• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 70.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Tarbiyaviy ishlarda oila va mahallaning o‘rni

32Chunki bola ayni paytda ta’sir obyekti va subyektidir. Biroq ota-ona bola ana shunday obyekt ekanligini sezmasligi uchun harakat qilishi kerak. Ammo barcha ota-onalar ham buni tushunib yeta olmaydilar. 6. Oila hayotini to‘gri tashkil qilish, oilada sog‘lom axloqiy muhitni yaratish lozim. Bu ishda hech qanday mayda-chuydalar bo‘lmasligi kerak. Har bir narsa bolaga ta’sir qiladi. Ana shu ta’sir natijasida salbiy yoki ijobiy odatlar, turlicha xulq-atvorlar paydo bo‘ladi. Ota-onalarning har bir xatti-xarakatini bolalar kuzatib turadi. Shuning uchun bolaga u yoki bu ishni qil yoki qilma deb nasixat qabiladagi o‘rgatish yo‘li bilan tarbiyalayman, deb o‘ylamaslik kerak. 7. Har bir ota-ona bolasini barkamol inson bo‘lishini istaydi. Farzandini ana shunday inson bo‘lishidan nafaqat ularning o‘zi, balki jamiyat ham manfaatidir. Ota-onaning fuqorolik burchi ham shuni takozo etadi. Shunga ko‘ra har bir ota-ona, eng avvalo, mamlakat uchun bo‘lajak fuqaroni tarbiyalayotganini unutmasligi lozim. 8. Ota-ona shaxsining o‘zi bola tarbiyasida muhim rol o‘ynaydi. Ularning oqilona o‘gitlari, pand-nasixatlarining hech biri, ularning shaxsiy namunasi o‘rnini bosa olmaydi. Bolalarning axloqiy fazilatlarini tarkib topishida, oiladagi o‘zaro ahillik, halollik va rostgo‘ylik, o‘zaro ishonchning mavjudligi, umuman sog‘lom axloqiy muhit muhim ahamiyatga ega. 9. Oilada bolalarni sevish, ularning shaxsiyatini hurmat qilish va hech qachon ularni izzat-nafsiga tegmasligi zarur. Bunday jazolash usuli bola nafratini kuchaytiradi. Har qanday g‘amxo‘rlik talabchanlik bilan olib borilgani maqsadga muvofiqdir. 10. Har bir oilada uning o‘ziga xos an’analari mavjud. Bu an’analar bola ongiga, uning xulq-atvoriga juda kuchli ta’sir qiladi. Masalan: oila a’zolarining tugilgan kunlarini o‘tkazish, qarindosh uruglar holidan xabar olish va hakozolar. 11. Bola tarbiyasida ota-onaning ishxonasidagi, maxalla va ko‘ni-ko‘shnisi oldidagi obro‘yi xam katta rol o‘ynaydi va bolalarida ularga nisbatan faxrlanish xissini uygotadi. Ular shu ruxda tarbiyalanadilar. 12. Shunday qilib, oilaviy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari va ta’sir qilish omillari 9odat va an’analariga to‘la amal qilmog‘i, qolaversa, ota-onaning o‘zi farzandiga ibrat bo‘la olishi lozim. Bolalarni barkamol inson qilib tarbiyalashda maktabni oila bilan mustahkam bog‘lamay turib tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirib bo‘lmaydi. Estetik, axloqiy va tarbiyaviy sifatlar kundalik hayot ehtiyojiga aylanib, ular oilaviy ijtomoiy tarbiya orqali tarkib toptiriladi. O‘z o‘quvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo‘naltira olgan, ularning ota- onalarini yaxshi bilgan maktab ma’muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo‘lga kirita oladi. O‘qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta’minlay olmaydi. Bu o‘rinda tarbiyachining o‘zinio‘zi tarbiyalashi lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O‘ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatini shakllantirish maqsadida ularga qat’iy talablar qo‘yish uchun ma’naviy huquqqa ega bo‘- ladi. Maktabni oila bilan bog‘lovchi vosita — bu o‘qituvchidir. O‘quvchilar bilan ishlash, ularning ilmiy dunyoqarashini shakllantirish, ijtimoiy faolliklarini ta’minlash orqali ota-onalarga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini ta’minlovchi ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolarni jamoa bo‘lib hal etish kabilarning rolini inkor etib bo‘lmaydi. Jumladan, „Bolangizning qanday o‘qishini bilasizmi?“ „Bolangizning odobi haqida suhbatlashaylik“, „Mustaqil hayot bo‘sag‘asida“ kabi mavzularda olib boriladigan suhbatlar ota-onalarning o‘z bolalari haqida, ularning kelajagi haqida qayg‘urishlariga sabab bo‘ladi. Maktabda o‘qitiladigan darslar, ularning mazmuni va eng asosiysi, shu ma’lumotni o‘quvchiga yetkazib beruvchi o‘qituvchining xulq-atvori, kiyinishi, hattoki har bir xatti-harakati ham bola dunyoqarashi shakllanishiga ta’sir etuvchi omildir. Bola insoniy xislatlarni, ezgulikni, odamiylikni, yaxshilik va yomonlikni, eng avvalo, oiladagi kattalarning, ustozlarining xatti- harakatidan o‘rganadi. Ota-onalar bilan bir qatorda tarbiyachio‘ qituvchilar o‘z xulq- atvori bilan bolalar hurmatiga sazovor bo‘lishlari, ularning hayot yo‘lida o‘rnak ko‘rsatishlari kerak. Shunday muhitda tarbiyalangan bolagina ota-onani, qolaversa, o‘z 26Ul odat ila kasbi saodat qilgay, Xar kimki atoga ko‘p rivoyat qilgay, O‘glidan anga bu ish siroyat qilgay. Sharq mutafakkirlaridan Nasriddin Tusiy o‘zining «Axloqi Nasriy» asarida yaxshi tarbiyaning muhimligiga ko‘p to‘xtalgan. U ota-onalarning xuquq va burchlari, saxovatlilik, baxt, insoning olijanob hislatlari, qadr-qimmat, sadoqat va samimiylik, salomatlik to‘grisida juda qimmatli fikrlarni berganki, oradan yetti asr o‘tib ham, ular o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Bola tarbiyasida ota-onaning vazifasi, rolini ko‘plab xalq maqol va matalllarida ham uchratish mumkin. Ota-onaning tarbiyachilik roli to‘grisida quyidagi xalq maqolini keltirish mumkin: Boging bo‘lsa, kura q il, O‘gling bo‘lsa, mulla q il. Daraxtdan meva olaman desang, Nixoligidan parvarishq qil. Suv bilan ekin o‘sar, Tarbiya bilan – odam. Bola tarbiyasida kattalarning ibrati to‘grisida quyidagicha maqollar mavjud: Daraxtga ko‘ra – mevasi, Otagonasiga ko‘ra – bolasi. “Madaniy va ma’naviy merosimiz bo‘lgan hadisda tarbiya, axloq -odob, o‘zaro do‘stona munosabatlar, qarindoshlik, mehr-oqibat, adolat, insof bilan bir qatorda ota- ona va farzandlarning xaq-huquqlari ham o‘z ifodasini topgan. Masalan, hadisda “Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangizlar”, deyilgan. Agar oila ma’nosiz xayot kechirsa, faqat shaxsiy huzur-xalovati bilan mashg‘ul bo‘lsa, agar oilada raxmsizlik va xudbinlik hukm surayotgan bo‘lsa, bularning xammasi bolaning ma’naviy kiyofasiga salbiy ta’sir etmasdan qolmaydi, albatta”. 7 7 7 R. Mavlonova, K. Xoliqberdiyev, "Pedagogika". T: "O’qituvchi nashriyoti". 2002- yil [1] 10ustozlarini hurmat qiladigan, mahalla-ko‘yda o‘zidan kichikni izzatlash, kattalarni hurmatlashni o‘z o‘rniga qo‘yadigan, xalqparvar bo‘lib voyaga yetadi. Xalq ta’limi vazirligining 2004-yil 26-fevralda „Oila, mahalla, maktab“ to‘g‘risidagi Konsepsiyasi qabul qilindi. Bu Konsepsiyada belgilab berilgan vazifalarni hal qilish uchun Respublikamizdagi har bir davlat va nodavlat tashkilotlari bilan hamkorlikda „Jamoatchilik maslahat kengashi“ tuzilib, joylarda tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlash, ularning ta’lim-tarbiyasiga va „Oila, mahalla, maktab“ Konsepsiyasini amalda joriy etishga e’tibor qaratildi. Kengash o‘z oldiga: • mahallalarda bolalarning dam olishlari, qiziqarli ish bilan shug‘ullanishlariga imkoniyat yaratish; • mahallalarda tarbiyaning ta’sirchanligini oshirish; • homiy tashkilotlar yordamida mahallalarda sport sog‘lomlashtirish maydonchalarini tashkil etish; • mahallalarda qizlar hayosi, ularni turmushga tayyorlash haqida bahs- munozaralar o‘tkazish; • yoshlarda milliy urf-odatlar, azaliy udumlar, tarixiy an’analarni o‘rganish; • maktab, jamoatchilik, mahalla ahli hamkorligida tadbir o‘tkazish; • Joylardagi hokimiyatlar, mahallalarda „Kamolot“ yoshlar ijtimoiy harakati va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda yordam berishni maqsad qilib qo‘ygan. Oilada bolani to‘g‘ri tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri — tarbiyadagi birlikdir. Bunday ulkan mas’uliyatni, sharafli ishni oila, maktab, mahalla, keng jamoatchilik bilan hamkorlikda olib borish muhim o‘rin egallaydi. Umumta’lim maktablarida o‘quvchilarning bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil qilishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: • O‘quvchilar o‘rtasida kitobxonlik darajasini ko‘tarish; • Kino, teatr, konsert va ko‘rgazmalarga borish; • Sayohatlar, sayillar, sport musoboqalari tashkil etish; 2Tarbiyaviy ishlarda oila va mahallaning o‘rni MUNDARIJA KIRISH....................................................................................................................... 3-7 I. BOB. Oila, mahalla va ta’lim muassasasining bola tarbiyasidagi o‘rni ......8-16 1.1. Oilada bolani tog‘ri tarbiyalashning asosiy shartlari. ................................ ... 8-1 3 1.2. Oila, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish usullari. ............... 13-16 II. BOB Tarbiyaviy ishlarda atrof-muhit va mahallaning o‘rni. .....................16-34 2.1. Mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ishlarning bola tarbiyasidagi ahamiyati ....... ..................................................................................................... .. 16- 30 2.2. Bola tarbiyasini shakllantirishda milliy qadriyatlardan foydalanish.............30-3 4 XULOSA.............................................................................................................. 35-3 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI........................................3 7-39 23Ayam tayyorlaydigan sho‘rva qishloqqa mashhur edi. U sho‘rvaga, oshqovoq, lavlagi, kartoshka, no‘xat solib, shunday boplab pishirardiki, ularning hech qaysisi ezilib ketmas, huddi joyida turib pishgandek bo‘lib, sho‘rva suvining ta’mi esa ichgan odamning og‘zidan bir umr ketmasdi. Usta bobo ana shunaq.a sho‘rva haqida gapirayotgandi. Uning gapi bu sho‘rvaning mazasini tez-tez tatib turadigan Mo‘min maslahatga ham juda yoqib tushdi. - Ichimsiz-da, usta, ichimsiz!- deb qo‘ydi u. - Mulla Mo‘min, hotirjam bo‘ling, siz sho‘rvaga loyiq. ish qilayotganingiz yo‘q,- dedi usta bobo. - Hoy, usta, ko‘rayapsizmi, men bu yerda qanday o‘lib-tirilayapman! - U shunday deb o‘zini ko‘rsatmoq.chi bo‘l-di, o‘rnidan turib, jilpanglab paqirlarga suv quyayotgan edi, o‘zi suv to‘kaverib, sirpanchiq qilib yuborgan loyxonaning chetidan sirpanib ketdi; muvozanatini saqlash uchun qaddini tiklashga harakat qildi-yu, o‘zini o‘nglab ololmay bor bo‘yicha shaloplab loyxonaga qulab tushdi. Hamma qah-qah otib kulib yubordi. Mumin amaki og‘ziga kirib ketgan loyni zo‘r berib tuflab: - O, bachchag‘ar! O, bachchag‘ar! - derdi. Musulmonqul aka tovushini baralla qo‘yib, baqirdi: - Hoy, odamlar! Maslahat bilan Mo‘min amakini loyxonadan qanday chiqarib olamiz, endi! Ha-ha - Ha-ha-ha … - Said, arqoningni tashla, qaynatangni bog‘lab beray, - dedi Musulmonqul aka yana ha-halab kularkan. Mumin amaki kulgi sadolari ostida apil-tapil loyxonadan chiqib kiyimini almashtirib kelgani uyga jo‘nab qoldi. Bu samimiy kulgilar, nazarimda, xasharchilarning charchog‘ini yozib yubordi; ular ishni yanada jadallatib yubordilar; ust-boshlari, yuz-qo‘llari loy bo‘lib ketganiga qaramay, usta boboni kutdirib qo‘ymaylik, deb bir-birlarini shoshirib ishlashardi.Mana, Mumin amaki ham kiyinib kelib o‘z o‘rnini egalladi. Hasharchilar tushlik payti ham 19xususiyatiga o‘xshaydi: yog‘ochga o‘t qo‘yilmasa, yonmaydi» («Kalila va Dimna»dan). Binobarin, bola iste’dodining yonishi oiladan boshlansa, shuncha yaxshi. Ota-ona o‘z bolasini kuzatib borib (go‘dakligidanoq) boshqa bolalardan farqini, nimaga qobilu, nimaga qobilmasligini aniqlasa, uni qobiliyati kuchli bo‘lgan tomonga turtki bersa, rivojlantirsa, shaxsning iste’dodi shuncha yorqin va tez ko‘zga tashlanadi. Murg‘ak ongli go‘dakning himoyaga, yordamga, rivojlantirishga muhtoj qiziqishi, intilishini birinchi bo‘lib ota-ona sezmasa, kim sezadi?! Ko‘zlarini mo‘ltiratib turgan go‘dak, faqat sizga non uchun jovdirab qarayotgani yo‘q-ku! Uni tushuning, his qiling, unga yo‘l oching! Qobiliyati, iste’dodi bolaligidanoq ota-onasi yohud boshqa bir murabbiy yordamida rivoj topgan kishilardan buyuk daholar yetishib chiqqan. Bolaning yuragini tushunmay, hadeb arzir-arzimas ro‘zg‘or, tirikchilik ishlariga qayrab solaverish ham to‘g‘ri emas. Bola musiqa, rasm, adabiyot, fanga yoki boshqa hunarga qiziqayaptimi? Ota-ona bu haqda o‘ylab ko‘rishi, go‘dakka madad berishi kerak. To‘g‘ri, bu oson emas, juda tadbirkor, zahmatkash bo‘lishni talab etadi. Oila muhitidagi ota-ona va bolalarning munosabatiga to‘xtalib, quyidagi rivoyatni keltirish mumkin. Rivoyat. Bir yo‘lovchi qishloq oralab ketar ekan, bir xonadon oldida turgan keksa kishiga yoshgina yigitning qattiq-qattiq gapirayotganda, qariyani beibo so‘zlar bilan haqorat qilayotgani ustidan chiqib qoldi. Keksa ko‘ziga yosh olib, bag‘ri xun bo‘lganicha uy oldidagi kundaustida o‘tirardi. Yosh yigit begona kishini ko‘rishi bilan uyga kirib ketdi, shunda yo‘lovchi keksa yoniga bordi, salom berib uni yupatmoqchi bo‘ldi. - Ey otaxon, bu yigit kimki, sizni shunday haqorat qilyapti? - O‘g‘lim,- deb javob berdi keksa ko‘z yoshini artgancha. - Vo ajab!- hayron qoldi yo‘lovchi. - Ey yo‘lovchi, ajablanma, men ham yoshligimda o‘zimning qo‘pol muomalam bilan otamning qalbiga ko‘p ozor bergan edim. Qarangki, otamga o‘tkazgan sitamim, o‘g‘limdan o‘zimga qaytdi!- dedi. 13muntazam shug‘ullanmasalar, bu yoshdagi o‘smirlarning barkamollik darajasini rivojlantirib borish ancha mushkul kechadi. Chunki ta’limning bu bosqichida o‘qituvchi-murabbiylar ilmiy savodxonlikni kuchaytirish, kasbiy savodxonlikka erishish uchun o‘quvchilar bilan tinimsiz muloqot qiladilar. Sergak tarbiyachi o‘smirlarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib, ularga to‘g‘ri ta’sir eta bilishi lozim. Umuman, ta’limning qaysi bosqichida bo‘lmasin, tarbiyachi o‘qituvchi yuksak pedagogik, psixologik va metodik tayyorgarlikdarajaga ega bo‘lgan holda, ularning yosh xuxsusiyatlarini inobatga olib, ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etishi lozim. “Ertangi kun, porloq kelajakka ishontirish, yomon illatlardan xoli bo‘lishga o‘rgatib borish barcha oila, mahalla va maktab ahlining vazifasidir. Tobora rivojlanib borayotgan jamiyatimizga sog‘lom fikrlovchi avlodni tarbiyalash uchun ota-onalar va o‘qituvchilar hamkorligi muhimdir”. 2 Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday ezgu maqsadimizni yoshlar orqali amalga oshiramiz. Ularning yetuk inson bo‘lib voyaga yetishlarida esa, oila, mahalla-ko‘y, maktab va davlatning o‘zaro hamkorlikdagi faoliyati juda muhim hisoblanadi. Oila – tarbiya o‘chog‘i. Oila – jamiyat negizi har bir insonda ilk yoshligidan boshlab ongida shakllanadigan barcha insoniy fazilatlar, ezgu niyat, maslaklar, qadriyatlar takomil topadigan, mafkuraviy va ma’naviy tarbiya amalga oshiriladigan muhitdir. O‘zbek oilasi o‘zida ko‘p asrlik mustahkam ma’naviy qadriyatlarimiz ravnaq, topadigan shunday maskanki, uning barqarorligi va mustahkamligi jamiyatimiz rivojining muhim omillaridan biridir. Agar oiladagi muhit sog‘lom bo‘lsa, unda kamol topayotgan yosh avlod qalbi va ruhiga shu xususiyatlar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, milliy istiqlol g‘oyasini singdirish uchun qulay sharoit yaratilgan bo‘ladi. 1.2. Oila, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish usullari. 2 2 Begmatov A. Tarbiya jarayoni va pedagogik diagnostika. //”Xalq ta’limi” jurnali, 2007. 5-son. -25 bet. [5] 29Bola bilan dildan beg‘araz suhbatlashish bolani ota-onalariga yaqinlashtiradi, ular o‘rtasida mehr-oqibat kuchayadi. Oilada kun tartibiga rioya qilinmasa, uydagi yumushlar oila a’zolari o‘rtasida to‘gri taqsimlanmasa, oilada ayolga nisbatan noto‘gri munosabatda bo‘linsa, ichkilikbozlik va boshqa illatlar hukm sursa, bunday oilada o‘sgan bola yuqori ta’sirchanligi, xayotiy tajribasi kam bo‘lganligi sababli voqealarni o‘zi mustaqil baxolay olmaydi, shuning uchun natijasida u indamas, jaxldor, qo‘pol va parishonxotir bo‘lib qoladi. Bolaning tarbiyasiga oiladagi tashqi shart-sharoit: uyning jixozlanishi, gigiyenik, umumiy madaniyat va estetik didga javob berishi uchun har bir oilada zarur shart- sharoit: bolaning o‘ynash va shugullanishi uchun alohida joy bo‘lishi kerak. Bolalar uyda saranjom –sarishta bo‘lishlari, uy jixozlari va o‘z anjomlarini extiyot qilishlari zarur. Oilaning umumiy daromadi oila a’zolari o‘rtasida har bir oila extiyojini hisobga olib, to‘gri sarflanishi lozim. Bolalar oilada o‘yinchoqlarini yigishtirish, kitoblarni joy- joyiga qo‘yish, o‘z o‘rin-ko‘rpasini yigishtirish, uy xayvonlarini parvarish qilishda qo‘lidan kelganicha yordam berish kabi amalga oshiradilar. Maxsus pedagogik bilimlarni egallash bolalarda sinchkovlikni, kuzatuvchanlikni, mantiqiy tafakkurning oddiy formalarini o‘stirishga, bolalar mehnati va o‘yiniga to‘gri rahbarlik qilishga, bolalar xulqini to‘gri taxlil qilishga yordam beradi. Bolalarda mustaqillikni o‘stirish, ularni qiyinchiliklarni yengishga o‘rgatish, undagi irodani mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga bolalarni tarbiyalashga ularning o‘ziga xos xususiyatlarini bilish va uni e’tiborga olish zarur. Chunki har bir bola yoshi teng bo‘lgan ikkinchi boladan o‘zining qiziqishi, qobiliyati, mijozi va fe’l-atvori bilan farq qiladi. Bir xil vaziyatda har bir bola o‘zini har xil tutadi: biri uyatchan, tortinchoq boshqasi esa dadil; biri bo‘shang, passiv, yana boshqasi tevarak – atrofda bo‘layotgan voqealarga judayam xushyor va sezgirlik bilan munosabatda bo‘ladilar. Shuning uchun, ota-onalar xar bir bolaga uning 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 17Oila va mahalla boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli ravishda odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, qirralariga ta’sir ko‘rsatishga qodirdir va odatda ta’sir ko‘rsatadi. Oila va mahalla hamkorligidagi tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va psixologik ta’sir ko‘rsatishning chuqur o‘ziga xosligi bilan uyg‘unlashib ketadi. Bu esa uni oliy darajada ta’sirchan qilibgina qolmay, shu bilan birga shaxsni shakllantirish jarayonining zarur bo‘g‘iniga ham aylantiradi. Oila va mahallaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati bolalar va ota-onalarning o‘ziga xos xususiyatlari: qon-qarindoshligi, qo‘ni-qo‘shniligi, muhabbati, yaqinligi, ishonchi, burch hissi, obro‘ligi va hokazolar bilan ta’minlanadi. Ma’lumki, xilma-xil faoliyat sharoitida bolaning qobiliyatlari eng samarali rivojlanadi, uning ijodiy imkoniyatlari ochiladi, bolani oila va mahalladan boshqa qayerda ham faoliyatning xilma-xil turlariga jalb etish mumkin. Oila va mahalla hamkorligidagi tarbiyaning qimmatliligini ahamiyati ana shundaki, kichik bolalik paytida oilada egallagan narsalar bir umr saqlanib qoladi. Huddi shuning uchun ota- onalarning bolalarni har tomonlama tarbiyalash majburiyati qonuniy tarzda belgilab qo‘yilgan. Oila va mahalla hamkorlikda tarbiyaviy ishni tashkil etar ekanlar, eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotlar ma’lumotlarini e’tiborga olishlari ham muhimdir, ularga muvofiq o‘sib kelayotgan kishi shaxsini shakllantirishga oilani qo‘shadigan hissasi turli yosh bosqichlarda turlicha bo‘ladi va to‘lqinsimon o‘zgaradi. Mavzuning maqsadi va vazifasi shaxsning shakllanishida oila muhiti, kollektiv va jamiyatning ta’sirini ifodalash, kollektiv, kollektivizm, shaxsning jamiyatga aloqadorligi tushunchalarini shakllantirishdir. O‘qituvchi uyga berilgan ikki topshiriq haqida gaplashib bo‘lgach, uchinchi savolga javob berishni bir-ikki o‘quvchidan so‘raydi. O‘quvchilar avvalo ota-onalaridan yoki opa-akasidan, keyin esa tarbiyachilari, o‘qituvchilari, mahalla-kuydan minnatdor ekanligini aytadilar, o‘qituvchi xulosa qiladi: 122. Ota-onalar bilan jamoa tarzida tashkil qilinadigan ishlar. Bularga ota-onalar majlisi, anjumanlar, tadbirlar kiradi. 3. Tarbiya ishlarini atrof-muhit va mahalla bilan hamkorlikda olib borish. Bunda „Bir bolaga yetti mahalla ota-ona“, deganidek, mahallalar bilan hamkorlikda olib boriladigan ishlar yaxshi samara beradi. Biz oila ma’naviyati haqida fikr yuritar ekanmiz, uning ehtiyoj, manfaat va mafkuraviy jarayonlar bilan bog‘liq yana bir jihatini, ya’ni tarbiya jarayonida yoshlar va o‘smirlarning ruhiy ehtiyojlarini inobatga olishni ham unutmasligimiz kerak. Ayni mana shu ehtiyojlarning shakllanishiga mahalla muhiti bevosita ta’sir qilsa, jamoatchilik bu ehtiyojlarni tartibga soladi. Mahalla-ko‘y, qo‘ni-qo‘shnilar hamkorligi, hamdardligini ko‘rsatuvchi mahallalarimizdagi to‘y, katta yig‘inlar, marosimlarda xalqimizning jamoatchilik fikri ta’sirida shakllangan qadriyatlari namoyon bo‘ladi. Aynan shu qadriyatlar ta’sirida yoshlarimiz o‘zi yashab turgan mahalladaga, insonlarga nisbatan mehr-muhabbatli, oilasiga sadoqatli bo‘lib tarbiyalanadilar. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida: bu yoshdagi o‘smirlarning yildan-yilga atrof-muhitga, voqealarga qiziqishi ortib boradi. Ular ko‘proq o‘zlari qiziqqan ishni kattalardan yashirincha bajarishga harakat qilishadi. Yolg‘on so‘zlash, qilgan aybini yashirish va kattalar oldida o‘zini aqli raso qilib ko‘rsatishga urinishadi. Bu yoshdagi bolalarning barkamollik darajasini oshirib borish uchun barcha o‘qituvchi-murabbiylar, ota-onalar, mahalla-ko‘y, nazorat inspeksiyasi hamkorligida tarbiyaviy ishlar yo‘lga qo‘yib borilmog‘i lozim. Bu yoshdagi bolalarning uyda va ko‘chadagi bo‘sh vaqtlarini qanday o‘tkazayotganligi doimo kattalar nazoratida bo‘lmog‘i shart. Bolalarni teatr, muzeylarga olib borish, asosan, maktabning zimmasida. Ammo shunga yarasha ota-onalar „Bugun teatrga boribsan, nimani ko‘rding, nimani tushunding?“ deya ular bilan suhbatlashish ota-onalarning vazifasidir. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarida: bu ta’lim dargohiga o‘qish uchun kelgan o‘quvchilar asta-sekin maktabdan, oiladan va ko‘cha-ko‘ydan o‘rgangan tarbiyalarini namoyish eta boshlaydilar. Agar o‘qituvchi-marabbiylarimiz bu maskanda o‘ta kuzatuvchanlik bilan 30o‘ziga xos, mos yo‘lni tanlaydilar. Oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro xurmat, xamjixatlik, oilaning yaxshi yo‘lga qo‘yilgan ichki xayoti tarbiyada muhim ahamiyat kasb etadi. “Oila a’zolari o‘rtasidagi samimiy munosabatlar: mehribonlik, o‘zaro hurmat va g‘amxo‘rlik, vatanparvarlik, mehnatsevarlik kayfiyati, umumiy tartib va oilaviy an’analar, bolalarga kattalar qo‘yadigan talablarning yagonaligi muhim rol o‘ynaydi”. 9 Bolani to‘gri tarbiyalashda uning oldida ota-onaning obro‘si yuqori bo‘lishi kerak, busiz tarbiya bo‘lishi mumkin emas. Ota-onalarning fuqorolik qiyofasi, xayoti, ishlari, yurish-turishlari, jamiyat oldida o‘z oilasi uchun javobgarlik tuygusi ular obro‘sining asosidir. Mehnat va ijtimoiy faoliyatni oilaviy vazifalar bilan ko‘shib olib boradigan, o‘z bolalarining xayotiga qizaqadigan va ularga mohirlik bilan rahbarlik qiladigan ota-onalar eng obro‘li kishilar – bularning hammasi ham onaga, ham otaga baravar taaluqlidir. Bolalarga qo‘yiladigan talablarda birlik bo‘lishi umumpedagogik prinsip hisoblanadi., maktabda ham, oilada ham bu prinsipga amal qilinishi lozim. Oilada bolalarni tarbiyalashda quyidagi shartlarga rioya qilinishi zarur: a) bolalar tarbiyasi uchun javobgarlikni his qilish; b) pedagogik bilimlardan xabardor bo‘lish; v) bolaga bo‘lgan mehr-muhabbatni unga talabchanlik qilish bilan ko‘shib olib borish. Insonning qanday kishi bo‘lib yetishishi ko‘p jixatdan oiladagi tarbiyaga, ota- onaning mas’uliyatiga bola tarbiyasining umumiy qonuniyatlarini yaxshi bilib, hayotda ularga qanchalik amal qilinishiga ham bog‘lik. Jamiyatda bola tarbiyasi ota-onalarning shaxsiy ishi bo‘lmay, balki ularning ijtimoiy vazifasidir. Ota-onalar o‘z bolalarining tarbiyasi uchun jamiyat oldida javobgardirlar. Shaxsning qadr-qimmati uning jamiyatga keltiradigan foydasi bilan baholanadi. Ota-onalar o‘z bolalarining asosiy tarbiyachilari hisoblanadilar. Shuning 9 9 Mirziyoev. SH.M. “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent, “O‘zbekiston” 2017.-448 bet. 24uzoq o‘tirishmadi; bir kosadan sho‘rva ichishdi va yana turib ketishib shu bilan kechgacha ishlashdi. Ayam tandir-o‘choqlarini ham suvatib oldi; hammadan ham u xursand edi, har ikki gapning birida: «Hovlimizga fayz kirib qoldi!» - derdi. Chindan ham katta uyga deraza qo‘yilishi, atrofi yaxshilab suvalishi hovlimiz chiroyiga chiroy qo‘shgan edi». 5 Bu hikoyadan ko‘rinadiki, hamqishloqlar bir oiladek yashab, bir-birlaridan xabardor, bir-birlariga mehribon bo‘ladilar, qishloqning, kollektivning ishi haqida hisob berib turadilar, bir-birlarini va shu asnoda bolalarini ham kollektiv ruhda tarbiyalaydilar. Ibn Sino kollektivdan, jamiyatdan ajralib tarbiya topgan bolaning baxtsiz bo‘lib qolishini ta’kidlaydi. Inson oilada dunyoga kelgani bilan jamiyatga aloqadordir. «Forobiy fikricha, insonning va jamiyatning g‘alabaga erishuvi, yaxshilikni qo‘lga kiritishi, axloqiy va aqliy mukammallikka erishuvi, inson va jamoaning o‘z qo‘lidadir. «… tabiiy boshlang‘ichlar ta’siri ostida kamol topib insonga aylanishgina kifoya qilmaydi, chunki inson bo‘lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so‘zlash va kasb- hunarga muhtojdir». 6 O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu ehtiyojlar jamiyatda qondiriladi. Marksizm-leninizm asoschilari bu masalani atroflicha hal qilib berishgan. Kollektiv jamiyatning kichik bir bo‘lagi, u shuning uchun ham o‘zida jamiyatning siyosiy, axloqiy, estetik va boshqa g‘oyalarini mujassamlashtiradi (I.V.Dubrovina). Kollektiv haqidagi pedagogik qarashlar A.S.Makarenko, N.K.Krupskaya va boshqa sovet pedagoglarining ishlarida o‘z aksini topgan. Kollektiv bir maqsad, bir intilish yo‘lida birlashgan, shu maqsad yo‘lida iqtisodiy tafakkur, ijodiy kuch- quvvatlarini, faoliyatlarini bag‘ishlaydigan kishilar guruhidir. Kollektivizm tuyg‘usi ham ana shu uyushgan shaxslarning ma’naviy-ixtiyoriy birligidan kelib chiqadi va shaxs, guruh, jamiyatning maqsad yo‘lida birlashuvi bilan belgilanadi. Kollektivizm jismoniy, aqliy mehnat faoliyatida, ma’naviy-axloqiy sifatlarning ma’lum ma’noda umumiy bo‘lishida yaqqol ko‘rinadi. Shunga ko‘ra shaxs kollektivda, jamiyatda mehnat 5 5 T.Maqsud. «Kattalar va men» T.: «Yosh gvardiya», 1984, 22-bet. 6 6 Shermuhamedov Y. «O‘rta Osiy mutafakkirlarining yaxshilik va yomonlik haqidagi qarashlari. T.: «Fan», 1970. 20-bet. 27Shuning uchun ota-onalar uchun oila tarbiyasi, avvalo o‘z-o‘zini tarbiyalashdan iborat bo‘lmogi kerak. Ota-onalarning yuksak ijtimoiy ongi bolalarda ham shunga mos ong tarkib topishiga yordam beradi. Oilada kattalarga hurmat, kichiklarni avaylash kabi qoidalar kundalik odatga aylanib borishi kerak. Ota-ona oldidagi mas’uliyatning naqadar muhimligi shunday iboratki, ular bolaning har bir qadamini, har bir xatti-harakatini zimdan kuzatib boradilar. Bolalar har qanday janjalni, yomon, noo‘rin so‘zni uzoq vaqt eslab yuradilar, o‘rni kelganda, vaziyat bo‘lganda amalda qo‘llashga harakat qiladilar. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”, deydi xalqimiz. Ayniqsa, bolaning izzat nafsiga tegmaslik, uni kamsitib gapirmaslik, xullas, ota-onaning o‘zi madaniyatsizlik, odobsizlik qilmasliklari maqsadga muvofiqdir. Har bir ota-ona o‘z farzandini sevadi. Hech kim ulardan yomon va baxtsiz insonlar yetishib chiqishini istamaydi. Farzandining har bir yutugi ota-onaning yuragini tog‘dek ko‘taradi, faxr va g‘urur tuygularini vujudga keltiradi. Lekin ota-onaning maqsad va niyatini farzandlar qanday tushunadilar, bu maqsadlarini amalga oshirish uchun ular qanday yo‘l va vositalardan foydalanadilar, bular nihoyatda murakkab masalalardir. Ota-onaning jamiyatda tutgan o‘rni, nufuzi farzand tarbiyasida katta ahamiyatga ega. Bu narsa mansab bilan belgilanmaydi. Eng yaxshi obro‘ va e’tibor halol mehnatdir. Halol mehnat bilan jamiyatda orttirilgan obro‘ oilada farzand tarbiyasiga ijobiy ta’sir kiladi. Farzand ham ota-onalaridek bo‘lishga intiladi. Mehmondo‘st oilada o‘sgan farzandlar ham mehmondo‘st bo‘ladilar. Ota-onalarini xor-zor qiladigan, dillarini ogritadigan nomard farzandlar ham uchraydi. Ular nima qilayotganlarini o‘ylab ham ko‘rmaydilar. Qadimdan bir naql bor: ota-ona o‘nta bolani boqadi-yu, o‘nta nomard bola ota-onani boqa olmaydi. Bu naqlning mazmunini juda chuqur. Uni har bir farzand yodidan chiqarmasligi kerak. Ota-onalar atoqli pedagoglardan biri aytgan: “Bolalarni tarbiyalash- hayotimizining muhim soxasi... To‘gri tarbiya – bizning baxtli kelajagimiz, yomon 5iqtidorli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash, ularni qiziqishlari bo‘yicha kasbga yo‘naltirish; Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarni moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llabquvvatlash; Voyaga yetmagan o‘smirlar va yoshlar o‘rtasida xuquqbuzarlik vanazoratsizlikning oldini olish bo‘yicha profilaktik tadbirlar samaradorligini oshirish; Yoshlar o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, ularni jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishga keng jalb etish orqali sog‘lom oilaga tayyorlash; Barkamol avlodni tarbiyalashga qaratilgan ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni mazmunan takomillashtirish, uning samaradorligini oshirish mexanizmini yaratish; Sog‘lom avlodni tarbiyalashda ommaviy axborot vositalari va zamonaviy axborot kommunikatsiya texnalogiyalaridan samarali foydalanish. Kurs ishi maqsadidan k е lib chiqib quyidagi vazifalar b е lgilab о lindi: Oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligida quyidagi tamoyillar asosida yo‘lga qo‘yiladi: 1. Ta’lim va tarbiya sohasida hamkorlik jarayoni ishtirokchilari harakatlarining ish birligi. 2. Tarbiyalanuvchiga hurmat va talabning uyg‘unligi. 3. Hamkorlik jarayoni sub’ektlarining teng huquqliligi va yuksak mas’uliyati. 4. Faoliyat jarayonida millat va davlat manfaatlari ustuvorligi. 5. Hamkorlikning ilmiy asoslanganligi. O‘zbekistonda sog‘lom avlodni tarbiyalashda oila-mahalla-ta’lim muassasasi hamkorligini ta’minlash samaralarining garovidir. Bu borada hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan ustivor yo‘nalishlar quyidagilardan iboratdir. Kurs ishining о by е ktini ― O‘zbekistonda 1998 yil Oila yili deb e’lon qilinishi oilaning tarbiyaviy rolini yanada kuchaytirdi. O‘zbekistonda yuz berayotgan o‘zgarishlar oila, mahalla, maktab hamkorligi yo‘nalishida bola tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, maktabning asosiy vazifalarini mazmunan 18- Javobingizdan ma’lum bo‘ldiki, shaxsning kamol topishi avvalo oila muhitiga bog‘liqdir. O‘zbek xalqining buyuk shoiri Alisher Navoiyning quyidagi she’riy parchasiga e’tibor bering. Ulcha erur tiflg‘a shoyista ish, Bilki kichiklikda erur parvarshi, Qatraga chun tarbiyat etdi sadaf, El boshiga chiqquncha topdi sharaf. Tifl, ya’ni bolani kichikligida parvarishlash, ya’ni tarbiyalash kerak, sadaf qatoriga kirgan qatra, ya’ni dur odamlarning boshida turish sharafiga muyassar bo‘ldi. Huddi shuningdek, ota-ona go‘yo sadaf, bolalar esa ularning bag‘ridagi qatralar - durlardir. Oiladagi sharoit, oziq-ovqat va jihozlar ta’minoti, o‘zaro munosabatlar: er-xotin, bobo-buvi, qaynona-qaynota, aka-uka, opa-singil, tog‘a-amaki hamda boshqa qarindoshlarning bir-biriga muomalasi oila a’zolarining birgalikda ishlashi, dam olishi, adabiyot, san’at, ilm-fan va sport bilan shug‘ullanishi, daromad, ruhiy-ma’naviy holatlar, qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari, mahalladagi to‘y-ma’rakalarga qatnashish va hokazolar oila muhitini tashkil etadi. “Oila muhiti axloq-odob, madaniyat qoidalari asosida tashkil topsa, bola shaxsining to‘g‘ri shakllanishi uchun shart-sharoit yaratilsa, bunda oiladagi bolalar to‘g‘ri kamol topadi”. 4 Misol tariqasida Ulyanovlar oilasidagi muhitni, unda aka- ukalarning bir-biriga o‘qish-yozishni o‘rgatgani, aqlni rivojlantiruvchi shaxmat va boshqa o‘yinlarni doimiy o‘ynagani, ota-ona esa bolalarining mashg‘ulotlariga rahbarlik qilishgani, ularga yaxshi sharoit yaratib berishgani, Volodya akasi Aleksandr va opasi bilan kitoblar, ijtimoiy hayot xususida qizg‘in bahslar qilganini gapirish, shuningdek, mahalladagi, qishloqdagi ibratli oilalardan misollar keltirish maqsadga muvofiqdir. Oila muhitining ahamiyati shundaki, boladagi tabiiy iste’dodning qirralari dastlab shu yerda ko‘zga tashlanadi. «Insonlarda bo‘lgan tabiiy iste’dod yog‘ochdagi yonish 4 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma’naviy axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim –tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora tadbirlari to‘g‘risida” PQ-3907-son Qarori. 2018. 14- avgust. [7] 22Bu gapni eshitib hamma kulib yubordi. Chunki usta boboning gapi tagida gap bor edi. Bosim aka kimnikiga hasharga bormasin, bir-ikki soat ishlamasidan qizi yoki o‘g‘li borib, uyga mehmon kelgani yo boshqa bir sababni aytib chaqirib ketarkan: aslida Bosim aka hasharga ketish oldidan bolalariga shunday deb tayinlab kelarkan, o‘zi ishyoqmas emasmi, shu bahonada ancha vaqt yo‘qolib ketib, dam olib yana hasharga qaytardi. Dastlab odamlar buni bilsalar ham bilmaslikka olishibdi, bu odatini tashlayvermaganidan so‘ng bir-ikki marta yuziga ham aytishibdi, lekin Bosim akada o‘zgarish bo‘lmapti. Bir kuni Bosim aka ham hashar qilibdi. Odamlar endi ish boshlashgan ham ekan, Soli akaning o‘g‘li kelib: «Uyga mehmon keldi!»—deb otasini ergashtirib ketibdi. Yana bir ozdan so‘ng boshqasining qizi kelibdi; shunday qilib, birining qizi, birining o‘g‘li kelib turli bahonalarni aytib, otalarini chaqirib ketaveribdi, oxiri hech kim qolmabdi. Soli akaning quvnoq tovushi eshitildi: — Hoy, Bosim aka! O‘g‘lingiz kelayapti, uyga mehmon keldi-yov! Hasharchilarning qah-qah otib kulishlaridan atrof jaranglab ketdi. Bu qah-qah- qah Bosim akaning o‘zi ham qo‘shilib, zavqi oshganidan tizzalariga urib kulardi. Men ba’zan arzimagan narsa uchun bir-birlari bilan xirillashib qoladigan bu qishloq odamlarining hashar paytida aka-ukadek bo‘lib hazil-mutoiba gaplar aytishib, jon- dildan berilib ishlashlariga qoyil qolib turardim. Mana, usta bobo birpasda ikkita derazani o‘rnatib bo‘lib, tomga chiqdi. Hasharchilar: «Tezroq qimirlanglar, usta bobo tomga chiqdilar»,- deb bir-birlarini shoshiltira boshladilar. Darhaqiqat, usta bobo qo‘liga andavani olib yenglarini shimardi. Rashid aka Musulmonqul akaning paqirga solgan loyini ko‘tarib ketarkan, sekingina: - Usta yengini shimarayapti, o‘ldim deyaver, Musulmonqul!- dedi. - Parvo qilma Rashid, charchab qolsang, loyni ketmon bilan shu yerdan otib tomga chiqarib yuboraveraman,- dedi Musulmonqul aka paqirlarni loyga to‘ldirar ekan. Usta bobo esa tom suvashni boshlash oldidan dadamga dedi: - Polvon, kelinga aytasiz-da, tushlikka o‘sha zo‘r sho‘rvadan bo‘lsin. - Xo‘p bo‘ladi, usta bobo,- dedi dadam. 4Yoshlarda bunday sifat va fazilatlarni tarbiyalash ta’lim tizimida ustuvor ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Kurs ishining ilmiy o‘rganilganlik darajasi: Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’yi harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993 yilda ishlab chiqilgan “Oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligi” Kontseptsiyasi yoshlarni istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar qilib ta rbiyalashda keng jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida dasturulamal bo‘ldi. “Oila, mahalla, ta’lim muassasasi hamkorligi” Kontseptsiyasining asosiy maqsadi yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda o‘zbek xalqining boy milliy, madaniy, tarixiy an’analari, urf-odatlari va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali, zamonaviy pedagogik texnologiyaning ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etish, shaxsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini ta’minlash, ota-onalar, pedagoglar va mahalla faollarining umumiy hamda milliy pedagogik madaniyatni oshirish, respublika fuqarolari orasida milliy mafkuraviy tarbiya ishlarini takomillashtirishdan iboratdir. Kontseptsiyada jamiyat taraqqiyotining ma’naviy-axloqiy negizi bo‘lgan milliy va umuman insoniy qadriyatlar, milliy va umuminsoniy tarbiyaning o‘zaro aloqasi hamda muhim yo‘nalishlari belgilab olingan. Chunonchi, mahalla, oila va ta’lim muassasasi hamkorligida milliy tarbiya yo‘nalishda yoshlarning o‘zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g‘urur, millatlararo muloqot madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik kabi fazilatlarni o‘zlashtira olishlari zarurligi ko‘rsatilgan bo‘lsa, umuminsoniy yo‘nalishda hamkorlikdagi pedagogik faoliyatning huquq, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik, ekologik, gigienik va boshqa tarbiya sohalarini qamrab olishi muhim ekanligiga e’tibor qaratilgan. Kurs ishining maqsadi ― Oila, mahalla, ta’lim muassasalari hamkorligini ta’minlashning huquqiy bazasini takomillashtirish, hamkorlikning kuchayishiga qaratilgan uslubiy ta’minotni mustahkamlash; Oilada yoshlar va ota-onalarning ijtimoiy faolligini oshirish; O‘quvchi yoshlarga ta’lim berish, ularni tarbiyalash, 14Oila manfaatlarini ta’minlash borasida 1998 yilda qabul qilingan va muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan tadbirlar to‘g‘risida davlat dasturi va ushbu dasturda belgilangan tadbirlarning strategik yo‘nalishlariga e’tibor berilsa, ular mamlakatimizdagi oilalarning mustahkam bo‘lishiga imkon beruvchi vazifalarni nazarda tutadi. 1998 yilning «Oila yili» deb e’lon qilinishi va shu yilning o‘zida Oila kodeksining qabul qilinishi hamda mamlakatimiz tarixida ilk bor tashkil etilgan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazining maqsadi ham davlatimizning oilani har tomonlama mustahkamlash, himoya etish borasidagi siyosatga hamohang bo‘lib, oilaga taalluqli boy va sermazmun milliy an’analarni avaylab-asrash, ularni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish, oila va nikohning muqaddasligini yosh avlod ongiga chuqur singdirish yo‘li bilan oilani mustahkamligi, barqarorligini ta’minlash, oila a’zolarining huquqiy savodxonligini oshirish muammolarini: ilmiy o‘rganish, oilaviy hayotga bog‘liq, muammolarni tadqiq etish va fuqarolarga bu masalalarda amaliy yordam berishdan iboratdir. Markazning muhim maqsad va vazifalaridan biri oila-konsepsiyasini yaratish va uni hayotga joriy etishning uslub va vositalarini joriy etish orqali hukumatimizning ijtimoiy sohadagi insonparvar siyosatini amalda har bir fuqaro ongiga oila instituti orqali singdirishdan iboratdir. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov har chiqishlarida oid masalalariga katta e’tibor berar ekanlar, uning tarbiya beradigan maskanlar orasida eng muhimi qadrli ekanligiga oid fikrlari alohida ahamiyatga ega. «Oila haqida gapirar ekanmiz, avvalambor oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan muqaddas urf- odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga kelajak nasllar qanday inson bo‘lib yetishishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya o‘chog‘ ekanligini tan olishimiz darkor». 3 Mustaqillik yillarida respublika hukumati va Prezidenti I.A. Karimov 3 3 Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yо‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – T.: О‘zbekiston, 2015 yil. [20] 31uchun ular farzandlarini o‘z xalqining eng yaxshi urf-odatlari va oilaviy an’analari ruxida olijanaob fazilatli, bilimdon, madaniyatli shaxs kilib tarbiyalashlari kerak. 2.2 . Bola tarbiyasini shakllantirishda milliy qadriyatlardan foydalanish Tarbiya ko‘p kirrali, uzok davom etadigan jarayondir. Bolani o‘rab olgan muhitning hammasi – odamlar, narsalar, hodisalar, uning ongida, xulq – atvorida ma’lum iz qoldiradi, uni o‘zgartiradi va rivojlantiradi. Ota-onaning burchi mana shu rivojlanishni ziyraklik bilan boshqarib borishdir. Ota-onaning mehri, muruvvati, g‘amxo‘rligi bolalar uchun suv va havodek zarur. 1. Oilada shaxsni axloqiy shakllantirish bolaning tugilishidan boshlanadi. U ko‘pgina omillar ta’sirida tarkib topadi. Bu omillar oilaviy munosabatlar xarakteri, ota-onalarning namunasi, ulardagi umumta’lim darajasi, umummadaniy saviyasi hamda ularning pedagogik madaniyati va nihoyat oilaviy tashkil etilishdan iborat. 2. Bu omillar oilada axloqiy tarbiyalashning mazmunini tashkil etadi va ular bir qator pedagogik xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. Bu quyidagilardan iborat: 3. Ayrim oilalarda bolalarning tarbiyasi faqat onalar zimmasida, ota esa bu ishdan o‘zlarini chetga oladilar. Go‘yo farzandlarni bog‘cha, maktab tarbiyalab berishlari shart. Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, qadimdan o‘gil bolalar tarbiyasi bilan otalar, qiz bola tarbiyasi bilan onalar shug‘ullanganlar, ammo ular asosan erkaklar nazoratida bo‘lgan. 4. Ota-onalar bolalarga birdek munosabatda bo‘lishlari, bir xil mehribon va g‘amxo‘r, talabchan va qattikko‘l bo‘lsalar bolalar xayoti butun va mukammal bo‘ladi. Biri talab qilganda, ikkinchisi yonini olsa tarbiya buziladi. Bolalarga haddan tashqari mehribonchilik qilayotgan ota-onalar ularni hurmat qilishni o‘rgatishlari zarur. 5. Ko‘pgina ota-onalar bolalarini tarbiyalash borasida o‘z vazifalar va burchlarini to‘la his qilmaydilar. Boshqacharoq aytganda ularda pedagogik tayyorgarlik yetishmaydi. Zotan oilaviy tarbiya, avvalo, ota-onalarning o‘zlarini-o‘zlari tarbiyalash demakdir. 34atamani qo‘llay boshlandi? «O‘nta bo‘lsa o‘rni boshqa» deya bir etak farzandni tarbiyalab voyaga yetkazgan ota-bobolarimizning siri nimada ekan? Ko‘p bolali bo‘lish, bolajonlik o‘zbeklarga xos milliy xususiyat hisoblanadi. Bugungi kunda ana shu milliy xususiyat kelajak avlodni axloqiy jixatdan tarbiyalashda juda qo‘l keladi. Negaki oilada aka-ukasini, opa-singilisini yetaklab katta qiladi, bilganini o‘rgatadi. O‘sib ulgayganlirida esa bir-birini qo‘llab-quvvatlaydi, biri-biriga yordam beradi. Shaxsda jamoatchilik hissini shakllantirish ana shu ko‘p bolali oilalardan boshlanadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ko‘p bolali oilalarda ko‘pincha mehynatsevar, o‘zaro inoq va aqlli-hushli, axloq-odobli farzandlar o‘sar ekan. Bola tarbiyasi o‘z holiga tashlab qo‘yib bo‘lmaydi. Agar shunday qilinsa uning kelajagi bardob bo‘ladi. Shaxsning ma’naviy tubanlashuvi nafaqat uning butun zurriyotiga, balki yon-atrofidagi nosog‘lom muhitni paydo bo‘lishiga olib keladi. Chunki har qanday odam o‘z naslining davom etishi ko‘p jihatdan farzandlariga ham bog‘lik ekanligini yaxshi biladi. Unda ijobiy ma’noda katta ahamiyat berilishi esa farzandlarning salbiy ta’sirlarga berilib ketishining oldini oladi. Umuman, “..oilada bolalarga axloqiy tarbiya berishda milliy an’analarni otagonalar to‘gri tushunib olishlari, qaysi an’analar qanday maqsad uchun xurmat qilishini yaxshi anglab yetishlari juda muhim. Chunki, talqin etilgan an’analar, urf- odatlar mazmunini, avvalo, ota-onalarning o‘zlari yaxshi o‘zlashtirib, kundalik hayotda qo‘llay olsalargina, farzandlariga uni ta’siri samaraliroq bo‘ladi”. 10 10 Mana shu ma’noda oilalarda o‘rnashib qolgan, o‘rganilgan, Respublikamiz turmush tarzida eng ko‘p qo‘llanilayotgan an’analar bilan birga, butun mustaqillik sharoiti talablaridan ijobiy samara berishi mumkin bo‘lgan an’analardan o‘z xalqi va ona Vatani bilan faxrlanish, o‘z Vataniga mehr-muhabbat bilan qarash, o‘z Vatanining o‘tmishi va tarixiga cheksiz hurmat, o‘z xalqkining milliy an’analarini e’zozlash, milliy ongi shakllangan, milliy e’tiqodi vatanparvarlarni tarbiyalash zarurdir. 10 10 Jo‘raev N. G‘oyaviy immunitet yoki ma’naviy xaloskorlik tuyg‘usi.-T.: “O‘zbekiston”, 2001.-64 bet. 11• Tanlovlar, tarbiyaviy tadbirlar, bayramlarda ishtirok etish; • Milliy xalq hunarmandchiligi to‘garaklari tarmoqlarini kengaytirish, xalq ustalarini to‘garak ishiga jalb qilish, ushbu to‘garaklarni ko‘proq maktablar, mahallalar, ijodiy ustaxonalar qoshida tashkil etish ishlariga alohida e’tibor berish; • Novvoychilik, kashtachilik, naqqoshlik, duradgorlik hamda boshqa hunarlarga bolalarni qiziqtirish; • O‘quvchilarning qiziqishlarini o‘rganib, ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishga mo‘ljallangan turli to‘garaklar, klub yoki seksiyalar tashkil etish; • Yoshlar o‘rtasida jismoniy tarbiya, sportni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish; • Ta’lim muassasalaridagi kutubxonalarni badiiy adabiyotlar bilan boyitish; • Yozgi dam olish oromgohlariga ko‘proq o‘quvchilarni jalb etishni yo‘lga qo‘yish; • Barcha o‘quv fanlari asosida to‘garaklar tashkil etish va unga tarbiyasi og‘ir bolalarni jalb qilish; • O‘quvchilar iqtidorini yanada takomillashtirish maqsadida turli ommaviy tadbirlar, musobaqalar va ko‘rik tanlovlar o‘rkazish yo‘li bilan boy madaniy merosimizga hurmat, ona-Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash. Sinf rahbarlari, ma’naviy-ma’rifiy, tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosarlari, maktab direktorlari, bolalar yetakchilari maktab mikrorayonida ijtimoiy-pedagogik, tarbiyaviy ishlarni olib borishda o‘tkaziladigan tadbirlarning tashkilotchilaridirlar. Ota-onalar bilan hamkorlikda amalga oshiriladigan ishlarni tahlil qilib, ular bilan bog‘liq bo‘lgan shakl va usul asosida rejali va izchil ishlarni olib borish maqsadga muvofiqdir. 1. Ota-onalar, oilalar bilan yakkama-yakka ishlash. Tarbiya jarayonida bu tur katta ahamiyat kasb etib, yaxshi natijani qo‘lga kiritish imkonini beradi. Bunda tarbiyachi oila va bolalarning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganib, tarbiyaviy jarayonda inobatga oladi. Buning natijasida tarbiyachi va ota-ona o‘rtasida o‘zaro ishonch, hurmat va do‘stlik munosabatlari shakllanadi. 35Umuman olganda, tarbiya so‘zi aytilishi bilan inson ko‘z oldida oila namoyon bo‘ladi. Zero, oila tarbiya maskanidir. Shunday ekan, ma’naviy-axloqiy tarbiya oiladan boshlanadi. O‘zbek oilasining ma’naviyati o‘zbekning milliy g’ururidir. 36XULOSA Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash joizki, bolani tarbiyalashda, maktab, mahalla, oila hamkorligi to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa, ta’lim tarbiya sifati va samaradorligiga erishish va oldimizga qo‘ygan maqsadni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” deganidek bola ham oilasida qanday tarbiya ko‘rsa jamiyatda ham mahallada ham shuni ko‘rsatadi. Ulug‘ bir donishmandlardan biri “Agar sen bir yilni o‘ylasang bug‘doy ek, hosini kuzning o‘zidayoq olasan. O‘n yildan keyinni o‘ylasang, bog‘ yarat, uch to‘rt yil o‘tib, meva beradi. Agar sen kelajak tashvishing bilan yashasang farzandlaringga yaxshi tarbiya ber”- degan ekan. Bu bilan nima demoqchi ya’ni kelajaging bolang qolida sen unga qanday tarbiya bersang shuni o‘zingga qaytaradi O‘sib kelayotgan yangi avlodning har tomonlama barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun bo‘lib voyaga etishi uchun keng jamoatchilik va aholimiz o‘rtasida ma’naviy-ma’rifiy faoliyatimizni yuksak darajaga ko‘tarishning ahamiyati beqiyosdir”. Demak, huquqni ommaga tushunarli tarzda yetkazish, qurollantirish, shakllantirish, to‘g‘ri idrok qilish malakasini hosil qilish uchun quyidagi omillarga e’tibor bermoq zarur. Oliy ta’lim maktabi bitiruvchi talabalarning huquqga sadoqat va g‘oyaviy immunitetni shakllantirish, ularning oliy o‘quv yurtidan va darsdan tashqari faoliyatini tashkil etish hamda oila, mahalla muhiti va jamoatchilik o‘rtasida olib boriladigan madaniy-ma’rifiy tadbirlarning samaradorligini ta’minlashga ham bog‘liq. 20- Vo darig‘, qaytar dunyo ekan-da!- deb yo‘lovchi yo‘lida davom etdi. Bu rivoyat muhokama qilinib, «o‘z ota-onangga qanday hurmat-e’tibor yoki bepisandlik ko‘rsatsang, kelajakda farzandlaringdan senga ham shunday hurmat-e’tibor yoki bepisandlik qaytadi», degan xulosa chiqariladi. Kollektivizm ruhining bolaga singishi ham oiladan boshlanadi. Axir, bola birgalikda ovqatlanish, birgalikda ishlash, birgalikda dam olish, birgalikda to‘y- ma’rakalarda ishtirok etish jarayonida kollektiv-chilikka o‘rganib boradi. O‘qituvchi o‘quvchilar diqqatini «Hotamnoma»dan (Toshkent, G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988) olingan quyidagi parchaga qaratadi. «Hotam tug‘ulg‘on kuni olti ming o‘g‘ul Yamandin va atrofdin tavallud qildi. Ul bolalarni hozir qilib, olti ming enagaga bolalarni boqmoqg‘a buyurdi. To‘rt enaga – xush va shod va yoshni ilg‘ab (ajratib), Hotamni parvarish qilib, sut bermakka tayin qildi. Hotam sut emgali unamadi. Tayg‘a xabar berdiki: - Hotam sut emmaydur? Ahli nujumlarni hozir qilib so‘radiki: - Bola nima uchun sut emmaydur? Ahli nujumlar ayttiki: - Bu o‘g‘ul sahovat birla olamda oti pur (mash-hur) bo‘ladur. Toinki hamma tifllar va enagalar bir yerga jam bo‘lub, hamma bolalarg‘a sut berdilar. Hotam ham sut emdi». Bu parcha Hotamning faqat sahovatpesha ekanligini ko‘rsatmaydi, uning xudbinlik qobig‘iga sig‘maydigan fe’l-atvorini ham bildiradi. Zotan oila a’zolarining barchasi dasturxon atrofida jam bo‘lib ovqatlanishida ham hikmat bor. Kollektivizmning dastlabki urug‘lari ana shunday inoq davralarda unadi. O‘zbek xalqi qadimdan kollektivizm an’analarini mahkam tutgan. Qo‘shnining boshiga og‘ir kun tushsa, atrofdagi odamlar darhol yetib kelishadi, har qanday ishini tashlab qo‘shniga yordam beradilar. Bu esa oilaning qaddini tiklab olishida muhimdir. Quyidagi hikoya o‘qib beriladi. 40vatanparvarlik tuyg’ularini o’stirish. Academic research in educational sciences, 2(3), 4. Agzamxodjaeva S.S. Ijtimoiy ideal va ma’naviy hayot. - T.: ”Falsafa va huquq” instituti nashriyoti, 2007. -229 bet. 5. Begmatov A. Tarbiya jarayoni va pedagogik diagnostika. //”Xalq ta’limi” jurnali, 2007. 5-son. -25 bet. 6. Begmatov A. O‘zbekiston xalqi ma’naviyati. (O‘quv qo‘llanma). T.: 1995y. 104 bet. 7. “Buyuk yurt allomalari” T.; “O‘zbekiston” nashriyoti, 2016y.- 582 bet.169 8. Erkayev A. Ma’naviyat – millat nishoni.-T.: Ma’naviyat, 1997 yil 9. Jo‘raev N. G‘oyaviy immunitet yoki ma’naviy xaloskorlik tuyg‘usi.-T.: “O‘zbekiston”, 2001.-64 bet. 10. Ziyomuhammadov B. va boshqalar. Ma’naviyat asoslari. (Darslik). – T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2000. -192 bet. Elektron ta’lim resurslari: 1. www. tdpu. uz 2. www. Ziyonet. uz 3. www. edu. uz 4. www. ma’naviyat. uz 5. www. google.uz 25qiladi, jamiyatning kichik bir tabiiy hujayrasi bo‘lgan oilada yashaydi. Jamiyatning qanchalik rivojlanganini oila farovonligida, shaxsning kamolotida qurish mumkin. Yoki shaxsning barkamolligi, oilaning to‘la-to‘kisligiga qarab, jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-axloqiy ahvolini bilish mumkin. Chunki, shaxs-oila-jamiyat munosabatlari o‘zaro mustahkam bog‘langan. Shuning uchun shaxs oila - jamiyat muhitida shakllanadi, kamol top ади . Farzand - oilaning quvonchi, ota-onaning tayanchi, jamiyatning xayotbaxsh kuchi. Bolalarning sharofati bilan xayot yanada shirin, o‘lim esa u kadar daxshat solmaydigandek tuyiladi, - degan edi ingliz faylasufi Frensis Bekon. Farzand umr mevasi, oila faxri, kelajagi, baxtidir. Ammo tarbiya nixoyatda mashakkatli ish bo‘lib, ota-onalar bolalar tarbiyasida xar doim xam istagan natijalariga erishavermaydilar. Xayotning birinchi yilidan boshlab bola shaxsini shakllantirish, ya’ni uning tarbiyasi bilan shugullanish oilaning asosiy vaifasidir. Oila jamiyatning bo‘lagi bo‘lib, unda yangi inson vujudga keladi; bu kichik ijtimoiy gurux bola uchun dastlabki xayot maktabidir. Ota-onalar bolaning birinchi o‘qituvchisi va tarbiyachisidir. Bundan besh yuz yil avval yashab ijod qilgan buyuk o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy bolani «mehri anbar» - uyni yoritadigan va oilaga baxt-quvonch keltiradigan nur deb hisoblagan edi. Navoiy bolalar oilada va maktabda intizomli bo‘lishlari va o‘zlarining odobli ekanliklarini ko‘rsatishlari kerakligini ham ta’kidlab o‘tgan edi. Navoiy tarbiya usuli sifatida namuna ko‘rsatishga alohida e’tibor berar va kishilarni, ayniqsa yoshlarni yaxshi kishilardan o‘rganishga, ulardan ibrat olishga, ularning davrasida bo‘lish, ular bilan tez-tez suhbatlashishga chaqirar edi. U bola tarbiyasida ota-onalarning ibrati to‘grisida shunday yozadi: Farzand ato kullugin chu odat qilgay, 16kichik jamiyat deyish mumkin. Har bir jamiyat a’zosi oila bag‘rida voyaga yetadi, ijtimoiy munosabatlarni o‘zlashtiradi va insoniy fazilatlarni namoyon etadi. Barkamol insonni shakllantirish, uni hayotga, mehnatga tayyorlash oilaning muqaddas vazifasidir. Oilani mustahkamlash jamiyat barqarorligi va qudratining muhim shartidir. Shu boisdan ham davlat oilani o‘z himoyasiga oladi. Oila qanday bo‘lsa, jamiyat ham shunday bo‘ladi. Mamlakatimizda milliy mustaqillik yillarida ma’naviyat sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar, avvalo, oila qadriyatlarini eng ilg‘or an’analarini tiklashga qaratilgandir. Oilaviy tarbiya – oklada ota-onalar, vasiylar yoki katta kishilar tomonidan bolalarni tarbiyalash, yosh avlodning har tomonlama rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Oila tarbiyasida doimiy tarbiyaviy ta’sirchan kuch-oilaviy tartibdir. II Bob. Tarbiyaviy ishlarda atrof-muhit va mahallaning o‘rni. 2.1.Mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ishlarning bola tarbiyasidagi ahamiyati. 7ko‘pchilikning mehnati „singadi“. Jumladan, inson ma’lum bir oilada tug‘ilib, tarbiyalana boshlaydi. Uning kamol topishida keyingi muhim vazifa maktabning zimmasiga tushadi. Shuningdek, jamoatchilik ham bu vazifadan chetda qolmaydi. Uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan xalqimiz o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid ulkan merosiga ega. Bu meros bugungi avlodni insonparvarlik, mehr-muhabbat, oqibat, mehnatsevarlik, yuksak axloq ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Mavzuning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bоb, to‘rtta paragraf, хulоsa, taklif va tavsiyalardan ibоrat hоlda yoritib bеrilgan. Kurs ishi lоyihaishida 30 ta manbadan fоydalanilgan. Ishning umumiy hajmi 39 bеtni tashkil etadi . 15tomonidan oilaga ko‘rsatilayotgan etibor, yillarga maqom berilayotganda oilani mustahkamlash, nikohni qadriyat sifatida e’zozlashga qaratilgan chora-tadbirlar tom ma’noda yurtimizda oila va farzandlar hukumatning doimiy g‘amxo‘r ekanligidan dalolatdir. Taqdim etilayotgan konsepsiya Sila institutini yurtimizda yanada mustahkamlash, u orqali milliy istiqlol g‘oyasini fuqarolar ongiga singdirish ishlari uchun dasturulamol bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik o‘zgarishlar, yangilanish jarayonlari va islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad ozod va obod Vatan, rivojlangan fuqarolik jamiyati barpo etish, shu tarzda xalq farovonligini ta’minlash, jahon hamjamiyatidan munosib o‘rin egallash, oilaning barqarorligiga erishish ekan, Sila bag‘ishlangan konsepsiyaning vujudga kelishi o‘ta dolzarbdir. Zero, Respublikamiz o‘z iqtisodiyotini yangi bosqichga ko‘tarish, jamiyatni erkinlashtirish va demokratiyalash siyosatini izchil olib borar ekan, bizga jamiyatning negizi bo‘lgan oilalar muammolari va istiqboliga qaratilgan konsepsiya zarur. Darhaqiqat, konsepsiya O‘zbekistondagi oilalarning rivojlanishi istiqbolini tasavvur qilish, oila borasidagi ijobiy va muammoli masalalarni oldindan bashorat qilish uchun, mavjud muammolarning sabab va omillarini belgilab olish uchun ham xizmat qiladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki «Oila» konsepsiyasini yaratish va bu bilan bog‘liq ishlarning dolzarbligi hamda bajarilishining maqsadga muvofiqligi mustaqillik yillarida Respublika rahbari I.A.Karimov tashabbusi bilan yillarga berilgan maqomlar doirasida amalga oshirilayotgan davlat dasturlarining oilani, ona va bolani ijtimoiy muhofaza qilishga qaratilganligi, hukumat tomonidan oila manfaatlariga ajratilayotgan sarmoyalarning amalda oqlanishi zarurati bilan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 5 fevral 6-sonli «Ona va bola» Davlat dasturi to‘g‘risidagi qarorida belgilangan vazifalarning muhimligi va dolzarbligidan ham kelib chiqadi. Oila va jamiyat – mohiyatan bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, oilada jamiyatning tub mohiyati va muammolari o‘z aksini topadi. Shuning uchun ham oilani 3KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo‘lini tanlagan mamlakatimizda oila, mahalla va ta’lim muassasasi hamkorligi va unda shaxs tarbiyasiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi milliy qadriyatlar yil sayin qadr topib, nufuzi oshib bormoqda. Buning asosiy sababi davlatimiz tomonidan ijtimoiy institutlarga har tomonlama e’tibor qaratilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan mustaqillik bergan imkoniyat tufayli qo‘lga kiritilgan milliy qadriyatlarning qayta tiklanayotganligidir. Shu ma’noda olib qaralganda, ijtimoiy inostitutlar va uning muammolari bo‘yicha ilmiy asoslangan tadqiqotlarning yuzaga kelishi dolzarb ahamiyatga molik bo‘lib qolaveradi. Yosh avlodni tarbiyalashdek buyuk ishga Prezidentimizning ta’lim sohasiga alohida e’tiborlarini qaratganliklari har bir fan o‘qituvchisidan o‘z faoliyatiga jiddiy yondashishini talab etmoqda. Davlatimiz rahbarining qator qarorlari asosida yoshlar bilan ishlash negizida mahalla maktab va oilaning o‘rni haqida fikr yuritilgan. Jamiyat rivojlanishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo lgan yosh avlodniʻ har tomonlama barkamol, yetuk mutaxassis sifatida tarbiyalash, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan boy ma`naviyma`daniy merosni o rganish va ulardagi ilg`or ʻ g`oyalar va qarashlardan hozirgi zamon yoshlar ta`lim-tarbiya jarayonida foydalanish yo llari dolzarb pedagogik muammo hisoblanadi. ʻ Manaviy tarbiya ta’lim-tarbiyaning muhim qismlaridan biri sifatida talaba- yoshlar ruhiy olamining shakllanishida, hayotiy pozitsiyalarining mustahkamlanishida, ularning ijtimoiy faolligining o‘sishi va ixtisoslik bilimlari hamda umumnazariy tayyorgarligining oshishida asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Insoniyat tomonidan to‘plangan behisob manaviy boyliklardan bahramand bo‘lish, ularni o‘zlashtirish yoshlarda vatanparvarlik, insonparvarlik, bag`rikenglik, vijdon, iymon-e’tiqod, or-nomus, mardlik, jasorat, mehr-oqibatlilik, fidoiylik kabi qadriyatlarning shakllanishiga yordam beradi. 6yangilab hayotga tatbiq etishni taqazo qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilanganidek,Oila jamiyatimizning asosiy bo‘g‘inidir. Haqiqatan ham oila bu jamiyatni tashkil etuvchi katta kuchdir. 2012 yilga mamlakatimiz rahbari tashabbuslari bilan Mustahkam oila yili deb nom berilishi va shu asosda azal-azaldan hayotimizning tayanchi va suyanchi bo‘lib kelgan, jamiyatimizning hal qiluvchi bo‘g‘ini bo‘lmish oila institutini yanada rivojlantirishga qaror qilishi hayot abadiyligini, har qaysi insonning baxtu saodati, kelajagi, orzu-intilishlarini mujassam etadigan oilani yanada mustahkamlash va farovonligini oshirish, bu borada olib borayotgan barcha ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarishdek olijanob rejalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgani hammamizga yaxshi ayon. Oilalarning mustahkamligi va turmushning obodligi kelajak avlodning komil inson bo‘lib yetishi uchun tayanch hisoblanadi. Kurs ishining pr е dm е tini ― Oila – tarbiya o‘chog‘i. Oila – jamiyat negizi har bir insonda ilk yoshligidan boshlab ongida shakllanadigan barcha insoniy fazilatlar, ezgu niyat, maslaklar, qadriyatlar takomil topadigan, mafkuraviy va ma’naviy tarbiya amalga oshiriladigan muhitdir. O‘zbek oilasi o‘zida ko‘p asrlik mustahkam ma’naviy qadriyatlarimiz ravnaq, topadigan shunday maskanki, uning barqarorligi va mustahkamligi jamiyatimiz rivojining m uhim omillaridan biridir. Agar oiladagi muhit sog‘lom bo‘lsa, unda kamol topayotgan yosh avlod qalbi va ruhiga shu xususiyatlar, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, milliy istiqlol g‘oyasini singdirish uchun qulay sharoit yaratilgan bo‘ladi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Tadqiq о t natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati shundan ib о ratki, izlanishlar jarayonida jamlangan tahliliy, a х b о r о t va b о shqa mat е riallar yoshlardagi. Oila, maktab, mahalla hamkorligining shaxs ma’naviyatini shakllantirishdagi o‘rni Inson atalmish zotning tug‘ilib, kamolga yetishi uchun ozmuncha vaqt yetmaganidek, uning shaxs sifatida kamol topishida, shu yurt, qolaversa, oilasiga sodiq farzand bo‘lib voyaga yetishiga 38FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 2020. 2. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun. O‘RQ-637-son. 2020. 23 sentyabr. 3.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi PF-5106-son Farmoni. 2017. 5 iyul. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-2909-son Qarori. 2017. 20 aprel. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish va sohani rivojlantirishni yangi bosqichga ko‘tarish to‘g‘risida” PQ-3160-son Qarori. 2017. 28 iyul. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” PQ-3775- son Qarori. 2018. 5- iyun. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma’naviy axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim –tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora tadbirlari to‘g‘risida” PQ-3907-son Qarori. 2018. 14- avgust. 8. “Ta’lim tizimida ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Vazirlar Mahkamasining 736-son Qarori. 2018. 17 sentyabr. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis palatalariga Murojaatnomasi. 2018. 28 dekabr. 10. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ma`naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to`g`risida” 1059-son Qarori. 2019. 31 dekabr. 33mavjud. Bularni hisobga olmasdan turib, bola tarbiyasini oilada yaxshi yo‘ga qo‘yish mumkin emas. Buning uchun, avvalo, ota-onalarning o‘zlari tarbiyalangan bo‘lishlari lozim. Ota-onalarning butun xayoti, ularning fuqorolik qiyofasi, ma’naviy dunyosi bola tarbiyasining negizini tashkil etadi. Zotan, ota-ona bolalari uchun aziz va muqaddas kishilardir. Shu sababli ularga taqlid qiladilar, ularga o‘xshashga intiladilar. Oiladagi tarbiyani yuqoridagi xususiyatlarini hisobga olish, bolani, axloqiy jixatdan tarbiyalashda, milliy axloqiy qadriyatlardan foydalanishning mohiyatiga, ularning o‘ziga xosligi va ahamiyatini tahlil qilishga yordam beradi. Milliy mustaqillik sharoitida jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar tarbiyaviy ravishda va qonuniy tarzda xalqning ravnaqiga yo‘l ochdi, mustaqillikni mustahkamlashga samarali ta’sir ko‘rsatdi. Natijada, bu tarixiy jarayonlar oilada bola tarbiyasida ham o‘z aksini topa boshladi. Buning uchun ota-onalarning o‘zida milliy qadriyatlarga nisbatan munosabat o‘zgarmogi lozim. Ular bolalarni ota-bobolarining pand-nasixatlari, o‘gitlari, tajribalari asosida eng yaxshi va oliyjanob an’analar ruhida tarbiyalab kelganlar. Ularning dono fikrlari, turmush saboqlari davrlar g‘alviridan o‘tib, saralanib bizgacha yetib kelgan. Lekin hozirgi kunda o‘zbek oilalarida bola tarbiyasi borasida salbiy holatlarni uchratish mumkin. Masalan: ayrim ota-onalar farzandlarni bemehrligidan nolishadi. Yomon yo‘lga kirib ketgan farzandlari xususida ko‘pchilik ota-onalarning fikrlari bir xil: « o‘z bilganidan qolmaydi, hurmat qilishni bilmaydi». Xo‘sh, o‘sha bemehr bolaning otasi yoki onasini tarbiyali desa bo‘larmikin? Ishdan so‘ng, dam olish kunlari ota choyxonada, ona mehmondorchilikda bo‘lsa. Ayniqsa, ota ham ona ham «ishbilarmonlik»ga sho‘ngib ketib, go‘yo bola haqida tinmay qayg‘urib, boshini har eshikka urayotgan bir paytda, oilada bola tarbiyasi bilan kim shug‘ullanadi? Tarbiyasi ogir bolalar ko‘payib borayotgani sir emas. Buni kelib chiqishini ichki va tashqi sabablari masjud. Ota-onasi, qarindosh-urugi bo‘la turib, gohida bolalar «bolalar uyi»ga topshirilmoqda. Qachondan beri bizning xalqimiz «bolalar uyi» degan 8I. BOB. Oila, mahalla va ta’lim muassasasining bola tarbiyasidagi o‘rni. 1.1.Oilada bolani tog‘ri tarbiyalashning asosiy shartlari. Oila, maktab, mahalla hamkorligining shaxs ma’naviyatini shakllantirishdagi o‘rni Inson atalmish zotning tug‘ilib, kamolga yetishi uchun ozmuncha vaqt yetmaganidek, uning shaxs sifatida kamol topishida, shu yurt, qolaversa, oilasiga sodiq farzand bo‘lib voyaga yetishiga ko‘pchilikning mehnati „singadi“. Jumladan, inson ma’lum bir oilada tug‘ilib, tarbiyalana boshlaydi. Uning kamol topishida keyingi muhim vazifa maktabning zimmasiga tushadi. Shuningdek, jamoatchilik ham bu vazifadan chetda qolmaydi. Uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan xalqimiz o‘zining ta’lim- tarbiyaga oid ulkan merosiga ega. Bu meros bugungi avlodni insonparvarlik, mehr- muhabbat, oqibat, mehnatsevarlik, yuksak axloq ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Har bir inson dunyoga kelar ekan, uning insoniyligi, axloq-odobi, xulq-atvori dastlab o‘z oilasida shakllanadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, yosh avlod qalbida vatanparvarlik, o‘z oilasiga mehr-muhabbat tuyg‘usini shakllantirish har bir ota- onaning, tarbiyachi-murabbiylarning Vatan oldidagi burchidir. Barkamol shaxsni voyaga yetkazish uchun, eng avvalo, oila, mahalla, maktab, jamiyat va davlat hamkorligini yuqori pog‘onada ko‘rish lozim. Oila jamiyatning asosi, mahalla — milliy qadriyatlar beshigi. „Ahil xonadonda, ma’rifatli mahallada, insonparvar jamiyatda, — deb ta’kidlagan edi Islom Karimov, — zukko yigitlar, oqila qizlar, umr bo‘yi elim deb, yurtim deb yonib yashaydigan komil farzandlar ulg‘ayadi“. 1 Oila muhiti farzand tarbiyasida eng muhim va dastlabki bo‘ g‘in hisoblansa-da, u shaxsni to‘liq tarkib toptira olmaydi. Ana shunda maktab va mahallaga ehtiyoj seziladi. Bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda o‘qish davrida ham, asosan, oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi, didiga ta’sir ko‘rsatadi. Oila a’zolarining ma’naviy birligi yoshlarni har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biridir. Oilada kundankun kamolga yetib borayotgan farzand atalmish ne’mat, eng avvalo, shu oilaning azaliy qadriyatlariga, urf- 1 Karimov I.A. «Huquq xalq e’tiqodi va buyuk kelajagiga ishonchdir» T.: «O‘zbekiston», 2000. [18] 21«Yakshanba kuni tom suvoq hashari bo‘ldi. - Normat polvon hasharga aytibdi, nuqul ertaga suv muzlaydi-yov devdim, hayriyat, ertalab tursam kun issiq ekan,- deb dadamga hazillashdi hammadan ilgari yetib kelgan Fayzi bobo. Oldinma-ketin Ergash bo-bo, Rashid aka, Musulmonqul va Said akalar, ulardan sal keyin Bosim aka kirib keldi. Eng oxiri Mumin amaki chiqdi. Hamma yig‘ilguncha usta Fayzi bobo dadam bilan qilinadigan ishlarni maslahatlashib oldi, loyni borib ko‘rdi; kerakli narsalarni tez tayyorlashni dadamga buyurdi. xasharchilar supaga o‘tirib, loviya va atirgul gulbargi solib pishirilgan sut choyni maqtab-maqtab ichishdi. O‘rinlaridan qo‘zg‘almoqchi bo‘lgan hasharchilarga: - O‘tiribsizlar-da, avval choy ichib olinglar,- deb manzirat qilgan edi, Fayzi bobo dadamni qattiq koyib berdi: - Polvon, siz odamlarning badanini sovutmang! Ular oshga emas, ishga kelganlar! Qani, turdik bo‘lma-sa! Omin!.. Fotiha o‘qilib, hamma o‘rnidan turdi. Fayzi bobo bir zumda odamlarga ish taqsimladi. Ergash bobo usta katta uyga deraza o‘rnatguncha tomga chiqib andava tortib turadigan bo‘ldi. Soli aka ham tomga loy tashishga tayinlandi. Qo‘shnimiz Mo‘min amaki keksa bo‘lgani uchun yengilroq ishga qo‘yildi; u paqirlarni loydan tozalab, tagiga oz-oz suv solib turishi kerak edi. Ustaning gapi bilan Musulmonqul aka loyxonaga tushdi, chunki faqat ugina usta boboning ko‘nglidagidek loy qila olardi. Polvonkelbatli Said aka usta aytib o‘tirmasdanoq loyni tortib olish uchun tomga chiqa boshladi. U bu vazifani baribir o‘ziga qolishini yaxshi bilardi. Axir, u haqda odamlar: «Machitning tomiga ham bir siltov bilan loy chiqargan!- deb gapirib yurishardi-da! Loyni paqirlarga solib ayvonning oldiga olib borish dadam bilan Rashid akaning zimmasiga tushdi. Usta bobo meni ham ishsiz qoldirmadi, paqirlarni ilgakka ilib yuboradigan «lavozim»ga tayinlandim. Usta bobo: «Meni nima ishga tayinlaysiz?»- deb ko‘zlarini jaltanglatib turgan Bosim akaga qarab: - Bosimboy, siz tomga chiqing! Sizga past havfli! - dedi. 3911. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston Respublikasi mahalla va oilani qo`llab-quvvatlash vazirligi faoliyatini tashkil etish to`g`risida”gi PQ 4602-son Qarori. 2020 yil 18 fevral. 12 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq ta’limi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab quvvatlash hamda uzluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4963-sonli Qarori. 2021 yil 25 yanvar. 14. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ma`naviy-ma`rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-5040-sonli Qarori. 2021 yil 26 mart. 15. Mirziyoev. SH.M. “Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga ko‘taramiz” Toshkent, “O‘zbekiston” 2017.-448 bet. 16. Mirziyoev. SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T., “O‘zbekiston”, 2017. -378 bet. 17. Karimov I. A. «Jamiyatimiz Huquqsi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin» T.: «O‘zbekiston», 1998. 18. Karimov I.A. «Huquq xalq e’tiqodi va buyuk kelajagiga ishonchdir» T.: «O‘zbekiston», 2000. 19. Karimov. I.A “Yuksak ma’naviyat –engilmas kuch”T.;“Ma’naviyat”-2008.281bet. 20. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi y о ‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – T.: О ‘zbekiston, 2015 yil. Asosiy adabiyotlar: 1. 1. R. Mavlonova, K. Xoliqberdiyev, "Pedagogika". T: "O’qituvchi nashriyoti". 2002- yil 2. R. Mavlonova, B. Normurodova, N. Rahmonqulovalarning TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI 3. Abdullayeva, O. O. (2021). Ibroyim Yusupov ijodi asosida o’quvchilarning 37 Shu o‘rnida ta’kidlash kerakki, Abdurauf Fitrat ta’kidlaganidek, “millat taqdiri mana shu millat vakillari yashagan oilaning holatiga bog‘liqdir. Qayerda oila munosabati kuchli intizomga tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va tartibli bo‘ladi”. 11 11 Demak, farzandning ertangi bilimli, yetuk, obro‘li, farovon hayotining barpo bo‘lishida, bugungi kunda oilada aynan ota-onaning o‘zi ma’naviy- huquqiy savodxon tarbiyachi bo‘lishi talab etiladi. Shuning barobarida aytib o‘tish joizki, ular o‘z farzandlarini barkamol bo‘lib voyaga yetishlari uchun jamiyat oldida javobgardir. Chunki, bolani dunyoga keltirishdan ko‘ra, uni jamiyatga nafi tegadigan, sog‘lom e’tiqodli, solih farzand qilib tarbiyalash mushkulroqdir. Buning uchun yoshlarni oilaga tayyorlash, oilalarda ijtimoiy-ma’naviy muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi holatlarning barvaqt oldini olish bo‘yicha tizimni yo‘lga qo‘yilishi lozim. 11 11 Abdurauf Fitrat. Oila. –T., 1998. – B. 8 28tarbiya bizning kelajakdagi qaygu –hasratimiz, ko‘z yoshlarimiz boshqa kishilar oldidagi, butun jamiyat oldidagi, butun mamlakat oldidagi aybimizdir”, degan fikrlarni tushunishlari kerak. O‘z bolasini tarbiyalashni shaxsiy ish deb qarab bo‘lmaydi, balki butun jamiyat oldidagi fuqorolik burchini bajarishdir. 2. Ota-onalar o‘z bolalaridan qanday kishilar tarbiyalab yetishtirishlarini, unda qanday fazilatlar hosil qilishlarini aniq tasavvur qilishlari kerak. Bolani to‘gri tarbiyalash uchun uni yaxshi bilish va tushunish kerak, buning uchun esa pedagogik bilimlar zarur bo‘ladi. Ular ota-onalarning bola xulqini to‘gri tahlil qilishga, uning tarbiyasi uchun to‘gri yo‘lni tanlashga yordam beradi. Ota-onalar bola tarbiyasida pedagoglik odobiga rioya qilishlari zarur. Pedagoglik odobi nima? Bu, bolaga bo‘ladigan munosabatda meyorga rioya qilish, ya’ni bolaning ongiga, qalbiga, shaxsiga ta’sir etadigan tarbiyaviy choralarni uning yosh xususiyatlarini, imkoniyatlarini hisobga olib mavjud sharoitga qarab tanlay bilishdir. “Pedagoglik odobi - bolani tarbiyalashdagi mohirlik bo‘lib, bunga tarbiyachilarni o‘rgatgandek ota-onalarni xhm o‘rgatish kerak. Ota-onalar o‘z xulqi, fe’l-atvorini tashkil eta bilishlari, bolaning qalbida, ongida nima kechayotganliklarini seza olishlari, shunga qarab muomala qila bilishlari lozim”. 8 Shu bilan bir katorda bolalarga talabchan munosabatda bo‘lishlari, ularda iroda, ong xulkni, o‘z xatti-xarakati uchun boshkalar oldida javob berishni tarbiyalashlari kerak. Keyinchalik borib ota-onalarning pedagoglik odobi bolalarda aks eta boshlaydi, bu avval taxlid tarzida namoyon bo‘lsa, keyinchalik esa odatga aylanadi va ular o‘rtogining muvaffaqqiyatsizligi yoki tabiiy, jismoniy kamchili ustidan kulmaydigan, kattalarning gapi va ishiga aralashmaydigan, o‘zini batartib tutib yuradigan, o‘z xulqidagi kamchiliklarni tuzatishga urinadigan bo‘lib qoladilar. Oilaning turmush madaniyati, oila a’zolarining bir-biriga xurmatli munosabati va butun oilaviy xayotni to‘gri tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Bunday betartib oilalarda tarbiyalanayotgan bolalar sekin-asta kattalarning xayot tajribalarini egallab boradilar. 8 8 Agzamxodjaeva S.S. Ijtimoiy ideal va ma’naviy hayot. - T.: ”Falsafa va huquq” instituti nashriyoti, 2007. -229 bet. [4]

Tarbiyaviy ishlarda  oila va mahallaning o‘rni

MUNDARIJA

KIRISH....................................................................................................................... 3-7

  1. BOB.  Oila, mahalla va ta’lim muassasasining bola tarbiyasidagi o‘rni......8-16
    1.  Oilada bolani tog‘ri tarbiyalashning asosiy shartlari. ................................ ... 8-13
  2. Oila, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish usullari................13-16
  3. BOB Tarbiyaviy ishlarda atrof-muhit va mahallaning o‘rni......................16-34
    1.  Mahalla bilan hamkorlikda olib boriladigan ishlarning bola tarbiyasidagi ahamiyati.......      ..16-30
    2.  Bola tarbiyasini shakllantirishda milliy qadriyatlardan foydalanish.............30-34

XULOSA.............................................................................................................. 35-36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI........................................37-39

 

Купить