Tashkilotning strategik salohiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	238.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Ilyos Hamidov

Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024

6 Sotish

Tashkilotning strategik salohiyati

Sotib olish

“STRATEGIK MENEJMENT “
Fanidan
KURS ISHI

MAVZU: TASHKILOTNING STRATEGIK SALOHIYATI

Bajardi:
Tekshirdi:

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................3
1-BOB. STRATEGIK SALOҲIYAT TUSHUNCHASI ....................18
1.1 Strategik salohiyatning ta'rifi...........................................................18
1.2 Strategik salohiyat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi bog'liqli
.................................................................................................................25
2-BOB.TASHKILOTNING STRATEGIK SALOHIYATINI BAHOLASH
..................................................................................................................29
2.1 SWOT tahlili (Kuchli va zaif tomonlar, imkoniyatlar va tahdidlar)
……………...............................................................................................32
2.2 Tashkilotning ichki va tashqi muhitini baholash...............................39
3-BOB.TASHKILOTNING STRATE GIK SALOHIYATINI
MUSTAHKAMLASH ............................................................................52
3.1 Innovatsiyalar va texnologiyalar: yangi imkoniyatlar yaratish……..55
XULOSA ...............................................................................................60
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ...............64
2

KIRISH
Hozirgi kunda har bir sohani tog ri boshqarishda strategikʻ
menejmentning ahamiyati katta. Uning asosiy vazifalaridan biri korxonani
rivojlantirish strategiyasini amalga oshirishdir. Korxonada byudjet
tizimini ishlab chiqish uchun kompaniya ichidagi rejalarni ya’ni strategik
reja, o rta muddatli va taktik rejalarni amalga oshirishi kerak. Hozirda
ʻ
korxonalar amaliyotida strategik boshqarishning dolzarbligi ortib
bormoqda. Albatta, bu jarayon ularning vakolatini kengayishi hamda
korxonaning iqtisodiy ahvoli uchun javobgarlikning oshganligi bilan
bog liqdir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, 2021-2025-yillarda davlat
ʻ
ishtirokidagi korxonalarni boshqarish va isloh qilish strategiyasi davlat
tomonidan dolzarb masalalardan etib belgilangan [1].
Strategiya ilg or xorijiy tajribani, shu jumladan, iqtisodiy hamkorlik
ʻ
va taraqqiyot tashkilotining davlat ishtirokidagi korxonalar uchun
korporativ boshqaruv bo yicha tamoyillarini hisobga olgan holda, davlat
ʻ
ulushi mavjud bo lgan xo jalik jamiyatlari va davlat unitar korxonalarini
ʻ ʻ
boshqarish va isloh qilishning maqsadlari, vazifalari va ustuvor
yo nalishlarini belgilaydi. Zamonaviy boshqarishning sifati korxonalar
ʻ
samaradorligini belgilab beruvchi asosiy omil hisoblanadi. Shu sababdan
korxonalarga eng zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb etish
bugungi kundagi muhim vazifalardan biri sanaladi.
Har qanday korxonaning uzoq muddatli yutuqlari ishlab chiqilgan
strategiyaga bog liq bo ladi. Agar korxonaning rivojlanish strategiyasi
ʻ ʻ
bo lmasa u yoki bu xatoliklar bilan ishlab chiqilgan bo lsa, bu hol
ʻ ʻ
korxonaga bozorda barqaror va mustahkam o rin egallash uchun imkon
ʻ
bermaydi. Zamonaviy ilm-fan va amaliyot strategik rejalashtirish hamda
3

boshqarishning katta tajribasiga ega, ammo ko pgina strategiyalarʻ
haligacha tashqi va ichki muhitning o zgaruvchan shart-sharoitlariga
ʻ
moslasha olmayapti. Bu hali hanuzgacha strategik boshqarishning barcha
muammolari ham o z yеchimini topmaganligini ko rsatadi, bunday hol,
ʻ ʻ
birinchi navbatda, korxona rivojlanishi strategik barqarorligining
mexanizmlarini ishlab chiqish bilan bog liq.
ʻ
ADABIYOTLAR SHARHI
Korxonalarning strategik boshqaruvini rivojlantirish bo yicha juda
ʻ
ko plab xorijiy hamda mahalliy olimlar o z ilmiy izlanishlarini olib
ʻ ʻ
borishgan. Jumladan, xorij olimlaridan R.S.Kaplan, D.P.Norton asarlarida
strategik boshqaruv tizimida korxonaning samaradorligini oshirish va
iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish masalalari keng ko rib chqilgan [3].
ʻ
Ushbu olimlarning asosiy qarashlari strategik boshqaruv tizimini korxona
va tashkilot uchun asosiy xususiyatlarini, uning samaradorlik
ko rsatkichini baholashga qaratilgan.
ʻ
I.Ansoffning qarashlarida strategik boshqaruv tizimida korxonaning
istiqbollarini o rganish va ularga ta’sir qiluvchi omillarni baholash muhim
ʻ
o rin tutadi [2]. Uning e’tiborida korxona doim risk bilan ishlashi, uning
ʻ
uzoq muddatli faoliyati uchun prognozlar tuzish, ekstropflyatsiya usulini
qo llash zarur.
ʻ
M.Porter qarashlarida kompaniyalarning rivojlanishida
innovatsiyalarning o rni, ularni qo llash xususiyatlari, kompaniyaning
ʻ ʻ
barqaror rivojlantirilishiga faqat innovatsiyalarni doimiy ravishda joriy
etish hamda kompaniyalarning raqobat ustunligiga erishishlarida
innovatsiyaning ta’sir masalalari tadqiq etilgan [4].
Mahalliy olimlardan, R.S.Muratov, I.A.Djalolova, S.Sh.Oripov
qarashlarida esa korxona alohida obyekt sifatida qaralib, uning mazmun
4

va mohiyati, unga qo yiladigan talablar, ko rsatkichlar tizimi, moliyaviyʻ ʻ
barqarorligi va boshqaruvi masalalari atroflicha yoritib berilgan [5].
Korxonalar boshqaruvi va ularga qo yiladigan talablar, tamoyillar,
ʻ
boshqaruv shakllari baholab berilgan.
I.O.Ulashev, Sh.A.Atamuradovlarning ilmiy qarashlarida korxonalar
faoliyatini boshqarish mexanizmi muammolari, ularni yеchish bo yicha
ʻ
takliflar, boshqaruv usullari, boshqaruvda optimal variantni tanlash,
boshqaruv samaradorligini baholash kabi masalalar yoritib berilgan [6].
G.Sh.Xonkeldiyeva ilmiy izlanishlarida korporatsiyalarni boshqarish,
tashkiliy– iqtisodiy ko rsatkichlarini baholash, rag batlantirish va
ʻ ʻ
samaradorligini oshirish yo nalishlari yoritilgan [8]. Xalqaro tajribalar
ʻ
dan kelib chiqib, korporativ boshqaruvni zamonaviy usullaridan
foydalanish yo llari, milliy tuzilmalarni shakllantirish, iqtisodiy
ʻ
ko rsatkichlarni takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilgan.
ʻ
R.R.Abduraupov qarashlarida O zbekistonda xorijiy investitsiyali
ʻ
korxonalar iqtisodiy salohiyatini boshqarish mexanizmlarini
takomillashtirish bo yicha ilmiy yondashuvlarga alohida e’tibor qaratilgan
ʻ
[9].
Amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlari va olib borilgan ilmiy-nazariy
izlanishlarga qaramasdan, aynan bugungi globallashuv va demokratik
bozor islohotlari sharoitida strategik boshqaruv tizimida korxonaning
samaradorligini oshirish va iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishga ta’sir
qiluvchi omillarni baholashga qaratilgan masalalar tizimli holda yoritib
berilmaganligi korxonalarda strategik boshqaruv tizimidagi muammolarni
tadqiq etish zaruriyatini yaratadi.
TAHLIL VA NATIJALAR
5

Korxonalardagi strategik boshqaruv tizimini ko rib chiqishimiz uchunʻ
avvalambor biz strategik reja haqida tushunchaga ega bo lishimiz kerak.
ʻ
Strategik reja, bu tashkilotning maqsadli xulq-atvori konseptsiyasini
amalga oshirish, shuningdek, uning strategik majmuasini amalga oshirish
vositasi hisoblanadi. Strategik reja murakkab ichki tuzilishga ega bo lib,
ʻ
korxona faoliyatining ko p maqsadli xususiyatini aks ettiradi va reja va
ʻ
dasturlar tizimini shakllantirishni taqozo etadi. O z tarkibida strategik reja
ʻ
rasmiylashtirilgan rejalashtirish hujjati bo lib, u alohida rejalashtirish
ʻ
vazifalarida ko rsatilgan korxonaning strategik majmuasini ifodalaydi
ʻ [9].
Strategik rejaning zarur tarkibiy qismlari yordamchi rejalar, dasturlar,
smetalar, byudjetlardir. Strategik rejalar va dasturlarni amalga oshirish
vositalari joriy va operatsion rejalardir. O rta muddatli rejalashtirish tizimi
ʻ
strategik maqsadlarga erishish ketma-ketligini (strategik rejalarni amalga
oshirish bosqichlari), bozor konyunkturasining rivojlanish istiqbollarini,
iste’mol talabining prognoz qilinayotgan dinamikasini va mavjud resurs
salohiyatini hisobga olgan holda belgilashni ta’minlaydi.
Strategiyaning maqsadi davlat ishtirokidagi korxonalarni boshqarish
tizimini isloh qilish, raqobatbardosh bozor sharoitida ularning faoliyatini
takomillashtirish va tijoratlashtirish hamda davlat tomonidan har bir
korxonaga qo yilgan maqsad va vazifalarni bajarishda ularning
ʻ
samaradorligini oshirishdan iborat. Maqsadga erishish uchun quyidagilar
Strategiyaning asosiy vazifalari hisoblanadi:
● iqtisodiy o sish uchun barqaror shart-sharoitlarni ta’minlash
ʻ
manfaatlarini ko zlagan holda, davlat ishtirokidagi korxonalar tarkibi
ʻ
va tuzilmasini optimallashtirish;
6

● korxonalarning (ulardagi ulushlarning) davlat mulkida bo lishi yokiʻ
saqlanishining mezonlarini (asoslarini) belgilash;
● davlat ishtirokidagi korxonalarga nisbatan maqsadlarni belgilash
bo yicha talablarni o rnatish;
ʻ ʻ
● davlat ishtirokidagi korxonalarni boshqarish samaradorligini
oshirish, shu jumladan, boshqaruvning uzoq va qisqa muddatli
maqsadlari va vazifalarini belgilash hisobidan ularning
raqobatbardoshligi hamda investitsion jozibadorligini, korporativ
boshqaruv darajasi va axborot shaffofligini oshirish.
Strategiya aniqlik, shaffoflik, manfaatlar muvozanatini ta’minlash,
nazoratning uzluksizligi va loyihaviy yondashuv tamoyillariga asoslanadi.
Aniqlik tamoyili har bir davlat ishtirokidagi korxonaga nisbatan maqsadni
shakllantirish va belgilashni, unga erishish usullarini, boshqaruv
qarorlarini qabul qilish tartibini, hisobotni va boshqa boshqaruv
mexanizmlarini tavsiflaydi. Shaffoflik tamoyili davlat ishtirokidagi
korxonalar va ularda davlat nomidan mulkdor (aksiyador, ishtirokchi,
muassis) funksiyasini amalga oshirayotgan davlat organlari haqidagi
ma’lumotlarning ochiqligi, mavjudligi va oshkoraligini, korxonalar
haqidagi ma’lumotlarni aniqlash va hisobini yuritishni, shu jumladan,
xalqaro moliyaviy hisobot standartlarini amalga oshirish orqali
ta’minlaydi.
Korxonaning faoliyati maqsadlarini ro yobga chiqarishga o z
ʻ ʻ
mahsuloti, ishlari va xizmatlariga bo lgan ehtiyojlarini qanoatlantirish
ʻ
hamda ana shu asosda mehnat jamoasi a’zolarining ijtimoiy va iqtisodiy
manfaatlarini hamda korxona mol-mulki egasining manfaatlarini
ta’minlash yo li bilan erishiladi. Korxona to g risida tushuncha hosil
ʻ ʻ ʻ
7

qilish muhim iqtisodiy ahamiyatga ega. Bizning fikrimizcha, huquqiy
shaxs huquqiga ega bo lgan, mulkchilik huquqi yoki xo jalikni to laʻ ʻ ʻ
yuritish huquqi bo yicha o ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida
ʻ ʻ
mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni
ayirboshlaydigan, ishlarni bajaradigan, xizmat ko rsatadigan, bellashuv
ʻ
hamda mulkchilikning barcha shakllari teng huquqliligi sharoitida
amaldagi qonunlarga muvofiq o z faoliyatini ro yobga chiqaradigan
ʻ ʻ
mustaqil xo jalik yurituvchi subyekt korxona hisoblanadi.
ʻ
Yuqoridagilardan kelib chiqib, korxona o zining faoliyati davomida
ʻ
davlat, fuqarolar va yuridik shaxslar bilan ijtimoiy, iqtisodiy hamda
siyosiy munosabatlarda bo ladi va milliy iqtisodiyotning barqaror
ʻ
rivojlanishida o zining katta hissasini qo shadi.
ʻ ʻ
Hozirgi paytda korxonani rivojlantirilishiga faqat innovatsiyalarni
uzluksiz ravishda joriy etilishi bilangina erishish mumkin. M.Porter
kompaniyalarning raqobatli ustunlikka erishishlarida innovatsiyaning
rolini quyidagicha aniqlagan: “ kompaniya
raqobatdagi ustunlikni innovatsiyalar vositasida qo lga kiritadi. Ular
ʻ
yangi kiritilgan tartib-qoidalarga ham yangi texnologiyalardan, ham yangi
ish usullaridan keng ma’noda foydalangan holda yondashadilar.
Kompaniya yangiliklar tufayli raqobatdagi ustunliklarga erishganidan
keyin, bu ustunliklarni faqat muntazam ravishda yaxshilashlar yordamida
qo lda tutib turishi mumkin. Raqobatchilar innovatsiyalarni
ʻ
takomillashtirish va joriy etishdan to xtagan har qanday kompaniyani
ʻ
darhol va albatta chetlab o tib ketadilar” [5].
ʻ
Korxonaning raqobatbardoshligi deganda, iste’molchilar uchun
raqobatchilarning tovarlariga nisbatan ko proq o ziga tortuvchan bo lgan
ʻ ʻ ʻ
8

tovarlar ishlab chiqarish va sotish tushuniladi. Raqobat muhitini uzluksiz
nazorat qilib turish –ishlab chiqarishni ehtiyojlarni eng samarali usulda
qondirish uchun mo ljallangan zarur shartidir. Raqobat muhitining holatiʻ
haqidagi xulosalar, korxonaning innovatsion siyosatini ishlab chiqish
uchun asos bo ladi.
ʻ
Mohiyatan, raqobatchilar ustidan erishilgan ustunlik innovatsiyalar
hisobidan bo ladi va shuning uchun, korxona faoliyatidagi raqobatchilar
ʻ
ustidan erishiladigan har qanday ustunlikni ta’minlovchi yangi
elementlarni joriy etishga bo lgan layoqat, shu korxona
ʻ
raqobatbardoshligining zarur tashkil etuvchisidir.
Korxonaning ishlab chiqarish salohiyati qancha yuqori bo lsa,
ʻ
mahsulot ishlab chiqarishga va uning sifatiga qilinadigan xarajatlar
ulushining darajasi shuncha past bo ladi. Ishlab chiqarilayotgan
ʻ
mahsulotning, raqobatchilar tovarlarining sifatidan yuqori turuvchi sifati,
innovatsion salohiyatning moddiy ifodalovchisidir.
Iqtisodiy tizimlar rivojlanishining innovatsion turiga o tish zarurati
ʻ
tufayli yuzaga kelgan obyektiv sabablar, butun innovatsion-investitsion
jarayonda ilmiy-texnikaviy va iqtisodiy omillarning samarali ravishda
o zaro hamkorlikda ishlash muammolarini kompleks hal etilishini talab
ʻ
qiladi. Fikrimizcha, texnologik va iqtisodiy salohiyatlarni oqilona
uyg unlashtirish innovatsion-investitsion jarayonni boshqarishning
ʻ
markaziy masalasini tashkil etadi.
1-jadvalda korxonaning barqarorligiga ta’sir ko rsatuvchi omillarga
ʻ
baho berilgan. Unda korxonalardagi asosiy innovatsion yo nalishlar
ʻ
hamda innovatsiyalarni joriy qilishga salbiy ta’sir qiluvchi omillar, shu
bilan birga innovatsiyalarni ishlab chiqish hamda qo llab-quvvatlashni
ʻ
ta’minlovchi omillar tahlil etilgan.
9

Korxonalar faoliyatining barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillar tahlili
1-jadval
№ Omillar Omillar ta’siri natijalari
1 Bilim va
ko nikmaʻ Ishlab chiqarish korxonalarida aynan boshqaruv (bozor
iqtisodiyoti qonunlari)
bo yicha bilim va ko nikmalarni yetishmasligi innovatsion
ʻ ʻ
boshqaruvni joriy qilishga to sqinlik qiladi
ʻ
2 Markazlashi
sh darajasi Markazlashuv darajasining yuqoriligi quyi pog ona
ʻ
boshqaruvchilarini ijodiy
fikrlash va boshqaruvda ijodiy yondashish imkoniyatini
cheklaydi.
3 Kommunika
tsiya tizimi Kommunikatsiya tizimini yaxshi tashkil qilinmagayligi
yoki boshqaruvchini ulardan samarali foydalana olmasligi
axborot va yangiliklarni ayrim hollarda
o z vaqtida yetkazish muammosini keltirib chiqarmoqda.
ʼ
4 Shartnoma
munosabatl
ari Boshqaruvchi va xodim belgilangan vazifalarni aniq
bilmasligi va ularga amal
qilinmasligi boshqaruv jarayonini rivojlantirishga
to sqinlik qilmoqda.
ʼ
5 Innovatsiyal
arga bo lgan
ʻ
qiziqish Boshqaruvchilar tomonidan innovatsiyalarga bo lgan
ʼ
qiziqishning pastligi
ya ni boshqaruvdagi egiluvchanlik qobiliyatining kamligi.
ʼ
10

6 Rag batlantiʻ
rish Boshqaruvda rag batlantirish tizimini mukammal ishlab ʼ
chiqilmaganligi
innovatsion boshqaruvni joriy qilishga qiziqishni
pasaytiradi.
Omillarning ko pligi, ularni muayyan belgilar bo yicha tasniflanishini
ʻ ʻ
amalga oshirishga imkon beradi.
Korxonaning tashqi omillariga quyidagilar kiradi: iqtisodiyot sohasida
davlatning inqirozga qarshi qaratilgan siyosati; mamlakatdagi demografik
vaziyat; siyosiy barqarorlik; fan va texnikaning taraqqiyoti; transport
infratuzilmasini rivojlanganligi. Ichki omillar korxonaning ichki muhitida,
uning kichik tizimlarida (xodimlar, ishlab chiqarish, marketing, sotish,
moliya, tashkiliy tuzilma) shakllanadi.
Ichki omillarni boshqarish korxonaga barqarorlikni
mustahkamlashning rezervlarini aniqlash va tashqi omillar o zgargan
ʻ
taqdirda, ishlab chiqarishni tezkor ravishda boshqarish imkonini beradi.
Korxonaning tizimli rivojlanishi markazlashtirishdan
nomarkazlashtirish-gacha bo lgan bosqichlarni birin-ketinlik bilan bosib
ʻ
o tish orqali amalga
ʻ
oshiriladi. Bu shuni anglatadiki, korxonaning har bir elementi
rejalashtirilganlik, tashkillashtirilganlik xususiyatiga ega bo lib boradi.
ʻ
Mohiyatiga ko ra, korxona tomonidan boshqarishning
ʻ
nomarkazlashtirilgan sxemasiga o tish obyektga, uni boshqa holatga
ʻ
o tkazish uchun maqsadga yo naltirilgan tashqi ta’sir sifatidagi boshqaruv
ʻ ʻ
tizimini ham o zgartiradi. Noma’lum bo lgan tashqi muhit sharoitida
ʻ ʻ
11

korxona elementlarini mustaqil ravishda qarorlar qabul qilish
darajasigacha rivojlantirish – korxonaning raqobatbardoshligini
ta’minlashning zaruratidir. Boshqa tomondan, korxona tashqi muhitdagi
yaxlitlik sifatida, maqsadga yo naltirilgan rivojlanish sifatida muayyanʻ
belgilarga ega bo lishi kerak. Ularning asosiysi – boshqariluvchanlikdir.
ʻ
Korxonani rivojlantirishning tizimli boshqarilishi, shakllantirilayotgan
xususiyatlarning quyidagicha ketma-ketligida amalga oshirilishi mumkin:

rasm: Korxonani rivojlantirishning tizimli boshqarilishi 2
Korxonalarni faoliyatiga innovatsion texnologiyalarni tatbiq qilish,
strategik boshqaruv usullaridan foydalanish samaradorlik ko rsatkichlari
ʻ
hamda ishlab chiqarish hajmini oshirishga xizmat qiladi.
Tahlil natijalariga ko ra, korxonalar innovatsion faoliyatining strategik
ʻ
boshqaruvini joriy qilish uchun eng avvalo boshqaruvdagi kadrlar bilim
ko nikma malakalarini oshirish, markazlashuv darajasini kamaytirish va
ʻ
bosqichlar orasidagi ma’lumot almashish tizimiga yangi axborot
texnologiyalarini joriy qilish, boshqaruvdagi xodimlarni innovatsiyaga
bo lgan qiziqishini oshirish, rag batlantirish tizimini ishlab chiqish, har
ʻ ʻ
bir boshqaruvchini o ziga yuklatilgan vazifalarni aniq va to liq tushunishi
ʻ ʻ
hamda ularni o z vaqtida bajarishini ta’minlash, norasmiy muloqotlar
ʻ
darajasini kamaytirish xizmat qiladi [7].
Insonning ilmiy-texnik faoliyati natijasida yangi mahsulotlar ishlab
chiqarish yoki ilgari mavjud bo lgan turlarini takomillashtirish bilan
ʻ
12

bog liq bo lgan jarayon innovatsion faoliyat hisoblanadi. Innovatsiyaniʻ ʻ
joriy etish natijalari kompaniyalarga raqobatda muhim ustunlikka ega
bo lish imkonini beradiki, bu, korxona uchun muhim rag batlantiruvchi
ʻ ʻ
omil bo ladi.
ʻ
Jahon tajribasi ko rsatishicha, korxonalar ilm fandagi ilg or resurs
ʻ ʻ
tejamkor ishlanmalarni joriy qilishidan manfaatdor ekanligini,
ikkinchidan bu global tadbir natijasida respublikamiz korxonalari
salohiyatini yanada rivojlantirish orqali uning investitsion jozibadorligini
oshirish, uchinchidan, korxonalarda chuqur diversifikatsiyalash
tadbirlarini amalga oshirish orqali barqaror va sifatli tovar mahsuloti
ishlab chiqarish hamda samaradorlikni tubdan oshirish imkoniyatlarini
yanada kengaytiradi.
Korxonalar rivojlanishining SWOT tahlili 3
Kuchli tomonlari Kuchsiz tomonlari
Korxonalarni rivojlantirish
bo yicha davlat dasturlari
ʻ
ishlab chiqilganligi Korxonalarda zamonaviy xizmat
turlarini rivojlantirish
bo yicha kadrlar yetishmasligi
ʻ
Korxonalarda berilayotgan
moliyaviy imkoniyatlar Mahsulot va xizmatlarni eksport qilishda
infratuzilmalar yetishmasligi
Korxonalarda eksport
qilish imkoniyatlarining
yuqoriligi Mahsulotlarni sotish va saqlashdagi
muommolarning
mavjudligi
Imkoniyatlari Xavf-xatar yoki tahdidlar
Korxonalarda mahsulot va
xizmatlani Ichki va tashqi bozorlarda narx navoning
o zgarishi
ʻ
13

diversifikatsiyalash
imkoniyatlari
Ichki bozordan foydalanish
imkoniyatlari Jahon bozorida raqobatning kuchayishi
Xorijiy bozorlarga chiqish
imkoniyati Davlatlardagi iqtisodiy siyosiy vaziyat
o zgarishiʻ
Respublikamiz korxonalarini barqaror rivojlanishi va boshqarishni
o ziga xos jihatlari amaliyotda keng foydalanib kelinayotgan SWOT-tahlil
ʻ
asosida baholanadi (2- jadval).
SWOT-tahlil strategik rejalashtirish usuli hisoblanib, tashkilotning
ichki va tashqi muhitlardagi mavjud omillarini aniqlashga yo naltirilgan.
ʻ
Ular to rtta kategoriyaga ajratiladi, ya’ni Strengths (kuchli tomonlari),
ʻ
Weaknesses (bo sh tomonlari), Opportunities (imkoniyatlari) va Threats
ʻ
(xavf-xatarlari).
Keltirilgan jadvaldan ko rinib turibdiki, korxonalar faoliyatini
ʻ
boshqarishda kuchli tomonlar bilan bir qatorda, zaif tomonlari ham
mavjud ekan. Shuning uchun boshqaruv va xo jalik sub’ektlari rahbarlari
ʻ
bo sh tomonlarga alohida jiddiy e’tibor berishlari kerak, aks holda
ʻ
kutilgan iqtisodiy samaradorlikka erishib bo lmaydi. Oxir- oqibatda
ʻ
korxona faoliyati iqtisodiy rivojlanishning omili emas, balki uning
teskarisiga aylanishi mumkin.
Strategik Salohiyat Nima?
14

Strategik salohiyat — bu tashkilotning o'zining uzoq muddatli
maqsadlariga erishish uchun zarur bo'lgan resurslar, qobiliyatlar va
imkoniyatlar to'plamidir. Boshqacha aytganda, bu tashkilotning
raqobatbardoshligini ta'minlash va strategik maqsadlariga erishish uchun
mavjud bo'lgan barcha ichki va tashqi imkoniyatlarining yig'indisi.
Tashkilotning strategik salohiyati moliyaviy resurslar, texnologiyalar,
inson resurslari, brendning qadri, boshqaruv qobiliyatlari va boshqa
muhim omillarni o'z ichiga oladi.
Strategik Saloҳiyat va Tashkilot Muvaffaqiyatining O'rtasidagi
Bog'liqlik
Strategik salohiyat va tashkilot muvaffaqiyati o'rtasida bevosita
bog'liqlik mavjud. Tashkilot muvaffaqiyatiga erishish uchun unga
zarur bo'lgan barcha resurslar va qobiliyatlar mavjud bo'lishi kerak.
Strategik salohiyat tashkilotning bozor talablariga moslashish,
innovatsiyalarni joriy etish, samarali boshqaruvni ta'minlash va
raqobatbardoshlikni oshirishda muhim rol o'ynaydi.
Tashkilot muvaffaqiyatiga ta'sir qiluvchi asosiy faktlar:
● Raqobatbardoshlik: Tashkilotning strategik salohiyati uning
raqobatchilardan farqlanishiga yordam beradi. Yuqori salohiyatga
ega tashkilotlar bozorga tezda kirib, raqobatchilaridan ustun bo'lishi
mumkin.
● Innovatsiyalar: Strategik salohiyat yangi mahsulotlar, xizmatlar yoki
jarayonlarni ishlab chiqish qobiliyatiga asoslanadi. Innovatsion
salohiyat tashkilotning bozor talablariga tezda javob berishiga
yordam beradi.
15

● Barqaror o'sish: Strategik salohiyatni to'g'ri boshqarish tashkilotning
uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta'minlaydi, chunki bu resurslarni
samarali va barqaror tarzda boshqarishni talab qiladi.
Strategik Salohiyatning Muvaffaqiyatga Ta'sirini Tushunish
Tashkilot muvaffaqiyatiga erishish uchun uning strategik salohiyatini
baholash zarur. Buni quyidagi usullar orqali amalga oshirish mumkin:
● SWOT tahlili (Kuchli va Zaif tomonlar, Imkoniyatlar va Tahdidlar):
SWOT tahlili tashkilotning ichki va tashqi muhitini baholashga
yordam beradi. Bu tahlil tashkilotning kuchli tomonlarini yanada
kuchaytirish, zaif tomonlarini esa kamaytirish uchun strategiyalar
ishlab chiqish imkonini beradi.
● Raqobatbardoshlik va o'zgaruvchan muhitga moslashish: Strategik
salohiyat raqobatchilarga qarshi turish va bozor o'zgarishlariga tezda
moslashish uchun zarur. Tashkilot o'z strategik salohiyatini
o'zgaruvchan bozor sharoitlariga mos ravishda yangilab borishi
kerak.
Strategik Salohiyatning Tashkilot Muvaffaqiyatiga Ta'sir qiluvchi
Asosiy Omillar
● Resurslar va Qobiliyatlar: Tashkilotning moliyaviy, texnologik va
inson resurslari uning strategik salohiyatining asosi bo'lib xizmat
qiladi. Masalan, yuqori malakali kadrlar, zamonaviy texnologiyalar
va mustahkam moliyaviy bazalar tashkilotning bozorga kirish
imkoniyatlarini kengaytiradi va raqobatbardoshligini oshiradi.
16

● Liderlik va Boshqaruv: Rahbarlar va yuqori darajadagi boshqaruv
xodimlarining qarorlar qabul qilish qobiliyati va strategik fikrlash
salohiyati tashkilotning muvaffaqiyatini belgilaydi. Samarali
boshqaruv, xodimlarni motivatsiya qilish va to'g'ri strategiyalarni
ishlab chiqish orqali tashkilot o'z maqsadlariga erishadi.
● Tashkilot Madaniyati: Tashkilot ichidagi ish muhiti, xodimlarning
motivatsiyasi, hamkorlik va kreativlik salohiyatning muhim tarkibiy
qismlari hisoblanadi. Ijobiy tashkilot madaniyati va yaxshi jamoa
ruhiyati yuqori natijalarga erishish imkonini yaratadi.
Strategik Saloҳiyatning Tashkilot Muvaffaqiyatiga Ta'sirini O'lchash
Muvaffaqiyatni o'lchashning bir nechta usullari mavjud, jumladan:
● Moliyaviy Ko'rsatkichlar: Daromadlar, foyda, bozor ulushi va
investitsion samaradorlik.
● Mijozlar Qoniqishi: Mijozlar bilan ishlash sifatini baholash, brendga
bo'lgan ishonch va sadoqatni tahlil qilish.
● Innovatsiyalar va Texnologiyalar: Yangi mahsulotlar yoki xizmatlar
bo'yicha muvaffaqiyat, texnologik yangiliklarni amalga oshirish.
Tashkilotning Strategik Salohiyatini Mustahkamlash va
Rivojlantirish
Strategik salohiyatni rivojlantirish va uni muvaffaqiyatga aylantirish uchun
tashkilot quyidagi amallarni bajarishi kerak:
● Innovatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlash: Yangi g'oyalar,
texnologiyalar va mahsulotlar bo'yicha strategik qarorlar qabul
qilish.
17

● Kadrlar salohiyatini rivojlantirish: Malakali mutaxassislar va
rahbarlarni jalb qilish, kadrlarni doimiy ravishda ta'lim va o'qitish.
● Resurslarni samarali boshqarish: Moliya, texnologiyalar va inson
resurslarini samarali tarzda boshqarish va ulardan maksimal foyda
olish.
1-BOB.STRATEGIK SALOҲIYAT TUSHUNCHASI
1.1 Strategik salohiyatning ta'rifi
18

Strategik salohiyatning ta'rifi
Strategik salohiyat — bu tashkilotning uzoq muddatli muvaffaqiyatga
erishish uchun zarur bo'lgan resurslar, qobiliyatlar, imkoniyatlar va
kompetensiyalar to'plamidir. Boshqacha aytganda, bu tashkilotning
raqobatbardoshligini ta'minlash va strategik maqsadlariga erishish uchun
mavjud bo'lgan ichki va tashqi imkoniyatlar yig'indisidir.
Strategik Salohiyatning Asosiy Elementlari
Strategik salohiyatni tashkil etuvchi asosiy omillar quyidagilardir:
● Resurslar: Tashkilotning bozorga chiqaradigan mahsulot va
xizmatlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan moddiy va
nomoddiy resurslar. Resurslar moliyaviy (kapital), inson (xodimlar),
jismoniy (texnika va infrastrukturalar), texnologik (innovatsion
texnologiyalar) va brend resurslaridan iborat bo'lishi mumkin.
● Qobiliyatlar: Tashkilotning resurslarini samarali boshqarish,
innovatsion g'oyalar ishlab chiqish va biznes jarayonlarini
optimallashtirish qobiliyati. Bu tashkilotning o'z strategiyasini
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan harakatlar va usullarga
asoslangan ko'nikmalarni anglatadi.
● Kompetensiyalar: Tashkilotning strategik maqsadlariga erishish
uchun zarur bo'lgan texnik va boshqaruv mahorati, shu jumladan,
muayyan bozorda raqobatbardosh bo'lish uchun zarur bo'lgan
maxsus bilimlar va ko'nikmalar.
● Imkoniyatlar: Tashkilotning tashqi muhitdagi imkoniyatlarni
aniqlash va undan foydalana olish salohiyati. Bu bozor
talablaridagi o'zgarishlarga moslashish, yangi bozorlarni zabt etish,
19

texnologik yangiliklar va global iqtisodiy o'zgarishlarga javob berish
qobiliyatini o'z ichiga oladi.
Strategik Salohiyatning Tashkilotga Foydasi
Strategik salohiyat tashkilotning uzoq muddatli muvaffaqiyatini
ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Bu nafaqat raqobatbardoshlikni
oshiradi, balki tashkilotning ichki resurslarini optimal tarzda boshqarishga
yordam beradi. Quyidagi yo'nalishlar orqali strategik salohiyat tashkilotga
foyda keltiradi:
● Raqobatbardoshlikni oshirish: Tashkilotning raqobatchilaridan
ajralib turishi uchun unga zarur bo'lgan innovatsion va operatsion
salohiyatni rivojlantiradi. Strategik salohiyat yuqori sifatli
mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalar va mijozlarga xizmat
ko'rsatish tizimlarini ishlab chiqish imkonini beradi.
● Bozor pozitsiyasini mustahkamlash: Yuqori strategik salohiyat
tashkilotga bozorni tahlil qilish va o'z pozitsiyasini
mustahkamlashda yordam beradi. Tashkilotning resurs va
qobiliyatlari bozor talablari va raqobatchilarga qarshi samarali
qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
● Innovatsiyalarni amalga oshirish: Tashkilotning strategik salohiyati
innovatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlash, yangi mahsulot va
xizmatlarni ishlab chiqish, va texnologiyalarni joriy etish orqali
bozor ni kengaytirish imkonini yaratadi.
● MoStrategik Saloҳiyat va Raqobatbardoshlik O'rtasidagi Bog'liqlik
Strategik salohiyat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi bog'liqlik tashkilotning
bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun muhim ahamiyatga
ega. Ushbu ikki tushuncha o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni to'g'ri tushunish,
20

tashkilotning uzoq muddatli strategiyasini shakllantirishda va bozor raqobatida
ustunlikka erishishda muhim rol o'ynaydi.
Strategik Saloҳiyat Nima?
Strategik salohiyat — bu tashkilotning o'zining uzoq muddatli maqsadlariga
erishish uchun zarur bo'lgan resurslar, qobiliyatlar va imkoniyatlar to'plamidir.
Bu nafaqat moddiy va nomoddiy resurslar (masalan, moliyaviy, texnologik va
inson resurslari), balki tashkilotning boshqaruv, innovatsiya, va bozor
talablariga moslashish qobiliyatini ham o'z ichiga oladi.
Tashkilotning strategik salohiyatini shakllantirish uchun uning ichki resurslarini
va tashqi imkoniyatlarini samarali boshqarish zarur. Bu, o'z navbatida,
raqobatbardosh pozitsiyani yaratadi va tashkilotga bozordagi o'zgarishlarga
tezda moslashishga imkon beradi.
Raqobatbardoshlik Nima?
Raqobatbardoshlik — bu tashkilotning o'z raqobatchilariga nisbatan ustunlikka
ega bo'lishi va bozor talablariga javob berish qobiliyatidir. Raqobatbardoshlik
tashkilotning bozor ulushini oshirish, mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilash,
xarajatlarni kamaytirish, va mijozlarga yaxshiroq xizmat ko'rsatish orqali
amalga oshiriladi.
Raqobatbardoshlik yuqori bo'lgan tashkilotlar bozor sharoitlariga tezda
moslashish, yangi texnologiyalarni joriy etish, yangi bozorlarni zabt etish va
xarajatlarni samarali boshqarish orqali muvaffaqiyatga erishish imkoniyatiga
ega.
Strategik Saloҳiyat va Raqobatbardoshlik O'rtasidagi Bog'liqlik
21

Strategik salohiyat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi bog'liqlikni yaxshiroq
tushunish uchun, ularning bir-birini qanday to'ldirishini va birgalikda qanday
ishlashini ko'rib chiqish zarur:
a) Resurslarni Samarali Boshqarish orqali Raqobatbardoshlikni Oshirish
Tashkilotning strategik salohiyati uning raqobatbardoshligini oshiradi, chunki
yaxshi boshqarilgan resurslar (moliyaviy, inson, texnologik va boshqalar)
tashkilotga raqobatchilariga nisbatan ustunlik yaratishga yordam beradi.
Masalan:
● Moliyaviy resurslar: Katta investitsiyalar tashkilotga yangi mahsulotlar
yoki xizmatlar yaratish, texnologiyalarni joriy etish, yoki yangi bozorga
kirishga imkon beradi.
● Inson resurslari: Malakali xodimlar va boshqaruvchilar tashkilotning
muvaffaqiyatini ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Innovatsion fikrlash
va yaxshi rahbarlik raqobatchilarga qarshi ustunlik yaratishga yordam
beradi.
b) Innovatsion Salohiyat va Raqobatbardoshlik
Strategik salohiyatning bir muhim qismi — bu innovatsion qobiliyat. Tashkilot
innovatsion salohiyatga ega bo'lsa, u yangi mahsulotlar, xizmatlar yoki ishlab
chiqarish jarayonlarini yaratish orqali bozorda raqobatchilaridan ajralib turishi
mumkin. Innovatsiya raqobatbardoshlikni oshiradi, chunki u yangi imkoniyatlar
yaratadi va tashkilotning bozorda yetakchilik qilishiga yordam beradi.
Masalan:
● Texnologik yangiliklar: Texnologiyalarni ishlab chiqish va yangi dasturiy
ta'minotlarni joriy etish, xarajatlarni kamaytirish va samaradorlikni
oshirish orqali tashkilotning raqobatbardoshligini oshiradi.
22

● Mahsulot innovatsiyalari: Yangi mahsulotlar va xizmatlar yaratish orqali
tashkilot mijozlar talabini yaxshiroq qondiradi va bozor ulushini
kengaytiradi.
c) Boshqaruv va Strategik Qarorlar
Tashkilotning rahbarlari va boshqaruvchilarining qarorlar qabul qilishdagi
salohiyati raqobatbardoshlikni oshirishda katta rol o'ynaydi. Boshqaruvning
strategik qarorlar orqali tashkilotning uzoq muddatli maqsadlarini amalga
oshirish uchun zarur bo'lgan resurslarni to'plash va boshqarish mumkin.
● Qarorlar qabul qilish: Yaxshi boshqaruv strategik salohiyatni
rivojlantirish uchun zarur bo'lgan resurslar va imkoniyatlarni aniqlash va
ulardan samarali foydalanishga yordam beradi.
● Resurslarni taqsimlash: Resurslarni to'g'ri taqsimlash va boshqarish
tashkilotning muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Resurslarni samarali
boshqarish raqobatbardoshlikni oshiradi.
d) Moslashuvchanlik va Tez Javob Berish
Tashkilotning strategik salohiyati uning tez moslashish va o'zgaruvchan bozor
sharoitlariga tez javob berish qobiliyatini ta'minlaydi. Bunday salohiyat bozor
talablaridagi o'zgarishlarga tezda javob berish imkoniyatini yaratadi. Bu
raqobatbardoshlikni oshiradi, chunki bozor o'zgarishlariga moslashgan tashkilot
raqobatchilardan oldinda bo'lishi mumkin.
Masalan:
● O'zgaruvchan muhitga moslashish: Tashkilot yangi texnologiyalarga yoki
bozor talablaridagi o'zgarishlarga moslashish orqali tezda bozorga kirib
borishi mumkin. Bu raqobatbardoshlikni oshiradi va boshqa
kompaniyalar bilan taqqoslaganda yuqori pozitsiya olishga yordam
23

beradi.slashuvchanlik: O'zgaruvchan iqtisodiy va bozor sharoitlariga
tezda moslashish, yangi imkoniyatlardan foydalanish va tahdidlarga
qarshi kurashish strategik salohiyat orqali amalga oshiriladi.
Strategik Salohiyat va Raqobatbardoshlik
Strategik salohiyat tashkilotning raqobatbardoshligini oshiradi, chunki u
tashkilotning raqobatchilariga nisbatan ustunlikka ega bo'lishini ta'minlaydi. Bu
salohiyat quyidagi yo'nalishlarda raqobatbardoshlikni oshiradi:
● Resurslarga egalik: Strategik salohiyatni tashkil etish, ayniqsa,
texnologiyalar va maxsus bilimlarga ega bo'lish, tashkilotni
raqobatchilardan farqlantiradi.
● Texnologik ustunlik: Innovatsion salohiyat yuqori texnologiyalarni ishlab
chiqish va joriy etishda yordam beradi, bu esa mahsulot va xizmatlar
sifatini yaxshilaydi va xarajatlarni kamaytiradi.
● Mijozlar bilan aloqalar: Strategik salohiyatni rivojlantirish tashkilotga
mijozlarga yaxshiroq xizmat ko'rsatish va ularni o'ziga jalb qilish
imkoniyatini yaratadi. Bu esa brend sadoqatini oshiradi va raqobatdagi
ustunlikni saqlab qolishga yordam beradi.
Strategik Salohiyatni O'lchash
Strategik salohiyatni baholash uchun bir qator ko'rsatkichlar va usullar
qo'llaniladi:
● SWOT tahlili: Tashkilotning ichki kuchli tomonlari (resurslar va
qobiliyatlar) va zaif tomonlarini tahlil qilish, shuningdek, tashqi
imkoniyatlar va tahdidlarni aniqlash orqali strategik salohiyatni baholash.
● Raqobatbardoshlikning darajasi: Tashkilotning raqobatchilarga nisbatan
qanday ustunlikka ega ekanligini baholash, shu jumladan bozor ulushi va
texnologik ustunlikni aniqlash.
24

● Innovatsion salohiyat: Yangi mahsulotlar, xizmatlar va texnologiyalarni
joriy etish orqali tashkilotning innovatsion salohiyatini o'lchash.
1.2 Strategik salohiyat va raqobatbardoshlik
o'rtasidagi bog'liqlik
Strategik Saloҳiyat va Raqobatbardoshlik O'rtasidagi Bog'liqlik
Strategik salohiyat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi bog'liqlik tashkilotning
bozor sharoitlarida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun muhim ahamiyatga
ega. Ushbu ikki tushuncha o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni to'g'ri tushunish,
tashkilotning uzoq muddatli strategiyasini shakllantirishda va bozor raqobatida
ustunlikka erishishda muhim rol o'ynaydi.
Strategik Saloҳiyat Nima?
Strategik salohiyat — bu tashkilotning o'zining uzoq muddatli maqsadlariga
erishish uchun zarur bo'lgan resurslar, qobiliyatlar va imkoniyatlar to'plamidir.
Bu nafaqat moddiy va nomoddiy resurslar (masalan, moliyaviy, texnologik va
inson resurslari), balki tashkilotning boshqaruv, innovatsiya, va bozor
talablariga moslashish qobiliyatini ham o'z ichiga oladi.
Tashkilotning strategik salohiyatini shakllantirish uchun uning ichki resurslarini
va tashqi imkoniyatlarini samarali boshqarish zarur. Bu, o'z navbatida,
raqobatbardosh pozitsiyani yaratadi va tashkilotga bozordagi o'zgarishlarga
tezda moslashishga imkon beradi.
25

Raqobatbardoshlik Nima?
Raqobatbardoshlik — bu tashkilotning o'z raqobatchilariga nisbatan ustunlikka
ega bo'lishi va bozor talablariga javob berish qobiliyatidir. Raqobatbardoshlik
tashkilotning bozor ulushini oshirish, mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilash,
xarajatlarni kamaytirish, va mijozlarga yaxshiroq xizmat ko'rsatish orqali
amalga oshiriladi.
Raqobatbardoshlik yuqori bo'lgan tashkilotlar bozor sharoitlariga tezda
moslashish, yangi texnologiyalarni joriy etish, yangi bozorlarni zabt etish va
xarajatlarni samarali boshqarish orqali muvaffaqiyatga erishish imkoniyatiga
ega.
Strategik Saloҳiyat va Raqobatbardoshlik O'rtasidagi Bog'liqlik
Strategik salohiyat va raqobatbardoshlik o'rtasidagi bog'liqlikni yaxshiroq
tushunish uchun, ularning bir-birini qanday to'ldirishini va birgalikda qanday
ishlashini ko'rib chiqish zarur:
a) Resurslarni Samarali Boshqarish orqali Raqobatbardoshlikni Oshirish
Tashkilotning strategik salohiyati uning raqobatbardoshligini oshiradi, chunki
yaxshi boshqarilgan resurslar (moliyaviy, inson, texnologik va boshqalar)
tashkilotga raqobatchilariga nisbatan ustunlik yaratishga yordam beradi.
Masalan:
● Moliyaviy resurslar: Katta investitsiyalar tashkilotga yangi mahsulotlar
yoki xizmatlar yaratish, texnologiyalarni joriy etish, yoki yangi bozorga
kirishga imkon beradi.
● Inson resurslari: Malakali xodimlar va boshqaruvchilar tashkilotning
muvaffaqiyatini ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Innovatsion fikrlash
26

va yaxshi rahbarlik raqobatchilarga qarshi ustunlik yaratishga yordam
beradi.
b) Innovatsion Salohiyat va Raqobatbardoshlik
Strategik salohiyatning bir muhim qismi — bu innovatsion qobiliyat. Tashkilot
innovatsion salohiyatga ega bo'lsa, u yangi mahsulotlar, xizmatlar yoki ishlab
chiqarish jarayonlarini yaratish orqali bozorda raqobatchilaridan ajralib turishi
mumkin. Innovatsiya raqobatbardoshlikni oshiradi, chunki u yangi imkoniyatlar
yaratadi va tashkilotning bozorda yetakchilik qilishiga yordam beradi.
Masalan:
● Texnologik yangiliklar: Texnologiyalarni ishlab chiqish va yangi dasturiy
ta'minotlarni joriy etish, xarajatlarni kamaytirish va samaradorlikni
oshirish orqali tashkilotning raqobatbardoshligini oshiradi.
● Mahsulot innovatsiyalari: Yangi mahsulotlar va xizmatlar yaratish orqali
tashkilot mijozlar talabini yaxshiroq qondiradi va bozor ulushini
kengaytiradi.
c) Boshqaruv va Strategik Qarorlar
Tashkilotning rahbarlari va boshqaruvchilarining qarorlar qabul qilishdagi
salohiyati raqobatbardoshlikni oshirishda katta rol o'ynaydi. Boshqaruvning
strategik qarorlar orqali tashkilotning uzoq muddatli maqsadlarini amalga
oshirish uchun zarur bo'lgan resurslarni to'plash va boshqarish mumkin.
● Qarorlar qabul qilish: Yaxshi boshqaruv strategik salohiyatni
rivojlantirish uchun zarur bo'lgan resurslar va imkoniyatlarni aniqlash va
ulardan samarali foydalanishga yordam beradi.
27

● Resurslarni taqsimlash: Resurslarni to'g'ri taqsimlash va boshqarish
tashkilotning muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Resurslarni samarali
boshqarish raqobatbardoshlikni oshiradi.
d) Moslashuvchanlik va Tez Javob Berish
Tashkilotning strategik salohiyati uning tez moslashish va o'zgaruvchan bozor
sharoitlariga tez javob berish qobiliyatini ta'minlaydi. Bunday salohiyat bozor
talablaridagi o'zgarishlarga tezda javob berish imkoniyatini yaratadi. Bu
raqobatbardoshlikni oshiradi, chunki bozor o'zgarishlariga moslashgan tashkilot
raqobatchilardan oldinda bo'lishi mumkin.
Masalan:
● O'zgaruvchan muhitga moslashish: Tashkilot yangi texnologiyalarga yoki
bozor talablaridagi o'zgarishlarga moslashish orqali tezda bozorga kirib
borishi mumkin. Bu raqobatbardoshlikni oshiradi va boshqa
kompaniyalar bilan taqqoslaganda yuqori pozitsiya olishga yordam
beradi.
2-BOB.Tashkilotning Strategik Salohiyatini Baholash
28

Tashkilotning strategik salohiyati uning uzoq muddatli maqsadlariga erishish
uchun zarur bo'lgan resurslar, qobiliyatlar va imkoniyatlar to'plamidir. Bu
salohiyatni baholash — bu tashkilotning ichki va tashqi imkoniyatlarini tahlil
qilish, uning raqobatbardoshligini va bozor sharoitlariga moslashish qobiliyatini
aniqlash jarayonidir. Strategik salohiyatni baholash tashkilotga o'z kuchli
tomonlarini kuchaytirish, zaif tomonlarini yaxshilash va uzoq muddatli
muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan strategiyalarni ishlab chiqishda
yordam beradi.
Strategik Salohiyatni Baholashning Asosiy Maqsadi
Tashkilotning strategik salohiyatini baholashning asosiy maqsadi quyidagilarni
aniqlashdan iborat:
● Kuchli tomonlar: Tashkilotning bozorda raqobatchilardan ajralib turishini
ta'minlaydigan resurslar va qobiliyatlar.
● Zaif tomonlar: Tashkilotning muvaffaqiyatga erishishidagi to'siqlar,
resurslar yoki qobiliyatlar bo'yicha kamchiliklar.
● Imkoniyatlar: Bozordagi o'zgarishlar yoki yangi imkoniyatlardan
foydalanish orqali tashkilotning o'sish imkoniyatlari.
● Tahdidlar: Bozordagi raqobat, iqtisodiy o'zgarishlar, texnologik
yangiliklar yoki boshqa tashqi faktorlar tomonidan yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan xavflar.
Strategik Salohiyatni Baholashning Asosiy Asboblari
Tashkilotning strategik salohiyatini baholash uchun bir qator usullar va asboblar
mavjud. Ular orqali tashkilotning ichki imkoniyatlarini va resurslarini samarali
boshqarish imkoniyatlari tahlil qilinadi.
a) SWOT Tahlili (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats)
29

SWOT tahlili — bu tashkilotning kuchli va zaif tomonlarini, shuningdek, tashqi
imkoniyatlar va tahdidlarni aniqlashga yordam beradigan klassik va eng keng
tarqalgan usuldir. SWOT tahlili quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:
● Kuchli tomonlar (Strengths): Tashkilotning raqobatchilardan ajralib
turadigan ijobiy jihatlari (masalan, yuqori malakali kadrlar, kuchli brend,
innovatsion texnologiyalar).
● Zaif tomonlar (Weaknesses): Tashkilotning o'z faoliyatini samarali olib
borishda duch keladigan cheklovlar (masalan, moliyaviy muammolar,
texnologik ortda qolish).
● Imkoniyatlar (Opportunities): Bozorda mavjud bo'lgan yangi
imkoniyatlar (masalan, yangi bozorlar, texnologik yangiliklar yoki
ijtimoiy o'zgarishlar).
● Tahdidlar (Threats): Tashqi muhitdagi xavflar (masalan, kuchli raqobat,
iqtisodiy o'zgarishlar yoki yuridik cheklovlar).
b) VRIO Tahlili (Value, Rarity, Imitability, Organization)
VRIO tahlili — bu tashkilotning resurslarini va qobiliyatlarini baholash uchun
ishlatiladigan usuldir. Bu model resurslarning to'rtta xususiyatini tekshiradi:
● Value (Qadr): Resurs yoki qobiliyat tashkilotning strategik maqsadlariga
erishish uchun foydali bo'ladimi?
● Rarity (Nadirlik): Resurs yoki qobiliyat raqobatchilarda kamdan-kam
mavjudmi?
● Imitability (Taqlid qilish mumkinligi): Resurs yoki qobiliyatni boshqa
tashkilotlar nusxalash imkoniyatiga ega bo'ladimi?
● Organization (Tashkilotning uyushganligi): Tashkilot o'z resurslarini
samarali ravishda boshqarish uchun zarur bo'lgan struktura va tizimlarga
ega bo'ladimi?
30

c) Porterning Beshta Kuchli Tahlili
Michael Porter tomonidan ishlab chiqilgan Porterning beshta kuchli tahlili
bozorning raqobat muhitini baholashga yordam beradi. Bu model tashkilotning
bozor muhitini va raqobatbardoshligini tushunishga yordam beradi:
● Raqobatchilarning raqobat kuchi: Bozordagi mavjud raqobatchilarning
raqobat kuchi.
● Yangi kiruvchilarning tahdidi: Bozorga yangi raqobatchilarning kirish
imkoniyati va ularning tashkilotga ta'siri.
● Ta'minotchi kuchi: Tashkilotning xom ashyo va materiallar yetkazib
beruvchilari tomonidan qo'yilgan shartlar va narxlar.
● Mijozlar kuchi: Mijozlarning tanlov va narxlar bo'yicha qarorlar qabul
qilishda qanday ta'sir ko'rsatishi.
● Almashtirish tahdidi: Mahsulot yoki xizmatning raqobatbardosh o'rnini
almashtirish imkoniyati.
d) Balanced Scorecard (BSC)
Balanced Scorecard — bu tashkilotning strategik maqsadlarini amalga oshirish
uchun samarali ishlashni baholashning innovatsion usulidir. BSC orqali
tashkilotning to'rtta asosiy sohalaridagi ishlashini baholash mumkin:
● Moliyaviy ko'rsatkichlar: Daromad, foyda, investitsiya samaradorligi va
boshqalar.
● Mijozlar: Mijozlar qoniqishi, brend sadoqati va xizmatning sifatini
baholash.
● Ichki jarayonlar: Ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligi,
jarayonlarning optimallashtirilganligi.
● O'qish va o'sish: Kadrlar salohiyatini rivojlantirish, innovatsion
yondoshuvlar va tashkilotning o'sish imkoniyatlari.
31

Strategik Salohiyatni Baholashda Dasturiy Vositalar
Hozirgi kunda tashkilotlar strategik salohiyatni baholashda turli dasturiy
vositalardan foydalanadi. Bu vositalar tashkilotning resurs va imkoniyatlarini
tahlil qilish, hamda bozor sharoitlari va raqobatchilarni o'rganishga yordam
beradi. Masalan:
● SWOT tahlili uchun dasturlar: Tashkilotlar uchun SWOT tahlilini yanada
samarali va tizimli tarzda amalga oshirishga yordam beruvchi turli
dasturlar mavjud.
● Porterning beshta kuchli tahlili dasturlari: Raqobat muhitini tahlil qilish
uchun tashkilotlar uchun maxsus dasturiy vositalar ishlab chiqilgan.
2.1 SWOT tahlili (Kuchli va zaif tomonlar,
imkoniyatlar va tahdidlar)
SWOT tahlili strategik rejalashtirish usuli bo'lib, u tashkilotning ichki va tashqi
muhiti omillarini aniqlash va ularni to'rt toifaga bo'lishdan iborat:
● Kuchlari (kuchlari),
● Zaifliklar (zaifliklar),
● Imkoniyatlar haqida (imkoniyatlar),
● Tahdidlar (tahdidlar).
Kuchli ( S ) va kuchsiz ( W ) tomonlar tahlil qilinayotgan obyektning ichki
muhitining omillari, (ya'ni obyektning o'zi nimaga ta'sir qilishi mumkin);
Imkoniyatlar ( O ) va tahdidlar ( T ) atrof-muhit omillari (ya'ni, obyektga
tashqaridan ta'sir qilishi mumkin bo'lgan va obyekt tomonidan
boshqarilmaydiganlar). Masalan, korxona o'zining savdo assortimentini
32

boshqaradi - bu ichki muhit omili, ammo savdo qonunlari korxona tomonidan
nazorat qilinmaydi - bu tashqi muhit omili
SWOT tahlillari – bu tashkilotning ichki va tashqi muhit omillarini aniqlash
va ularni to'rt toifaga ajratishdan iborat strategik rejalashtirish usuli:
Kuchlar(kuchli),
Weaknesses (zaif tomonlar),
Imkoniyatlar (imkoniyatlar)
Threats (tahdidlar).
Korxonaning kuchli tomonlari-bu muvaffaqiyatli bo'lgan yoki qo'shimcha
imkoniyatlar taqdim etadigan xususiyatlari.
Mavjud tajriba, noyob resurslardan foydalanish, ilg'or texnologiyalar va
zamonaviy asbob-uskunalar mavjudligi, yuqori malakali xodimlar, va
boshqalardan iborat bo'lishi mumkin. Korxonaning zaif tomonlari-bu
korxonaning ishlashi uchun muhim bo'lgan narsaning yo'qligi yoki
boshqa kompaniyalar bilan taqqoslaganda va kompaniyani noqulay
holatga keltirib chiqaradigan narsa.Uzoq muddatli istiqbol va korporativ
rivojlanish dasturida SWOT tahlillari kompaniyanning
● VISIONi,
● MISSIONi
● va uzoq muddatli kursini shakllantirish va uning maqsadlari va
maqsadlarini aniqlash o'rtasidagi oraliq aloqadir.
SWOT tahlillari amalga oshirilishi mumkin:
umuman, kompaniya boyicha,
33

ayrim biznes yo'nalishlari bo'yicha,
firma faoliyat yuritadigan alohida bozorlar, mahsulot yki jarayonlar bo’yicha.
SWOT tahlilini o'tkazishdan oldin, firma va tashqi muhitning o'zaro ta'siri
o'rganiladigan davrni aniqlash kerak.
Bu bo'lishi mumkin:
joriy davr - kompaniyaning mavjud kuchlari va zaif tomonlari va hozirgi bozor
holati o'rganilmoqda,
qisqa muddatli istiqbol (an'anaviy tarzda, 1-2 yil ichida, umuman, atrof-
muhitning turbulentligi darajasi bilan belgilanadi),
o'rta muddatli istiqbol (an'anaviy ravishda, 3-5 yil ichida),uzoq muddatli istiqbol
(5 yildan ortiq bashorat).
SWOT tahlil - qudratli boshqaruv dastagi, sizning imkoniyatlaringizni kashf
etish va namoyon qilishga yordam beradi.
SWOT tahlili yordamida Siz bozorda muvaffaqiyatli raqobatlasha olishingiz
imkonini baholaysiz, raqobatchilardan farqlashingizga yordam beradigan
strategiyani ishlab chiqishiz mumkin.
34

SWOT tahlilining to'rt asosiy elementlari mavjud:
1. Kuchli tomonlar (Strengths)
2. Zaif tomonlar (Weaknesses)
3. Imkoniyatlar (Opportunities)
4. Tahdidlar (Threats )
Kuchli Tomonlar (Strengths)
35

Kuchli tomonlar — bu tashkilotning raqobatdagi ustunligini ta'minlaydigan
ijobiy xususiyatlar, resurslar yoki qobiliyatlar. Tashkilotning kuchli tomonlarini
aniqlash bozor sharoitida muvaffaqiyatga erishishda asosiy vosita hisoblanadi.
Kuchli tomonlar quyidagilarga asoslanishi mumkin:
● Yuqori malakali xodimlar: O'z sohasida tajribaga ega, yuqori malakali va
motivatsiya qilingan xodimlar.
● Innovatsion texnologiyalar: Tashkilotning yangi texnologiyalarni qo'llab-
quvvatlashi yoki texnologik ustunlikka ega bo'lishi.
● Brend va obro': Mijozlar orasida taniqli va ishonchli brend.
● Yaxshi moliyaviy resurslar: Katta moliyaviy zahiralar, investorlar yoki
barqaror daromad manbalari.
● Raqobatchilarga nisbatan boshqaruv va tashkilot tuzilmasining
samaradorligi: Tashkilotning ichki boshqaruv tizimi va jarayonlarning
optimalligi.
● Mijozlar bilan mustahkam aloqalar: Mijozlar sadoqati va yuqori
darajadagi mijoz xizmatlari.
Misol:
Agar bir kompaniya yangi texnologiyalarga ega bo'lsa yoki yuqori malakali
xodimlarga ega bo'lsa, bu uning kuchli tomoni bo'ladi. Shuningdek, agar
kompaniya raqobatchilaridan farqli o'laroq, o'z brendi bilan mijozlarga yuqori
darajadagi ishonch hosil qilgan bo'lsa, bu ham kuchli tomon hisoblanadi.
Zaif Tomonlar (Weaknesses)
Zaif tomonlar — bu tashkilotning o'z resurslari va imkoniyatlarini to'liq
ishlata olmasligi yoki bozor talablariga moslashishda muammolar mavjudligini
ko'rsatadi. Zaif tomonlarni aniqlash, tashkilotning o'sishini cheklovchi omillarni
aniqlashga yordam beradi.
36

Zaif tomonlar quyidagilar bo'lishi mumkin:
● Moliyaviy qiyinchiliklar: Katta qarzlar yoki daromadning pastligi.
● Texnologik orqada qolish: Zamonaviy texnologiyalarni joriy etishdagi
sustlik yoki innovatsiyalarni qabul qilishda muammolar.
● Xodimlar malakasining yetishmasligi: Tashkilotda malakali
mutaxassislarning yo'qligi yoki kadrlar almashinuvi yuqoriligi.
● Resurslarning kamligi: Ishlab chiqarish jarayonlarida yetarli resurslarning
(masalan, jismoniy yoki moliyaviy) etishmasligi.
● Samarasiz boshqaruv: Tashkilotdagi ichki jarayonlar va boshqaruv
tizimining noto'g'ri tashkil etilishi, qarorlar qabul qilishdagi sustlik.
● Yomon brend obro'si: Tashkilotning bozor yoki mijozlar orasida yomon
obro'ga ega bo'lishi.
Misol:
Bir kompaniya innovatsiyalarni tezda qabul qilmasa yoki ishlab chiqarish
jarayonlarini modernizatsiya qilmasa, u o'zining raqobatbardoshligini yo'qotishi
mumkin. Agar kompaniya uchun kadrlar tayyorlash yoki rivojlantirishga e'tibor
berilmasa, bu ham zaif tomon bo'ladi.
aaa Imkoniyatlar (Opportunities)
Imkoniyatlar — bu tashkilot uchun tashqi muhitda mavjud bo'lgan foydali
sharoitlar yoki o'zgarishlar. Bozor o'zgarishlaridan yoki tashqi faktorlar
(texnologik, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy)dan foydalanish orqali tashkilot o'z
faoliyatini kengaytirishi mumkin.
Imkoniyatlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
● Yangi bozorlar: Yangi geografik hududlarga kirish yoki yangi mijoz
guruhlarini jalb qilish.
37

● Texnologik yangiliklar: Yangi texnologiyalarni joriy etish yoki mavjud
texnologiyalarni takomillashtirish.
● Siyosiy va iqtisodiy o'zgarishlar: Yangi hukumat siyosati yoki iqtisodiy
barqarorlik tashkilotga foyda keltirishi mumkin.
● Ijtimoiy va madaniy o'zgarishlar: Mijozlarning ehtiyojlari yoki
xohishlaridagi o'zgarishlarga javob berish.
● Sanoat trendlaridagi o'zgarishlar: Tashkilotning faoliyat sohasidagi
o'zgarishlar yoki yangi tendentsiyalar.
● Raqobatchilarni zaiflashtirish: Raqobatchilar tomonidan yuzaga kelgan
muammolardan foydalangan holda bozor ulushini oshirish.
Misol:
Agar bir kompaniya yangi texnologiyalarni ishlab chiqish yoki ilgari e'tibor
bermagan yangi bozorlarga kirish imkoniyatiga ega bo'lsa, bu imkoniyat bo'lishi
mumkin. Masalan, onlayn savdoning o'sishi kompaniyalar uchun yangi savdo
kanallari ochadi.
Tahdidlar (Threats)
Tahdidlar — bu tashqi omillar yoki muhitdagi o'zgarishlar, ular tashkilotning
faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi yoki muvaffaqiyatga erishish imkoniyatini
kamaytirishi mumkin.
Tahdidlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
● Raqobatchilarning kuchayishi: Yangi yoki kuchli raqobatchilar bozorga
kirishi yoki mavjud raqobatchilarning pozitsiyalarini mustahkamlashi.
● Texnologik o'zgarishlar: Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar bozorni
o'zgartirishi yoki eski texnologiyalarning eskirishi.
● Iqtisodiy inqirozlar: Iqtisodiy pasayish yoki moliyaviy muammolar
tashkilotning daromadlarini kamaytirishi mumkin.
38

● Huquqiy cheklovlar: Yangi qonunlar yoki normativ hujjatlar tashkilot
faoliyatini cheklashi yoki qo'shimcha xarajatlar keltirishi.
● Siyosiy beqarorlik: Hukumat siyosatidagi o'zgarishlar yoki siyosiy
beqarorlik tashkilotning xalqaro bozorlar bilan aloqalarini
murakkablashtirishi mumkin.
● Tabiiy ofatlar yoki global pandemiyalar: Kutilmagan tabiiy ofatlar yoki
global inqirozlar (masalan, COVID-19 pandemiyasi) tashkilot faoliyatiga
zarar yetkazishi mumkin.
Misol:
Agar raqobatchilar yangi, yanada samarali texnologiyalarni ishlab chiqsa yoki
yangi qonunlar ishlab chiqilishi tashkilotning ishlashini qiyinlashtirsa, bu
tahdidlar bo'ladi. Iqtisodiy pasayish ham kompaniyaning daromadlariga salbiy
ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Xulosa
SWOT tahlili — bu tashkilotning strategik rejasini shakllantirishda yordam
beruvchi qulay vositadir. Bu tahlil tashkilotning kuchli tomonlarini
kuchaytirish, zaif tomonlarini yaxshilash, imkoniyatlardan samarali foydalanish
va tahdidlardan himoya qilish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni taqdim etadi.
Har bir tashkil
2.2 Tashkilotning ichki va tashqi muhitini baholash
TASHKILOT ICHKI MUXITI. Tashkilot ichki muxitini ichki uzgaruvchilar
aniklaydi. Ichki uzgaruvchilar – bu tashkilot ichida buladigan vaziyatli omillar.
Ichki uzgaruvchilar boshkarish karorlari natijalaridir. Lekin bu xamma ichki
uzgaruvchilar raxbarlar tomonidan nazorat etiladi, degani emas. Odatda ichki
39

uzgaruvchi – bu raxbariyat uz faoliyatida erishishi kerak bulgan bir xolat yoki
tadbirdir.
Tashkilotning asosiy uzgaruvchilari bu maksadlar, struktura, vazifa, texnologiya
va odamlar.
Maksadlar. Tashkilotni maksadlarga erishishda odamlarni birgalikda ishni
bajarishga imkon beradigan vosita sifatida karash mumkin. Maksad – bu gurux
birga ishlab, erishishga intiladigan konkret oxirgi xolat yoki kuzda tutilgan
natija xisoblanadi. Rejalashtirish jarayonida raxbariyat maksadlarini kuzlaydi va
ularni tashkilotning xamma a’zolariga yetkazadi. Bu jarayon kuchli
muvofiklashtirish mexanizmi xisoblanadi, chunki u butun jamoaga nimaga
intilishlari kerakligini kursatib beradi.
Tashkilotda maksadlar turlicha bulishi mumkin, ayniksa bu turli tipdagi
tashkilotlarga taalukli. Biznes bilan shugullanadigan tashkilotlar uz faoliyatini,
asosan, xarajatlar va olinadigan foyda chegaralarida ma’lum tovarlarni
yaratishga karatishadi. Bu vazifa ularning rentabellikni va unumdorlikni
oshirish maksadlarida aks etadi. Davlat tashkilotlari, ukuv muassasalari foyda
olmaydi, lekin ularni xarajatlar xayajonlantiradi. Bu esa ma’lum budjet
cheklanmalari chegarasida uz xizmatlarini kursatish uchun zamin yaratadigan
maksadlar tuplamida ifodalanadi.
Bundan tashkari yirik korxonalar kup maksadlarga ega bulishadi. Masalan,
foyda olish uchun, biznes bozor xissasini oshirish, yangi maxsulot ishlab
chikish, xizmatlar sifati, raxbarlarni tayyorlash va xatto ijtimoiy mas’uliyatlilik
kabi maksadlarni kuyishi kerak. Butun tashkilot kabi, tashkilot bulimlari xam uz
maksadlariga ega bulishlari kerak.
Struktura. Rasmiy tashkilotlar bir kancha boshkaruv pogonalari va
bulinmalaridan iborat. Boshkaruvning funksional soxasi termini butun tashkilot
uchun bulinma bajaradigan ishga taalluklidir, masalan, marketing, moliya va
x.k.
40

Tashkilot strukturasi – boshkaruv pogonalari va funksional soxalarning
mantikan tuzilgan shakli bulib, unda tashkilot maksadlariga samarali erishish
ta’minlanadi.
Tashkilot strukturasiga taallukli bulgan ikki asosiy konsepsiya mavjuddir:
ixtisosli mexnat taksimoti xamda nazorat soxasi.
Mexnat taksimoti xar kanday tashkilotda mavjuddir. Mexnat taksimoti ishning
mavjud ishlovchilar urtasida tugri kelgancha taksimlanishini bildirmaydi.
Ixtisosli mexnat taksimoti – ma’lum ishni mutaxassisga biriktirish, ya’ni butun
tashkilot nuktai-nazaridan ishni xammadan yaxshi bajarishga kodir kishilarga
biriktirish. Boshkarish mexnatini marketing, moliya va ishlab chikarish buyicha
mutaxassislarga taksimlash bunga misol buladi.
Barcha tashkilotlarda mutaxassislik buyicha gorizontal mexnat taksimoti
mavjud. Agar tashkilot yetarli darajada yirik bulsa mutaxassislarni odatda
funksional soxalar chegarasida guruxlarga bulishadi. Funksional soxalarni
tanlash tashkilotning asosiy strukturasini aniklab beradi va uning muvaffakiyatli
faoliyatini ta’minlaydi. Yukoridan pastga, to tashkilotning eng kuyi
boskichigacha, odamlar urtasida mexnatni taksimlash uslublarining
samaradorligi va maksadga muvofikligi, kup xollarda, rakobatchilariga nisbatan
tashkilot kanchalik unumli ekanligini aniklab beradi. Vertikal mexnat taksimoti
xam bu borada katta axamiyatga ega.
Vertikal mexnat taksimoti, ya’ni muvofiklashtirish buyicha ishni bevosita
topshiriklarni bajarishdan ajratilishi muvaffakiyatli jamoaviy faoliyat uchun
zarurdir. Tashkilotda mexnatni vertikal taksimlash boshkaruv pogonalari
iyerarxiyasini kursatadi. Bunday iyerarxiyaning asosiy tavsifi rasmiy ravishda
xar bir pogonada shaxslarning kimgadir buysinishidir. Boshkarishning yukori
pogonasida turgan shaxs turli funksional soxalardagi bir nechta urta pogona
raxbarlarini boshkaradi. Urta pogona raxbarlari esa uz navbatida bir nechta
chizikli raxbarlar faoliyatini boshkarishi mumkin. Iyerarxiya butun tashkilotni,
to boshkarilmaydigan personal darajasigacha kamrab oladi.
41

Bir raxbarga buysingan shaxslar soni nazorat soxasini kursatadi. Nazorat soxasi
– bu tashkiliy strukturaning muxim kismidir. Agar bir raxbarga kup odamlar
buysinadigan bulsa, tekis boshkarish strukturasini beradigan keng nazorat
soxasi tugrisida gapirishimiz mumkin. Agar nazorat soxasi tor bulsa, ya’ni xar
bir raxbarga kam odam buysinsa, unda kup pogonali struktura deyish mumkin.
Nazorat soxasi va struktura urtasidagi nisbat 1. rasmdagi misolda ifodalangan.
A tashkilotda 11 ta raxbar va ularning xar biri 2 nazorat soxasiga ega. Natijada
tashkilotda oltita boshkaruv pogonasi mavjud. B tashkilotda besh nazorat soxasi
va natijada atigi 3 ta boshkaruv pogonasi vujudga keladi.
Nazorat soxasining ideal xolati mavjud emas. Unga xam tashkilotning ichki
uzgaruvchilari, xam tashki muxit omillari ta’sir etishi mumkin. Bundan tashkari
na nazorat soxasi, na kup pogonalik tashkilot xajmi funksiyasi bula olmaydi.
Keng nazorat soxasining xam, kup pogonali strukturaning xam uz kamchiliklari
mavjud.
Ish gorizontal va vertikal ravishda anik bulinganda muvofiklashtirish juda zarur
bulib koladi. Agar raxbariyat rasmiy muvofiklashtirish mexanizmini tuzmasa,
odamlar birgalikda mexnat kilib bilmaydi va osonlikcha tashkilot manfaatlari
kolib, uz manfaatlari ustida ish olib borishlari mumkin.

1. rasm. Tashkilotning kup pogonali va tekis strukturalari.
Vazifa – bu avvaldan belgilangan uslubda va muxlatda bajarilishi kerak bulgan
ish yoki ishning bir kismi. Texnik nuktai nazardan, vazifa xizmatchiga emas,
balki uning lavozimiga karatiladi. Raxbariyatning struktura tugrisidagi karori
asosida xar bir lavozim tashkilot maksadlariga erishishda zarur xissa
kushadigan bir kancha vazifalarni kamraydi (2. rasm). Agar vazifa uz vaktida va
belgilangan uslubda bajarilsa, tashkilot muvaffakiyatli faoliyat kursatadi.

42

2. rasm. Lavozimlar, strutura va maksadlarning uzaro boglikligi
Tashkilot vazifalari an’anaviy tarzda uch kategoriyaga bulinadi: odamlar bilan,
buyumlar (mashina, xom ashyo) bilan xamda axborot bilan ishlash.
Texnologiya – bu birlamchi materialni (xox odamlar, axborot, moddiy
buyumlar bulsin) muvofik maxsulot yoki xizmatga aylantirish jarayon ketma-
ketligi. Texnologiya va vazifa uzaro boglik. Vazifani bajarish ma’lum
texnologiyani kullashni talab etadi ( rasm).
rasm. Texnologiyalar, vazifalar, struktura va maksadlarning uzaro boglikligi.
Ushbu uzgaruvchining boshkaruvga ta’siri texnologiyadagi uch burilish bilan
bilan aniklangan: sanoat revolyutsiyasi, standartlashtirish va
mexanizatsiyalashtirish, konveyyerlarni joriy kilish.
Standartlashtirish, mexanizatsiyalashtirish va konveyyerlarni kullash nafakat
lavozim majburiyatlari va vazifalarga, ish mazmuniga, balki tula boshkarishga
xam katta ta’sir kursatdi. Ular va undan keyingi innovatsiyalar natijasida
texnologiya va vazifalar tashkiliy samaradorlikka katta ta’sir kursatdi.
Djoan Vudvord buyicha texnologiya klassifikatsiyasi:
Yakka, kam seriyali yoki individual ishlab chikarish, unda bir vaktning uzida
bir xil maxsulotlarning fakatgina bir yoki kam seriyasi ishlab chikariladi.
Ommaviy yoki yirik seriyali ishlab chikarish. Bu bir-biriga juda uxshash bulgan
katta mikdordagi maxsulotlarni ishlab chikarishda kullaniladi.
Tuxtovsiz ishlab chikarish, avtomatlashtirilgan jixozlardan foydalaniladi.
Djeyms Tompson buyicha texnologiya klassifikatsiyasi:
43

Kup zvenoli texnologiyalar – ketma-ket bajarilishi kerak bulgan vazifalar bilan
xarakterlanadi. Masalan, ommaviy ishlab chikarishning yiguv liniyalari.
Vositali texnologiyalar – odamar guruxi uchrashuvlari (mijozlar, xaridorlar)
bilan xarakterlanadi. Masalan, bank ishi – bu vasitali texnologiya.
Intensiv texnologiya – ishlab chikarishda ishlatiladigan materialga ma’lum
uzgarishlarni amalga oshirish uchun maxsus uslub va xizmatlarni kullash.
Masalan, filmni taxrirlash.
Texnologiyalarning biron bir turi xam mukammal sanalmaydi, xar biri ma’lum
afzalliklarga ega va ayrim maksadlarni amalga oshirishda samarali bulishi
mumkin.
Odamlar uz tanlovi bilan u yoki bu texnologiyaning loyikligini aniklab
berishadi. Tashkilot ichida odamlar ma’lum vazifa va tanlangan
texnologiyaning mosligini aniklashda muxim omil xisoblanadi.
Odamlar – xar kanday boshkarish modelida markaziy omil xisoblanadi.
Boshkaruvga vaziyatli yondashuvda inson omilining uch asosiy aspekti
e’tiborga loyik: aloxida odamlar xatti-xarakati, odamlarning guruxdagi xatti-
xarakati, xamda raxbar xatti-xarakatining xarakteri, ya’ni menedjerning lider
rolidagi faoliyati va uning aloxida odamlar va guruxlar xatti-xarakatiga ta’siri.
Inson omilini tushunish va muvaffakiyatli boshkarish juda murakkab.
Inson uzini jamiyatda va ishda kanday tutishi shaxsning individual
xarakteristikalari va tashki muxitning uzaro murakkab birligi okibatidan boglik
(2.-rasm). Jaxonda bir xil xarakter elementlari tuplamiga ega bulgan ikki kishi
yuk. Bunday tuplamlar soni cheksiz kupdir va bundan kelib chikadiki, ikki
kishining bir xolatning uzida bir xil xatti-xarakat kilish extimoli nolga teng.
Individual xatti-xarakatning raxbar uchun katta axamiyatga ega bulgan
tomonlari: kobiliyat, moyillik, iste’dod, extiyojlar, xatti-xarakatlar natijalarini
kutmok, idroklash, munosabat, nuktai-nazar, kadr-kiymat.
Kobiliyat. Odamlar bir-biridan anik fark kilishning asosiy soxalaridan biri
ularning individual kobiliyatlari, insonga xos sifatlar xisoblanadi. Ayrim
44

odamlarda boshkalarga nisbatan ba’zi ishlarni bajarishda kobiliyat ancha katta.
Kobiliyatdagi bunday farklar kupincha irsiy xususiyatlar bilan boglik, masalan,
intellektual kobiliyat, jismoniy kuch-kuvvat. Lekin, odatda kobiliyat tajriba
asosida shakllanadi. Tashkilotlar doimo kobiliyatdagi farklardan foydalanib,
aloxida ishlovchiga topshirikni belgilab berishadi. Boshkalardan uz kobiliyati
bilan ustun turadigan inson uzgalarga nisbatan ishni yaxshirok bajaradi deb
taxmin kilish mumkin. Lekin amalda inson xatti-xarakatiga taxmin kilinganga
nisbatan boshkacha ish tutishga majbur kiladigan boshka omillar xam ta’sir
kursatadi.
Moyillik va iste’dod. Intilish va iste’dod kobiliyat bilan uzviy boglikdir. Intilish
– kishining ma’lum bir konkret ishni bajarishga nisbatan mavjud
imkoniyatlaridir. Tugma sifatlar va shuningdek, egallangan tajribaning
uygunlashuvi natijasi bula turib, intilish va iste’dod ma’lum soxalarda iktidor
(talant) kabi namoyon buladi. Iste’dodning ta’siri kup xollarda musika va sport
kabi soxalarda kuzga tashlanadi. Masalan, mashxur sport ustalari yangi sport
turi bilan shugullanishni boshlashlari va bunda eng dastlabki kadamlardayok
muvaffakiyatli ulgurushlari mumkin. Ma’lum soxalarda intilish odatda konkret
faoliyatlarni samarali bajarishda kobiliyatlarni ishga solishni yengillashtiradi.
Extiyojlar. Extiyojlar psixologik va fiziologik jixatdan nimanidir
yetishmasligini xis kilishdir. Biz xozircha fiziologik (oziklanishga, ichimlikka,
boshpanaga va boshkalarga extiyoj) va psixologik extiyojlar mavjud ekanligini
eslatib utamiz, xolos. Kupgina odamlar xokimiyatga va ta’sir kursatish kabi
extiyojlarga ega, lekin bu extiyojlar asosiy extiyojlar koniktirilmay turib uzok
vaktgacha namoyon bulmasligi mumkin. Agarda ular koniktirilmasa, odam uzi
anglamagan xolda ularni koniktirilishiga intilishi mumkin.
Boshkarish nuktai-nazaridan tashkilot shunday vaziyatni shakllantirishga
xarakat kilishi kerakki, buning natijasida ishlovchilar extiyojlarining
kondirilishi tashkilot maksadlarini amalga oshirilishiga olib kelsin.
45

Kutishlar. Ilgarigi tajriblariga va joriy vaziyatlarni baxolashga asoslangan xolda
odamlar uzlarining xatti-xarakatlari natijalariga nisbatan kutishlarni
shakllantiradilar. Ongli yoki anglagan xolda ular biron bir axamiyatli narsani
kanchalik extimolli yoki kanchalik xakikatdan uzok ekanligi tugrisida karor
kabul kilishadi. Bunday kutishlar joriy xatti-xarakatlarga katta ta’sir kursatadi.
Agar odamlar uzlarining xatti-xarakatlari tashkilot maksadlariga erishish yoki
shaxsiy manfaatlarini kondirishiga ishonmasalar, ular samarali ishlamaydilar.
Idroklash. Idroklash kutishlarga va xatti-xarakatning boshka soxalariga katta
ta’sir kursatadi. Idroklashni biz xis etishdan olinadigan ragbatlanishni
intellektual anglash sifatida tariflaymiz. Odamlar ularning atrofida xakikatda
nima sodir bulayotganiga sezgirlik kursatmaydilar, balki nimani ular xakikat
sifatida idroklayotganlariga e’tibor beradilar. Masalan, oddiy urgimchakning
xech kanday xavfi yuk, lekin ba’zi odamlar undan juda kurkishadi. Bir narsani
bir xil idroklaydigan ikki kishi mavjud emas.
4. rasm. Individual xatti-xarakat va muvaffakiyatli faoliyatga ta’sir etuvchi
omillar.
Idroklash ma’lum vaziyatda inson extiyoj sezayotganligi va uning kutishlari
kanday ekanligini aniklab beradi. Xakikatda yuz berayotgan xolat, inson xatti-
xarakatiga u kanday idroklanayotganidan boglik ravishda ta’sir kursatadi. Agar
raxbariyat ishlovchilar tashkilot maksadlariga erishishga intilishlarini xoxlasa,
unda ishlovchilarga bunday xatti-xarakat ularning individual extiyojlarini
kondirishini yetkazishi kerak. Toki ishlovchilar buni idroklab, raxbariyatga
ishonmasa, kerakli xolda uzlarini tutishmaydi.
Munosabat. Nuktai nazar. Odamlar orasidagi farkning yana bir tomoni –
ularning biron-bir narsaga munosabati yoki ijtimoiy shakllanishidir.
Munosabatlar bizning atrof-muxitni noobyektiv idroklashimizni shakllantiradi
va shu tarika xatti-xarakatga ta’sir kursatadi. Ayollar yaxshi xodim emas degan
nuktai-nazarga ega bulgan odamlar, ayollarning xamma xatolarini burtirib
46

kursatishga xarakat kilishadi va ularning yaxshi xodim ekanligi tugrisidagi
isbotlarni idroklay olishmaydi.
Kadriyatlar. Munosabat – aloxida e’tikod bulsa, kadriyatlar umumiy e’tikod,
xayotda nima yaxshi va nima yomon, nimaga beparvo tugrisida ishonchdir.
«Kul mexnatini yoktirmayman» - bu munosabat tugrisidagi ibora. «Uz kuli
bilan bajarilgan mexnat – eng olijanob mexnat shaklidir», - bu kadriyat iborasi
xisoblanadi. Kadriyatlar, xamma individual xarakteristikalar kabi urganish,
ukish vositasida egallanadi. Unga maktabda, ota-onalar tarbiyasi orkali
urganiladi.
Xar kanday tashkilot, ongli yoki ongsiz ravishda, uzining kadriyatlari tizimini
shakllantiradi. Bu tizim tashkilotning tashkiliy madaniyati va axlokini tashkil
etadi.
Raxbariyat tashkil etadigan muxit ishlovchi xatti-xarakatiga katta ta’sir
kursatadi. Shuning uchun raxbarlar bu muxitni tashkilotning maksadlariga
erishishiga kumaklashishiga karatishi kerak.
Ishchi muxit – bu boshkarish jarayoni yordamida tashkilotning extiyojlariga
moslashgan xamma ichki uzgaruvchilarning tuplami. Muxitning ikki aspekti:
gurux va boshkarish sardorligi ishlovchi xatti-xarakati xarakteriga katta ta’sir
kursatadi.
Guruxlar aloxida odamlar xatti-xarakatiga katta ta’sir kursatadi. Gurux
normalari – ma’lum sharoitlarda kabul kilingan xatti-xarakat standartlaridir.
kanchalik inson uzining guruxga taallukli ekanligini kadrlasa, shunchalik uning
xatti-xarakati gurux normalariga mos tushadi. Gurux normalari tashkilotning
maksadlariga erishishiga kumaklashishi yoki tuskinlik kilishi mumkin. Rasmiy
tashkilotning maksadlariga erishishni ta’minlaydigan normaga misol bulib,
gurux ichidagi yukori jamoachilik, ochik mulokot xisoblanadi. Tashkilot
maksadlariga erishishga tuskinlik kiladigan gurux normalariga paxta terimida
yaxshi terimchini «kombayn» deb nomlash misol bulishi mumkin.
47

Liderlik – bu odamlarni ma’lum tarzda uzini tutishga majbur etib, ularning xati
xarakatiga ta’sir etishda raxbar tomonidan kullanadigan vositadir. Tashkilot
sharoitida liderlikka nisbatan bir kancha nuktai-nazar mavjud. Ulardan biri
liderlik uslubidir. Liderlik uslubi menejerning dunyokarashini, xodimlarga
munosabatini, uz-uziga baxo berishini aks ettiradi. Menedjer kullaydigan
liderlik uslubidan maksadlarga erishishda ishlovchilar kuch gayratini
yunaltirish, nizoli xolatlarni yechish katta boglik.
Barcha ichki uzgaruvchilar uzaro boglik buladi.
5. Rasm. Ichki uzgaruvchilarning uzaro boglikligi.
Bu omillar boshkarish amaliyotida bir-biridan ajratilgan xolda aloxida
kurilmaydi. Bir ichki uzgaruvchining uzgarishi boshkalariga xam ta’sir
kursatadi. Boshka uzgaruvchilarning uzgarishlari esa tulkinsimon ravishda
kaytib, avvalgi uzgarishlardan xam yukori darajada ta’sir kursatishi mumkin.
TASHKILOT TASHKI MUXITI. Tashkilotning muvaffakiyatli faoliyati fakat
ichki uzgaruvchilardan emas, balki tashki omillardan xam kup jixatdan boglik.
Zamonaviy tashkilotlar uchun tashki muxitning tez uzgarishlarini xisobga
olishlari va ularga moslashishlari talab kilinadi. Tashki muxit uzgarishlari
tashkilot ichida uzgarishlarni amalga oshirishni takozo etadi.
Xatto uzgarishlar uncha katta bulmasa xam, baribir raxbarlar tashki muxitni
xisobga olishga majbur, chunki tashkilot ochik tizim sifatida resurslar, energiya,
kadrlar ta’minoti, xamda iste’molchilar bilan munosabati jixatidan tashki
xayotdan boglik. Menejer uning tashkilotiga ta’sir etuvchi tashki omillarni
aniklab bilishi shart va bundan tashkari, tashki ta’sirlarga moslashishning
uslublarini taklif eta bilishi kerak. Shu jixatdan tashkilot biologik organizmga
uxshaydi (tashkiliy darvinizm).
Tashki muxitni aniklash asosan, tashkilotning muvaffakiyatiga ta’sir etuvchi
tashki muxitni xisobga olishni takozo etadi. Masalan, Jerald Bell ta’rifiga kura:
«Tashkilot tashki muxitiga iste’molchilar, rakobatchilar, xukumat muassasalari,
48

ta’minotchilar, moliya tashkilotlari va mexnat resurslari manbalari kabi
tashkilot operatsiyalariga ta’sir etuvchi elementlar kiradi».
Tashki muxitni aniklashning bir uslubi omillarni ikki asosiy guruxga bulishdir:
bevosita ta’sir muxiti va bilvosita ta’sir muxiti. Bevosita ta’sir muxiti omillariga
ta’minotchilar, mexnat resurslari, davlat boshkarish konunlari, iste’molchilar,
rakobatchilar kiradi. Bilvosita ta’sir omillariga tashkilot operatsiyalariga
tugridan-tugri va tez ta’sir etmaydigan, lekin baribir ta’sirga ega bulgan omillar
kiradi. Ularga iktisod xolati, fan-texnika tarakkiyoti (FTT), ijtimoiy-madaniy va
siyosiy uzgarishlar, boshka mamlakatlardagi vokealar kiradi.
Tashki muxit xarakteristikalari:
Tashki muxit omillarining uzaro boglikligi – bu bir omil uzgarishining boshka
omillarga ta’sir etish kuchi darajasidir.
Tashki muxitning murakkabligi – tashkilot e’tiborga olishi kerak bulgan omillar
soni, xamda xar bir omilning variativlik (uzgaruvchanlik) darajasi.
Muxitning xarakatchanligi – bu tashkilot atrofida yuz beradigan uzgarishlar
tezligi. Ayrim tarmoklarda texnologiya va rakobatli kurash parametrlari tezligi
kuchli.
Tashki muxitning noanikligi – konkret omil tugrisida tashkilot ega bulgan
informatsiya mikdori funksiyasi, xamda bu informatsiyaga ishonchlilik
funksiyasi xisoblanadi. Agar informatsiya kam va uning anikligiga ishonch
bulmasa muxit noanik buladi.
Endi xar bir gurux omillarini kurib utamiz. Bevosita ta’sir muxiti:
Ta’minotchilar. Tashkilotning materiallar, jixozlar, energiya, kapital va ish
kuchi bilan ta’minlaydigan boshka tashkilotlar bilan boglikligi, muxitning
tashkilotning muvaffakiyatli faoliyati va operatsiyalariga bevosita ta’sir
kursatishi misolidir. Boshka davlatlardan resurslar sotib olish narx, sifat va
mikdor jixatidan kulay bulishi mumkin, lekin shuning bilan bir vaktning uzida
almashish kurslari uzgarishi yoki siyosiy notinchlik kabilar xavf solib turadi.
49

Konunlar va davlat muassasalari. Kup konunlar va davlat muassasalari
tashkilotga bevosita ta’sir kursatadi. Tashkilotlar davlat chikargan konunlarga
buysunadi va ular asosida uz faoliyatini olib boradi. Bundan tashkari
tashkilotlar davlat boshkarish organlari talablarini xam bajarishi shart.
Iste’molchilar. Tashkilotning amalda yashab kolishi uning faoliyati natijalari
iste’molchilarini topish va ularning extiyojini kondirishiga kup jixatdan boglik.
Iste’molchilar, ular uchun kanday tovar va xizmatlar va kanday narxda kerakligi
tugrisida karor kabul kilib, tashkilot uchun uning faoliyati natijalariga taalukli
bulgan xamma narsani aniklab beradi. Iste’molchilar extiyojini kondirish
zarurligi tashkilot ta’minotchilari bilan uzaro bogliklikda ta’sir kursatadi.
Rakobatchilar. Tashki muxitning bu ta’sirini rad etish mumkin emas. Tashkilot
raxbariyati anik biladiki, agar boshka rakobatchilar kabi iste’molchilar
extiyojini samarali kondirmasa, uzok faoliyat kursata olmaydi. Kup xollarda
iste’molchilar emas, aynan rakobatchilar kanday maxsulotlar sotish va kanday
narx belgilashni aniklab beradilar.
7. rasm. Tashki muxit: bilvosita ta’sir muxiti.
Bilvosita ta’sir muxiti:
Texnologiya. Texnologiya – xam ichki omil, xam tashki omil xisoblanadi.
Texnologik yangiliklar maxsulot, ish va xizmatlarning tayyorlanishi, sotilishi,
eskirishi darajasi xamda uxshash maxsulotlar xakida axborotlarning tuplanishi,
saklanishi, tarkatilishi bilan boglik masalalarga kuprok ta’sir etadi. Tashkilotlar
rakobatchilaridan uzib ketishi yoki xech bulmaganda ular bilan bir katorda
bulish uchun, faoliyati natijalari samaradorligiga boglik bulgan yangiliklar
kullashi kerak.
Iktisodiyot xolati. Raxbariyat tashkilot operatsiyalariga iktisodiyotning umumiy
xolati ta’sirini baxolashni xam bilishi kerak. Jaxon iktisodi xolati xamma
resurslar kiymatiga va iste’molchilarning ma’lum tovar va xizmatlar sotib olish
kobiliyatiga ta’sir kursatadi. Masalan, inflyatsiya kutilsa, raxbariyat kushimcha
resurslar sotib olish va ishchilar bilan vaktinchalik ish xaki belgilash tugrisida
50

kelishishi mumkin. Bundan tashkari u karz olishga karor kilishi mumkin. Agar
ishlab chikarish tushishi kutilsa, aksincha zapaslarni kamaytirishga, ishchilarni
kiskartirishga xarakat kiladi. Iktisodiyot xolatidan bankdan kredit olish,
soliklarning kamaytirilishi boglik.
Ijtimoiy-madaniy omillar. Xar kanday tashkilot xech bulmaganda bir madaniy
muxitda amal kiladi. Shuning uchun ijtimoiy madaniy omillar – xayotiy
kadriyatlar, urf-odatlar tashkilotga ta’sir kursatadi. Masalan, kulay shartnomaga
ega bulish uchun pora berish, rakobatchilar tugrisida yolgon mish-mishlar
tarkatish axloksizlik xisoblanadi, xatto ayrim xollarda ular nokonuniy deb
xisoblanmasa xam. Lekin ba’zi mamlakatlarda bunday tadbirlar korxonalar
tomonidan kup kullaniladi, chunki u yerda ijtimoiy – madaniy muxit shunga
mos.
Ijtimoiy-madaniy omillar tashkilot faoliyati natijasi bulmish tovar va
xizmatlarga xam ta’sir kursatadi. Masalan, iste’mochilarning kiyim xarid
kilishida kuprok nomi chikkan firmalar maxsulotiga talabi katta.
Siyosiy omillar. Siyosiy xolatning ayrim aspektlari raxbarlar uchun katta
axamiyatga ega. Ulardan biri – ma’muriyat, konun chikaruvchilar va sudning
biznesga munosabati. Bu munosabatlar solik tizimiga, solik imtiyozlariga,
iste’molchilarni ximoya kilish konunlariga, atrof-muxitni ximoya kilish
standartlariga, narx va ish xakini nazorat kilishga ta’sir kursatadi. Siyosiy
xolatning boshka elementi – lobbistlar. Lobbistlar – axolining ma’lum bir
tabakalari manfaatlarini ximoya kiladigan siyosatchilar. Boshka davlatlarda ish
olib boruvchi tashkilotlar uchun siyosiy barkarorlik katta axamiyatga ega.
Xalkaro muxit. Xalkaro muxit xar bir mamlakatda turlicha bulishi mumkin va
raxbar buni xisobga olishi kerak. Xalkaro biznes amal kiladigan muxit omillari
– madaniyat, iktisod, konunchilik, davlat boshkaruvi va siyosiy xolat.
51

3-BOB.Tashkilotning Strategik Salohiyatini Mustahkamlash
3.1 Tashkilotning Strategik Salohiyatini Mustahkamlash
Tashkilotning strategik salohiyati — bu uning uzoq muddatli
maqsadlarga erishish, raqobatbardosh ustunlikni qo'lga kiritish va bozor
sharoitlariga moslashish uchun zarur bo'lgan resurslar, qobiliyatlar va
imkoniyatlar to'plamidir. Strategik salohiyatni mustahkamlash — bu
tashkilotning o'z ichki imkoniyatlarini yanada kuchaytirish va tashqi
muhitdagi imkoniyatlardan maksimal darajada foydalanishni ta'minlash
jarayonidir.
Tashkilotning strategik salohiyatini mustahkamlash uchun bir qator
strategiyalar va amaliy choralar mavjud. Quyida, bu jarayonni samarali
amalga oshirish uchun kerakli qadamlar va yondoshuvlar keltirilgan.
Tashkilotning Kuchli Tomonlarini Kengaytirish
Strategik salohiyatni mustahkamlashning birinchi qadamlaridan biri
tashkilotning mavjud kuchli tomonlarini rivojlantirish va ularni yanada
samarali qilishdir. Bu, tashkilotning o'z raqobatbardoshligini oshiradi va
bozordagi pozitsiyasini mustahkamlaydi. Innovatsion yondashuvni
rivojlantirish :Innovatsiyalar strategik salohiyatni mustahkamlashda
muhim rol o'ynaydi. Yangi texnologiyalarni qo'llash, mahsulot va
xizmatlarni yangilash va yangi ish yuritish usullarini tatbiq etish
tashkilotga yangi imkoniyatlar ochadi va raqobatchilardan ajralib turishga
yordam beradi. Yuqori malakali xodimlarni tayyorlash va saqlab
qolish .Kuchli kadrlar siyosati va malakali xodimlarni rivojlantirish
tashkilotning asosiy ustunliklaridan biridir. Xodimlar tajribasi va bilimlari
52

tashkilotning strategik salohiyatini mustahkamlashda muhim omil
hisoblanadi. Xodimlar uchun treninglar, motivatsiya tizimlari va karyera
o'sish imkoniyatlarini yaratish ularning ishga bo'lgan sadoqatini oshiradi
va tashkilotning umumiy muvaffaqiyatiga hissa qo'shadi. Brendning
kuchaytirilishi .Tashkilotning brendini kuchaytirish va obro'sini
mustahkamlash uning bozorni dominatsiya qilish imkoniyatini oshiradi. Yaxshi
brend imiji mijozlar orasida ishonchni oshiradi va mijozlarning sadoqatini
ta'minlaydi.
Zaif Tomonlarni Yaxshilash
Tashkilotning zaif tomonlarini aniqlash va ularni yaxshilash strategik
salohiyatni mustahkamlashning muhim qismidir. Zaif tomonlar
organizatsiyaning raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin, shuning uchun
ularni o'z vaqtida va samarali ravishda hal qilish zarur. Ishlab chiqarish va
operatsion jarayonlarni optimallashtirish . Zaif tomonlardan biri samarali
boshqarilmagan ishlab chiqarish yoki operatsion jarayonlar bo'lishi mumkin. Bu
jarayonlarni yanada samarali qilish, xatolarni kamaytirish va xarajatlarni
qisqartirish tashkilotning umumiy ishlash samaradorligini oshiradi. Moliyaviy
barqarorlikni ta'minlash . Moliyaviy zaif tomonlarni aniqlash va moliyaviy
barqarorlikni ta'minlash muhimdir. Buning uchun moliyaviy resurslarni
samarali boshqarish, investitsiyalarni to'g'ri rejalashtirish va xarajatlarni
qisqartirish zarur. Moliyaviy tahlil va prognozlashtirish orqali tashkilot
kelajakdagi xavflardan himoyalanadi. Raqobatni tahlil qilish va bozorni
tushunish . Tashkilotning bozorni va raqobatchilarni tahlil qilish orqali uning
zaif tomonlarini aniqlash va bu zaifliklardan qanday foydalanishni bilish
mumkin. Raqobatni doimiy ravishda kuzatib borish tashkilotga o'z
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi.
Imkoniyatlardan Foydalanish
53

Strategik salohiyatni mustahkamlashda tashqi imkoniyatlardan to'liq
foydalanish katta ahamiyatga ega. Bozor o'zgarishlari va yangi tendentsiyalar
tashkilotga o'sish imkoniyatlarini taqdim etadi. Yangi bozorga kirish Geografik
yoki demografik yangi bozorlar tashkilotning o'sishini ta'minlashi mumkin.
Yangi bozorlar va segmentlarga kirish orqali tashkilot o'z daromadlarini
oshirishi va bozor ulushini kengaytirishi mumkin. Texnologiyalardan samarali
foydalanish Yangi texnologiyalarni joriy etish, masalan, avtomatlashtirish,
raqamli marketing yoki sun'iy intellekt kabi ilg'or texnologiyalar tashkilotning
samaradorligini oshirishga va raqobatbardoshligini kuchaytirishga yordam
beradi. Ijtimoiy va ekologik mas'uliyatni oshirish . Bugungi kunda ijtimoiy
mas'uliyat va ekologik barqarorlikka katta e'tibor berilmoqda. Tashkilot o'zining
ijtimoiy va ekologik mas'uliyatini kuchaytirish orqali yangi mijozlarni jalb
qilish va obro'sini oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Tahdidlarga Qarshi Chora-Tadbirlar
Strategik salohiyatni mustahkamlashda tashkilot tashqi tahdidlarga qarshi
chora-tadbirlar ishlab chiqishi zarur. Bu tahdidlar iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va
texnologik omillar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Ular tashkilotning
rivojlanishini to'xtatib qo'yishi yoki zarar yetkazishi mumkin, shuning uchun
ularga qarshi kurashish muhimdir. Raqobatchilarning o'sishiga qarshi kurashis h
Tashkilot raqobatchilarining harakatlarini oldindan ko'rib chiqishi va o'z
strategiyasini shunga moslashtirishi kerak. Bu raqobatni tahlil qilish, yangi
mahsulotlar ishlab chiqish, narx siyosatini optimallashtirish yoki xizmatlar
sifatini oshirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Krizislarni boshqarish
Iqtisodiy inqirozlar, tabiiy ofatlar yoki global pandemiyalar kabi tahdidlarga
qarshi samarali krizis boshqaruvi strategiyalarini ishlab chiqish zarur.
Tashkilotlar, masalan, zaruriy moliyaviy rezervlarni yaratish, ta'minot zanjirini
diversifikatsiya qilish va innovatsion ish yuritish usullarini joriy etish orqali
bunday tahdidlarga qarshi kurashishlari mumkin. Huquqiy va siyosiy
54

tahdidlarga javob beris h Siyosiy o'zgarishlar yoki yangi qonunlar tashkilot
faoliyatini qiyinlashtirishi mumkin. Tashkilot huquqiy tahdidlarga qarshi tayyor
bo'lishi, muntazam huquqiy auditlarni o'tkazishi va siyosiy muhitni kuzatishi
zarur.
Tashkilot Madaniyatini Yaxshilash
Tashkilot madaniyati — bu tashkilot ichidagi qadriyatlar, ish yuritish uslublari
va kadrlar o'rtasidagi munosabatlar to'plamidir. Madaniyatni mustahkamlash va
rivojlantirish tashkilotning strategik salohiyatini mustahkamlashda muhim rol
o'ynaydi. Xodimlar bilan ochiq va samarali muloqot Tashkilot ichidagi ochiq
muloqot va xodimlarga qarshi hurmat muhitini yaratish, ularning
motivatsiyasini oshiradi va tashkilotning umumiy samaradorligini yaxshilaydi.
Kreativlik va innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash Kreativ va innovatsion
fikrlashni rag'batlantirish, yangi g'oyalarni qo'llab-quvvatlash, tashkilotga yangi
imkoniyatlar yaratadi va uning raqobatbardoshligini oshiradi.
3.1Innovatsiyalar va texnologiyalar: yangi
imkoniyatlar yaratish
Innovatsiyalar va texnologiyalar bugungi biznes dunyosida tashkilotlar uchun
raqobatbardoshlikni oshirish, samaradorlikni yaxshilash va yangi imkoniyatlarni
yaratishda asosiy vositalardan biridir. Innovatsiyalar — bu yangi g'oyalar,
mahsulotlar, xizmatlar, jarayonlar yoki biznes modelini ishlab chiqish va
qo'llash, texnologiyalar esa bu jarayonlarni amalga oshirishda yordam beruvchi
vositalar va bilimlarni anglatadi. Innovatsiyalar va texnologiyalar birgalikda,
tashkilotlarga o'z resurslaridan samarali foydalanish, yangi bozorlarni zabt etish
va raqobatchilardan ustunlikni qo'lga kiritishda yordam beradi.
55

Innovatsiyalar va Texnologiyalar Orqali Yangi Imkoniyatlar Yaratish
Yangi Mahsulotlar va Xizmatlar Yaratish Innovatsiyalar yangi mahsulotlar
va xizmatlar yaratishda muhim rol o'ynaydi. Raqobatdagi o'zgarishlar va
iste'molchilar talablarining o'zgarishi tashkilotlarni yangi mahsulot va
xizmatlarni yaratishga undaydi. Masalan, aqlli telefonlar, onlayn xizmatlar yoki
ekologik toza mahsulotlar kabi innovatsiyalar yangi bozorlarni yaratdi va
mavjud bozorlarda katta o'zgarishlarni keltirib chiqardi.
Yangi mahsulot va xizmatlar yaratish orqali tashkilotlar:
● Yangi mijozlarga xizmat ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'ladi.
● Raqobatchilardan ajralib turadi.
● Yangi daromad manbalarini ochadi.
Jarayonlarni Avtomatlashtirish va Optimallashtirish Innovatsiyalar va
texnologiyalar yordamida tashkilotlar o'z ishlab chiqarish va biznes
jarayonlarini avtomatlashtirish va optimallashtirish orqali samaradorlikni
oshirishi mumkin. Masalan, sun'iy intellekt (AI), robototexnika, big data (katta
ma'lumotlar) va Internet of Things (IoT) kabi texnologiyalar ishlab chiqarish va
logistika jarayonlarini optimallashtirishda muhim vositalardir.
Bunday texnologiyalar orqali tashkilotlar:
● Ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtiradi.
● Xatolarni kamaytiradi.
● Xarajatlarni qisqartiradi.
Raqamli Transformatsiya Raqamli transformatsiya — bu biznes
jarayonlarining raqamli texnologiyalar yordamida yangilanishidir. Bu,
kompaniyalarning mijozlar bilan aloqalari, marketing va savdo, moliya va
boshqaruv tizimlarini yangi texnologiyalar yordamida optimallashtirishni
anglatadi. Raqamli transformatsiya yordamida tashkilotlar yangi xizmatlar va
56

mahsulotlar yaratadi, shuningdek, mijozlarga osonroq va tezkor xizmat
ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Raqamli transformatsiya orqali tashkilotlar:
● Mijozlar bilan samarali va tez aloqalarni o'rnatadi.
● Xizmatlarni personalizatsiya qilish imkoniyatiga ega bo'ladi.
● Yangi biznes modelini yaratadi (masalan, as-a-service model).
Innovatsiyalar va Texnologiyalar orqali Yangi Bozorlarni Zabt Etish
Innovatsiyalar va texnologiyalar nafaqat yangi mahsulotlar yaratishda, balki
yangi bozorlarni zabt etishda ham muhim ahamiyatga ega. Yangi texnologiyalar
va innovatsiyalar, ko'pincha, yangi geografik bozorlarni ochishga yordam beradi
yoki mavjud bozorni diversifikatsiya qilishga imkon beradi.
Global Bozorga Kirish Texnologiyalarning rivojlanishi va raqamli
platformalarning kengayishi, kompaniyalarga yangi geografik bozorlarni zabt
etish imkonini beradi. Masalan, internet orqali mahsulot va xizmatlarni global
miqyosda sotish, onlayn savdo platformalaridan foydalangan holda, kichik
kompaniyalar ham butun dunyo bo'ylab mijozlarga xizmat ko'rsatishi mumkin.
Niches (Nish) Bozorlar Yaratish Innovatsiyalar yangi niş bozorlar
yaratishda ham samarali vosita hisoblanadi. Bu bozorlar, odatda, keng
auditoriya uchun emas, balki ma'lum bir ehtiyoj yoki talablarga ega bo'lgan
kichik guruhlar uchun xizmat qiladi. Masalan, ekologik toza mahsulotlar yoki
sog'lom turmush tarziga asoslangan xizmatlar bozorlarining o'sishi —
innovatsiyalarning ta'siridan biridir.
Yangi Segmentlarga Yangi Xizmatlar Taklif Etish Innovatsion
texnologiyalar orqali tashkilotlar yangi segmentlarga xizmat ko'rsatish
imkoniyatiga ega bo'ladi. Misol uchun, mobil ilovalar yoki onlayn xizmatlar
57

orqali kompaniyalar mijozlar bilan yanada yaxshiroq muloqot qila oladi, yangi
xizmatlarni tezda taqdim etish imkoniyatini yaratadi.
Innovatsiyalar va Texnologiyalarn i Qo'llashda Yangi Imkoniyatlar Ijtimoiy Va
Ekologik Mas'uliyat Bugungi kunda ijtimoiy va ekologik mas'uliyat korporativ
strategiyaning ajralmas qismi bo'lib, innovatsiyalar va texnologiyalar bu
sohalarda yangi imkoniyatlarni yaratadi. Ekologik toza texnologiyalar, masalan,
qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish yoki ekologik zararsiz
ishlab chiqarish jarayonlarini joriy etish, nafaqat atrof-muhitni saqlashga, balki
yangi bozorlarni ochishga yordam beradi.
Sog'liqni Saqlash Va Raqamli Tibbiyot Innovatsiyalar va texnologiyalar
sog'liqni saqlash sohasida yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan,
telemeditsina, raqamli sog'liq ilovalari, sun'iy intellekt yordamida diagnostika
qilish, yangi sog'liqni saqlash xizmatlarini yaratishga olib keladi. Bu
texnologiyalar odamlarning hayot sifatini yaxshilaydi va sog'liqni saqlash
tizimlarining samaradorligini oshiradi.
Yashil Texnologiyalar va Energiya Samaradorligi Texnologiyalarning
rivojlanishi yashil energiya manbalarining kengayishiga olib keladi. Quyosh
energiyasi, shamol energiyasi yoki bioenergiya kabi texnologiyalar yordamida
tashkilotlar ekologik toza va barqaror ishlab chiqarish tizimlarini yaratishi
mumkin. Bu nafaqat ekologik muammolarni hal qilishga yordam beradi, balki
energiya samaradorligini oshirish orqali iqtisodiy foyda keltiradi.
Innovatsiyalarni Qo'llashdagi Xatarlar Innovatsiyalar va texnologiyalar orqali yangi
imkoniyatlar yaratish jarayoni ba'zi xavflarni ham o'z ichiga oladi.
Texnologiyalar joriy etilganda ba'zi tashkilotlar resurslarining noto'g'ri
taqsimlanishi, texnologiyalarning ishdan chiqishi yoki xavfsizlik muammolari
yuzaga kelishi mumkin. Shu bilan birga, innovatsiyalarni amalga oshirishda
58

yuqori investitsiyalar talab etiladi, va bu ba'zan tashkilot uchun risk yaratishi
mumkin.
59

XULOSA
Tashkilotning strategik salohiyati uning uzoq muddatli
muvaffaqiyatini ta'minlashda va raqobatbardosh ustunlikni qo'lga
kiritishda asosiy omil hisoblanadi. Bu salohiyat tashkilotning
ichki resurslari, qobiliyatlari va tashqi imkoniyatlaridan samarali
foydalanishni talab qiladi. Strategik salohiyatni mustahkamlash
uchun innovatsiyalar, texnologiyalarni joriy etish, jarayonlarni
optimallashtirish, yangi mahsulot va xizmatlar yaratish kabi bir
qator strategiyalarni amalga oshirish zarur.
Shuningdek, strategik salohiyatni rivojlantirishda tashkilotning
raqobatbardoshligini oshiradigan omillar, masalan, yuqori
malakali kadrlar, samarali rahbariyat, innovatsion fikrlash va
mustahkam brend obro'si kabi jihatlar katta ahamiyatga ega.
Tashkilotning strategik salohiyati bilan birga uning uzoq muddatli
istiqboli, bozor sharoitlariga moslashuvchanligi va resurslaridan
samarali foydalanish qobiliyati ham muhimdir.
Tashkilotlar strategik salohiyatini rivojlantirgan holda, o'z
pozitsiyalarini mustahkamlab, yangi bozorlar va imkoniyatlar
yaratishda muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Shunday qilib,
strategik salohiyatni to'g'ri boshqarish, tashkilotning
60

muvaffaqiyatli rivojlanishini ta'minlash va raqobatdagi ustunlikni
oshirish uchun zarur bo'lgan muhim omildir.
Tashkilotning strategik salohiyati uning uzoq muddatli
muvaffaqiyatini ta'minlashda asosiy omil hisoblanadi. Strategik
salohiyat – bu tashkilotning mavjud resurslari, imkoniyatlari va
tashqi muhit sharoitlarini samarali birlashtirish orqali o‘z
maqsadlariga erishish qobiliyatidir. Ushbu salohiyatni
rivojlantirish nafaqat ichki boshqaruv tizimining samaradorligiga,
balki tashqi omillarni tahlil qilish va ularga moslashish
qobiliyatiga ham bog‘liq.
Birinchidan, strategik salohiyat tashkilotning ichki resurslarini
tahlil qilish va ularni to‘g‘ri yo‘naltirish orqali oshiriladi. Bunda
inson resurslari, moliyaviy vositalar, texnologik quvvat va
innovatsion salohiyat asosiy o‘rinni egallaydi. Tashkilotning
resurslaridan samarali foydalanish uning raqobatda ustunlikka
erishish imkoniyatini oshiradi.
Ikkinchidan, strategik salohiyat tashkilotning tashqi muhit
sharoitlariga moslashish qobiliyatida ham namoyon bo‘ladi.
Bozor talablarini tahlil qilish, raqobatchilar faoliyatini kuzatish va
yangi imkoniyatlarni aniqlash orqali tashkilot o‘z faoliyatini
dinamik ravishda rivojlantira oladi. Bunda innovatsion
61

yondashuvlar va raqamli transformatsiya jarayonlari alohida
ahamiyatga ega.
Uchinchidan, strategik salohiyatni shakllantirishda samarali
boshqaruv tizimi va aniq belgilangan maqsadlar muhim rol
o‘ynaydi. Tashkilotning boshqaruv jamoasi strategik qarorlarni
qabul qilishda puxta tahlil va rejalashtirish jarayonlariga e'tibor
qaratishi kerak. Bunda xodimlarning bilim va malakasi, tashkilot
ichida jamoaviy hamkorlikni rivojlantirish kabi omillar muhim
ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, tashkilotning strategik salohiyatini rivojlantirishda
barqarorlik tamoyillariga asoslangan yondashuv ham muhimdir.
Ijtimoiy, ekologik va iqtisodiy mas'uliyatni birgalikda hisobga
olgan holda rejalashtirilgan strategiyalar tashkilotning uzoq
muddatli muvaffaqiyatini ta'minlaydi.
Tashkilotning strategik salohiyatini oshirishda texnologik
yangiliklardan foydalanish va ularni faoliyat jarayonlariga joriy
etish ham muhim o‘rin tutadi. Raqamli texnologiyalar, sun'iy
intellekt va avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish orqali
tashkilot operatsion jarayonlarini optimallashtiradi, xarajatlarni
kamaytiradi va samaradorlikni oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, tashkilotning strategik salohiyatini
shakllantirish va rivojlantirish nafaqat ichki omillarga, balki
62

tashqi muhitni o‘rganish va o‘z vaqtida moslashishga ham
bog‘liqdir. Raqobatbardoshlikni ta'minlash, bozor sharoitlariga
tezkor javob qaytarish va mijozlar ehtiyojlarini qondirish strategik
salohiyatning asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.
Shunday qilib, tashkilotning strategik salohiyati uning barcha
resurslari va imkoniyatlarining uyg‘unlashuvi orqali amalga
oshiriladi. Strategik boshqaruv tizimini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish,
barqaror rivojlanish tamoyillariga amal qilish va zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish orqali tashkilot nafaqat ichki
samaradorligini oshiradi, balki tashqi bozorda o‘z pozitsiyasini
mustahkamlaydi. Bu esa uzoq muddatli barqaror rivojlanishni
ta'minlaydi va belgilangan maqsadlarga erishishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O‘zbekiston. 2014.-
46 b
2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi
kerak. T: O‘zbekiston, 2017.-104 b
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021
yillarda
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral.
4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510
p
5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p
6. Yo‘ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik-T:
TDIU,2013.-433 b
7. Yo‘ldoshev N.Q., Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2006.-150
b
8. Kucharov A.S. Menejment. O‘quv qo‘llanma.- T:.TDIU,2009.-120 b
9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik. - T.: O‘qituvchi,
2002-464
10. 10. G‘ulomov S.S. Menejment asoslari. O‘quv
qo‘llanma.- T:.Sharq Nashriyot-Matbaa Aksiadorlik
kompaniyasi ,2002.- 365 b
64

TASHKILOTNING STRATEGIK SALOHIYATI

Sotib olish