompetensiyalarga ega bo’lishi nafaqat bolalarning shaxsiy rivojlanishiga, balki ularning oilalari, hatto butun jamoaning ijtimoiy muhitiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Tarbiyachi jamiyatdagi ijtimoiy sog‘lomlikni ta’minlashda asosiy kuchlardan biri bo’lib, uning mehnati ko’pincha bevosita emas, balki kelajakda, bolalar orqali jamiyatda namoyon bo’ladi. 21 oshiriladi. Shuningdek, interfaol darslar orqali bolalarning o’rganishga bo’lgan qiziqishi kuchayadi. Masalan, “Kim tez topadi?”, “Top-to’la gap ayt” kabi mashg‘ulotlar bolalarda bilimga chanqoqlik, faollik va tafakkur rivojini rag‘batlantiradi. 2. Axloqiy va ruhiy-psixologik rivojlanishga ta’siri. Bola ruhiy jihatdan sog‘lom, o’ziga ishonchli bo’lishi uchun, avvalo, unga mehr va ishonchli muhit kerak. Tarbiyachi bola bilan mehribon, izchil, bag‘rikeng munosabat o’rnatganida u o’zini qadrlangan, tushunilgan his qiladi. Bu esa bolaning ruhiy holatiga bevosita ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, tortinchoq yoki o’zini ifoda eta olmaydigan bola guruhda kamsitilmasligi, balki tarbiyachi tomonidan qo’llab-quvvatlanishi orqali ijtimoiylashadi. Unga kichik topshiriqlar berib, tan olib turish — uning o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi. Tarbiyachining doimiy kuzatuvi, ehtiyotkor yondashuvi va emotsional barqarorligi bolaning o’zini tuta bilishi, his-tuyg‘ularini boshqara olishini shakllantiradi. 3. Ijtimoiy munosabatlar va kommunikatsiya rivojiga ta’siri. Bola ijtimoiy mavjudot sifatida atrofdagilar bilan muloqotda bo’lish orqali jamiyatga moslashadi. Tarbiyachi ushbu jarayonni yo’lga qo’yuvchi asosiy ko’prikdir. U bolalarni guruh bilan ishlash, navbat kutish, fikr almashish, qoidalar asosida muloqot qilishga o’rgatadi. Misol uchun, rolli o’yinlar — “Doktor va bemor”, “Do’konchi va xaridor” — bolalarda rollarni bajarish, empatiya, navbatni kutish, ijtimoiy rolni idrok etish kabi ko’nikmalarni shakllantiradi. Tarbiyachining ushbu jarayonlarni maqsadli tashkil etishi, har bir bolaga o’z o’rnini topishga yordam berishi uning rivojida muhim omildir. 4. Harakat va jismoniy rivojga ta’siri Bola sog‘lom va faol bo’lishi uchun harakatlar, jismoniy mashqlar muhim ahamiyatga ega. Tarbiyachi har kuni 19

Tarbiyachining jamiyatda tutgan o'rni

Купить