Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 1.6MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 09 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

59 Sotish

Tarixiy o'lkashunoslik fanining asosiy manbalari

Sotib olish
MUNDARIJA:
KIRISH  ....................................................................................................................2
I   BOB.   O'LKASHUNOSLIK   FANINING   ASOSIY   MANBALARI   VA
TURLARI.................................................................................................................5
1.1 Fanning asosiy manbalari...............................................................................5
1.2 O`lkashunoslikning turlari ................................................................ ..............8
II   BOB.   TOPONIMIKA   VA   FANNI   RIVOJLANTIRISHDA
ARXIVSHUNOSLIKNING O'RNI.....................................................................14
2.1 Toponimika ............................... .. .................................................................14
2.2  Tarixiy o’lkashunoslikni rivojlantirishda arxivshunoslikning o’rni ....... ......18
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Birinchi   Prezidentimiz   Islom   Karimov   o‘zining
“Yuksak   ma’naviyat   –   engilmas   kuch”   asarida   yosh   avlod   qalbida   yuksak
ma’naviyatni   shakllantirishda   ta’lim-tarbiya   tizimining   o‘rni   yuksakligiga   alohida
e’tibor   qaratib   “...   farzandlarimizni   mustaqil   va   keng   fikrlash   qobiliyatiga   ega
bo‘lgan,   ongli   yashaydigan   komil   insonlar   etib   voyaga   etkazish   –   ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi   sharoitda   barcha   ma’lumotlarni   faqat   dars   mashg‘ulotlari   paytida
talabalarga   etkazish   vaqt   nuqtai   nazaridan   amalga   oshirish   mushkul   vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar   shuni   ko‘rsatadiki,   talaba   mustaqil   ravishda   shug‘ullansa   va   o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy   bilim,   ko‘nikma   va   malakalari   mustaqil   ta’lim   jarayonidagina   shakllanadi,
mustaqil   faoliyat   ko‘rsatish   qobiliyati   rivojlanadi   va   ularda   ijodiy   ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim  olishlarini  rejalashtirish, tashkil
qilish   va   buning   uchun   barcha   zaruriy   shart-sharoitlarni   yaratish,   dars
mashg‘ulotlarida   talabalarni   o‘qitish   bilan   bir   qatorda   ularni   ko‘proq   o‘z   ustida
mustaqil   ta’lim   olish   uchun   yo‘llanma   berish   oliy   ta’lim   tizimida   faoliyat   olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning   mustaqil   ishi   –   muayyan   fandan   o‘quv   dasturida   belgilangan
bilim,   ko‘nikma   va   malakaning   ma’lum   bir   qismini   talaba   tomonidan   fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
  O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2 Boshlang’ich   sinf   matematik   darslarida   ilg’or   pedagogik   texnologiyadan
foydalanib   dars   o’tilsa,   o’qitish   jarayoni   takomillashadi.   Kurs   ishi   dolzarbligi   ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar   qazishma   usuli   bilan   ish   ko`radilar.   Ayniqsa   yozuvlar   paydo
bo`lmasdan   burungi   davr   tarixini   arxeologiya   qazishmalarida   topilgan   buyumlar
to`ldiradi,   arxeologiya   qazishmasining   natijalari   matbuotda   keng   yoritib   boriladi.
Katta   qurilishlardao`tkaziladigan   er   qazish   ishlarida   arxeologiya   buyumlariga
ehtiyot   bo`lish   yuzasidan   ilmiy   tushuntirishlar   o`tkaziladi.   Arxeologiya   fani   hali
boshqa   fanlarga   qaraganda   yosh   bo`lishiga   karamasdan,   dunyoda   katta   e`tibor
qozongan   va   hammani   qiziqtirgan   fandir.   Tarixchilikning   katta   yutuqlaridan   biri
arxeologiyaga   katta   e`tibor   berganligi   bilan   belgilanadi.   Jamiyat   tarixi   ishlab
chiqaruvchi   kuchlarning   rivoji   va   shu   asosda   ishlab   chiqarish   munosabatlarining
turli   davrda   o`zgarib   borishidan   iborat   ekanligi   fanda   e`tirof   etilgach,   tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy   tuzumlarga   ajratib   davrlash   masalasi   kun   tartibiga   qo`yildi.
Tarixchilikda   butun   insonyyat   tarixi   quyidagi   davrlarga   bo`lib   o`rganiladi:   1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri.  Hozirgi  fanning aniqlashiga   ko`ra, kishilik  jamiya-ti  tarixi  bir  million yilga
yaqinlasha   boradi.   SHu   uzoq   davrning   oxirg`i   ming   yillaridangina   sinfiy   jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa   davrini,   ya`ni   sinf   paydo   bo`lgunga   qadar   o`tgan   davrni   o`z   ichiga   oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga   qarab   davrlashtirish   yo`q   edi.   O`zbekistonda,   umuman   O`rta   Osiyoda
ibtidoiy   jamoa   davri   bo`lganligiga   shubha   bilan   qaralgan   edi.   Ikkinchidan,   O`rta
Osiyoga   aholi   eron   va   Shimoliy   Hindiston   tomondan   ko`chib   kelgan,   deb   taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan,   deb   uqtirilar   edi.   Bundan   tashqari   jamoat   o`lkashunosligiga   mustaqil
ravishda   tanga   pullarni   o`rganuvchi   mutaxassislar   —   numizmatlar,   muhrlarni
o`rganuvchilar   sfragistlar,   tamg`a   (gerb)larni   o`rganuvchilar   —   geraldistlar,   tosh,
3 metall,   sopol   va   yog`ochdagi   yozuvlarni   o`rganadigan   olimlar-epigrafistlar,   eski
asbob-uskunalar   va   qurol-aslaha   hamda   shu   kabi   narsalarni   to`plovchilar   ham
uyushadi.   Maktab   o`lkashunosligi   esa   maktablarda   tarih   inson   va   jamiyat   fani
o`qituvchilarining   bevosita   rahbarligida   tashkil   qilinadi.   Maktab
o`lkashunosligining   a`zolari   V-X   (XI)   sinflarning   eng   intizomli   va   a`lochi
o`quvchilaridan   tuzilib,   ular   o`lka   materiallarini   to`rt   guruhga   bo`lingan   holda
to`playdilar.   To`plangan   arxeologik,   etnografik,   toponimik   va   arxiv   hujjatlari
maktab   o`lkashunoslik   va   tarix   muzeylarida   namoyish   qilinadi.   Maktab
o`lkashunosligi   ta`lim-tarbiyani   turmush,   ishlab   chiqarish,   yangi   jamiyat   qurish
tajribasi   bilan   uzviy   bog`liq   holda   o`rganadi.   O`qitish   jarayonida   o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs   ishi   maqsadi:   Boshlang’ich   sinflarda   arifmetik   amallarni   o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti:   U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni . 
Kurs   ishi   predmeti:   B oshlang’ich   sinflarda   a rifmetik   amallarni   o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs   ishi   tuzilishi:   Kurs   ishi   kirish,   2   ta   bob,   xulosa,   foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 
4 I BOB. O'LKASHUNOSLIK FANINING ASOSIY MANBALARI VA
TURLARI
1.1 Fanning asosiy manbalari
O`lkashunoslik   besh   asosiy   manbaga:   arxeologiya,   etnografiya,   toponimika
va arxiv hujjatlari xamda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. Qishloq, rayon,
shahar yoki viloyat hududining tarixini o`rganishda shu manbalardan birontasi ham
diqqat-e`tibordan chetda qolmasligi lozim, busiz o`lka tarixini mukammal o`rganib
bo`lmaydi.   O`sha   besh   manbadan   biri   bo`lgan   arxeologiya   to`g`risida   gap
borganda,   avvalo   maktab   tarixi   kursining   qaysi   qismida,   qaysi   sinfda   va   qanday
qilib, qachon arxeologiyaga oid materiallardan foydalanish mumkin degan savolga
javob   berish   kerak   bo`ladi.   CHunonchi,   V   sinf   tarixi   kursida   O`zbekiston
xalqlarining eng qadimgi ibtidoiy jamoa davri: odamlar to`da holda yashagan davr,
ona urug`i (patriarxat) davri, ona urug`ining rivojlanishi, kaltaminorliklar chaylasi,
ota   urug`i   (patriarxat)   davri,   temirning   tarqalishi,   sug`orishning   kelib   chiqishi
davridan   21   boshlab,   quldorlik   jamiyati,   feodalizm   davri,   nihoyat   XVIII   asrning
ikkinchi   yarmida   feodalizmning   emirilishi   va   kapitalistik   munosabatlarning
rivojlanishigacha  bo`lgan juda katta tarixiy davr  o`z ifodasini  topgan. Demak, bu
kursda   ayrim   mavhum   tarixiy   tushunchalar   haqida   o`quvchilar   ma`lum   tasavvur
hosil   qilishida,   tarixiy   faktlarni   ishonarli   qilib   tushuntirishda   arxeologiyaga   oid
materiallardan o`rinli foydalanish juda muhimdir. «Arxeologiya» so`zi lotin tilidan
olingan   bo`lib,   «arxayos»   —   qadimgi,   «logos»   —   fan,   ya`ni   qadimgi   davrni
o`rganuvchi   fan   degan   ma`noni   bildiradi.   Arxeologiya   —   o`lkashunoslik   va   tarix
fanlarining   asosiy   manbalaridan   biridir.   Dunyo   xalqlarining   bir   necha   yuz   ming
yillardan   beri   davom   etib   kelayotgan   tarixi   bor.   Lekin   shu   uzoq   tarixiy
taraqqiyotning eng keyingi 5 — 6 minginchi yillaridan boshlabgina yozma asarlar
bo`lib,   undan   avval   xalqlarda   yozuv   va   yozma   tarix   bo`lmagan.   YOzuv   paydo
bo`lgandan   keyin   xam   ko`pgina   voqealar   yozilmay   qolgan,   podsholarning
buyruqlari,   ruhoniylarning   diniy   ta`limotlari,   xazinalarning   hisob-kitoblari   hamda
turli urushlar haqidagi yozma asarlar esa o`z zamonasining ishlab chiqarish usullari
5 va   vositalarini,   xalqning   maishatini   etarlicha   aks   ettirmagan.   Demak,   qadimgi
shahar   va   qishloqlar   qazib   ko`rilganda,   u   erlardan   qadimgi   xalqlarning   uy-joy
qoldiqlari,   uy-ro`zg`or   asboblari,   zeb-ziynat   buyumlari,   e`tiqod   yodgorliklari
topiladi;   bu   narsalar   esa   yozma   tarixdagi   ma`lumotlarga   qaraganda   o`sha   davr
turmu-shini har taraflama va aniqrok, yoritib berishga yaraydi. YOzma tarix paydo
bo`lgungacha   o`tgan   bir   necha   yuz   ming   yillik   davr   tarixini   hamda   yozma   tarix
chiqqandan keyingi davr hayotini to`la o`rganish zaruriyati o`sha davr xalqlaridan
qolgan buyumlarni tekshirib ko`rishni taqozo etadi. Bunday yodgorlik buyumlarini
tekshiruvchi   fan   arxeologiyadir,   Arxeologiya   ibtidoiy   odamlar   yashagan
makonlarni,   sinfiy   davrdan   qolgan   shahar,   qishloq   va   mozorlarni   qazib   ko`rib,
tarixni   aniqlaydi.   Arxeologlar   qazishma   usuli   bilan   ish   ko`radilar.   Ayniqsa
yozuvlar   paydo   bo`lmasdan   burungi   davr   tarixini   arxeologiya   qazishmalarida
topilgan   buyumlar   to`ldiradi,   arxeologiya   qazishmasining   natijalari   matbuotda
keng   yoritib   boriladi.   Katta   qurilishlardao`tkaziladigan   er   qazish   ishlarida
arxeologiya   buyumlariga   ehtiyot   bo`lish   yuzasidan   ilmiy   tushuntirishlar
o`tkaziladi.   Arxeologiya   fani   hali   boshqa   fanlarga   qaraganda   yosh   bo`lishiga
karamasdan,   dunyoda   katta   e`tibor   qozongan   va   hammani   qiziqtirgan   fandir.
Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan
belgilanadi.   Jamiyat   tarixi   ishlab   chiqaruvchi   kuchlarning   rivoji   va   shu   asosda
ishlab chiqarish munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi
fanda   e`tirof   etilgach,   tarixni   ijtimoiy-iqtisodiy   tuzumlarga   ajratib   davrlash
masalasi   kun   tartibiga   qo`yildi.   Tarixchilikda   butun   insonyyat   tarixi   quyidagi
davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3.
Feodalizm   davri.   4.   Kapitalizm   davri.   Hozirgi   fanning   aniqlashiga   ko`ra,   kishilik
jamiya-ti   tarixi   bir   million   yilga   yaqinlasha   boradi.   SHu   uzoq   davrning   oxirg`i
ming yillaridangina sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib,
unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar
o`tgan   davrni   o`z   ichiga   oladi.   O`zbekistonda   tarix   fani   rivoj   topgunga   qadar,
birinchidan,   tarixni   ishlab   chiqarish   usullariga   qarab   davrlashtirish   yo`q   edi.
O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha
6 bilan   qaralgan   edi.   Ikkinchidan,   O`rta   Osiyoga   aholi   eron   va   Shimoliy   Hindiston
tomondan   ko`chib   kelgan,   deb   taxmin   qilinar   edi.   quldorlik   davri   ham   go`yo
bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib, so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha
O`rta   Osiyo   xalqlarining   hayotida   o`zgarish   bo`lmagan,   deb   uqtirilar   edi.   Tarixni
davrlashtirish   masalasining   qo`yilishi   tarixchilar   va   arxeologlarni   ishga   solib
yubordi.   Birinchi   besh   yillik   oxiridayoq   sobiq   SSJI   tarixini,   shu   jumladan,
O`zbekiston   tarixini   davrlashtirish   masalasi   yuzasidan   yozma   manbalarni
o`rganishga   kirishish   bilan   birga,   arxeologiya   yodgorliklarini   qazib   topishga   ham
jiddiy   e`tibor   berila   boshlandi.   Bu   ishning   boshida   Moskva,   Sankt-Peterburg   va
O`zbekiston   arxeologlari:   A.   YU.   YAkubovskiy,   G.   V.   Grigor’ev,   S.   P.   Tolstov,
M.   E.   Masson,   V.   A.   SHishkin,   YA.   g`.   G`ulomov   va   boshqalar   23   turdilar.
Birinchi   ish   O`zbekistonning   alohida   rayonlarida   arxeologiyaga   oid   qidirish
o`tkazishdan boshlandi. Masalan, 1925-1930 yillarda Samarqandda V. L. Vyatkin,
1926—1928   yillarda   Termizda   B.   P.   Denike,   1929—1930   yillarda   A.   A.
Potapovlar   Farg`ona   vodiysida   hamda   1932   —   1933   yillarda   Namangan
viloyatining   o`chqo`rg`on   rayoni   Norin   daryosi   bo`yida   elektrostantsiya   qurish
tayyorgarligi   munosabati   bilan   Sankt-Peterburg   arxeologlaridan   B.   A.   Latinin
Farg`ona   vodiysining   shimoli-sharqiy   rayonlarida;   1934   yili   Sankt-Peterburg
arxeolog   G.   V.   Grigor’ev   YAngiyo`l   rayonida;   o`sha   yili   professor   A.   YU.
YAkubovskiy   boshliq   Sankt-Peterburg   va   O`zbekiston   arxeologlari   Buxoro
viloyatining   sharqiy   qismida,   yana   o`sha   yili   arxeolog   M.   E.   Masson   boshliq
arxeologlar   Ohangaron   vodiysida   jiddiy   arxeologik   qidiruv   ishlarini   o`tkazdilar.
1936   —   37   yillarda   bu   ish   kengayib,   qadimgi   Termiz   shahrini   qazish   yuzasidan
ilmiy ishlar kuchaytirilishi bilan birga prof. S. P. Tolstov boshchiligida Xorazmda,
V.   A.   SHishkin   boshchiligida   Buxoro   viloyatining   g`arbiy   qismida   yangidan
tekshirishlar   boshlandi.   Bu   ilmiy   safarlar   katta   miqyosda   uyushtirilib,   bularning
hammasida   Moskva,   Sankt-Peterburg   va   O`zbekiston   arxeologlari   hamkorlik
qildilar. Bu ilmiy safarlar 1939 — 1940 yillarda O`zbekistonda sug`orish soxasida
xalq qurilishlari boshlanishi munosabati bilan arxeologiya kuzatishlari o`tkazdi, bu
borada Farg`ona vodiysida katta natijalarga erishildi.
7 1.2 O`lkashunoslikning turlari
O`lkashunoslik uch turga bo`linadi: 1) ilmiy, ya`ni davlat o`lkashunosligi; 2)
jamoat o`lkashunosligi; 3) maktab o`lkashunosligi. O`lkashunoslikning har uchala
turi   o`zaro   bir-biriga   aloqador   bo`lib,   biri   ikkinchisini   to`ldiradi.   Davlat
o`lkashunosligi bilan respublika tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish
hamda   ulardan   foydalanish   qo`mitasi,   muzeylar,   respublika   Fanlar   akademiyasi
qoshidagi   tarih   arxeologiya   ilmiy-tadqiqot   institutlari   shug`ullanadi.   Jamoag
o`lkashunosligi  qishloq, ovul, qo`rg`on, tuman, shahar, viloyat  hududidagi  tarixiy
obidalarni   saqlash   va   asrash   ishlariga   boshchilik   qilish   bilan   birga   joylarda
istiqomat   qilib   turgan   xalqlarning   kelib   chiqishlari   (etnogenezi),   urf-odatlarini
o`rganadi   hamda   ilg`or   mehnatkashlar,   Mehnat   qahramonlari   xotirasini
abadiylashtirish   uchun   haykallar,   mangu   olovlar,   hurmat   taxtalari   tashkil   qiladi.
Bundan   tashqari   jamoat   o`lkashunosligiga   mustaqil   ravishda   tanga   pullarni
o`rganuvchi   mutaxassislar   —   numizmatlar,   muhrlarni   o`rganuvchilar   sfragistlar,
tamg`a   (gerb)larni   o`rganuvchilar   —   geraldistlar,   tosh,   metall,   sopol   va
yog`ochdagi   yozuvlarni   o`rganadigan   olimlar-epigrafistlar,   eski   asbob-uskunalar
va   qurol-aslaha   hamda   shu   kabi   narsalarni   to`plovchilar   ham   uyushadi.   Maktab
o`lkashunosligi   esa   maktablarda   tarih   inson   va   jamiyat   fani   o`qituvchilarining
bevosita   rahbarligida   tashkil   qilinadi.   Maktab   o`lkashunosligining   a`zolari   V-X
(XI)   sinflarning   eng   intizomli   va   a`lochi   o`quvchilaridan   tuzilib,   ular   o`lka
materiallarini   to`rt   guruhga   bo`lingan   holda   to`playdilar.   To`plangan   arxeologik,
etnografik,   toponimik   va   arxiv   hujjatlari   maktab   o`lkashunoslik   va   tarix
muzeylarida   namoyish   qilinadi.   Maktab   o`lkashunosligi   ta`lim-tarbiyani   turmush,
ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi.
O`qitish   jarayonida   o`lka   materiallaridan   o`rinli   foydalanish   o`quvchilarning   o`z
o`lkasi   tarixini  bilib  olishga,   chuqur  bilim   olishga,  mustaqil   ijod  qilishga  bo`lgan
qiziqishini orttiradi va kelgusi hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi. Maktab
o`lkashunosligi   fanlar   o`rtasidagi   aloqani   mustahkamlaydi   hamda   o`qituvchi
zimmasiga   katta   mas`uliyat   yuklaydi.   U   dastur   asosida,   o`z   a`zolarining   bilim
8 darajasi   hamda   ijodiy   qobiliyatlarini   hisobga   olgan   holda   (iloji   boricha
mutaxassislarning   maslahatlari   va   ko`rsatmalari   asosida)   tadqiqot   o`tkazish
ishining   rejasi   va   ish   hajmi   hamda   uslubini   ishlab   chiqadi.   O`lkashunoslikning
butun   muvaffaqiyati   shu   ishga   raxbarlik   qilayotgan   o`qituvchining   bilimiga   va
tashkil qila olishiga bog`liq. Agar o`qituvchi o`z o`lkasini yaxshi bilsa, bu haqdagi
og`zaki va yozma manbalarni muntazam o`rganish bilan birga o`quvchilarning ota-
onalari,   keksalar,   o`lkashunoslik   tashkilotining   xodimlari   bilan   suhbatlar   olib
borib,   pedagogik   mahoratini   ishga   solsa,   o`quvchilarning   faolligi   ortib   boradi,
o`tilgan   materiallarni   to`liq   o`zlashtirish   bilan   birga   uni   hayotga   xam   tatbiq   qila
boshlaydi.   Natijada   o`quvchilarning   puxta   bilim   olish   bilan   birga   o`z   o`lkasiga
bo`lgan   mehr-muhabbati   ortadi   va   tarixiy   tasavvuri   hamda   tarixiy   tushunchasi
shakllanib boradi. 
Maktab   o`lkashunosligi   ikkiga   bo`linib,   o`quv   jarayonida   (o`quv   dasturi
asosida)   va   dasturdan   tashqari   (maktabning   tarbiyaviy   ishlar   rejasiga   asoslangan
holda) amalga oshiriladi. O`quv jarayonida (sinfda) olib boriladigan o`lkashunoslik
ishlari ham ikki maqsadni ko`zlaydi. Biri – o`z o`lkasining o`tmishini arxeologik,
etngorafik,   toponomik,   qo`lyozma   asarlar   va  arxiv   xujjatlari   asosida   o`rganish   va
o`lkashunoslik   materiallarini   bir   tizimga   solish;   ikkinchisi   —   to`plangan
o`lkashunoslik   materiallaridan   tarix   hamda   inson   va   jamiyat   darslarida
foydalanish.   Sinfda   olib   boriladigan   o`lkashunoslik   ishlariga   barcha
o`quvchilariing   ishtirok   etishi   majburiydir.   Maktabdan   tashqari   olib   boriladigan
o`lkashunoslik   ishlari,   ya`ni   sayohatlar,   arxeologik   ilmiy   safarlarda   O`zbekiston
Fanlar   akademiyasi   tarix   hamda   arxeologiya   institutining   tavsiyasi   bilangina   shu
ishga   layoqatli   o`quvchilar   ixtiyoriy   ravishda   ishtirok   etadilar 2
.   Maktab
o`lkashunosligi   tarix   hamda   inson   va   jamiyat   fanlaridan   olgan   bilimlarni
oydinlashtiradi, kengaytiradi hamda har xil fanlarning o`zaro aloqasini ta`minlaydi.
Maktab   o`lkashunosligi   tarixiy   obidalarni   saqlash   va   himoya   qilish,   qadimiy
manzilgohlarni topishda ham katta rol’ o`ynaydi. U jamoa bo`lib yashash, ishlash
2
  Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007.
9 va ijod qilishga o`rgatadi. O`quvchilarda sinchkovlik, tirishqoqlik, tevarak-atrofga
havas   bilan   boqish,   tadqiqotga   qiziqish,   Vatanni   sevish   va   uni   ardoqlash   hislari
shakllanib boradi. Darhaqiqat, maktab o`lkashunosligi o`quvchilarda o`z Vataniga
mehr  uyg`otish bilan birga, ularni  estetik ruhda tarbiyalashga xdm  munosib  hissa
qo`shadi.   Vatanga   bo`lgan   mehr   tuyg`usi   o`z   o`lkasini   o`rganishdan   boshlanadi.
Maktab   o`lkashunosligida   ana   shunday   tuyg`u   shakllanadi.   2.   Tarixiy
o`lkashunoslikning  rivojlanishi.  1917  yilga  qadar   o`lkani   o`rganish  masalasi.   Rus
olimi   M.   V.   Lomonosov   o`z   o`lkasini   mukammal   o`rganish   maqsadida   1761   yili
30 savoldan iborat javob varaqasi tuzib, aholi o`rtasida tarqatgan edi. Ayni vaqtda
bu   bilan   o`lkashunoslik   faniga   asos   solingandi.   O`lkani   o`nganish   masalasi   O`rta
Osiyo, shu jumladan O`zbekiston hududida Rossiyadan anchagina keyinroq, ya`mi
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Rus olimlari O`rta Osiyoning chorizm
tarafidan   bosib   olishidan   ancha   ilgari   bu   o`lkani   o`rganish   bo`yicha   bir   qancha
ishlar qilgan edilar. Biroq, XIX asrning birinchi yarmidagi o`lkani o`rganish, ya`ni
mahalliy   tarixchilik   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayotdagi   biqiqliqka
mos bo`lib, feodal tuzum manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Tarix fanidan feodal
sinfining   manfaatlari,   xonlar   va   ular   sulola-sining   taxtga   egaligi   va   «odilligi»ni
mafkuraviy   jihatdan   asoslash   uchun   foydalanib   kelindi.   Saroy   tarixchilari
o`zlarining   asosiy   e`tiborlarini   siyosiy   voqeliklarni   xonlarning   faoliyati   va   o`z
raqiblari   ustidan   qozongan   g`alabalarini   ko`klarga   ko`tarib   maq-tash,   saroydagi
an`analarni   tasvirlashga   qaratdilar.   CHunki   zamon   o`zi   shunaqa   edi.   Natijada   bu
davr tarixchiligining mavzui jahon tarixchiligi mavzusidan bir qadar ajralib qoldi.
X—XV   asrlardagi   mahalliy   tarixchilar   Muhammad   Narshaxiy,   Tabariy,
Rashididdin, Nizomiddin Jomiy, Abulg`ozixon va boshqalarning asarlari o`zining
mazmundorligi,   faktik   materialga   boyligi   bilan   bu   davrda   yozilgan   tarixiy
asarlardan   sezilarli   darajada   ajralib   turadi.   SHarqshunos   A.   A.   Romaskevich
Rashididdinning   «Jome   ut-tavorix»   nomli   asari   ustida   so`z   yuritar   ekan,   haqli
ravishda   bu   asar   o`zining   mazmuni   va   hajmi   jihatidan   muhimligini   ko`rsatib,   biz
bu   asardan   keyin   eron   tarixchiligida   voqealarni   bu   xilda   bayon   qilish   uchun
bo`lgan intilishni ko`rmaymiz, deb yozgan edi. Bu O`rta Osiyo tarixchiligiga ham
10 xos narsa edi. SHunday qilib, XIX asrning birinchi yarmida tarix fani ham, boshqa
fanlar   singari,   hukmron   sinfning   manfaati   uchun   xizmat   qildi.   X1X   asrning   30-
yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muhammad YOqub yozgan «Gulshan ul-muluk»
nomli   asar   o`sha   davr   tarixiy   manbalaridan   biri   hisoblanadi.   Bu   asar   fors-tojik
tilida yozilgan bo`lib, unda qadimgi zamonlardan to XIX asrning 30- yillarigacha
bo`lgan   Buxoro   amirligidagi   siyosiy   voqealar   bayoni   beriladi.   Asarda   saroy
voqeliklari,   xukmron   sinflar   tarixi,   o`zaro   urushlar,   unda   erishilgan   g`alabalar,
xonlikning   keyingi   sulolasining   genealogiyasi   (nasabnomasi)   ifodalanib,
jamiyatning   rivojlanishida   asosiy   kuch   bo`lgan   xalq   ommasining   ahvoli,   uning
tilak-orzulari, xalq harakatlari va bu harakatning tub mohiyatini yoritishga bo`lgan
intilishni   deyarli   ko`rmaymiz.   YAna   o`sha   davrda   fors-tojik   tilida   yozilgan
ikkinchi   manba   Buxoro  saroy   tarixchisi   Muhammad   Mir   Olim ning   «Tarixi   amir
Nasrullo»   nomli   asaridir.   Bu   asar   Buxoro   amiri   Nasrulloning   (1826—1860)
topshirig`i bilan yozilgan. Asar XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligida
yuz   bergan   siyosiy   voqealarni,   ichki   va   tashqi   voqeliklarni   tasvirlash   bilan
boshlanib,   amir   Nasrulloning   hokimiyatga   kelishi,   uning   dastlabki   yillardagi
davlatni   boshqarishda   tutgan   siyosati   bilan   tugallanadi.   Asarda   Buxoro
amirligidagi   1821  —   1825  yillarda  bo`lib  o`tgan  xitoy-qipchoqlar   qo`zg`oloni   va
uning bostirilishi haqida so`zlanadi. Ammo asarda qo`zg`olontshg asosiy sabablari
va mohiyati ochib berilmagan, bu tabiiy hol bo`lib, saroy tarixchisidan buni kutish
mumkin emas edi.
Yana   shu   yo`nalishda   yozilgan   tarixiy   manbalardan   biri   mulla   Ibodulla   va
mulla   Muhammad   SHariflar   tomonidan   fors-tojik   tilida   yaratilgan   «Tarixi   amir
Haydar» nomli asardir. Asarda ashtarxoniylar bilan mang`itlar sulolasi tarixi, amir
Haydarning   otasi   amir   SHoh   murodning   tug`ilishidan   boshlab,   to   amir   Haydar-
ning   o`limi   (1826)   gacha   Buxoro   amirligida   bo`lib   o`tgan   siyosiy,   ijtimoiy-
iqtisodiy   voqealarga   to`xtalib   o`tilgan.   SHu   bilan   birga,   asarda   1820   yilda   A.   F.
Negri   boshliq   Rossiyadan   Buxoroga   yuborilgan   elchilik   tashrifi   to`g`risida   xam
ma`lumotlar   berilgan'.   Muhdmmad   SHarifning   xuddi   o`sha   davrni   aks   ettiruvchi
«Toj   ut-tavorix»—(«Tarixlar   toji»)   nomli   asarida   mang`itlar   nasabnomasi,   turkiy
11 va   Mo`g`ul   qabilalari,   CHingizxon,   uning   avlod-ajdodlari,   shayboniylar,
ashtarxoniylar   sulolasining   tarixi   beriladi.   Umuman,   asar   ashtarxoniylar,   ayniqsa
mang`itlar   sulolasi   vaqtida   Buxoro   amirligidagi   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy
voqeliklarni   o`rganishda   muhim   rol’   o`ynaydi.   XIX   asrning   40-yillarida   yozilgan
yirik  tarixiy   manbalardan   biri   Muhammad  Hakimxon to`raning «Mun taxab   VI•
takorix»   nomli   asaridir.   Asarda   XVIII   asrn ing   70   millaridan   to   Qo`qon   xoni
Umarxonning vafoti  (1822), undan  so`ng taxtga o`tirgan Madalixongacha bo`lgan
davrdagi   Qo`qon   xonligi   tarixiga   doir   siyosiy   voqealar   tasvirlagan.   Hakimxon
to`ra   xon   bilan   birga   yurib,   XIX   asrning   birinchi   choragidagi   voqealarga
aralashadi.   U   saroydagi   fisq-fujur,   viloyaxlardagi   siyosiy   tortishuvlar,   xonlikning
tashqi  va ichki  siyosatini, Buxoro amirligidagi  siyosiy hodisalarni  o`z ko`zi bilan
ko`rib,   ularni   o`z   asarida   aks   ettirgan.   Ashtarxoniylardan   so`ng   taxtga   o`tirgan
o`zbeklarning   ming   sulolasi   haqida,   Umarxonning   hukmronlik   qilgan   (1810—
1822)   vaqtdagi   siyosiy   voqealar   aniq   va   izchillik   bilan   ifodalangan.   Asarning
qimmati   shundaki,   Rossiyaning   O`rta   Osiyoga   nisbatan   tutgan   siyosati   va   o`sha
vaqtdan   O`rta   Osiyoliklarning   Rossiyaga   bergan   bahosini   aniqlashda   u   muhim
o`rin   tutadi,   chunki   muallif   Rossiyada   bo`lib,   u   erdagi   hayot   bilan   bevosita
tanishgan,   Rossiya   bilan   bog`lanish   masalasida   ilg`or   fikrlarni   bayon   qilgan.
Muallif o`z asarida 1821 — 1825 yillarda Buxoroda bo`lib o`tgan xitoy-qipchoqlar
qo`zg`olonida qatnashganlarni «xoin kishilar» deb qoralaydi. Bu esa muallif tutgan
yo`lni yaqqol ko`rsatib turibdi. Qo`qon xonligi tarixiga oid manbalardan biri mulla
Avaz   Muhammadning   fors-tojik   tilida   yozilgan   «Tarix   jahonnumai»   asari   bo`lib,
o`z   ko`zi   bilan   ko`rganlarining   bayoni   xamda   tarixiy   manbalar   asosida   yozilgan
ikki kitob va geografik qo`shimchadan iborat. Asarning birinchi qismida insonning
paydo   bo`lishidan   boshlab,   to   XVI   asrgacha   bo`lgan   hukmdorlar   tarixi   berilgan.
Asarning ikkinchi qismida Qo`qon xoni Olimxon (1798-1810) va Umarxon (1810-
1822)  hukmronligi   davri  siyosati  to`liq  berilgan.  Asarda   Buxoro  amirining  xitoy-
qipchoqlar va qoraqalpoq xalqlariga nisbatan tutgan siyosati, Qo`qon xonligi bilan
Buxoro   amirligi   o`rtasidagi   munosabatlar,   rus   askarlari   tomonidan   Samarqand   va
Kattaqo`rg`on   erlarining   bosib   olinishi,   yo`l   va   imoratlar   qurilishi,   ayrim
12 voqealarning   sanalari   va   h.   k.   lar   berilgan.   SHu   bilan   birga,   asarda   1842   yili
Qo`qonda   ko`tarilgan   xo`ja   qalandar'   boshchiligidagi   qo`zg`olon,   1847   yilda
Toshkent   hokimiga   qarshi   ko`tarilgan   harakat   kabi   muhim   voqealar   xaqida   ham
so`z boradi. Asarda keltirilgan bu dalillar tarixni o`rganish uchun muhimdir. Biroq
bu xildagi asarlar o`sha davr hukmron feodal sinf mafkurasi ruhida yozilgan bo`lib,
unga tanqidiy ko`z bilan qarash talab qilinadi. Qo`qon xonligi tarixchiligida Mulla
Niyoz Muhammadning «Tarixi SHohruhiy» degan asari ham diqqatga sazovordir.
Muallifning   bu   asari   Qo`qon   xonligining   XVIII   va   XIX   asrning   70-yillarigacha
bo`lgan   tarixiga   oid   muhim   ma`lumot   beradi.   Bu   ma`lumotlar   shu   davr
tadqiqotchilari uchun juda qimmatlidir. 
Toshkentdagi   qoryog`di   mahallalik   Muhammad   Solih   Qoraxo`ja   o`g`lining
1880—1885   yillar   orasida   yozgan   «Tarixi   jadida-i   Toshkand»   («Toshkentning
yangi   tarixi»)   nomli   1200   betdan   iborat   asari   ham   juda   muhim   ahamiyatga   ega
bo`lib, u O`rta Osiyoda o`tgan uch xonlikda yozilgan tarixiy asarlardan birmuncha
farq   qiladi.   Asar   fors-tojik   tilida   yozilgan.   U   hukmdorlar   o`rtasidagi   urushlar
tarixidan   iborat   bo`lib,   ikkinchi   qismi   Qo`qon   xonligi   va   Toshkent   tarixiga
bag`ishlangan. Bunda muallifning yangicha tarix yozish niyatida ish boshlagani va
A. Kundan 
maslahatlar   olganligi   seziladi.   SHuningdek,   asarda   Qo`qonning   siyosiy   hayotida
ustunlik   rolini   o`ynagan   guruhlar   va   shaxslar,   Toshkentda   bo`lib   o`tgan   siyosiy
harakatlar,   xalq   qo`zg`olonlari,   shu   qo`zg`olonlarning   yo`nalishi   va   sabablari
haqida   (bu   masala   boshqa   hech   bir   asarda   bunchalik   yoritilmagan)   mufassal
ma`lumotlar   berilgan.   Bu   asar   yangi   davr   tarixchiligida   yangi   intilish   edi.   Asar
O`zbekiston   Fanlar   akademiyasining   SHarqshunoslik   institutida   nodir   asarlar
qatorida saqlanmoqda.
13 II BOB. TOPONIMIKA VA FANNI RIVOJLANTIRISHDA
ARXIVSHUNOSLIKNING O'RNI  
2.1 Toponimika
1917   yilga   qadar   toponimika   mustaqil   fan   sifatida   o`rganilmay,   uning
vazifasini   tarixiy   geografiya   fani   bajarib   kelardi.   Toponimika   geografik   nomlar,
kishi   ismlarini   o`rganadigan   fan   sifatida   maydonga   keldi.   Toponimikani   «zamin
tili»,   ya`ni   er   tili   deb   ham   atashadi.   Toponimika   atamasi   lotin   tilidan   olingan
bo`lib,   «topos»   —   joy,   «onom»   yoki   «onima»   —   nom,   umuman   joy   nomini
o`rganadigan   fan   degan   ma`noni   bildiradi.   Geografik   nomlar   va   zamin   qa`rida
o`rganilmayotgan   nomlar,   insonlarga   qo`yilgan   ismlar   toponimikaning   o`rganish
manbai   hisoblanadi.   Toponimika   ikki   ob`ektdan:   mikro   va   makro   toponimlardan
iborat   bo`lib,   mikrotoponimika   —   grammatik   jihatdan   mayda   ob`ektlarni,   ya`ni
«turdosh   otlarni»,   mikroob`ektlarning`   nomlarini,   makrotoponimika   esa   atoqli
otlar, ya`n yirik ob`ektlarning nomlarini  tadqiq qiladi. Hozirgi vaqtda toponimika
faqat   katta   va   yirik   ob`ektlarning:   tog`lar,   o`rmonlar,   vodiylar,   vohalar,
shaharlarning   nomlarinigina   emas,   balki   kichik   ob`ektlarning   —   mahallalar,
daralar;   jarliklar,   anhorlar,   daryo   irmoqlari,   ariqlar   va   ko`llarning   nomlarini
Geografiyaga oid atamalar turdosh otlar toponimika tarkibiga to`lig`icha kirmaydi,
ammo ular toponimikani o`rganishda katta ahamiyatga egadir. Nomsiz «ob`ekt» —
toponim   emas.   Toponimika   geografiyaga   oid   joylarni   emas,   balki   ularning
nomlarini o`rganadi. Toponimikaning tilshunoslik, tarih geografiya, arxeologiya va
boshqa fanlarga aloqadorligi uning muhim xususiyatlaridandir. Toponimikaga oid
ma`lumotlar   tadqiq   qilinayotganda   tarixiy   ma`lumotlarga,   ayniqsa   arxeologiyaga
oid   tekshirish   natijalariga   suyangan   holda   ish   ko`rish   zarur.   CHunki   toponimika
ko`pincha   tarixiy   dalillarga   va   isbotlarga   muhtoj.   Masalan,   biror   yodgorlmkning
nomini   o`rganish   uchun,   albatta,   uning   qaysi   davrda   yaratilganligini   va   nima
sababdan   shu   nom   berilganligini   tarixiy   davr   sharoiti   muhiti   nuqtai   nazaridan
tadqiq   qilish   talab   etiladi.   Tadqiqotning   yozma   manbalarga   ko`pincha
arxeologiyaga   oid   ma`lumotlarga   suyangan   holda   ish   ko`rish   usuli   nomlarning
14 qo`yilgan   davrini   aniqlashga   va   nomlarning   paydo   bo`lishini   o`rganishga   qo`l
keladi.   Bir   nomning   o`zgarishini   kuzatmoq   uchun   birmuncha   vaqt   ketadi.   SHuni
unutmaslik   kerakki,   geografik   nomlar   ijtimoiy   hodisa   bo`lib,   jamiyat   taraqqiyoti
bilan   mustahkam   bog`liqdir.   Ma`lum   bo`lishicha,   har   bir   rayon   toponimikasi
murakkab tarixiy jarayon bilan bog`liq bo`lib, er ostida ko`plab madaniy qatlamlar
mavjudligi uni siichiklab tadqiq qilishni talab etadi. Toponimika mstodologiyasiga
muvofiq   uni   fan   sifatida   o`rganish   uchun   toponimlarning   paydo   bo`lishiga   doir
ma`lumotlardan   foydalanish,   nomlarning   mavjud   bo`lgan   barcha   formalarini
aniqlash,   nom   va   atamalarni   o`sha   joy   bilan   bog`liq   holda   tanlash   va   eng
muhimlarini o`rganish zarur. 
Toponimik   asoslarga   vaqt,   manbalar   va   yo`nalishlar   bo`yicha   joylarga
aholining   ko`chishi,   o`rnashishi   kiradi.   Toponimlar   aniq   tarixiy   jarayon   bo`lib,   u
aholining   ko`chishi,   madaniy,   iqtisodiy   vatil   munosabatlari   bilan   vujudga   keldi,
so`ng   tarqala   boshlaydi.   Toponimika   jamiyatning   muomala   vositasi   bo`lgan   tilni,
uning   iqtisodiyotini,   madaniyatini   va   tarixiy   taraqqiyotini   o`rganish   jarayonida
o`sib,   rivojlanib   boradi.   Toponimik   nomlar   manbai   va   ularni   o`rganishda
qo`llanilgan   uslub   va   usullarning   to`g`riligini   aniqlash   maqsadida   yozma   va
boshqa manbalar qo`lyozmalar, akt materiallari, aholi joylashgan chegaralarni aks
ettiruvchi   bosh   (asosiy)   va   maxsus   xaritalar   hamda   ilmiy   safar   xaritalari   bilan
solishtirib   chiqiladi 3
.   Toponomikada   xam,   moddiy   va   madaniy   yodgorliklar
o`rganilganidek,   oddiydan   murakkabga,   ya`ni   bugungi   kundan   asrlar   ichkarisiga
kirib   borish   zarur.   Bilish   murakkab   dialektik   jarayondir,   chunki   bu   usul   bilan
madaniy qatlamlarning eng qadimiysidan boshlab, to navqironigacha momlarning
manbai asta-sekinlik bilan ochiladi nomlarning «yoshi» aniqlanadi. O`z navbatida
toponimik   nomlar   tarix   uchun   ham   bebaho   manbadir.   Geografik   nomlar   uzoq
muddatli bo`lib, ma`lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvoxlik beradi.
Nomlar   ma`lum   bir   aholining   hamjihatligi   yoki   tarqoqligiga   ham   bog`liqdir.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida nomlar juda kam bo`lgan, keyinchalik aholi paydo
bo`lib,   qo`yilgan   nomlar   xam   ko`p   vaqtlar   o`tishi   bilan   boshqa   nomlarga
3
  Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994
15 o`zgartirilib   yuborilgan   yoki   butunlay   yo`q   bo`lib   qetgan.   Ezma   manbalardagi
toponimikaga   oid   ma`lumotlar   tahlil   qilinganda   buni   yaqqol   ko`rish   mumkin.   Bu
noqeani   hozirgi   vaqtda   xam   aniq   ko`rishimiz   mumkin.   Ayrim   shahar   va
qishloqlarning   eski   nomlari   o`rniga   yangi   nomlar   qo`yiladi,   bu   eski   nom   nima
uchun   yo`qotildi-yu,   nima   uchun   yangi   nom   qo`yildi,   buning   sabablarini   ham
aniqlash   mumkin.   O`tmishda   esa   yangi   zamindor   (er   egasi)   paydo   bo`lishi   bilan
ko`pincha   aholi   eski   geografik   nomlar   o`rniga   shu   zamindorning   nomini
qo`yishgan.   Dialektologiyadan   farqli   o`laroq   toponimikaga   oid   ma`lumot
to`plashda,   joylarning   nomlarini   o`rganishda   aholidan   yoppasiga   so`rash   uslubi
qo`llaniladi.   Faqat   shunday   uslub   bilangina   turli   daralar,   kichik   soy   va   anhorlar,
jarliklar, ko`llar va boshqa shunga aloqador bo`lgan nomlarning miqdorini aniqlash
mumkin,   xolos.   SHunday   joylarning   hammasi   aholi   yashaydigan   joylarning
kartasiga yoki aholi joylari ro`yxatiga kiritilmagan, ehtimol kiritilmasa ham kerak.
Toponimikaning   eng   katta   xizmati   shundaki,   u   hujjatxona   hujjatlarini   sinchiklab
o`rganish,   xalq   og`zaki   ijodi   asosidagi   ayrim   tomonlar   va   nihoyat   hech   qanday
manbalarda   aks   ettirilgan   noma`lum   joylarni   bizga   ma`lum   qiladi.   Toponimikaga
oid   ma`lumotlar   yig`ishda   va   joy   nomlarining   kelib   chiqishini   o`rganishda
etnografiya   ham   katta   rol’   o`ynaydi.   Toponimikaning   ayrim   toifalari   va   tizimlari
o`rtasidagi   o`zaro   aloqalarni   o`rganish   yo`li   bilan   toponimlarni   tavsiflash
toponimik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi. Ko`pgina mutaxassis toponimistlar
mahalliy   toponimlarni   har   tomonlama   regional   tadqiq   qilishga   katta   e`tibor
beradilar.   Bunda,   albatta,   mikro   va   makro   toponimikani   o`zaro   taqqoslash   zarur.
Toponimika   vazifalarini   aniqlar   ekanmiz,   ma`lum   joyning   geografik   nomi   tarixi
to`laroq,   shu   o`lkada   yashagan   xalqlar   tarixi   bilan   bog`liq   xolda   aniqlanishini
uning   asosiy   maqsadi   qilib   olishimiz   zarur.   Bundan   tashqari,   toponimikaga   oid
tadqiqog   ma`lumotlaridan   foydalanilayotganda   o`sha   o`lka   xalqlarining   tilini
o`rganish, arxeologiya va etnografiyaga oid ma`lumotlarni hisobga olish maqsadga
muvofiqdir.   Toponimikaga   oid   tadqiqot   olib   borilayotgan   rayonning   tabiiy
geografiyasini,   o`tmish   tarixini,   til   tarixini   yaxshi   bilish   shart.   Toponimikani
o`rganishda yuqoridagilarga amal qilingan taqdirdagina tadqiqotchi o`z maqsadiga
16 erishishi mumkin. Tadqiqotni toponimikaga oid ma`lumotning yaratilgan davri va
tarixini   aniqlashdan   boshlash   kerak.   Hozirgi   vaqtda   toponimistlar   joy   nomlarini
faqat etimologik va semantik jihatdangina emas, balki so`z yasalishi jihatidan ham
tahlil   qilmoqdalar.   Antrotoponim   kishining   ismi,   familiyasi,   laqabini   (masalan,
Mahmud   Koshg`ariy,   Munis   Xorazmiy),   antrotoponimika   kishi   ismi,   shahar,
qishloq,   ovul   va   shu   kabi   joylarning   nomidan   olingan   toponimlarni   (masalan,
Toshkentboy, Qo`qonboy, Xo`jaqul, etnotoponim esa qabila, urug`-aymoq nomiga
qo`yilgan   nomlarni   (masalan,   Qozoqboy,   Qirg`izboy,   o`zbek)   o`rganadi.
Dalvarzin,   Qo`ng`irot,   Nukus,   Mitan   va   hokazolarni   istisno   qilganda,   barcha
toponimlar   ikki   va   undan   ortiq   tarkibiy   qismdan   (komponentdan)   iborat.   Bunday
qaraganda   hech   qanday   qo`shimchasiz   faqat   bir   so`zdan   iboratday   tuyuladigan
Jizzah   Qo`qon,   YOzyovon,   G`alcha   kabi   toponimlar   aslida   ikki   komponentdan
tuzilgan 4
. 
Biroq, Qarshi (saroy, qasr), Hisor (qo`rg`on), Buxero (bixara — ibodatxona),
chim   (qo`rg`on),
( yon   (bekat),   yop   (kanal)   kabi   nomlar   mustaqil   toponimlar
shaklida   uchraydi.   Ba`zan   esa   qum,   zah   supa   kabi   geografik   atamalar   ham   hech
qanday   qo`shimchasiz   toponimlar   hosyl   qilgan.   Biroq   ana   shunday   birgina
geografik   atamadan   tuzilgan   nomlar   ko`pincha   shu   toponimlarning   xalq   og`zida
qisqartirilgan   shakli   bo`lib   chiqadi.   Masalan,   Qumqishloq   deyish   o`rniga   Qum;
Zaxariq   deyish   o`rniga   Zah   Supatepa   deyish   o`rniga   Supa   deb   qo`ya   qodishadi.
Biroq hech qanday qo`shimchasiz Tol, Pidana (yalpiz), YAntoq, Tulki kabi nomlar
ma`naviy   jihatdan   aslida   bu   o`simlik   va   hayvonlarga   hech   qanday   aloqasi
bo`lmasligi,   ko`pincha   tamomila   boshqa   so`zlarning   fonetik   jihatdai   o`zgarishi
natijasida   shu   shaklni   olgan   bo`lishi   mumkip.   YUqorida   aytilganlardan   shunday
xulosaga kelish mumkin: toponimika uch printsipga asoslanadi: 1) toponimlarning
paydo   bo`lish   tarixini   o`rganish;   2)   toponimlarning   geografiyaga   oid
ma`lumotlarini   aniqlash;   3)   asosiy   qidirilayotgan   toponimlarning   barcha
nomdagilarini   ilmiy   asosda   alohida-alohida  o`rganib,   ulardan  xulosa   chiqarishdir.
Bu printsiplar qo`llanmaning muqaddimasidan to xotimasigacha yoritib borilgan.
4
  Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985
17 2.2  Tarixiy o’lkashunoslikni rivojlantirishda arxivshunoslikning o’rni
Ulka   tarixini   o`rganishda   arxeologiya,   etnografiya,   yozma   va   moddiy
madaniyat yodgorliklari bilan bir katorda arxivshunoslik, ya`ni arxiv xujjatlaridan
foydalanishning axamiyati benixoya kattadir. Arxiv xujjatlarini kidirib topish, ular
ustida   ishlash   va   olingan   ma`lumotlarni   xayotga   tadbik   kilish   bu   juda   murakkab
ishdir.   Arxivda   tashkilotlar,   muassasalar,   korxonalar,   kolxoz,   sov-xozlar,   ayrim
shaxslarning   kup   yillik   faoliyatlari   xaqida   ma`lumot   va   xujjatlar   saklanadi.   Ulka
materiallaridan   va   uning   asosiy   manbalardan   biri   bo`lgan   arxiv   xujjatlaridan
foydalanish   metodikasi   bilan   shugullanish   juda   muhim   axamiyatga   ega.   Arxiv
ishlarini   o`rganish   maktab   va   Oliy   ukuv   yurtlarida   jonajon   vatanimiz   tarixidan
ukilayotgan   lektsiya   va   seminar   mash-gulotlarida   faktik   material   bo`lib   xizmat
kiladi va maktab o`lkashunoslik muzeyini tashkil kilishda yordam beradi. Xozirgi
kunda   O`zbekiston   respublikasida   juda   kup   arxivlar   mavjud   bulib,   ularni   shartli
ravishda   2   guruxga   bulish   mumkin:   muassa   arxivlari   va   davlat   arxivlari.
Respublikamiz   xududida   faoliyat   kursatayotgan   markaziy   va   maxalliy   boshkaruv
organlari   (vazirliklar,   xokimiyatlar   va   boshkalar)   turli   tashkilotlar,   korxona   va
jamoat   tashkilotlari   xaqida   joriy   arxivlar   mavjud.bunday   arxivlar   muassasa
arxivlari   deb   ataladi.   Muassasa   arxivlarida   xujjatlar   ma`lum   muddat   saklanadi.
SHu   boisdan   bu   arxivlarda   saklanayotgan   xujjatlarning   tarkibi   uzgarib   turadi.
Belgilangan   muddatdan   sung   muassasa   arxivlaridagi   xujjatlar   davlat   arxivlari
fondlariga   topshiriladi 5
.   Muassasa   arxivlari-ning   faoliyati,   bu   arxivlarda
saklanayotgan   xujjatlarning   davlat   arxivlariga   topshirish   tartibi   tegishli   nizomlar
asosida amalga oshiriladi. Muassasa arxivlarida xujjatlar turli muddatlar davomida
saklanadi.   Xujjatlarning   saklanishi   mazkur   muassasalr   faoliyati   bilan   boglikdir.
Davlat arxivlari shaxobchalari respublikaning ma`muriy tu-zilishi nizomida tashkil
kilingan.   Respublika   davlat   arxivlari   tizismiga   kuyidagi   arxivlar   kiradi.   1.
Korakalpogiston   respublikasi   va   viloyatlar   davlat   arxivlari   xamda   ularning
joylardagi   organlari.   2.   Respublika   markaziy   davlat   arxivlari.   Xozirgi   kunda
korakalpagiston   respublikasi   Markaziy   Davlat   arxivi,   Andijon,   Buxoro,   Jizzax,
5
  SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001
18 Kashkadaryo, Navoiiy, Namangan, Samarkand, Surxandaryo, Sirdaryo, Toshkent,
Farg`ona, Xorazm  viloyatlari  Davlat  arxivlari  xamda toshknt  shaxar  davlat  arxivi
mavjud.   Joylarda   ularning   filiallari   faoliyat   kursatib   kelmokda.   Farg`ona   viloyat
davlat   arxivi   fondlari,   Farg`ona   viloyati   va   Farg`ona   shaxar   tarixini   kisman   bir
vaktlar Farg`ona viloyat tarkibiga kirgan Adijon va Namangan viloyatlari  tarixini
aks   ettiradi.   Margilon   va   Kukon   shaxarlarida   Farg`ona   viloyat   davlat   arxivning
organlari   faoliyat   kursatmokda.   Respublika   markaziy   davlat   arxivlari   tizimiga
kuyidagi   uchta  arxiv  kiradi.  1.  O`zbekiston   Respublikasi  Markaziy   Davlat   arxivi.
2.   O`zbekiston   Respublikasi   ilmiy   texnikaviy   va   meditsina   xujjatlari   markaziy
davlat   arxivi   (1962   ymilda   tashkil   etilgan).   3.   O`zbekiston   Respublikasi
kinofotofono xujjatlar markaziy davlat arxivi (1943 yilda tashkil etilgan) 
Toshkentdagi   O`zbekiston   Respublikasi   MDA   saklanayotgan   kimmat   baxo
xujjatlarning soni va moxiyati jixatidan Urta Osiy respublikalari MDA ichida eng
yirigidir.   Unda   19   asrning   ikkinchi   yarimidan   boshlab   to   xozirgi   kunimizgacha
bo`lgan   juda   kup   sonli   xujjatlar   saklanmokda.   Arxivda   Turkiston   general
gubernatorligiga   qarashli   xozirgi   O`zbekiston,   Turkmaniston,   Kirgiziston,
Tojikiston   va   Kozogiston   teretoriyasidagi   viloyat-lar   uezdlar,   volostlar   muassasa
va   korxona   xamda   xamda   tashki-lotlarning   tarixiy   faoliyatlariga   doir   barcha
xujjatlar manashu markaziy arxivda mujassamlashtiladi. Bu xujjatlarda Turkiston-
da   chor   xukmmatining   olib   borgan   mustamlakachilik   siyosati,   O`rta   Osiyo
xalqlarning   sotsial   iktisodiy   axvoli   tarixi   xaqida   ma`lu-motlar   uchraydi.   Arxivda
turkiston   ulkasidagi   chor   xukmatining   ma`muriy   tashkilotlari   faoliyatiga   doir
xujjatlar tulaligicha saklanib turibdi. Akademik V. V. 
Bartolvning   aytishicha   bosib   olingan   joylardagi   xonliklarning   kutubxonalari
va   arxiv   xujjatlarni   saklab   kolish   uchun   xech   qanday   tadbirlar   kurilmagan.   Ular
O`rta Osiyo xalqlarining madaniyat va tarixiy yodgorliklarini saklab kolishga etarli
axamiyat   bnrmaganlar.   XIX   asrning   boshlaridan   oldingi   arxiv   fondlari
saklanayotgan xujjatlar uchun tuzilayotgan kursatkich 8 bulimdan iborat. I b o` l i
m «Davlat ma`muriy boshqaruv organlari» deb ataladi. U etti bobdan iborat. 
19 V bo`lim «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan. O`rta
Osiyo   ilmiy   jamiyati   haqida   591-fondda;   Toshkent   ximiya   laboratoriyasi   73-
fondda;   1878   yili   Toshkentda   tashkil   qilingan   qishloq   xo`jaligi   va   sanoati
ko`rgazmasi   materiallari   (575-fondda);   Turkiston   qishloq   xo`jaligi   jamiyati   (103-
fondda);   Turkiston   Harbiy   okrugi   qoshidagi   astronomiya   va   fizika   rasadxonasi
xaqidagi   ma`lumotlar   (70-   fondda);   Turkiston   arxeologiya   havaskorlari   to`garggi
(71-fondda);   rus   imperator   geografik   jamiyati   Turkiston   bo`limi   (69-fondda);
imperator   SHarqshunoslik   jamiyati   Toshkent   bo`limi   (361-fondda);   Turkiston
entomolog   stantsiyasi   haqida   (231-   fondda;;   polkovnik   Serebrennikovning
Turkiston   o`lkasi   haqida   to`plagan   hujjatlari   (715-fondda);   Turkiston   o`lkasidagi
oliy   va   o`rta   maktablarni   boshqaruv   haqidagi   hujjatlar   (47-   fondda);   Sirdaryo
viloyati   xalq   o`quv   yurti   direktori   haqida   (48-   fondda);   Toshkentdagi   8   yillik
erkaklar   gimnaziyasi   (50-   fondda);   Toshkentdagi   real   bilim   yurti   (64-fondda):
Toshkent harbiy gimnaziyasi (51-fondda); Toshkent savdo bilim yurti (56-fondda);
Toshkentdagi   birinchi   xotin-qizlar   gimnaziyasi   (52-fondda);   Toshkentdagi   rus-
tuzem   maktabi   (61-fondda);   Toshkentdagi   birinchi   razryadli   quyi   qishloq
gidrotexnika   maktabi   (65-   fondda);   O`rta   Osiyo   temir   yo`l   Bosh   boshqarmasiga
qarashli   Toshkent   temir   yo`l   bilim   yurti   (254-   fondda);   Samarqand   xotin-qizlar
gimnaziyasi (55-fondda); Skobelev xotin-qizlar xalq kutubxonasi (267- fondda) va
Turkiston   xalq   muzeyi   haqidagi   hujjatlar   Markaziy   arxivning   72-   fondida
saqlanmoqda. VI bo`lim «Jamoat tashkilotlari» deb nomlangan va bu hujjatlar 596,
27, 81, 268, 611, 34, 8, 595, 76, 490 va 279- fondlarda saqlanmoqda. VII bo`lim
«Diniy nazorat fondi» deb nomlangan. Bu haqdagi ma`lumotlar arxivning 182, 85-
fondlarida saqlanmoqda 6
. Ko`rsatkichga ilova sifatida VIII bo`limda geografik va
shaxsiy   ko`rsatkichlar,   sharq   tillaridagi   ayrim   so`z   va   terminlarga   izohlar   ham
berilgan. O`zbekiston Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan bu bebaho hujjatlar
XIX asrning ikkinchi yarmidan to XX asrning boshlarigacha bo`lgan O`rta Osiyo,
shu   jumladan,   o`zbek   xalqlari   tarixini,   ayniqsa   jonajon   o`lka   tarixini   o`rganishda
katta manba bo`lib xizmat qiladi. Arxiv ishlari, uni tartibga solish va rivojlantirish
6
  Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari, 1985
20 faqat 20- yillardan keyingina to`liq amalga oshirila boshlandi. Dastlabki kunlardan
boshlab   arxiv   ishlarini   tartibga   solish   va   qayta   qurish   tadbirlari   amalga   oshirildi.
1918   yil   1   iyunda   sobiq   Sovet   hukumatining   «RSFSRda   arxiv   ishlarini   qayta
qurish   va   markazlashtirish   to`g`risida»   deb   chiqargan   dekreti   asosida   Turkiston
ASSRda,   so`ng   O`zbekiston   SSRda   ham   arxiv   ishlari   qayta   ko`rib   chiqildi   va
markazlashtirildi. 1931 yil 20 mayda O`zbekiston Markaziy Ijroiya Qo`mitasining
qaroriga   asosan   O`zbekiston   SSR   Markaziy   davlat   arxivi   tashkil   etildi.   O`sha
paytgacha 20 — 30- yillarga doir hujjatlar O`zbekiston SSR Markaziy arxiv ishlari
boshqarmasining   xar   xil   sektsiyalarida   saqlanib   kelinar   edi.   Tarix   va   madaniyat,
yuridik   va   iqtisodiy   bo`limlardagi   122   ta   fonddagi   188   710   ta   (ed.   xr.)   ish   yoki
hujjat 1926 yilga qadar arxiv ishlari boshqarmasining 3 sektsiyasida saqlanib keldi.
1924 yili O`rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishi o`tkazilishi munosabati bilan
Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm Sovet Xalq Respublikalari tugatilib, ularning
o`rnida   O`zbekiston   SSR   tashkil   topgach,   soha   arxivlaridagi   barcha   hujjatlar
O`zbekiston   Markaziy   davlat   arxiviga   topshirildi   va   arxiv   fondlari   shu   hujjatlar
hisobiga   boyidi.   SHundan   so`ng,   O`zbekiston   SSRning   barcha   tashkilotlaridagi
hujjatlar muntazam ravishda Markaziy arxivga kela boshladi. Ministrlar Sovetining
1958   yil   20   noyabrdagi   750-   sonli   qaroriga   asosan   Markaziy   Davlat   arxivi   qayta
tuzilib,   uning   fondlari   asosida   o`lkani   industrlash   bo`limi   tashkil   qilindi.   1959
yilning 1 yanvariga kelib bu bo`limdagi fondlar soni 1527 taga va undagi hujjatlar
soni 503 604 taga etdi. Bu esa O`zbekistonda arxiv ishlarining nihoyatda rivojlanib
ketayotganligidan   darak   beradi.   Hozirgi   kunda   juda   ko`p   sonli   hujjatlar   tartibga
solingan, chiroyli qilib tematika asosida batartib taxlab qo`yilgan har  bir fonddan
xech qiynalmay foydalanish mumkin bo`lgan ko`rsatkichlar, har bir mutaxassislik
bo`yicha   maxsus   sistematik   kataloglar   tuzib   chiqilgan.   Har   bir   fondga   obzorlar
berilgan.   Xullas,   arxivda   saqlanayotgan   juda   ko`p   va   turli-tuman   sohalarga,
tarmoqlarga   bo`lingan   bu   xujjatlardan   kerakligini   osongina   topib   foydalanish
imkoniyati   yaratilgan.   Bu   bo`limda   Turkiston   ASSR,   Buxoro   va   Xorazm   Xalq
respublikalari  va  O`zbekiston   SSRning  tashkil  topgan  davrdan  boshlab  to  hozirgi
kungacha   bo`lgan,   davlat,   jamoat   va   kooperativ   muassasalari,   respublika
21 ahamiyatiga   molik   bo`lgan   tashkilotlar:   sud   va   prokuratura   organlari,   ilmiy-
tadqiqot,   o`quv-tarbiya,   madaniy-maishiy,   ma`rifat   va   maorif,   kasaba   soyuz   va
jamoat tashkilotlari hamda ayrim shaxsiy fondlar ham mavjud qilingan. Bular esa
arxivda   saqlanayotgan   fondlarning   ma`no   va   mazmunini   ochib   beradi,   hujjatlarni
o`rganuvchilarga   qulaylik   tug`diradi.   Ko`rsatkich   8   bo`limdan   iborat   bo`lib,   ular
tarmoqlar va sohalarga moslashtirilgan. Har bir bo`lim va boblarda voqealar tartib
bilan  tavsiflangan  va  xronologiyaga  asoslangan.  Ko`rsatkichda   ayrim  fondlarning
ilmiy   jihatdan   muhimligigni   aks   ettiruvchi   individual   xarakteristikalar   ham
berilgan 7
.   Har   bir   individual   xarakteristika   to`rt   qismdan,   ya`ni   fondning   nomi,
fond   haqidagi   spravka-ma`lumotlar,   fondning   tashkil   qilingan   vaqti   va
materiallarning   sahifalari,   fond   materiali   haqida   annotatsiya   qismlardan   iborat.
Ma`lumotnomadan   fondning   raqami,   fondi   saqlanayotgan   ishning   hdjmi,   hujjat
yozilgan   yil,   ilmiy-axborot   apparatlarining   hammasi   ko`rsatkichga   kiritilgan.
Annotatsiyalar   fond   materiallarining   asl   mohiyatini,   qisqacha   mazmunini,
faolligini   ochib   beradi.   O`zbekiston   Respublikasi   Markaziy   Davlat   arxivining
«Turkiston ASSRning tashkil topishi» degan bo`limidagi fondlarni, shu davr uchun
nashr qilingan Ko`rsatkich bo`yicha ko`rib va tanishib chiqamiz.
Bu hujjatlar 1917 yil fevral’ oyidan to hozirgi kungacha bo`lgan davrni o`z
ichiga   oladi.   Markaziy   arxiv   fondlaridan   joy   olgan   bu   hujjatlar   faqat   o`zbek
xalqining tarixinigina emas, balki turkman, tojik, qirg`iz, qozoq va boshqa qardosh
xalqlar tarixini ham chuqur va har tomonlama o`rganishda katta ahamiyatga egadir.
O`zbekiston   Markaziy   davlat   arxivi   fondlarida   ham   tadqiqotchilarning   qo`li
tegmagan   Turkiston   xalqlarining   1918—1920   yillarda   olib   borgan   milliy   ozodlik
va   erk   uchun   kurashlari.   Turkiston   Sho`rolar   hukumatining   Turkiston
muxtoriyatini   tan   olmaganligi,   uni   ag`darib   tashlagani   va   yo`q   qilganligi,   milliy
mustaqillik uchun kurash olib borgan Qo`qon, Andijon, Marg`ilon, Namangan kabi
shaharlar   aholisining   sho`rolar   tomonidan   shafqatsizlik   bilan   qirib   yuborilganligi,
milliy   siyosatni   amalga   oshirishda   sho`rolar   hukumatining   yo`l   qo`ygan   xatolari
natijasida   birgina   Farg`ona   vodiysida   180   dan   ortiq   shaharlarning   shafqatsizlik
7
  Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi. «O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994
22 bilan   yo`q   qilib   yuborilganligi   haqida   juda   qimmatbaho   hujjatlar   mavjud.
O`zbekiston   Markaziy   arxivi   CHilonzor   ko`chasidagi   to`rt   qavatli   hashamatli
binoda joylashgan.
O`lkashunoslik   manbalari   orasida   haqiqiy   ilmiy   va   madaniy-ma`rifiy
muassasaga   aylanib   qolgan   muzeyning   o`rni   va   axamiyati   kattadir.   U   moddiy   va
ma`naviy   madaniyat   yodgorliklarining   asl   nusxalarini,   arxeologiya,   etnografiya,
tomonimikaga oid materiallarni to`playdi, saqlaydi va ilmiy asosda o`rganib taxlil
qiladi, natijalarini esa ekspozitsiya sifatida ommalashtiradi. Yig`ilgan va muzeyda
saqlanayotgan barcha materiallar muzeyning ilmiy bazasini  tashkil etadi  va uning
ijodiy faoliyatida asos bo`lib xizmat qiladi. Mana shu manbalar asosida muzeylar
ilmiy   tadqiqot   va   ilmiy   hamda   madaniy-ma`rifiy   ta`lim-tarbiya   ishlarini   olib
boradi. 1. O`zbekiston tarixi  muzeyi  o`tmishi  haqida bir necha so`z M. T. Oybek
nomidagi   O`zbekiston   tarixi   muzeyi   Turkistonning   mashhur   olimlari   va   jamoat
arboblarining   harakati   bilan   va   bevosita   rahbarligi   hamda   yordamida   1976   yilda
tashkil   etilgan.   O`zbekiston   va   umuman   butun   Turkistonning   yodgorliklari
ko`pdan   buyon   olimlarning   diqqatini   o`ziga   jalb   qilib   kelardi.   XIX   asr   davomida
osori atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, qidiruv ishlari olib borildi. Bu sohada
P. I. Lerh N. I. Veselovskiy, V. A. Jukovskiy, V. V. Bartol’d, M. S. Andreev, V.
L.,Vyatkin,   A.   A.   Divaev,   L.   A.   Zimin,   V.   A.   Kallaur,   E.   F.   Kal’,   B.   N.
Kastal’skiy, A. L. Kun, N. P. Ostroumov, N. N. Pantusov, A, A. Semyonov, E. T.
Smirnovlar   to`plagan   materiallar   O`zbekiston   (Turkiston)ning   qadimiy
yodgorliklarini hisobga olish, ta`riflash va tekshirish ilmiy muassasalari: Imperator
arxeologiya komissiyasi, Rus arxeologiya jamiyatining SHarq bo`limi, shuningdek,
1903   yil   aprelda   tashkil   qilingan   o`rta   va   SHarqiy   Osyyo   tarixiy,   arxeologiya,
lingvistika   va   etnografiya   jamiyatlarining   qimmatbaho   materiallari   hamda   rus
havaskor   kollektsiyachilari:   Barshchevskiy,   Vyatkin,   Dobrosmislov,   Kastal’skiy,
Komarov,   Petrov-Borzna,   Poslovskiy,   Stolyarov,   Terent’ev,   Trofimov   va
boshqalar   to`plagan   ko`pdan-Ko`p   ajoyib   materiallar   bu   muzeyning   asosiy
fondlarini   tashkil   etadi.   Muzeyini   tashkil   qilishda   A.   P.   Fedchenko   faol   ishtirok
23 etgan.   U   tabiiyot   antropologiya   va   etnografiyaga   oid   materiallar   to`plagan.   Bu
materiallar   dastlabki   eksponat   sifatida   muzeyga   qo`yilgan.   Fedchenko   vafotidan
so`ng bu ishga N. A. Severtsev, I. V. Mushketov, V. F. Oshanin kabi mashhur rus
olimlari   katta   hissa   qo`shdilar 8
.   Birinchi   mahalliy   arxeolog   Akrom   polvon
Asqarovning xizmatlari ham kattadir. Akrom  polvon Asqarov o`zi to`plagan juda
ko`p   ajoyib   yodgorliklar   (faqat   tanga-chaqalardan   15   mingdan   ko`prog`ini   mana
shu muzeyga topshirgan) muzey fondini ancha boyitgan. Umuman, bu muzeyning
ochilishi   va   uning   faoliyati   o`lkaning   madaniy   hayotida   muhim   voqea   bo`ldi.
Muzey   eksponatlari   xalqaro   ko`rgazmalarda   namoyish   qilindi,   unda   tuzilgan
kataloglar esa hozircha o`z ahamiyatini yo`qotgan emas. 
Asrimizning boshlarida, ya`ni 20- yillardan keyin bu muzey haqiqiy ilmiy va
madaniy-ma`rifiy   muassasaga   bo`lib   qoldi.   Muzey   jamoasi   O`zbekiston
xalqlarining   qadim   zamonlardan   buyongi   tarixini   o`rganish   yuzasidan   ilmiy
tekshirish ishlari olib bormoqda. Muzey fondi 
respublikaning   hamma   viloyatlariga   yuborib   turiladigan   arxeologiya,   etnografiya
ilmiy safarlarining materiallari bilan doimiy ravishda boyitilmoqda. Hozirgi vaqtda
muzeyda   40   mingdan   ortiq   arxeologiyaga   oid   eksponatlar,   44   ming   qadimgi   pul
nusxalari,   10   mingdan   ortiq   turli-tuman   etnografiyaga   oid   buyumlar,   2   mingdan
ortiq   noyob   yodgorlik   buyumlar   mavjud.   Muzey   fondidagi   materiallar   orasida
qo`shni   respublikalar   —   Turkmaniston,   Tojikiston   va   Qirg`izistonga   taalluqli
ma`lumotlar ham ko`p. Muzeyda asosan materiallarning asl nusxalari, shuningdek,
maketlar,   badiiy   va   grafik   tasvirlar,   chizmalar,   diagrammalar,   rasmlar   qo`yilgan.
eksponatlar   orasida   noyob   narsalar   ko`p.   1917   yildan   keyingi   davr   xronologik
ravishda 1965 yilgacha ko`rsatilgan. Muzey 1967 yilda XIX asrning me`morchilik
yodgorliklaridan   biri   hisoblangan   binoga   ko`chdi.   Bu   binoda   1919   yilda   Butun
Rossiya   Markaziy   Ijroiya   Qo`mitasi   va   RSFSR   Xalq   Komissarlari   Sovetining
Turkiston ishlari bo`yicha komissiyasi (Turkkomissiya) ishlagan edi. Bu binoda 45
ta   zal   bo`lib,   ularda   7   mingdan   ortiq   eksponat   joylashtirilgan.   Bu   bino   arxiv
saqlashga moslab qurilgan o`ning arxiv hujjatlari saqlanayotgan xonalaridan tortib,
8
  Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998
24 to   o`quv   zaligacha   hozirgi   zamon   talabiga   javob   beradigan   qilib   jihozlangan.   U
erda   arxiv   ishini   yaxshi   biladigan   malakali   kadrlar   ishlashadi,   qanday   material
so`rasangiz   aytgan   vaqtingizda   muhayyo   qilishadi.   Uning   o`quv   zali   bilimga
tashna   bo`lgan   odamlar   bilan   har   doim   to`la.   Arxiv   hujjatlari   asosida   juda   ko`p
ilmiy ishlar qilindi. Respublikamiz hududida uch turdagi muzeylar mavjud bo`lib,
birinchi   turdagi   muzeylarga   ilmiy-tadqiqot   va   madaniy-ma`rifiy   ishlarini   olib
boradigan   muzeylar   kiradi.   Ular   bir   vaqtning   o`zida   ilmiy-tadqiqot   va   madaniy-
ma`rifiy hamda ta`lim-tarbiyaviy ishlarni olib boradi. Ikkinchi turdagi muzeylarga
faqat   bir   soha   bo`yicha   ilmiy-tadqiqot   ishlari   olib   boradigan   muzey
laboratoriyalariga   ega   bo`lgan   maxsus   muzeylar   (masalan,   O`zbekiston   Fanlar
akademiyasi  qoshidagi  bakteriologiya va mineralogiya muzeyi) kiradi va nihoyat,
uchinchi turdagi muzeylarga faqat o`quv turidagi" muzeylar kiradi. Bu muzeyning
asosiy maqsadi o`quv jarayonini yaxshilashdan iborat. Muzey turlari ko`p jihatdan
unda   saqlanayotgan   kollektsiya   fondlarining   xarakteriga   va   ular   faoliyatining
yo`nalishiga bog`liqdir 9
. SHuningdek, turli fan sohalariga bo`lingan muzeylar ham
bor.   Bu   muzeylar   orasida   ko`proq   ma`lum   bo`lganlari   yoki   faqat   o`sha   sohd
mutaxassislarigagina   ravshan   bo`lgan   ma`lum   tarmoqni   aks   ettiruvchi   muzeylar
ham   mavjud.   Masalan,   Toshkentdagi   M.   T.   Oybek   nomli   O`zbekiston   tarixi
muzeyini,   Tasviriy   san`at   muzeyini   Alisher   Navoiy   nomli   adabiyot   muzeyini,
Turkiston   Harbiy   Okrugi   muzeyini,   Tabiatshunoslik   muzeyini   ko`pchilik   omma
yaxshi   biladi,   ammo   arxeologiya,   etnografiya,   harbiy-tarixiy,   memorial,   regional,
san`atshunoslik,   texnik   muzeylarni   ko`proq   o`sha   soha   mutaxasisslari   biladilar.
Bulardan   tashqari   yana   Toshkentda   murakkab   va   kompleks   sohali   muzeylar   xam
mavjud.   Toshkentdagi   mavjud   muzeylar   o`zbek   va   boshqa   qardosh   xalqlar
tomonidan   tashkil   etilgan   turli-tuman   sohalarning   uzoq   o`tmishdan   to   hozirgi
kunga   qadar   bo`lgan   rivojlanishini   ko`rsatish   bilan   bir   qatorda,   O`rta   Osiyo
xalqlarining, shu jumladan, o`zbek xalqining ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm
davridagi   hamda   1917   yilgacha   bo`lgan   davrdagi   hayot   yo`lini   aks   ettiruvchi
eksponatlar   bilan   birga   to`ntarishdan   keyingi   Turkistonda   Sho`rolar
9
  Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007.
25 hokimiyatining   o`rnatilishiga   doir,   fukarolar   urushi   xalq   xo`jaligini   qayta   tiklash,
mamlakatda   elektrlashtirish   rejasining   amalga   oshirilishiga   doir   materiallar   ham
muzey eksponatlari ichida joy olgan. Hozirgi kunga qadar shu materiallar asosida
200   dan   ortiq   dissertatsiya   yoqlandi.   O`zbekiston   Fanlar   akademiyasi   tarmx   va
arxeologiya instituti ilmiy xodimlari to`rt jildli «O`zbekiston SSR xalqlari tarixi»ni
arxiv hujjatlari asosida yaratdilar 10
. «O`zbekiston xalqlari tarixi» ning uch jildligini
yaratishda   ham   arxiv   hujjatlaridan   keng   foydalanadilar.   Nashrdan   chiqqan
ko`pgina   yirik   ilmiy   ishlar   shu   arxiv   hujjatlaridan   foydalangan   holda   maydonga
keldi.   O`tgan   davrda   o`zbek   xalqi   erishgan   yutuq   va   kamchiliklar   haqida
ma`lumotlar   olishda   arxiv   materiallaridan   juda   ko`p   foydalanildi   va   yirik   ilmiy
ishlar   qilindi.   Arxiv   hujjatlaridan   foydalanish   va   o`rganishga   bo`lgan   qiziqish
kundan   kunga   ortib   bormoqda.   Hozirgi   kunlarda   pedagogika   institutlarining   tarix
fakul’tetlariga «O`lkashunoslik» kursining kiritilishi talabalarning arxiv hujjatlarini
o`rganishga bo`lgan qiziqishini yanada kuchaytirdi. Ko`pgina talabalar o`zlarining
kurs ishlari va diplom ishlarini mana shu arxiv materiallari asosida yozmoqdalar.
10
  SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001
26 27 XULOSA
28 O`zbekistonning   mustaqil   rivojlanish   yo`liga   kirishi   uning   xalqlari   tarixida
muhim   inqilobiy   ahamiyatga   ega   bo`ldi   va   ijtimoiy   taraqqiyotda   katta   burilish
yasadi.   Shu   munosabat   bilan   respublikamizning   nafaqat   iqtisodiy,   ijtimoiy   va
siyosiy   hayotida,   ma`naviy   hayotida   ham   keskin   yangilanish   jarayoni   ro`y
bermoqda.   Bu   yangilanishda   ilmiylikka,   tariximizga,   boy   madaniy   merosimizga
qiziqish,   uni   keng,   har   tomonlama   ilmiy   va   haqqoniy   o`rganishga   intilishning
kuchaya   borishi   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Shu   jumladan   tarixiy
o`lkashunoslikni   o`rganishning   ahamiyati   va   unga   bo`lgan   talab   kun   sayin   o`sib
bormoqda.   Birinchi   prezidentimiz   I.Karimov   aytganlaridek,   xalqimiz
dunyoqarashini   milliy   istiqlol   ruhida   isloh   qilishni   talab   qilmoqda.   Har   bir   inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi. 
Tarixiy   o`lkashunoslikning   maxsus   kurs   sifatida   oliy   o'quv   yurtlari   tarix
fakultetlariga   maxsus   kurs   sifatida   kiritilishi   bu   fanga   e`tiborining   kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat   kurilishining   xozirgi   boskichida   tarixiy   o`lkashunoslikning   roli   va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash,   ularning   madaniy   saviyasini   oshirish   uchun   ma`naviy   boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston   xududida   joylashgan   madaniy   yodgorliklarga   extiyotkorlik   bilan
munosabatda   bulish,   asrab   avaylashlari   ta`kidlab   o`tilgan.   O`lkashunoslik   kursi
ko'p   millatli   O`zbekiston   tarixini,   uning   madaniyat   yodgorliklarini   o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
29 1. Mirziyoyev  Sh.M.  Miliy   taraqqiyot  yo‘limizni   qat’iyat  bilan  davom  ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
3. Mirziyoyev   Sh.M.   Niyati   ulug’   xalqning   ishi   ham   ulug’,   hayoti   yorug’   va
kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2019.
4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild.
–T.: “O’zbekiston”. 2020.
5. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998.
6. Karimov   I.A.   Yuksak   ma’naviyat   –   yengilmas   kuch.   –T.:   “Ma’naviyat”,
2008.
7. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma).
– T., 2007.
8. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
9. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari,
1985.
10. Asqarov   A.,   Axmedov   B.A.   O‘zbek   xalqining   kelib   chiqish   tarixi.
«O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994.
INTERNET RESURSLAR
1.  www.natlib.uz  
2.  www.ziyonet.uz   
3.  www.kitob.uz
4.  www.tdpu.uz
5.  www.referat.arxiv.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi
  • Parfiya podsholigi
  • O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat
  • Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq
  • O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский