Tayyor mahsulot va ularni sotishni hisobga olish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	45.2KB
Xaridlar	21
Yuklab olingan sana	11 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bakhodir Khazratkulov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Yanvar 2024

21 Sotish

Tayyor mahsulot va ularni sotishni hisobga olish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT VA TURIZM FAKULTETI
«BUXGALTERIYA HISOBI» FANIDAN

KURS ISHI
Bajardi: 3-2 BUX 21 guruhi talabasi Hazratqulov Bahodirjon
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” ____________2023 yil.

Baho “____” ___________

Ilmiy rahbar: __________ Qurbonov A.U
(imzo) (ismi sharifi)

Komissiya a’zolari: ________ ______________
(imzo) (ismi sharifi)
________ ______________ (imzo) (ismi sharifi)

Buxoro-2023 yil

KURS ISHI UCHUN TAQRIZ
Fakultet_____________________________________________________________
Kafedra______________________________________________________________
Fan_________________________________________________________________
Guruh_______________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi sharifi__________________________________________
____________________________________________________________________
Kurs ishi mavzusi______________________________________________________
____________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibi____________________________________________________
____________________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro’yxati:
_______________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko’rsatgichi)
____________________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari____________________________________________
____________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari______________________________________________
____________________________________________________________________
Kurs ishiga qo’yilgan baho_______________________________________________
Taqrizchi__________________________________________________________

__________________________________________________________________

Mavzu: Tayyor mahsulot va ularni sotishni
hisobga olish

MUNDARIJA

KIRISH ……………………………………………………………………….. 4
I–BOB. Tayyor mahsulot hisobi ……………………………………………. 7
1.1. Tayyor mahsulot haqida tushuncha, uning baholanishi va nomenklaturasi
………………………………………………………………………………… 7
1.2. Tayyor mahsulotlarning dastlabki, sintetik va analitik hisobi………….. 12
II–BOB. Tayyor mahsulotni qabul qilinishi va sotilishi hisobi …....…….. 14
2.1. Tayyor mahsulotni ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi....…………. 14
2.2. Tayyor mahsulotlarni yuklab jo’natish va sotish hisobi.…...………….. 20
Xulosa ............................................................................................................. .21
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………...

3

KIRISH
Ma’lumki bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida resusrlarni cheklangandir,
firmalar faoliyatida ushbu cheklangan resusrlardan samarali foydalanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari bunday sharoitda turli mulkchilik shaklidagi
firmalar vujudga keladi. Ular orasida har doim katta raqobat mavjud bo’ladi ushbu
holatda firmalarda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish uchun firmalarda
pul mablag’laridan samarali foydalanish, pul mablag’larining aylanuvchanligini
oshirish, hamda vaqtinchalik bo’sh qolgan pul mablag’laridan samarali foydalanish
maqsadida ularni vaqtinchalik bo’lsada investitsiyalarga yo’naltirish talab etiladi.
Prezidentimiz SH.M. Mirziyoyev - “O’tgan yili faoliyat yuritayotgan
firmalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik kayta jihozlash hamda
zamonaviy, yuksak texnologiyalarga asoslangan yangi ishlab chiqarishni tashkil
etishni tezlashtirish borasida faol investitsiya siyosati yuritishga alohida e’tibor
qaratildi” - deb ta’kidladilar. Demak firmalarda bugungi kunda investitsion
faoliyatni samarali tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi.
Mavzuning dolzarbligi. Tayyor mahsulotlar - to'liq qayta ishlash, yig'ish va
shtatdan o'tgan, standartlar, shartnoma talablariga javob beradigan, texnik nazorat
bo'limi tomonidan qabul qilingan va tayyor mahsulot omboriga yetkazib berilgan
yoki xaridorga topshirilgan mahsulotlar. Ombordan chiqarilgan mahsulotlar
dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Savdo (marketing) bo'limi, yetkazib
berish shartnomasi va mahsulotni yetkazib berish jadvali asosida schyot-fakturani
yozadi, unda xaridor, mahsulot nomi, sotilishi kerak bo'lgan mahsulotlar soni,
shartnoma narxi, miqdori, mahsulot narxidan ortiq to'langan qadoqlash qiymati
ko'rsatilgan.
Korxonalar ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun ma’lum tarkib va
miqdordagi ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish
vositalari ularni ishlab chiqarish jarayonidagi o’rnidan kelib chiqib mehnat
vositalari (bino, inshoot, mashinalar va boshqalar) va mehnat predmeti (tayyor
mahsulot, yem-xashak, urug’lik va boshqalar) ga bo’linadi.
4

Demak, tayyor mahsulot xo’jalik subyekti aktivlarining (tovar moddiy
zaxiralarining) tarkibiy qismi bo’lib, ishlab chiqarishning natijasi sifatida
xo’jaliklar faoliyatida muhim o’rinni egallaydi.
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi har qanday sanoat
korxonasi faoliyatining eng muhim ko'rsatkichidir. Cheklangan ishlab chiqarish
imkoniyatlari va nisbatan cheksiz talab sharoitida ishlab chiqarish hajmi birinchi
o'ringa qo'yiladi. Lekin bozor to’yingan va raqobat kuchayib borar ekan, sotish
hajmini ishlab chiqarish emas, balki, aksincha, sotishning mumkin bo’lgan hajmi
ishlab chiqarish dasturini ishlab chiqish uchun asos bo’ladi. Korxona faqat o'sha
tovarlarni ishlab chiqarishi va uni real sotishi mumkin bo'lgan hajmda ishlab
chiqarishi kerak. Harbir korxona o'z mahsulotlarini iste'molchiga sotishi kerak.
Sotish jarayonida korxona mahsulotining foydaliligi va sifati ochib beriladi.
Korxona mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog'liq xarajatlarini qoplaydi va
ishlab chiqarishda yaratilgan sof daromadni amalga oshiradi, bu daromad qisman
davlat byudjetiga o'tkaziladi va qisman foyda shaklida korxonada qoladi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasidagi tashkilotlar uchun tayyor mahsulotlarni
chiqarish va sotish tadbirkorlik faoliyatining asosiy elementi bo'lib, bunday faoliyat
maqsadiga erishishning asosiy bosqichlaridan biri tizimli foyda hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobi mahsulotlarni ishlab chiqarish, jo'natish va sotish, tegishli
xarajatlar va moliyaviy natijalar, xaridorlar va mijozlar bilan hisob-kitoblar holati
ustidan tizimli nazoratni ta'minlashi kerak. Qarzning asosiy qismini jo'natilgan
mahsulotlar, tayyor mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun
xaridorlar va mijozlar bilan hisob-kitoblar bo'yicha majburiyatlar tashkil etadi. Shu
sababli, tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish hisobini to'g'ri shakllantirish
va tashkil etish masalalari boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo'lgan
ma'lumotlarni shakllantirish uchun muhim ahamiyatga ega. Yuqoridagi barcha
omillar tayyor mahsulotlarni hisobga olish metodologiyasini takomillashtirish
muammolarining dolzarbligini belgilaydi.
Biroq, ushbu masalalar ishlab chiqarish korxonasi uchun muhimligiga
qaramay, zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda ushbu muhim mavzuga yetarlicha
5

e'tibor berilmagan, bu ushbu ish doirasida olib borilgan tadqiqotlarning qandaydir
yangiligini ko'rsatadi. Tayyor mahsulotlar iste'molchilarga ehtiyot qismlar yoki
butlovchi qismlar sifatida yuborilgan bo'lsa, ehtiyot qismlar, yig'ish va yarim
tayyor mahsulotlarni o'z ichiga olishi mumkin. Barcha qayta ishlash
operatsiyalaridan o'tmagan yoki to'liq bo'lmagan, shuningdek, omborga etkazib
berilmagan mahsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarishning bir qismi sifatida
hisobga olinadi. Sotishdan tushgan tushum miqdori. Mahsulotlar, bajarilgan ishlar
va ko'rsatilgan xizmatlarni sotishdan tushgan tushumlar hajmi ishlab chiqarishni
tavsiflovchi eng muhim ko'rsatkichdir. Mahsulotlarni sotish tashkilot
mablag'larining aylanishini yakunlaydi, buning natijasida olingan daromaddan
sotib olingan mulk, xom ashyo va materiallar uchun haq to'lash, ishchilarga ish
haqini to'lash mumkin bo'ladi.
Mahsulotlarni, ishlarni va xizmatlarni sotish nafaqat ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarini qoplashni, balki foydani ham ta'minlashi kerak. Ishlab
chiqarishni kengaytirish, asosiy fondlarni yangilash, modernizatsiya qilish va
rekonstruksiya qilish, ishlab chiqarish hajmini oshirishning eng muhim
manbalaridan biri. Buxgalteriya hisobi uchun daromad quyidagi shartlar bajarilgan
taqdirda tan olinadi: tashkilot ushbu daromadni oldi-sotdi shartnomasiga yoki
boshqa asoslarga muvofiq olish huquqiga ega; daromad miqdori aniqlanishi
mumkin; muayyan bitim natijasida mablag'larning ko'payishi yoki iqtisodiy foyda
bo'lishiga ishonch bor; mahsulotga egalik qilish va foydalanish; ishlab
chiqaruvchidan xaridorga o'tgan; ish buyurtmachi tomonidan qabul qilingan;
muayyan tashkilot yoki jismoniy shaxsga xizmat ko'rsatilgan; ushbu operatsiyani
bajarish uchun sarflangan xarajatlar aniqlanishi mumkin.

6

I–BOB. Tayyor mahsulot hisobi.
1.1. Tayyor mahsulot haqida tushuncha va uning hisobini tashkil etish.

O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning hozirgi
bosqichida mamlakat ishlab chiqaruvchilarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash
borasida ko’pgina chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
“Tovar-moddiy zaxiralar” nomli 4-son BHMSga muvofiq tayyor mahsulot
xo’jalik yurituvchi subyektlarida bo’lgan aktivlar hisoblanadi va ular xo’jalik
yurituvchi subyektning kundalik faoliyatida sotish uchun mo’ljallangan tayyor
mahsulot, tovarlar sifatida korxonaning tovar-moddiy zaxiralari tarkibiga kiradi. 1

Tayyor mahsulot - korxonalarda ishlab chiqarish jarayonining pirovard
mahsulotidir. Texnologik ishlov berishning barcha bosqichlaridan o’tgan,
tasdiqlangan standartlar va texnik shartlarga muvofiq keladigan (uning sifatini
tasdiqlaydigan sertifikat yoki boshqa hujjat bilan ta’minlangan), texnik nazorat
bo’limi qabul qilgan va omborga topshirilgan yoki xaridorga yuklab jo’natilgan
mahsulot - tayyor mahsulot hisoblanadi. 2
Tayyor mahsulot— korxonalarda ishlab chiqarish jarayonining pirovard
natijasidir. 3
Korxonada mahsulot (ish, xizmat) ni sotish hisobini tashkil qilish va yuritish
vazifalariga quyidagilar kiradi:
- mahsulot (ish, xizmat) larning sotilishi bilan bog’liq bo’lgan hamma
xo’jalik operatsiyalarini hisobda to’g’ri va o’z vaqtida aks ettirish;
- mahsulot (ish, xizmat) sotishda shartnomalar bajarilishi ustidan
nazorat o’rnatish;
- sotilgan mahsulotning assortiment va hajmi bo’yicha hamda sotish
rejasining bajarilishini nazorat qilish;
- mahsulot ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan davr
xarajatlarini o’z vaqtida aniq hisob-kitob qilish;
1 4-son BHMS “Tovar-moddiy zaxiralar” 5,3-band.
2 G’ulomova F.G’. Buxgalteriya hisobini mustaqil о ‘rganish uchun q о ‘llanma. T.: NORMA, 2009. 397-b.
3 Carl S.Warren, James M.Reeve, Jonathan E.Duchac. Financial and managerial accounting, 12e, 2014. 928-p.
7

- sotilgan mahsulot uchun olingan tushumni aniq hisob-kitob qilish,
foyda summasini to’g’ri aniqlash va boshqalar.
- korxonalar mahsulot (ish, xizmat) larini sotganlaridan so’ng shu
faoliyat natijasi, ya’ni moliyaviy natijalarini aniqlashlari va buni atroflicha tahlil
qilish lozim.
Korxona mahsulot sotish orqali qilingan xarajatlar qoplanadi va korxona
foyda olishga erishadi. 4

Sotish hajmi ishlab chiqarish jarayonining so’nggi bosqichidir. Mahsulot
sotishdan kelgan tushum orqali korxona birinchi galdagi to’lovlarni amalga
oshiradi. Soliq bo’yicha to’lovlar mol yetkazib beruvchilar, ishchi xizmatchilar
bilan ish haqi bo’yicha hisobkitoblarni bajaradi. Demak, korxonaning moliyaviy
holati, aylanma mablag’larning aylanish tezligi va uni holati, moliyaviy natijalarni
sotish hajmi bo’yicha rejaning bajarilishi va uning dinamikasiga ko’p jihatdan
bog’liq.
Mahsulotni ishlab chiqarish va uni sotish aholini ehtiyojlarini ta’minlashga
qaratilgan har bir korxona ishlab chiqarish faoliyatining yakunlovchi bosqichi
hisoblanadi. Mahsulotni rejadagi hajmi bo’yicha sotish tashkilotga ishlab chiqarish
xarajatlarini, qoplash, davlat byudjeti, kredit bo’yicha banklar va boshqa xo’jalik
subyektlar oldidagi majburiyatlarni bajarish imkoniyatini yaratadi, hamda ishlab
chiqarishni takomillashtirish va kelajakda rivojlanish uchun muhim bo’lgan foyda
olishga yordam qiladi.
Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan muomalalarining manbalari:
- mahsulotni ishlab chiqarish va sotilishini hisobga olishga doir qonunchilik;
- tayyor mahsulotni rejalashtirish va tayorlash bo’yicha korxonadagi hujjatlar; -
mahsulot ishlab chiqarish, jo’natish va sotilishiga doir dastlabki hujjatlar va
shartnomalar;
- 4010, 2810, 9010, 9110 schyotlar va boshqa schyotlardagi ma’lumotlar;
- 10,11 - sonli jurnal - order, 16 - sonli qaydnoma ma’lumotlari;
- 2-sonli “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” dagi ma’lumotlar.
4 Carl S.Warren, James M.Reeve, Jonathan E.Duchac. Financial and managerial accounting, 12e, 2014. 929-p.
8

Tayyor mahsulotni buxgalteriya hisobida haqiqiy tannarxi bo’yicha aks
ettirish oson bo’lishiga qaramay (faqat bitta schyotdan - 2810- “Ombordagi tayyor
mahsulotlar” schyotidan foydalaniladi) tashkilotlar mazkur usuldan kam
foydalanadilar.
Tayyorlangan mahsulotning haqiqiy tannarxi mahsulot ishlab chiqarishga
doir barcha xarajatlar - to’g’ridan-to’g’ri xarajatlar ham, bilvosita xarajatlar ham
aniqlanadigan hisobot oyi oxiridagina shakllanishi mumkin. Shu sababli ushbu
usuldan foydalanish chog’ida mahsulot tannarxini uni ishlab chiqarish va omborga
berishning borishiga qarab aniqlash amalda mumkin emas. Bu hol, agar bir oy
mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot ana shu davrda realizatsiya qilinsa,
qo’shimcha noqulayliklar tug’diradi. Natijada turli vaqtda ishlab chiqarilgan bir
turdagi mahsulotning u bo’yicha hisobga qabul qilingan tannarxi turlicha bo’lishi
mumkin.
Tayyor mahsulotni haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha hisobga
olishni asosan bir turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan va yarim tayyor hamda
ishlab chiqishi tugallanmagan mahsulotlarga ega bo’lmagan tashkilotlar qo’llaydi.
Hisobot davridagi barcha ishlab chiqarish xarajatlari hisobning bunday usulida
ishlab chiqarilgan barcha mahsulotning tannarxiga kiritiladi. Mahsulot birligining
tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari summasini ishlab chiqarilgan mahsulot
birliklarining umumiy miqdoriga bo’lish bilan hisoblab chiqariladi.
Tayyor mahsulot 2810- “Ombordagi tayyor mahsulot” schyotining debetida
haqiqiy ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha xarajatlarni hisobga olish schyotlari
bilan korrespondensiyada kirim qilinadi.

Tayyor mahsulotni baholash va uning nomenklaturasi
Mahsulot (ish, xizmat) odatda ma’lum bir qiymatda baholanadi va sotiladi.
Baho - qiymatning puldagi ifodasidir. Uning asosini u yoki bu mahsulotni
tayyorlash bilan bog’liq ijtimoiy zaruriy mehnat tashkil qiladi. Tayyor mahsulot
(ish, xizmat) ning sotish qiymatini belgilashda «Tovar-moddiy zaxiralar» nomli
4son BHMSdan foydalaniladi. 4-sonli BHMSning 7-bandiga binoantayyor
9

mahsulotlar eng kam bahoda baholanishi kerak: tannarxda yoki sof sotilish
qiymatida. hisobot davri oxirida mahsulotning haqikiy ishlab chiqarish tannarxini
aniqlash mumkin. Lekin mahsulotlarning ishlab chiqarilishi xar kuni sodir bo’ladi,
shu sababdan javo joriy hisobda mahsulotni shartli bahoda baholash kerak. Tayyor
mahsulotlarning operativ hisobi ishlab chiqarish reja tannarxida yoki shartnoma
bahosida yoxud chakana bahoda I yuritiladi. Ushbu standartda mahsulot (ish,
xizmatlar) ning sotilishi (21-22 bandlar) tartibi quyidagicha bayon qilingan
Materiallar va mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishda foydalanadigan
boshqa xom-ashyo, agar ulardan tayyorlangan mahsulot bozor (kundalik) narxida
sotilsa, tannarx qiymatidan past narxda arzonlashtirilmaydi. Biroq agar omborda
mavjud bo’lgan narxdagi materialdan tayyorlangan tayyor mahsulotning tannarxi
sotish sof qiymatidan oshib ketsa, materiallar sotish sof qiymatigacha
arzonlashtiriladi. Bunday vaziyatlarda materiallar qiymatini o’lchashning mavjud
shakllaridagi eng yaxshisi bo’lishi mumkin. Sotishning sof qiymati - ishlab
chiqarishni tugallash va mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan butlash
xarajatlarini chiqarib tashlagan holda TMZni sotishning hisob-kitob narxidir.
Demak mazkur BXMSdagi baholashga muvofiq agar korxona ishlab
chiqargan mahsulotining tannarxi mahsulotni sotish rejasidan yoki bozordagi joriy
narxlaridan oshib ketsa, korxona o’zining mahsulotini sotish sof qiymatigacha
arzonlashtirishi mumkin. Lekin quyidagi hollarda tayyor mahsulot sotishning sof
qiymatidan arzon bahoda baholanishi mumkin:
• Zaxiralarni sotish narxi arzonlashganda;
• Zaxiralarga zarar etganda;
• Zaxiralar to’la va qisman eskirganda.
Korxonalarda mahsulotning reja va haqiqiy tannarxini hisobot davri
yakunida tartibga solish kerak haqiqiy tannarx hisobot davri oxirida aniqlanadi.
Reja tannarx esa oldindan belgilanadi. hisobot davri oxirida haqikiy tannarx reja
tannarxdan kam yoki ko’p bo’lishi mumkin. Tayyor mahsulotlar kaysi
hisobvaraqlarda hisobga olingan bo’lsa, og’ishishlar ham shu hisobvaraqlarda
tejalgan bo’lsa - qizil storno usulida, ortiqcha xarajat bo’lsa - oddiy siyohda aks
10

ettiriladi. Tayyor mahsulot xarakati hisobini to’g’ri _ tashkil qilish korxona
tomonidan ishlab chiqiladigan buyum turlari nomining ruyxati nomenklaturasidan
foydalanish katta ahamiyatga ega. Uni tuzish asosida tayyor mahsulotni
turkumlash, ya’ni ushbu korxonada ishlab chiqariladigan bir mahsulot turini
boshqa mahsulotdan ajratib turuvchi ma’lum belgilari yotadi. Nomenklatura
ruyxatini tuzishda asos kilib quyidagi belgilar olinadi: model, fason, artikul, marka
va xokazo. Har bir mahsulot turiga nomenklatura raqami biriktiriladi va u xar xil
sonlardan iborat bo’ladi. Mahsulot nomenklaturasidan (ro’yxatdan) korxonaning
quyidagi xizmatlarida foydalaniladi:
• dispetcherlik xizmat turi mahsulot ishlab chiqarish grafigining bajarilishini
nazorat qiladi;
• sexlar ishlab chiqarilgan mahsulot assortimentami qilishda, omborga
tayyor mahsulotni topshirishda yuk xati yozish uchun foydalanadi;
• marketing bo’limi jo’natish bo’limi shartnomalarini bajarish
imkoniyatlarini nazorat qilish uchun;
• buxgalteriya - tayyor mahsulotning analitik hisobini yuritishda umumiy
ma’lumotlar va hisobotlar tuzish uchun foydalaniladi.

1.2. Tayyor mahsulotlarning dastlabki, sintetik va analitik hisobi

11

Qishloq xo’jalik korxonalarida yetishtirilgan mahsulotlaming harakati
quyidagi hujjatlarda rasmiylashtiriladi:
• don va boshqa mahsulotlami daladan jo’natish reyestri - don ekinlari
mahsuloti bo’yicha;
• qishloq xo’jalik mahsulotlarining kelishi kundaligi - sabzavot, meva, poliz,
tuxum va boshqalar;
• paxta terimi to’g’risidagi kunlik ma’lumot — paxta daromadi bo’yicha;
• dag’al va shirali ozuqalami daromadga olish dalolatnomasi
• ozuqani daromadga olishda;
• o’simlikchilik mahsulotlarini saralash va quritish dalolatnomasi;
• don va boshqa mahsulotlar harakati qaydnomasi – donli ekinlar
mahsulotlarini yig'ishtirib olish mavsumida;
• yem-xashakni sarflash qaydnomasi — yem-xashak sarfi bo’yicha;
• urug’lik va ko’chatni sarflash dalolatnomasi;
• sut harakati qaydnomasi;
• junni qirqish va daromadga olish dalolatnomasi hamda boshqa hujjatlar.
Xo’jaliklarda tayyor mahsulotning sintetik va analitik hisobiga quyidagi
hisobvaraqlar mo’ljallangan:
2810 — ombordagi tayyor mahsulotlar;
2820 — ko’rgazmadagi tayyor mahsulotlar – ko'rgazma, yarmarka, reklama va
ko’rsatishga mo’ljallangan tayyor mahsulot;
2830 — komissiyaga berilgan tayyor mahsulotlar – komissiya va konsignatsiya
bo’yicha ortib jo’natilgan tayyor mahsulotlar.
Konsignatsiya — bir tomonning (konsignantning) boshqa tomonga
(konsignatorga - vositachiga) xorijiy mamlakat omboridagi tovarni o’z nomidan,
biroq konsignant hisobiga sotish to’g’risidagi topshirig’i.

12

$Korxonalar tomonidan konsignatsiya shartlari asosida olinadigan tovarlar 004 — ≪ Komissiyaga qabul qilingan tovarlar ≫ balansdan tashqari hisobvarag’ida hisobga olinadi. Tayyor mahsulotning harakati bo’yicha quyidagi hisoblar o’zaro bog’lanadi. 1-jadval. Tayyor mahsulotning ombordagi hisob varaqasi T\r Muomalalarning Mazmuni Hisoblar bog’lanishi DT KT 1 O'simlikchilik, chorvachilik, sanoat ishlab chiqarish, yordamchi va xizmat ko’rsatishlardan mahsulot qabul qilindi (xizmat va ishlar bajarildi) 2810 2010 2310 2710 2 Tayyor mahsulot ko’rgazmaga berildi ko’rgazmadan qabul qilindi 2820 2810 2810 2820 3 Mahsulot qayta baholandi: bahoning oshishiga kamayishiga 2810 3190 6230 2810 4 Inventarizatsiya natijasida: mahsulotning oshiq chiqishiga kamomadiga 2810 5910 9390 2810 5 Mahsulotlar ichki ehtiyojlarga berilganda 2010, 2310, 2510, 2710, 9410 2810 6 Sotilgan mahsulot tannarxi bo’yicha hisobdan chiqarildi 9110 2810 7 Tayyor mahsulot tekinga homiylik yordami sifatida berilganda va boshqalar 9430 2810 13$

2810, 2820, 2830 hisobvaraqlar bo’yicha tayyor mahsulotning analitik hisobi
javobgar shaxslar bo’yicha, mahsulot turlari (sortlar, partiyalar, kiplar va
boshqalar) bo’yicha va tayyor mahsulotni saqlash joylari bo’yicha yuritiladi.
Bajarilgan ish va xizmatlaming analitik hisobi ularning turlari bo’yicha tashkil
etiladi.
II–BOB. Tayyor mahsulotni qabul qilinishi va sotilishi hisobi.
2.1. Tayyor mahsulotni ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi.
Korxonalarda tayyor mahsulot hisobi vazifalarini aniq tashkil qilish
maqsadida ular omborda va buxgalteriyada hisobga olib boriladi. Pirovard,
iste'molga yaroqli bo'lgan mahsulot texnik nazorat bo'limi tomonidan
tekshirilgandan so'ng omborga topshiriladi. Tayyor mahsulotni omborga qabul
qilishda topshirish nakladnoyi yoki mahsulot topshirish vedomostida
rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlarda topshiruvchi sex topshirilish muddati,
mahsulotning nomenklatura raqami, uning soni, reja tannarxi moddi tegishli
javobgar shaxslarning imzosi ko'rsatiladi. Qabul hujjatlari tlari asosida buxgalteriya
mahsulot topshirish vedomostini yuritadi. Bajarilgan ish yoki dalolatnomasi bilan
rasmiylashtiriladi. iqdor ko'rsatkichlaridagi hisobi varaqlarda hujjatlari asosida
mahsulot harakati gabul xizmatlar qilish - topshirish Omborlarda mahsulot
harakatining miqdor yuritiladi. Varaqaga har bir kirim va chiqim bilan bog'liq
operatsiyalar yozib boriladi.
Tara — mahsulotlarni(tovarlarni) saqlash, o’rash va transportda tashish
uchun ishlatiladigan buyumni ifoda etuvchi moddiy obyekt
Tayyor mahsulotning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya usulida
tashkil qilinadi, ya'ni har bir buyum nomenklatura raqamiga ombor materiallari
hisobi kartochkasi ochiladi ( № M - 17 - shakl ). Tayyor mahsulotning kelib
tushishi va chetga berilishi bilanoq ombor xodimi hujjatlar asosida ularning sonini
kartochkalarga yozib qo'yadi va har bir yozuvdan keyin qoldiq hisoblab qo'yiladi.
Buxgalter har kuni tugagan sutka uchun ombordan hujjatlarni qabul kilib olishi
kerak (qabul qilish - topshirish nakladnoyi, buyruq - nakladnoy, tovar transport
nakladnoyi ).
14

Ombor hisobining to'g'ri yuritilganligi ombor hisobi kartochkasiga
buxgalterning imzosi bilan tasdiklanadi. Moddiy javobgar shaxs ombor hisobi
kartochkalari asosida har oyda tayyor mahsulot nomenklaturasi, o'lchov birligi
soniga tayangan holda tayyor mahsulotning qoldiq hisobi vedomostini to'ldiradi.
Bu yerda hisob baholari bo'yicha qoldiqlar taksimvka qilinadi va buxgalteriya
hisobi ma'lumotlari bilan solishtiriladi.
Mahsulot kirimi va chiqimi bilan bog'liq operatsiyalar rasmiylashtirilgan
dastlabki hujjatlar ombor varaqalariga yozilganidan keyin buxgalteriyaga teriyaga
topshiriladi hujjatlar tekshiriladi, guruhlanadi va ular asosida tegishli tuziladi.
Tayyor mahsulot ifodalangan hisobi ombor hisobi ma'lumotlari asosida
buxgalteriyada yuritiladi.
Tayyor mahsulotning sintetik hisobi quyidagi hisobvaraqlarda yuritiladi:
2810 - Ombordagi tayyor mahsulot »
2820 – Ko’rgazmadagi tayyor mahsulot
2830- « Komissiyaga berilgan tayyor mahsulot »
2810 - Ombordagi tayyor mahsulot » hisobvarag'i korxonaning omborida
mavjud bo'lgan tayyor mahsulot miqdorini bildiradi. Ushbu hisobvaraqning debeti
2010, 2110, 2310 va boshqa hisobvaraqlarning krediti bilan korrespondentsiyada
korxona omboriga qabul qilingan tayyor mahsulotlar qiymatini ifodalaydi.
Tayyor mahsulotni berish va uni korxona omboridan yuklab junatish buyruq
yuk xat bilan rasmiylashtiriladi, unga ikki hujjat kiritilgan: omborga doir buyruq va
berish uchun yuk xat. Ular asosida hisob varaq fakturalar yoziladi, ularda yuklab
junatilgan mahsulot miudori va ushbu mahsulot uchun tegishli summa ko’rsatiladi.
Yuklab jo’natilgan mahsulotni hisobga olishning ikki usuli mavjud: yuklab
junatish, mahsulot (ishlar, xizmatlar) topshirish va bankka to’lov hujjatlarni taqdim
etish sanasi payti deb hisoblanadigan birinchi usul (hisoblash usuli) va xaridordan
olingan to’lovlar hisob-kitob varag’iga qayd etilgan sana sotish payti deb
hisoblanadigan ikkinchi usul (kassa usul) Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi
O’zbekiston Respublikasi qonunining 13- moddasiga binoan va Buxgalteriya
Xisobi Standartlariga muvofiq daromad va xarajatlar haq to’lash vaqti va pul kelib
15

tushish sanasidan qa’tiy nazar ular ta’lluqli bo’lgan hisobot davrida aks ettiriladi.
Binobarin O’zbekiston Respublikasi korxonalarini yuklab junatilgan mahsulot
hisobining birinchi varianti qabul qilingan.
Yuklab junatilgan sotishga berilgan lekin to’lanmagan mahsulotning hisobi
9110 «Sotilgan tayyor mahsulotning tannarxi hisob varag’ida yuritiladi. Sotish
paytida tayyor mahsulot tovarlar ishlar va xizmatlar tannarxi xarajatlarini hisobga
oluvchi 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» 2810 «Tayyor mahsulot», 2910 «Tovarlar»
hisobvarag’lari bilan korrespendentlangan holda 9110 «Sotilgan tayyor
maxsulotning tannarxi», 9120 «Sotilgan tovarlarning tannarxi», 9130 «Bajargan
ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi» hisobvarag’larining debetida aks
ettiriladi.
Hisobot davrining oxirida 9110 «Sotilgan tayyor maxsulotning tannarxi»,
9120 «Sotilgan tovarlarning tannarxi», 9130 «Bajargan ishlar va ko’rsatilgan
xizmatlarning tannarxi» hisobvarag’lari 9910 «Yakuniy moliyaviy natija»
hisobvarag’i bilan yopiladi.
Xaridolarga mahsulot yuklab junatilgan paytda hisoblash usuli bilan
quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi:
-sotilgan mahsulotning haqiqiy ishlab chiqarish tannarxiga:
D-t 9110 «Sotilgan tayyor maxsulotning tannarxi»,
K-t 2810 «Tayyor mahsulot»
-savdoda yuklab junatilgan mahsulotlarning haqiqiy tannarxiga:
D-t 9120 «Sotilgan tovarlarning tannarxi»,
K-t 2910 «Tovarlar»
-bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlarning haqiqiy tannarxiga:
D-t 9130 «Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi»
K-t 2010 «Asosiy ishlab chiqarish»
Hisobot davrining oxirida sotilgan mahsulotlar, tovarlar, ishlar va xizmatlar
tannarxini hisobga oluvchi hisobvaraqlar 9910 «Yakuniy moliyaviy natija»
hisobvarag’iga quyidagi o’tkazmalar bilan yopiladi:
D-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija»
16

K-t 9110 «Sotilgan tayyor mahsulotning tannarxi»
K-t 9120 «Sogilgan tovarlarning tannarxi»
K-t 9130 «Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi»
Joriy hisobda yuklab jo’natilgan tayyor mahsulotlar hisob (rejadagi yoki
sotish) narxlarida rasmiylashtiriladi. Chunki yuklab junatish paytida uning xaqiqiy
tannarxi noma’lum bo’ladi. Oy oxirida yuklab junatilgan mahsulotning haqiqiy
tannarxi va uning hisob narxlari bilan farqi aniqlanadi.

2-jadval.
Ombordagi tayyor mahsulot hisob varaqasi.

Ko’rsatkichlar Hisobdagi narx
Haqiqiy tannarx
Farq
Oy boshida ombordagi
tayyor mahsulotning
qoldig’i 200 208 8
Ishlab chiqarishdan
hisobot oyi davomida
qabul qilingan tayyor
mahsulot
800 772 -28
Jami 1000 980 -20
Bir oyda yuklab
jo’natilgan mahsulot 900 882 -18
Oy oxirida ombordagi
tayyor mahsulot qoldig’i 100 98 -2

17

-Oy oxiridagi farqlar summasiga quyidagicha pravodka beriladi:
D-t 9110 «Sotilgan tayyor mahsulotning tannarxi»-18 ming sum.
K-t 2810 «Tayyor mahsulot» - 18 ming sum;
Hisob - kitobning jurnal - order shaklida tayyor mahsulotning analitik hisobi
16-qaydnomada yuritiladi. Bu qaydnoma to’rtta bo'limdan iborat bulib ular
quyidagilardir:
1 - bo'lim « Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati » deb
nomlanadi va unda mahsulotning hisobot oyi boshlanishidagi qoldig’i, omborga
qabul qilingani xaridorlarga jo’natilgan va hisobot oyi oxirigagi qoldig’i hisobda
qabul qilingan baho hamda haqiqiy tannarxda ko'rsatiladi.
2 - bo'lim «Jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar » deb nomlanadi va unda
jo’natilgan mahsulotlarning analitik hisobi xaridor korxonalar nomiga yozilgan har
bir to'lov talabnomasi bo'yicha alohida yuritiladi.
3 - bo'lim «To’langan va to’lanmagan schyotlar haqida umumiy
ma'lumotlar deb nomlanadi va unda jo'natilgan va sotilgan mahsulotlar to'g'risida
umumiy ma'lumotlar ko'rsatiladi.
4 - bo'limda soliq bo'yicha soliq idoralari bilan hisob - kitob
ma'lumotlari keltiriladi.
16 – qaydnoma << Tayyor mahsulotning pul shaklidagi harakati >>
3-jadval.
Tayyor mahsulotning ombordagi hisob varaqasi
Ko’rsatgichlar Bahosi bo’yicha Tannarx bo’yicha Yozuv uchun
Oy boshiga qoldiq
Ishlab chiqarishdan
qabul qilish
Qoldiq bilan jami
haqiqiy tannarxning
hisob bahosiga
18

nisbati,$
Hisobot oyidagi
ortib jo’natilgan
mahsulot
Oy oxirida bo’lgan
qoldiq

Hisobot davri oxirida 16 - qaydnomaning oylik jami summasi 11 -jurnal
orderga ko'chiriladi. Bu jurnal - order ikki bo'limdan iborat bulib, 1 - bo'limda
tayyor mahsulot, realizatsiya bilan bog'liq harajatlar hisobvarag'i, jo'natilgan
tovarlar, sotish, xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitob hisobvaraqlarining
krediti bo'yicha yozuvlar keltiriladi. Ikkinchi bo'limda mahsulot sotish bo'yicha
analitik hisob ma'lumotlari keltiriladi. 16 - qaydnoma va 11 - jurnal - order asosida
tuziladigan tovarni sotish haqidagi hisobotda quyidagi ko'rsatkichlar ko'rsatiladi:
sotilgan mahsulotning reja tannarxi, reja va haqiqiy tannarx o'rtasidagi farq, sotish
bilan bog'liq xarajatlar hisobvarag'i, soliq sotishdan olingan tushum va oxirgi
moliyaviy natija, ya'ni foyda yoki zarar summasi.
2.2Tayyor mahsulotlarni yuklab jo’natish va sotish hisobi
Omborlarda mahsulotning miqdor ko’rsatkichlaridagi uchyoti yuritiladi. Buning
uchun mahsulotlarning har bir turiga yoki nomenklatura raqamiga M-17 sonli tipik
shakldagi varaqalar ochiladi. Ular material harakati bilan bog’liq kirim va chikim
operatsiyalari bo’yicha rasmiylashtirilgan boshlang’ich hujjatlar asosida to’ldiriladi
va har bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilganidan keyin material qoldig’i
aniqlanadi. Materiallarning ombordagi xaqikiy qoldig’i meoyordagi qoldiq bilan
solishtiriladi va o’rtadaga farqdan taominot bo’limi xodimlari xabardor qilinadi.
Kirim va chiqim operatsiyalari bo’yicha kundalik rasmiylashtirilgan boshlang’ich
hujjatlar belgilangan muddatda korxona buxgalteriyasiga topshiriladi.
Materiallarning ombordagi uchyoti operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar
19

yordamida hisobga olinadi. Ushbu usullarning moxiyati shundan iboratki, bunda
materiallarning ombordaga uchyoti son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida
yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan
hisob materiallarning harakati bo’yicha omborda rasmiylashtirilgan boshlang’ich
hujjatlardagi maolumotlarga asoslanadi. Omborlarda rasmiylashtirilayotgan
boshlang’ich hujjatlarning to’g’ri yoki noto’g’riligini buxgalteriya xodimlari
belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to’g’riligi ombor
varaqalarining «nazorat» bo’limida imzo bilan tasdiklanadi. Hisobot oyining
oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob maolumotlari
bilan taqqoslanadi. Buning uchun esa har bir ombor bo’yicha qoldiq vedomosti
yuritiladi. Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldig’i yoziladi va u pul
ko’rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldig’ining umumiy
summasi buxgalteriyada materiallar harakati bo’yicha yuritiladigan 10-vedomost
maolumotlari bilan solishtiriladi. Sonlarning to’g’ri kelishi hisobot oyi davomida
omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobning to’g’riligidan dalolat beradi.
Operativ-buxgalteriya usulining afzalliklari quyidagilardan iborat:
1. Buxgalteriyada materiallarning nomi va navlari bo’yicha uchyoti olib
borilmaydi, bu narsa hisob ishlarini birmuncha kamaytiradi.
2. Kirim va chiqim uchyoti bo’yicha ishlar hisobot oyi oxiriga to’planib qolmaydi.
3. Omborlarda yuritiladigan hisobning muntazam tekshirib turilishi u yerda to’gri
hisob olib borilishini taominlaydi.
4. Buxgalteriyada materiallarning analitik uchyotini yuritish ixchamlashadi.
Materiallar harakati bo’yicha joylarda rasmiylashtirilgan boshlang’ich hujjatlar
buxgalteriyaga belgilangan muddatda reestr asosida topshiriladi. Ular
buxgalteriyada tekshiriladi va qayti ishlash uchun mashina-hisoblash stansiyalari
yoki mashina-hisoblash byurolariga beriladi. Boshlang’ich hujjatlarni keyingi qayti
ishlash jarayoni bir tomondan material uchyoti guruhi, ikkinchi tomondan esa,
ishlab chiqarish uchyoti xodimlari tomonidan amalga oshiriladi. Shuning uchun
boshlang’ich hujjatlar, limit-zabor kartalari, talabnomalar, nakladnoylarning
ikkinchi nusxasi tekshirilib, taksirovka qilingandan so’ng buxgalteriyaning
20

material bo’limidan ishlab chiqarish bo’limiga beriladi. Boshlang’ich hujjatlardagi
maolumotlar to’plov vedomostlariga ko’chiriladi. Ushbu vedomost maolumotlari
hisobot oyi oxirida har bir ombor bo’yicha oborot vedomosti tuzishda asos bo’lib
hisoblanadi. Mol yetkazib beruvchilar schyotlari va ombor kirim orderlari asosida
omborga qabul qilingan ishlab chiqarish zaxiralari qiymatiga quyidagicha
buxgalteriya provodkasi rasmiylashtiriladi: D-t-10-«Materiallar» schyoti, K-t-
60-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» scheti. Qabul
qilish vaqtida materiallar yetishmasa, u xolda kam chiqqan materialning sotib
olinish baxosiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi
21

Yuborilgan materialning xaqikiy soni qabul qilinish vaqtida schet va boshqa mol
yetkazib beruvchi korxonalar hujjatlarida ko’rsatilganidan ortiq bo’lsa, u xolda
ko’p chiqqan material qiymatiga tegishli material schetlari debetlanib, «Mol
yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» scheti kreditlanadi.
Balansda korxona sotib olgan materiallar zaxirasini va mol yetkazib beruvchilar
bilan hisobkitob ishlarini to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida hisobot oyining oxirida
qiymati to’langan, lekin omborga kelib tushmagan materiallar qiymatiga
quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t- «Materiallar».
K-t- «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» schyoti.
Keyingi hisobot oyining birinchi kunidan ushbu buxgalteriya provodkasi qizil
provodka tuzish yo’li bilan yo’qotiladi. Materiallar korxona omboriga qabul
qilinganda ularning qiymati schyotlarda tegishli provodka tuzish bilan aks
ettiriladi. Sotib olingan materiallar bo’yicha mol yetkazib beruvchilar schetining
to’lanishiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi rasmiylashtiriladi:
D-t- 60-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar».
K-t- 51-«Hisob-kitob schyoti».
Hisob-kitobning jurnal-order shaklida qabul qilingan materiallar va mol yetkazib
beruvchilar bilan hisob-kitob 6-jurnal-orderda yuritiladi. Unda sintetik va analitik
hisob bir-biri bilan bog’langan xolda olib boriladi. Jurnal-orderga hisobot oyi
davomida tegishli material schyotlarining debeti, «Mol yetkazib beruvchilar bilan
hisob-kitoblar» schyotining krediti bo’yicha yozuvlar ombor kirim orderlari va mol
yetkazib beruvchilar schetlari asosida yozib boriladi. Bankdan olingan korxona
hisob-kitob schyotidan ko’chirma asosida u yoki bu mol yetkazib beruvchi korxona
schyotining to’langanligi xaqida jurnal-orderga belgi qo’yib boriladi. Sotib olingan
ishlab chiqarish zaxiralari bo’yicha mol yetkazib beruvchilardan bo’lgan qarzning
umumiy summasi hisobot oyining birinchi kunidagi qarz summasiga hisobot oyida
sotib olingan materiallar uchun qarz summasini qo’shish va to’langan
schyotlarning summasini olib tashlash yo’li bilan topiladi. Ushbu qarz balans
tuzishda quyidagi uch ko’rsatkichga bo’linadi:

1. To’lash muddati yetmagan qarz.
2. To’lash muddati o’tib ketgan qarz.
3. Xujjatlari olinmagan materiallar bo’yicha qarz.
Korxonaning o’zida tayerlangan va omborga qabul qilingan materiallarning
xaqiqiy tannarxiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t- 10-«Materiallar».
K-t- 23-«Yordamchi ishlab chiqarishlar» schyoti.
Ombordan ishlab chiqarishga sarflash uchun berilgan materiallar qiymatiga esa
quyidagicha buxgalteriya provodkasi tuziladi:
D-t- Ishlab chiqarish harajatlari schyotlari (20,23,25 va boshq.).
K-t- «Materiallar» schyoti.
Materiallarning ishlab chiqarish harajatlari schetlarga ulgurji baxosi, shartnoma
yeki reja tannarxi bo’yicha yezilgandan keyin ushbu schetlarga yana tegishli
transport-tayerlov harajatlari yeki materiallarning xaqikiy tannarxi bilan reja
tannarxi o’rtasidagi farq summasini ham yezish lozim. Transport-tayerlov
harajatlari summasi ishlab chiqarishda sarflangan materiallar bilan ombordagi
sarflanmay qolgan materiallar o’rtasida ularning ulgurji baxosiga mutanosib
ravishda taqsimlanadi. Buning uchun transport-tayerlov harajatlarining hamma
materiallar ulgurji qiymatiga nisbatan o’rtacha foizi aniqlanadi. Sarflangan
materiallar qiymatini topilgan o’rtacha foizga ko’paytirish yo’li bilan sarflangan
materiallarga to’g’ri keladigan transport-tayerlov harajatlari summasi topiladi.
Korxona bo’limlari va sexlarida xo’jalik maqsadlari uchun sarflangan materiallarga
to’g’ri keladigan transport-tayerlov harajatlarining summasi to’g’ridan-to’g’ri
asosiy ishlab chiqarish schetiga yoziladi. Hisob-kitobning jurnal-order shaklida
mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallarning ulgurji baxosi,
shartnoma yeki reja tannarxi bo’yicha 10-jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun
sarflangan materiallar esa 10/1 jurnal-orderga yoziladi. Shuvday qilib, materiallar
kirimi bo’yicha sintetik hisob 6-, sarflangan materiallarning sintetik uchyoti esa 10
va 10/1 jurnal-orderlarda olib boriladi. Buxgalteriyada sintetik hisobdan tashqari
sexlar, omborlar, materiallar guruhlari bo’yicha analitik hisob yuritiladi.

«Mahsulot (ish, xizmat) sotish» schetining xususiyati shundan iboratki, uning
debetida xaqiqiy harajatlar summasi, kreditida esa tushum summasi ko’rsatiladi va
schet hisobot oyi oxirida «Foyda va zararlar» scheti bilan yepiladi, Bu xususiyat
46-schet oborotlari o’rtasidagi farq orqali korxona xo’jalik faoliyatining moliyaviy
natijasini hisoblash imkonini beradi. Debet bo’yicha oborot summasining ko’pligi
korxona faoliyati natijasidan zarar ko’rilganligini, kredit bo’yicha oborot
summasining ko’pliga foyda olinganligini bildiradi. Agar mahsulot (ish, xizmat) ni
topshirish (jo’natish) realizatsiya qilindi deb hisoblangan vaqt bo’lib hisoblansa,
unda 62-«Haridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar» schetidan foydalaniladi.
U aktiv schet bo’lib, uning qoldig’i buyurtmachiga topshirilgan, lekin puli
to’lanmagan mahsulot, ish va xizmatning sotish bahosini hamda debet bo’yicha
oborot - hisobot oyidagi topshirilgan mahsulot, ish va xizmatlarning jo’natish
qiymatini, kredit bo’yicha oborot - hisobot oyida haridorlar tomonidan to’langan
summani bildiradi. Aloxida schetlarda asosiy vositalar (47-«Asosiy vositalarning
sotish va boshqa ko’rinishdagi hisobdan chiqarishlar» scheti) hamda boshqa
aktivlar (48-«Boshqa aktivlar sotish») sotish natijalari hisobga olinadi va
aniqlanadi.

Xulosa
Tayor mahsulotni sotish va xisobga olish ishlab chiqariahning eng dolzarb
vazifalaridan biri. Xozirgi zamonlagi iqtisodiy krizis eng avvalo ishlab chiqarishga
ta’sir ko’rsatadi va tayyor mahsulitni hisobga olishda qiyinchiliklar tug’diradi.
Tayyor mahsulot deb, barcha ishlov operatsiyalaridan o’tib, Tayyor xolga
keltirilgan, belgilangan davlat standarti yeki texnik talablarga javob beradigan,
korxona texnik nazorati xodimlari tomonidan qabul qilingan mahsulotga aytiladi.
Uning tarkibiga buyurtmachi korxonalar uchun bajarilgan ish, xizmatlar hamda
ushbu korxonaga qarashli ishlab chiqarishdan tashqari xo’jaliklar uchun bajarilgan
ish va xizmatlar kiritiladi.
Korxona mahsulotni isteg’molchilar bilan tuzilgan shartnomalar, reja
topshiriqlari asosida bozor talablarini o’rganish kabi masalalarga katta eg’tibor
bergan xolda ishlab chiqaradi. Hozirgi sharoitda samaradorligi yuqori bo’lgan
korxonalarning xo’jalik faoliyatini maqsadga muvofiq deb xisoblanadi. Ularda
mahsulot sotish muhim iqtisodiy ko’rsatkich hisoblanadi. Materialning har bir
turini tayerlash, xaqikiy tannarxini hisoblash ko’p mexrat va vaqt talab qiladi.
Shuning uchun ham ko’pchilik xollarda moddiy boyliklar joriy hisobda-o’rtacha
sotib olinish baxosi, reja tannarxi bo’yicha va boshqa baxolarda baxolanadi.
Materiallarning xaqikiy tannarxi bilan o’rtacha sotib olinish baxosi yoki reja
tannarxi o’rtasidagi farq ularning guruhlari bo’yicha aloxida analitik schyotlarda
hisobga olinadi. Amaliyotda kompg’yuterlarning keng qo’llanilishi material
zaxiralari har bir turining xaqiqiy tannarxini hisoblash imkoniyatini yaratadi.
Tayyor mahsulot deb, barcha ishlov operatsiyalaridan o’tib, Tayyor xolga
keltirilgan, belgilangan davlat standarti yeki texnik talablarga javob beradigan,
korxona texnik nazorati xodimlari tomonidan qabul qilingan mahsulotga aytiladi.
Uning tarkibiga buyurtmachi korxonalar uchun bajarilgan ish, xizmatlar hamda
ushbu korxonaga qarashli ishlab chiqarishdan tashqari xo’jaliklar uchun bajarilgan
ish va xizmatlar kiritiladi.
Mahsulotni sotish sanoat korxonalari mablag’larining aylanishida oxirgi
bosqich hisoblanadi. Sotish uchun mo’ljallangan mahsulot tovar mahsuloti deb

nomlanadi. Korxona faoliyatini tavsiflovchi asosiy ko’rsatkichlardan biri tovar
mahsulotini sotishdir. Tovar mahsuloti tarkibiga sotish uchun mo’ljallangan
Tayyor mahsulotlar, yarim Tayyor mollar, buyurtmachi korxona va muassasalar
uchun bajaril-gan sanoat harakteriga ega bo’lgan ishlar kiradi.
Korxona mablag’arining aylanish jarayoni mahsulot sotilishi bilan tugallanadi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgandek, korxona faoliyatini tavsiflovchi asosiy
ko’rsatkichlardan biri bu tovar mahsulotining sotilish ko’rsatkichidir. Hisobot oyda
mahsulot sotilishi bilan bog’liq, operatsiyalar bo’yicha sotilgan mahsulot
turlarining soni, mahsulotni ishlab chiqarish tannarxi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qo’ziev I.N., Avazov I. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot tuzishning
nazariy asoslari. “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnali. № 4- 5, avgust-
oktabr, 2018 yil
2. I Ochilov MHXS talablari bo’yicha sug’urta kompaniyalarida
konsolidatsiyalangan moliyaviy hisobotni tuzishni takomillashtirish
https://uzjournals.edu.uz/interfinance Vol. 2020: Iss. 2, Article 26.
3. I. Sigidov, D. A. Nastenko, Aktualn ы e problem ы formirovaniya
konsolidirovannoy finansovoy otchetnostiyu. Mejdunarodn ы y buxgalterskiy uchet 9
(255) – 2013
4. V S Plotnikov va O V Plotnikova Analiz teoreticheskix osnov konsepsii
konsolidirovannoy finansovoy otchetnosti Economic Analysis: Theory and Practice
ISSN 2311-8725 (Online) 11 (2016) 90–103
5. D.V.Isaev, T.K.Kravchenko Avtomatizirovann ы e sistem ы formirovaniya
konsolidirovannoy finansovoy otchetnosti Uchebnoe posobie Moskva – 2006 139 b
6. IFRS 10 Consolidated Financial Statement
7. O zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi 2017-yil. (O RQ №136-son ʻ ʻ
25.12.2007-y.)
8. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “O zbekiston Respublikasini yanada
ʻ ʻ
rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi to g risida”gi Farmoni. 2017-yil 7-
ʻ ʻ ʻ
fevral, PF-4947-son.

Kurs ishi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Tayyor mahsulot va ularni sotishni hisobga olish

Kurs ishi

O'xshash dokumentlar