• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 112.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 31 Октябрь 2024
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

263 Продаж

Tayyorlov guruhlarida nutq, muloqot ko’nikmalarini shakllantirish metodlari

Ta’limning jarayonini texnologik yondashuvga muvofiq tashkil etish individual va ijodiy xususiyatga ega bo‘lib, fan o‘qituvchilarining ichki imkoniyatlari, shuningdek, ularning tashqi omillardan qay darajada foydalan olishlariga bog‘liqdir. Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini to‘liq ochib berish va ulardan samarali foydalanish uchun ta’lim oluvchilarga salohiyatli (kompetentli) o‘qituvchining ko‘magi zarur bo‘ladi. Darsliklardan foydalanilgandagi singari, multimedia vositalarini qo‘llashda ham ta’lim strategiyasi ta’lim jarayonida o‘qituvchi nafaqat axborotlarni taqdim etish, balki ta’lim oluvchilarga ko‘maklashish, qo‘llab-quvvatlash va jarayonni boshqarib borish bilan shug‘ullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin. Odatda, chiroyli tasvirlar yoki animatsiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy ko‘rinishdagi matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim etilayotgan materiallarni to‘ldirgan holda zaruriy emotsional darajani ta’minlab turishi mumkin. Multimedia vositalari har xil ta’lim yo‘nalishlari (stillari) uyg‘unligida qo‘llanilishi va ta’lim olish hamda bilimlarni qabul qilishning turli ruhiy va yoshga doir hususiyatlariga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan foydalanilishi mumkin: ayrim ta’lim oluvchilar bevosita o‘qish orqali, ba’zilari esa eshitib idrok etish, boshqalari esa (videofilmlarni) ko‘rish orqali ta’lim olishni va bilimlarni o‘zlashtirishni xush ko‘radilar. Interfaol multimedia texnologiyalari akademik ehtiyojga ega bo‘lgan ta’lim oluvchiga noan’anaviy qulaylik tug‘diradi. Xususan, eshitish sezgisida defekti bor ta’lim oluvchilarda fonologik malakalar va o‘qish malakalari o‘sishiga, shuningdek, ularning axborotlarni vizual o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi. Nutqi va jismoniy imkoniyati cheklanganlarda esa vositalardan ularning individual ehtiyojlaridan kelib chiqib foydalanishga imkon beradi 5 . Bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish ularni savodxonlikka o‘rgatish bilan davom ettiriladi. Bu jarayon eshitganini anglab olishga ko‘nikma hosil qilish, 5 Makaev E. A., Kubryakova E. S. Morfonologiya va uning birliklari holati to‘g‘risida tavsiflar // Tilning grammatik tuzilishining turli darajadagi birliklarivaularning o‘zarota’siri.-M.,1969yil.b-132 15 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoev SHavkat Miromonovich. Erkin va farovon , demokratik O’zbekistan davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenpgi lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bagishlangan Oliy Majlis papataparining qo’shma majlisidagi nutq, SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: Uzbekiston , 2016. - 56 b. 2. Mirziyoev SHavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Maxkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar SH.M. Mirziyoev. — Toshkent : Uzbekiston, 2017.- 104 6. 3. Mirziyoyev SHavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpogiston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o’tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari o’rin olgan. SH.M.Mirziyoev. - Toshkent: “Uzbekiston”, 2017. - 488 6 4. R.M.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog’och, 2012 5. Sharipova M. Yosh avlod ruhiy va ma’naviy dunyosini boyitishda qahramonlik eposining o’rni: DOI: 10.53885/edinres. 2021.17. 14.046 Sharipova 42 mult’fil’mlarga zamin bo`lib xizmat qilmoqda: «Senimi, shoshmay tur, quyon!», «Tom va Jerri», «Oloviddinning sehrli chirog`i», «Qirol Sher» va hokazolar ertaklar asosida yaratilganligini ta`kidlash lozim. Demak, ertaklar yangi-yangi shakllarda yashashni davom ettiradi. Bolalarga ertak aytib berishda va uni qayta hikoya qilib berishga undashda «Stol teatri»dan foydalanish yaxshi samara beradi. Bunda bola o‘z qo‘llari bilan tarbiyachisi ko‘magida ertak qahramonlarini yasaydi va stol atrofida ertakni jonli tomosha qiladi. Qayta hikoya qilib berishda u o‘zi yasagan ertak qahramonlarini gapirtiradi. Masalan, «Sholg‘om» ertagini stol teatri orqali namoyish etish uchun biz ertak qahramonlarini oddiygina qog‘oz, yelim va qaychi ko‘magida yasab olamiz. Bunda o‘quvchilarning qaychini, yelimni ishlatish ko‘nikmasi ham rivojlanadi. Bolalar ertakni eshitishni qiziqish bilan kutadilar. Quyida ana shu ertak qahramonlarining ayrimlarini yasash bo‘yicha chizmalar berilgan: Rasmlar ketma- ketligida hikoya tuzish orqali bolaning diqqat, idrok va tafakkurining rivojlanganlik darajasi aniqlanadi. Bolaga ko‘rsatilgan quyidagi rasmlar orqali tasvirlangan voqealarni ketma-ketlik bo‘yicha hikoya qilib berish so‘raladi. Bu jarayonda bola birinchi navbatda rangli suratlarni ko‘radi, ularda tasvirlangan voqealarni o‘z so‘zlari bilan ifodalashga harakat qiladi, buning uchun esa u mantikiy fikrlashga kirishadi. Hikoya tuzish metodi orqali bola nutqining leksik-grammatik xususiyatlariga xamda bola tafakkurining umumlashtira bilish xususiyatlariga e’tibor berish talab etiladi. O’qituvchi: “Menimcha, har biringizning uyingizda ko‘zgu bo‘lsa kerak, shundaymi? Ko‘zgusiz ko‘rinishimiz qandayligini bilish qiyin kechadi. Xo‘sh, agar qo‘lingizda ko‘zgu bo‘lmasa nima qilish kerak? Kelinglar, bugun sizlar bilan ko‘zgular o‘yinini o‘ynaymiz. Hozir har biringiz o‘zingizning juftingizni topib, bir- biringizga qarab turib olasiz. Kim odam, kim ko‘zgu rolini bajarishini aniqlab oling. Keyin esa rollaringiz bilan almashasiz. Ko‘zgu odamning har bir harakatini aniq takrolasin. Chunki noaniq harakat qiluvchi ko‘zgular bo‘lmaydi. Tayyormisiz? Qani bir harakat qilib ko‘raylikchi”. 14 Xuddi mana shu tavsiyalar maktabgacha yoshdagi bolalar bilib oladigan tevarak-atrof obyektlarini tasniflash uchun asos sifatida qabul qilinishi mumkin. Shu bilan birga, bolalarda faol va passiv lug‘at boyligi asta-sekin ortib boradi, nutq rivojlanadi. Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, ma’nosini tushunadigan, eslab qoladigan hamda qo‘llaydigan so‘zlarni asta-sekin tevarak-atrof bilan tanishish jarayonida ota-onalari, tengdoshlari axborotlari orqali , shuningdek, o‘zining uncha ko‘p bo‘lmagan so‘z zaxirasiga tayanib bilib oladi. Bola o‘sib boradi, uning ehtiyojlari ko‘payadi, yangi istaklari, qiziqishlari paydo bo‘ladi. Biroq tarbiyaning aqliy , axloqiy, mehnat va boshqa turlari bir maromda (bolaning yoshiga muvofiq) amalga oshishi uchun maktabgacha yoshdagi bolalar lug‘atidagi so‘zlar miqdori ustida yetarlicha o‘ylab ko‘rilmaydi. Afsuski, bu masalaga tadqiqotchilar tomonidan ham tegishli darajada e’tibor berilmaydi. Ta’limiy-tarbiyaviy jihatdan nihoyatda dolzarb bo‘lgan bu muammo nazariy-metodologik va metodik jihatdan tadqiq etilmagan va ishlanmagan. Hozirgi davr tadqiqotchilari maktabgacha yoshdagi bolalar uchun (shu jumladan, nutqni rivojlantirish bo‘yicha ham) namunaviy faol va passiv so‘zlar lug‘atini (hech bo‘lmaganda taxminiy) tuzishlari ham kun tartibidagi dolzarb masaladir. Ayniqsa, 5, 6 va 7 yoshdagi bolalar uchun lug‘atlar tuzish nihoyatda muhimdir. Shu bilan birga, nafaqat so‘zlarning miqdoriy tarkibini aniqlash (1500, 2000 yoki 3000 – 4000 so‘z), balki ularni mavzular va hayotiy ahamiyati bo‘yicha ham hisobga olish muhimdir. Shunday qilib, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rejali tarzda rivojlantirish uchun nafaqat tevarak-atrofni o‘rganish, obyektlarni asosli ravishda tanlash, balki ayni paytda eng ahamiyatli so‘zlarni ularning mavzu jihatdan xilma-xilligi (ya’ni sifat tarkibi, ma’nosi) bo‘yicha o‘rganishni ta’minlash ham dolzarb masaladir. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning tevarak-atrofni o‘rganishda nutqini rivojlantirish uchun nazarda tutish lozim bo‘lgan so‘zlarni mavzu jihatidan guruhlarga quyidagicha bo‘lish mumkin: – ota-onalar, qarindosh-urug‘lar, tengdoshlar bilan bog‘liq so‘zlar; 24 Yangi iboralar va so'zlar soni doimiy ravishda bolaga tushishiga qaramay, u ularni kerakli mezonlarga ko'ra osongina taqsimlaydi va tasniflaydi. Uning so‘z boyligi shunday shakllangan. Bu yoshdagi bolaning nutqi juda oddiy shakllanadi. Qiziqarli fakt! Tilshunos sifatida K. I. Chukovskiy nima uchun bolalar har daqiqada yangi maxsus bolalar dialektlarini yaratishga moyilligini aniqladi. Va ma'lum bo'lishicha, bolalar bunday neologizmlarni tasodifan yaratmaydilar. Ular grammatik qoidalarga amal qilgan holda so‘zlarni mantiqiy ma’nosiga ko‘ra saralaydilar. Natijada, biz qanday qilib krakerlarni eshitishimiz mumkintishlash so‘zining ma’nosini semantik tushunish tufayli “achchiq” bo‘ladi. Uzun sochli itni esa bolalar "shaggy" deb atashlari Nutq nuqsonlarini tuzatish uchun maxsus mashg‘ulotlar: Nutq terapevtlari tomonidan olib boriladigan darslar, bunda maxsus artikulyatsiya va fonetik mashqlar orqali bolalar nutq nuqsonlarini bartaraf etadilar. Tahlil va natija: Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan til va nutq mashg‘ulotlarini loyihalashda o‘quv jarayoni iloji boricha qiziqarli va interaktiv bo‘lishi zarur. Amaliy mashg‘ulotlar bolalarning o‘z qobiliyatlariga ishonch hosil qilishlariga yordam berishi va ularni kelajakda maktabda tilni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga tayyorlashi kerak. Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, o‘yin shakli va interaktiv usullar nutq va tilni o‘rgatishda eng samarali hisoblanadi, chunki bolalar bu jarayonda faol ishtirok etib, o‘rganishdan zavq olishadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish xususiyatlari bevosita ularning atrof-muhitiga bog'liq. Axir, ular birinchi so'zlarni qarindoshlari va do'stlaridan o'rganishadi. Bu davrda bolaga ma'lumotni to'g'ri va aniq ovoz bilan taqdim etish juda muhimdir. Shuning uchun mutaxassislar chaqaloq bilan tez-tez va iloji boricha gaplashish qanchalik muhimligini aytishadi. Yorqin rasmlar va bolalar kartalari bilan juda ko'p chiroyli kitoblar mavjud. Bunday yordamchi vositalar tufayli maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirishni rag'batlantirish mumkin. Har qanday rasmni bola bilan muhokama qilish mumkin. Tavsifni yoki uning yonidagi matnni 38 Mavzu: Tayyorlov guruhlarida nutq, muloqot ko’nikmalarini shakllantirish metodlari Kirish I. BOB Maktabga tayyorlov guruhi uchun nutq o’stirish ta’limi faoliyati uchun dastur I.1. Bolalarni nutqini rivojlantirish metodikasi fanining tashkil topishi va rivojlanishi. I.2. Bolalar nutqini o’stirishga oid nazariy ishlar I.3. Maktabgacha ta’lim me’yoriy hujjatlari asosida bolalarni tarbiyalash II. BOB Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy – pedagogik shart -sharoitlar II.1. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning o'rni II.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida til va nutq mashg'ulotlarini loyihalashning shakli, usullari, amaliy ish tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 2 o‘zlashtirishga yordam beradi; motivatsiya yuqori darajada bo‘ladi; bola qiziqishlarini kuchaytiradi; ta’lim samaradorligini oshiradi; mustaqil fikrlashga olib keladi; ta’lim mazmunini o‘zlashtirishga Shu nuqtai nazardan qaraganda maktabgacha katta yoshdagi bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish ham ma’lum pedagogik tizimning loyihasidir. Ya’ni, bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish maqsadi, mazmuni, tarbiya metodlari, shakllari va vositalari ifodalangan bir butun tizim texnologiyasi hisoblanadi. Ayni muammoga oid tadqiqotlar jarayonida hozirgi davr talabi darajasida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning bir butun tizimi, mazmuni, o‘ziga xos xususiyatlari aniqlab chiqildi hamda eng yangi talablar darajasida uni amalga oshirish metodlari, shakllari va vositalari texnologiyasi ishlab chiqilmoqda. Mana shu masala yuzasidan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, maktabgacha yoshdagi bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirish, mustahkamlashda interfaol usullardan, enerjayzek tarzda tashkil etiladigan o‘yinlardan mashg‘ulotlar jarayonida o‘rinli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, “Kompot”, “Quvnoq sharchalar”, “Dengiz va delfin”, “Suvda, quruqda” kabi o‘yinlar shular sirasiga kiradi. Misol tariqasida “Dengiz va delfin” o‘yinini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, bu o‘yinda bolalardan biri boshlovchi rolida bo‘lib, uning bir qo‘li dengizning sathi, ikkinchi qo‘li delfin bo‘ladi. Boshlovchi delfinni dengizdan otilib chiqishini qo‘l harakatlari orqali ko‘rsatadi. Delfin suvdan necha marotaba otilib chiqsa, o‘yinda ishtirok etayotgan bolalar shuncha marta chapak chalishlari lozim bo‘ladi. Agar ishtirokchilardan biri o‘yin davomida o‘yin shartini buzsa yoki chapak sanog‘ida xatoga yo‘l qo‘ysa, u holda bu ishtirokchi biror shartni bajarishi lozim bo‘ladi. Masalan, dengiz yoki delfin haqida topishmoq, she’r, qo‘shiq, ertak yoki hikoya aytib berishi talab etiladi. O‘yin tugagach, bolalarga quyidagicha savollar beriladi: Bolalar o‘yin sizga yoqdimi? Nima uchun yoqdi? Siz delfinga o‘xshashni istaysizmi? Nima uchun? O‘yin davomida siz nimalarni his etdingiz? va hokazo. Bu kabi o‘yinlar bolalar diqqatini jamlaydi, bolalarning sanash 20 Bolalarning monologik nutqining shakllanishi ularni maktabga tayyorlashning asosiy shartlaridan biridir. Zero, bog‘lanishli nutq bolalarning mantiqiy tafakkurini va unga bog‘liq bo‘lgan zehnni o‘tkirlash, zukkolik kabi xislatlarni ham tarkib toptiradi. Bolalarda hikoya qilish ko‘nikmasi uning lug‘at boyligi, jumla tuzish malakasi bilan ham ahamiyatlidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo‘yicha ertaklar, rasmlar asosida hikoya tuzish topshirig‘i ham berilishi mumkin. Bunday topshiriq ustida ishlash orqali ularda mustaqillik, ijodiy faollik rivojlantiriladi. Masalan, “Bizning oila”, “Bahor fasli”, “Yoz - o‘tar soz”, “Qaldirg‘ochlar uchib keldi” va hokazo mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni nihoyatda qiziqtiradi. Hikoya qilish bolalarning jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish, tovushlarni, qo‘shimchalarni to‘g‘ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy vositalardan to‘g‘ri foydalana olishiga yordam berib boriladi. Kattalarning mehnat jarayonini kuzatish, tabiatga, ishlab chiqarish korxonalariga, daryo, cho‘l, dalalarga sayohatlar asosida hikoyalar tuzishni tavsiya etish ham bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda eng qulay usullar sanaladi. Bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning imkoniyatlari kattadir. Maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilari badiiy adabiyotning eng yorqin namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi. Hikoyatlar, rivoyatlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo‘shiqlar ular nutqining ifodaliligini ta’minlab qo‘ya qolmaydi, balki so‘z zahirasini ham boyitadi, adabiy til imkoniyatlaridan bahramand qiladi. Ertaklarda bolalarning yosh xususiyatlari alohida e’tiborga olinadi. Voqealar qiziqarli, sodda, ixcham, izchil, qisqa bayon etilishi talab qilinadi. Yertaklar juda katta tarixiy, ta`limiy- yestetik ahamiyatga egadir. Chunki ertaklar juda qadim zamonlarda mavjud bo`lgan dunyoqarashlarning davomidir yoki aytish mumkinki, zamonaviylashgan shaklidir. Ayni kunlarimizda ertak tinglamagan va ertakni yoqtirmaydigan bolajonlarni uchratish qiyin. Ayniqsa, hayvonlar haqidagi va sehrli ertaklarni sevib tinglaydigan, o`qiydigan bolalar har bir xonadonda bor, desak mubolag`a emas. Ertaklar ayni kunlarda kattayu kichik barobar qiziqish bilan tomosha qiladigan 13 ko‘nikmalarini mustahkamlaydi, nutqini faollashtiradi, xotirasini charxlaydi. Bunday o‘yinlarni ertalabki suhbatlarda, mashg‘ulotlarda, sayrlarda qo‘llash mumkin. Shuningdek, tarbiyachilar har bir mashg‘ulot avvalo bola uchun tashkil etilayotganligini yodda tutishlari lozim. Guruhdagi har bir bolaga alohida e’tibor berib, qalbiga quloq tutishi, ular tomonidan aytilayotgan javoblarni, bildirayotgan fikrlarini diqqat bilan tinglashi, oqilona munosabatda bo‘lishi, uni samimiyat bilan qo‘llab-quvvatlab borishi qisqasi, kichkintoyni shaxs sifatida hurmat qilishi juda muhim. 21 I.3. Maktabgacha ta’lim me’yoriy hujjatlari asosida bolalarni tarbiyalash Ta’lim tizimidagi islohotlar va davlat tili to‘g‘risidagi qonun bolalar nutqini shakllantirish, xususan, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish metodikasi va amaliyotida o‘zgarishlar bo‘lishini taqozo etadi. Bu o‘zgarishlar me’yoriy o‘quv-metodik adabiyotlarda muayyan darajada o‘z aksini topgan. Lekin, ularga hozirgi talablar nuqtayi nazaridan tanqidiy yondoshmoq talab etiladi. Metodist olimlarning ko‘pchiligi bolalar bog‘chalarida bolalarning nutqini o‘stirish shartlarini to‘g‘ri ta’kidlaydilar. Mazkur mualliflarning fikricha, nutq madaniyatining kamchiliklari bola shaxsiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, bola tengdoshlari bilan muloqotda qo‘rs, odamovi, quntsiz bo‘lib qoladi. Bundan tashqari, bunday bolada tevarak- atrofni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish pasayadi, keyinchalik esa maktabda darslarni o‘zlashtira olmaslikka sabab bo‘ladi. E’lon qilingan tadqiqot ishlarini umumlashtirib o‘rgangan holda ularning ko‘pchiligida maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq madaniyatini shakllantirishga oid vazifalarni hal etishga nisbatan quyidagicha yagona yondashuv zaruriyatini aniqladik 7 : – tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni shakllantirish (bolada avvalo nutq eshitish shakllanadi, talaffuzni u keyinroq egallaydi); – aniq talaffuz hosil qilish (so‘z va so‘z birikmalarini dona-dona hamda aniq talaffuz qilish); – so‘zni talaffuz qilganda urg‘uni to‘g‘ri qo‘yish ustida ishlash; – nutqning orfoepik jihatdan to‘g‘riligi ustida ishlash (bu namunaviy adabiy talaffuz qoidalarining jami); – nutq sur’atini rivojlantirish; – nutqning ifodaliligini shakllantirish (nutqning tabiiy, erkin, ya’ni nutqning ongli ifodalanishi); – nutqiy aloqa ko‘nikmalarini tarbiyalash; 7 R.M.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog’och, 2012 22 I. Maktabga tayyorlov guruhi uchun nutq o’stirish ta’limi faoliyati uchun dastur I.1. Bolalarni nutqini rivojlantirish metodikasi fanining tashkil topishi va rivojlanishi. Har bir davlatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi – bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish, avvalo, o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida nutq o‘stirish mashg‘ulotlarining vazifasi tarbiyalanuvchilarni o‘z fikrlarini, ko‘rgan-kechirganlarini og‘zaki va yozma nutq orqali atrofdagilarga bayon etishga o‘rgatish hamda ularning bilim doiralarini kengaytirish, hayot haqidagi tushuncha va tasavvurlarini boyitish, ularning ma’naviyatini yuksaltirishdan iborat. Ta’limiy va tarbiyaviy ishlardan tashqari, maktabgacha ta’lim muassasasida barcha mashg‘ulotlarda korreksion ishlar keng tarzda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilot dasturining barcha bo‘limlariga nutq o‘stirish ishlari - korreksion ish sifatida kiritilgan. Dasturdagi talablarni amalga oshirishda nutq o‘stirish ishlari asosiy o‘rin tutadi, chunki bolaning bilish faoliyatidagi kamchiliklar nutq o‘stirish orqali bartaraf etiladi, shu ish asosida korreksionpedagogik ishlar amalga oshiriladi. Nutq va tafakkur bir biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan psixik jarayonlar. Ularning biridagi nuqson ikkinchisiga, albatta, ta’sir ko‘rsatadi. Nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida tarbiyalanuvchilar so‘zning fonetik tuzilishi, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, ma’noli qismlarga ajratish, ayrim so‘z turkumlari va ularning muhim belgilari bilan tanishadilar gap va gap bo‘laklari haqida ma’lumot oladilar maxsus mavzularga aloqador imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda tarbiyalanuvchilarni so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jihatidan bir- 7 Chaqaloqlar 11 oydan 12 oygacha bo lgan davrda o zlarining birinchiʻ ʻ so zlarini ayta boshlaydilar. Albatta, bu juda qisqa va sodda so'zlar (am, yum, ʻ mom, give). Ammo chaqaloq ularni tushungan holda ishlatadi va ba'zan hatto imo- ishoralar bilan talaffuzga hamroh bo'ladi. Bir yoshga to`lgandan so`ng bolalar urg`u va oxirgi bo`g`inlarni o`zlashtiradilar. Aksariyat so'zlarning talaffuzini allaqachon tushunarli va tushunarli deb atash mumkin. 34 shu quyon haqida qisqacha ertak yoki hikoya tuziladi. O‘yinni boshqacha tashkil etish ham mumkin. Masalan, “mevalar” va “sabzavotlar” dan iborat tarqatma rasmlar orasidan guruhlar ularga topshirilgan ko‘rsatmaga binoan “meva” yoki “sabzavot”ni topib, “doira” ichiga joylashtirib qaytishlari lozim bo‘ladi va har safargidek har bir bola bittadan rasm qo‘yib kelishi kerak, bu rasmlarda harflar yoki sonlarni ifodalash ham mumkin. Bunday o‘yinlar uchun tanlagan u yoki bu mavzu bola uchun mashg‘ulotlar davomida o‘rganilgan, o‘zlashtirilgan bo‘lishi kerak. Sog‘lomlashtirish oylarida qo‘llash ham mumkin. Bunday mantiqiy harakatli o‘yinlarni o‘ynash bola uchun faqatgina ijobiy samara beradi va nafaqat aqlan, jismonan, ruhan rivojlanadi, balki bog‘lanishli nutqi ham shakllanib boradi. Bolalik davridagi o‘yinlar, ularning kamol topishidagi ahamiyati to‘g‘risida ko‘plab ilmiy maqolalar, asarlar yaratilgan. Chunki, o‘yinlar bolalik yillarida bolaning boshqa har qanday ishlaridan ustivorlik qiladi. Har bir sog‘lom bola o‘yinni bor vujudi bilan o‘ynaydi, chunki, o‘ynar ekan quvonch olamida kezadi. O‘yin bolaning didini o‘stiradi, mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi, tevarak – atrof bilai tanishtiradi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolaga rivojlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. O‘yinlarturiga ko‘ra bolalarga turlicha ta’sir etadi. Masalan, harakatli o‘yinlar bola harakatini muvofiqlashtiradi, harakat malaka ko‘nikmalarinishakllantiradi, kuch va chidamlilikni rivojlantiradi. Voqeaband o‘yinlar bolalarni katta yoshlar olamiga kirib borishiga yordam beradi. Bunday o‘yinlarda bolalar, o‘zlari katta yoshlilar hayotida ko‘rgan narsalarini amalda mujassamlashtiradilar. Ular hech bir o‘ylamay turib shifokor, bog‘bon, haydovchi, o‘qituvchi, tarbiyachi, hamshiraga aylanib qolishlari mumkin. Bolalar katta yoshlilar mehnati va faoliyati sohasidagi bilimlariga ijodkorligi va orzu xayollarini qo‘shib qiziqarli o‘yinlarni uyushtirishlari mumkin. Bularga albatta bolalar kattalarga taqlid qilish orqali erishadilar. Bolalarda jamoa bo‘lib o‘ynaladigan bunday o‘yinlar o‘zgalar bilan muloqotda bo‘lishga, o‘zaro munosabatga kirish va o‘yinni belgilangan qoidalarga muvofiq o‘ynash 18 va grammatik belgilar yordamida borliqni baholashni ifodalashni o‘rgatish, adabiyot me’yorlarini eslashni osonlashtirishga ko‘mak berish demakdir». Bola tomonidan nutqni o‘zlashtirishga asosli yondashuv bilan kelishgan holda biz shunga e’tiborimizni qaratdikki, qo‘llanma mualliflari tez-tez «yordam berish», «mashq qildirish» va boshqa iboralarni qo‘llaydilar-u, biroq qay tarzda yordam berish , mashq qildirish mumkinligiga kam e’ibor qaratadilar 8 . Nutq o‘stirish bo‘yicha aniq maqsadga qaratilmagan mashqlar bolalarning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga ijobiy ta’sir ko‘rsata olmasligi mumkindir. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish va ularga ona tilini o‘rgatish sohasidagi psixologo-pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: • Nutqni rivojlantirish – bu bolaning individual rivojlanishida markaziy o‘rinni egallovchi ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishiga oid o‘ta murakkab va ko‘p omilli jarayondir. • Bu stixiyali jarayon emas, balki pedagogik rahbarlikni taklif qiluvchi ijodiy jarayondir. • Bolaning nutqiy rivojlanish jarayonini boshqaruvchi pedagog ushbu jarayon qonuniyatlari, mexanizmlari va uning turli yosh bosqichlaridagi xususiyatlarini bilishi, nutqiy rivojlanishning individual xususiyatlarini ko‘ra bilishi va bolaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda uning nutqiga pedagogik ta’sir ko‘rsatishning eng samarali yo‘llarini tanlashi shart. «Bola nutqini rivojlantirish» hodisasining o‘zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi. Yetti yoshga kelib, bola odatda, nutqning barcha grammatik shakllarini, ya’ni: otlarni turlash, eng ko‘p qo‘llaniladigan fe’llarni tuslashni bilishi lozim. Harakat belgisini (kenglik, vaqt, harakat obrazi) tavsiflash uchun ular ravishlardan foydalanadilar, buning uchun bolalar ularni so‘z birikmasi va gap qatorida 8 F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni o'rgatish metodikasi. T ., “ Sano - standart ”, 2004 26 Kurs ishining maqsadi: Tayyorlov guruhlarida o‘quvchilarning nutq va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish uchun samarali metodlarni aniqlash, ularni amaliyotda qo‘llash yo‘llarini tahlil qilish, o‘quv jarayonini takomillashtirish. Shu orqali, talabalar va o‘quvchilarning kommunikativ qobiliyatlarini oshirish, mustaqil fikrlash va o‘z fikrlarini aniq ifodalash imkoniyatlarini kengaytirish. Kurs ishi obyekti: Tayyorlov guruhlarida bolalarning orasida nutq va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: Nutq madaniyati va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish uchun qo‘llaniladigan pedagogik metodlar, strategiyalar va texnologiyalar. Kurs ishining vazifalari: - maktabga tayyorlov guruhi uchun nutq o’stirish ta’limi faoliyati uchun dastur bolalarni nutqini rivojlantirish metodikasi fanining tashkil topishi va rivojlanishi; - bolalar nutqini o’stirishga oid nazariy ishlar ; - maktabgacha ta’lim me’yoriy hujjatlari asosida bolalarni tarbiyalash ; - maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy – pedagogik shart - sharoitlar ; Kurs ishining asosiy qismi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob , xulosa , foydalanilgan adabiiyotlar va 37 sahifadan tashkil topgan. 6 Kirish Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi – bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi. Hozirgi paytda maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga yanada yuqori talablar qo‘yilmoqda. Bu talablarga javob berish nutqni rivojlantirishga oid yangi izlanishlarni taqozo etadi. Shunday qilib, pedagogika ilmining hozirgi bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga nisbatan qo‘yiladigan talablar bilan ushbu talablar ijrosi o‘rtasida ziddiyatlar namoyon bo‘lmoqda. O‘zbekistonda milliy genofondni mustahkamlash, yosh avlodni yetuk kadrlar etib tarbiyalash masalalariga doimiy e’tibor qaratib kelinmoqda. 16-avgust kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda ta’lim tizimini rivojlantirishning ko‘plab yo‘nalishlari belgilab berildi. Xususan, maktabgacha ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan tubdan isloh qilish, mazkur muassasalarga bolalarni to‘la qamrab olish bo‘yicha muhim vazifalar qo‘yilgan edi. 1 Prezidentning 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi. Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularni 1 16.10.2024 Sh.Mirziyoyev raisligida o’tkazilgan “Ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish” masalalasida o’tkazilgan majlis. 3 – maishiy predmetlar, o‘yinchoqlarni anglatadigan so‘zlar; – bola yashab turgan joydagi predmetlar va boshqa narsalarni anglatadigan so‘zlar; – hovli, ko‘cha, xiyobon, bog‘, tomorqadagi narsa-predmetlarni anglatadigan so‘zlar; – hayvonot olami, qushlar, sudralib yuruvchilar, hasharotlarni anglatadigan so‘zlar; – jonsiz tabiat obyektlarini anglatadigan so‘zlar; – inson kasb faoliyatining har xil turlari (kasbi, ixtisosi, ish turlari va hokazo)ni anglatadigan so‘zlar; – buyumlar, moslamalar , asbob-uskunalar, mashinalar, materiallar va hokazolarni anglatuvchi so‘zlar; – pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, tarix (axloq, ma’naviyat, qadriyat) kabilar bilan bog‘liq so‘zlar; – ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlar. Maktabgacha ta’lim muassasalarida maktabgacha katta yoshdagi bolalar ayrim so‘zlarni o‘rganish bilan bir qatorda, iboralarni (osmonda yarim oy, oyoq yalang) ham talaffuz qilishni o‘rganishlari ularning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga samarali ta’sir ko‘rsatar ekan. Ma’lumki, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish faoliyatning har xil turlarida amalga oshiriladi: – tabiat obyektlari bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida; – badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida; – savod o‘rgatishda; – o‘yin faoliyatida; – ijtimoiy foydali mehnat jarayonida turli ishlarning bajarilishida. Tadqiqotchilardan L.P.Fedorenko va G.A.Fomichevalar metodik jihatdan muhim g‘oyani ilgari suradilar: «Bolani nutqqa o‘rgatish, – deb yozadi ular, – unga til materiyasini (nutq organlarini mashq qildirish) til belgilari, leksik va grammatik belgilar (intellektni mashq qildirish) ma’nosini tushunishni osonlashtirish, leksik 25 I.2. Bolalar nutqini o’stirishga oid nazariy ishlar Bog‘lanishli nutqda eng muhim metod bu dialogik nutq, ya’ni bolalar bilan so‘zlashishdir. So‘zlashish og‘zaki nutqning eng oddiy shakli bo‘lib, unda bola o‘zini tutishi, ko‘z qarashi, xatti-harakati, ovozining past-balandligi, tezligi kabi turli holatlar hisobga olinadi. So‘zlashish – dialogik nutq, asosan kattalar yordamida amalga oshiriladi va u ayniqsa, tevarak-atrofni bilish jarayonida yaxshi natijalar beradi. Jumladan, jamoat joylarida, ko‘pchilik o‘rtasida nutq madaniyatiga rioya etishga e’tibor qaratiladi. Bunda bir-birining nutqini to‘ldirib borish, tuzatishlar kiritish, so‘rash, so‘rab bilib olish dialogik nutqqa o‘rgatishning usullari sanaladi. Ma’lumki, muloqot ikki shaklda – erkin va maxsus tayyorlangan mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi. Kundalik hayot va taassurotlar asosida uyushtiriladigan muloqot erkin muloqot bo‘lib, yo‘l-yo‘lakay o‘tkazilsa-da, bola nutqining ifodali bo‘lishiga yordam beradi, ularda jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish malakalarining paydo bo‘lishiga, so‘z zahirasining boyishiga olib keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ham bog‘lanishli nutqni rivojlantirish texnologiyasi ishlab chiqilganda tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalarning yordamisiz, mustaqil ifodalay olishga, lug‘at boyligiga, matn mazmunini bayon etishda izchillikka rioya qilishi, tilning ifoda vositalaridan foydalana olishi, nutqning ravonligi, tezligi, jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuza olishi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishi, nutq madaniyatiga rioya etishiga qaratiladi. Misol tariqasida, “Ovchilar va quyonlar”, “Oqsoq bo‘ri va qo‘ylar”, “Nimaning pati?” kabi o‘yinlardagi savol-javoblar ham bolalarning dialogik nutqini rivojlantiradi. Tarbiyachi bolalarga “nimaning pati?” deb savol beradi. Bolalar o‘rdakniki, qarg‘aniki, burgutniki deya javob qaytaradilar. O‘yin shartiga asosan qushning nomini takror aytgan bola biror shartni bajaradi: o‘yinga tushadi, she’r aytadi yoki qo‘shiq kuylaydi. Bolalarning nutqini rivojlantirishda monologik nutq (bog‘lanishli, hikoya qilib berish) ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Monologik nutqda yuqorida sanab o‘tilgan bog‘lanishli nutq talablarining barchasi jamlangan bo‘ladi. 12 qo‘llaydilar: tez yurdi, sekin gapirdi, chapga burildi va boshq. Yetti yoshli bolalar nutqida old ko‘makchilar ko‘pincha nafaqat o‘z ma’nosida, balki chet ma’noda ham qo‘llaniladi. Shunisi diqqatga sazovorki, old ko‘makchilar dastlab kenglik ma’nosi ko‘rsatkichi sifatida to‘rt-besh yoshli bolalar nutqida paydo bo‘ladi (uydan, devordan uzoqlashdi); so‘ngra besh-olti yoshli bolalar ushbu old ko‘makchini obyektiv ma’no ko‘rsatkichi sifatida ham qo‘llaydilar (onamning sovg‘asi, dadamning xati) va faqat , keyinroq, yetti-sakkiz yoshlarga kelib, bola sabab ma’nosini ifodalash uchun «dan» old ko‘makchisidan foydalanishi mumkin (qo‘rqanidan qichqirib yubordi, og‘riqning zo‘ridan yig‘lab yubordi). Yetti yoshga kelib, odatda, nutqning sintaktik qatori shakllanadi: bola oddiy gaplarni, bir xil a’zoli gaplarni to‘g‘ri tuzadi, bunda u biriktiruvchi, zidlovchi, ajratuvchi bog‘lovchilarni qo‘llaydi; u o‘z nutqida qo‘shma gaplardan, ko‘pincha esa turli xil sintaktik munosabatlarni ifodalovchi ergashgan qo‘shma gaplardan foydalanadi: qo‘shimcha gaplar – «Kamol nima ko‘rganligimizni so‘radi»; maqsadli gaplar – «Biz oziq-ovqat xarid qilish uchun do‘konga ketayapmiz»; shartli gaplar – «Agar yomg‘ir yog‘masa, biz sayr qilgani chiqamiz» va boshq. O‘z taassurotlari haqida hikoya qilar ekan, olti yoshli bola ravon monologik nutq shaklidan foydalanishi lozim. Aynan bir fikrni turli vositalar yordamida rasmiylashtirish maktabga tayyorlash guruhidagi bolalarda grammatik nutq ko‘nikmalarini shakllantirishga doir ishlarning asosiy turi bo‘lishi mumkin. Masalan, bolalar o‘yin-kulgi qilayotgan syujetli suratni tahlil qilishda qator gaplarni tuzish mumkin: «Bolalar quvonchdan sakrab yuborishdi», «Xursand bo‘lib, bolalar osmonga sakradilar»; «Bolalar sakrab yuborishdi, chunki ular xursand edilar». Aynan bir mavzuda turlicha gaplar tuzishga doir bunday ishlar maktabgacha yoshdagi bolalar bitta fikrni turlicha ifodalash imkonini beradi. Mashg‘ulotlarda tarbiyachi ataylab bolalarga bir-birining o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan gaplar tuzishni o‘rgatadi. Aynan bir mavzuga oid gaplar variantlarini yaratish uchun didaktik o‘yinlar, syujetli rasmlar, badiiy matnlardan foydalanish mumkin. Bitta fikrni ifodalash uchun turlicha gaplar tuzishga oid ishlar yetti yoshli bolalarda grammatik to‘g‘ri nutq ko‘nikmalarini shakllantirishda 27 o'rtasidagi bog'liqlikni hisobga olsak, barcha ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar uchun ochiq va samarali bo'lgan til vositalariga bo'lgan ehtiyoj juda katta. Bolalar nutqining rivojlantirishning eng samarali usuli ular bilan birgalikda ko‘proq turli xildagi kitoblarni, ya’ni syujetli rasmlardan iborat bo‘lgan matnlarni tahlil ilish, ertak kitoblarini birgalikda birgalikda o‘qishdir. Birgalikda kitob o'qish bola bilan kitob almashish yoki o'qish amaliyotini anglatadi. Bunga maktabgacha yoshdagi bolalar o'zlari o'qishni boshlashdan oldin ular bilan birgalikda badiiy adabiyotni o‘rganish individual yoki guruhli shaklda amalga oshiriladi. Biroq, kitob yo'qligida hikoya qilish, kontekstsiz suhbatlar bilan shug'ullanish, o'tgan voqealarni eslash yoki kelajak haqida gapirib kabi boshqa maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan faoliyat shakllari ham o‘zining samarali ta’sirini ko‘rsatadi. Birgalikda kitob o'qishning ko'plab shakllari mavjud. Masalan, interfaol (yoki dialogik) o'qish kattalar va bolalar o'rtasidagi kitob haqidagi o'zaro ta'sir yoki suhbatni rivojlantirish uchun ma'lum bir texnik vositalardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalaning nutqini rivojlantirish va maktabga tayyorgarlikni qo'llab-quvvatlash uchun pedagog va tarbiyachilarning kichik guruhdan boshlab bolalar bilan kitob o'qishlari muhim. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotlardan samarali foydalanish borasida juda ko‘plab tadqiqotlar bo‘lsa-da, bir qator masalalar o‘zining yechimini kutmoqda. Birinchidan, pedagog va bolalarning birgalikda kitob o'qishi uchun kitoblarning rang-barangligini boyitish zaruriyati mavjud. Masalan, bolalarning sezish, his qilish sohalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan adabiyotlarni yaratishga e’tibor qaratish. Janubiy Koreya bog‘chalarida bu shakldagi kitoblardan keng foydalaniladi. Buyuk pedagog Lev Tolstoy: «Besh yashar boladan menga qadar bir qadam, yangi tug‘ilgan chaqaloqdan esa mengacha dahshatli masofa bor», degan ekan. Bu fikrni hozir neyrofiziologiya ham isbotladi 10 . Ya’ni maktabgacha bo‘lgan 10 Bondarevich A.A. ”Bolalar nutqida morfonologik o‘zgarishlar:.Sankt-Peterburg.2010.b18-24 31 biriga yaqin ma’nodosh so‘zlar bilan tanishtirishga alohida e’tibor beriladi. Shu bilan birga tarbiyalanuvchilarda nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda muloqotda bo‘lish ko‘nikmalari hosil qilinadi, tilning asosiy belgilariga (tovush, so‘z, gapga) ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladi. Tarbiyalanuvchilar tovushlarni idrok etish va talaffuz qilishga, bir biridan ajratish, analiz va sintez qilishga, ovozning kuchayishi va pasayishini nazorat qilishga, pauza qilishga, unli va undosh, jarangli va jarangsiz tovushlarni farqlashga o‘rganadilar. Tovush va harflar bo‘limida tarbiyalanuvchilar nutq tovushlarini eshitib va talaffuz kilib, ularni bir biridan farq qiladigan xolatlarni, adabiy til talaffuzi qoidalarini o‘rganadilar. So‘zni fonetik va morfologik taxlil qilishga asoslanuvchi imlo qoidalarini o‘zlashtirgan holda hatosiz yozish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish ishlariga xam dasturda aloxida o‘rin ajratilgan. Amaliy mashqlar asosida tarbiyalanuvchilar buyum va narsalarning nomi,harakati,sifatini bildiradigan so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. Har bir mashg‘ulotda bolaning og‘zaki nutqi rivojlantiriladi, bilish faoliyatidagi kamchiliklari izchillik bilan bartaraf etib boriladi. Pedagog dastur talablariga rioya kilgan holda ishni frontal shaklda barcha bolalar bilan amalga oshiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: – nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy o‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishining murakkab, ko‘p omilli jarayonidir; – nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas; – bola nutqini rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, o‘ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning o‘ziga xosliklarini ko‘ra olishi va bolaning individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir ko‘rsatishning 8 Interaktiv usul: Bolalar faolligini oshirish uchun interaktiv o‘yinlar, dramatik mashqlar va rol o‘yinlari kabi usullar qo‘llaniladi. Vizual modellashtirish bolalar nutqini tuzatishning samarali usuli hisoblanadi. Ushbu uslub tufayli bola so'zlar va tovushlar bilan bog'liq mavhum hodisalarni tasavvur qila boshlaydi. Aynan shu yondashuv bolaga jarayonni tushunishni sezilarli darajada osonlashtiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ushbu vositasining mohiyati muhokama qilinayotgan ob'ektning xususiyatlarini namoyish etishdan iborat. Aytaylik, nutq terapevti bo'g'in komponentining buzilishini tuzatishga qaratilgan bola bilan ishlayapti. Buning uchun u bolani "Piramida" deb nomlangan o'yinga jalb qilishi mumkin. Uning mohiyati shundaki, rasmlarni halqalarga nisbatan qanday tartibda joylashtirish kerakligini aniqlab olish va uni amalda bajarish kerak. Aytaylik, pastki halqada bir bo‘g‘inli so‘zlar, o‘rtada ikki bo‘g‘inli, uchinchi halqada uch bo‘g‘inli so‘zlar bor. 3. Amaliy ish tahlili: Amaliy ishlar bolalarning individual qobiliyatlari va nutq rivojlanish darajasiga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Quyida ba'zi amaliy mashg‘ulot turlari va ularning tahlili keltirilgan: So‘z boyligini oshirish uchun mashqlar: Bu usullar bolalarga yangi so‘zlarni o‘rgatish va ularni kontekstda to‘g‘ri ishlatishga o‘rgatadi. Masalan, bolalar bilan mavzuli so‘zlar o‘yinlari o‘tkazish (hayvonlar nomlari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, ranglar, shakllar va boshqalar). Hikoya tuzish mashqlari: Bolalarga oddiy hikoyalarni eslatish, ularga so‘zlash va ularni to‘ldirishni o‘rgatish. Bu usul bolalarning izchil fikrlash va ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantiradi. 4-5 yoshda biror narsaning hikoyasi yoki tavsifi nafaqat ota-onalarga, balki ularning atrofidagi odamlarga ham tushunarli bo'lsa, bu odatiy hisoblanadi. Bundan tashqari, bola nafaqat jumlalarda gapiradi, balki turli hayvonlarning ovoziga taqlid qilishni ham biladi. 37 Xulosa Xulosa qilib aytganda, bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda ularni o‘rab olgan tevarak-atrof, mehnat jarayoni, badiiy adabiyot asosiy manba bo‘lib hisoblanadi. Shuningdek, Ona-Vatan haqidagi tushunchalar, buyuk siymolar, an’anaviy bayramlar, o‘zbek xalqining urf-odatlari, marosimlari, mashhur sarkardalar haqidagi hikoyalar, rivoyatlar, xalq amaliy san’ati namunalari, transport va aloqa vositalari, kundalik buyumlar ham bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarda ko‘proq guruh bilan qilingan sayrlarda tevarak-atrofni kuzatib, tarbiyachi va do‘stlari bilan so‘zlashadi, uyda esa oila a’zolari bilan muloqot natijasida bog‘lanishli nutqi shakllana boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda eng zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash, fikr va jonli so‘z, ona tilining hissiy-estetik ma’no qirralarini anglab olish, uning go‘zalligi, sofligi, boyligini his etish orqali amalga oshiriladi. Shu asnoda bog‘lanishli nutq malakasining o‘zlashtirilishiga zamin yaratiladi. Inson tajribasining tarixan shakllangan mazmuni so‘zli shaklda umumlashtirilgan, uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ham ishtirok etishini nazarda tutadi. Nutq bolaga inson madaniyatining barcha yutuqlariga yo‘l ochadi. – Nutqni egallab olishning eng muhim bosqichlari maktabgacha yoshga to‘g‘ri keladi. 40 II. BOB Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy – pedagogik shart -sharoitlar II.1. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning o'rni Bolalar nutqining sintaktik qatorini rivojlantirar ekan, tarbiyachi bolalarning oddiy gaplarni, bir xil a’zoli, oborotli gaplarni, qo‘shma gaplarni to‘g‘ri tuzishlariga e’tiborni qaratishi lozim. Faqat yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan barcha grammatik shakllarni o‘zlashtirgan taqdirdagina bola maktabda o‘qishga yaxshi tayyorlangan bo‘ladi. Boshlang‘ich sinfga qadam qo‘ygan bolaning o'rtacha so'z boyligi taxminan 5000 so'zni tashkil qiladi 9 . Bu shuni anglatadiki, bir yoshdan besh yoshgacha bo'lgan bolalar har kuni (o'rtacha) taxminan 3,5 so'zni o'rganishadi. Buni amalga oshirish uchun bolalar nutqiga rivojlantirishga e’tibor qaratish kerak. Bolalar nafaqat ko'p eshitishlari, balki nimani tinglashlari ham muhimdir. Badiiy adabiyot, kitoblar bolalarning lug‘at boyligini oshiradi, nutqini rivojlantiradi, chunki ular:  ko'pincha notanish so'zlarni o'z ichiga oladi:  kitob o‘qib berish davomida bolalar uchun yangi bo‘lgan so‘zlarni ular bilan birgalikda takrorlash, bolalarga so'zlarni tushunishga yordam beradi. Bolalarga bir xil so'zlarni takroriy o'qish bilan qayta-qayta eshitish imkoniyatini taqdim eting. Nutqning rivojlanmasligi bolaning hayotiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi va nutqning kechikish darajasi va ijtimoiy-iqtisodiy holat 9 Бердиева, Ханифа Мейлиевна Изучение научных основ механизации и автоматизации управления сельским хозяйством в курсе физики средней школы (на материале сельских школ Узбекистана). https://nauka-pedagogika.com/pedagogika-13-00-02/dissertaciyaizuchenie-nauchnyh-osnov-mehanizatsii-i- avtomatizatsii-upravleniya-selskim-hozyaystvom-v-kursefiziki-sredney-shkoly-na-m 30 o‘z fikrini ifodali, aniq, tushunarli, grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalay olish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda eng muhim vazifalar sifatida ularning lug‘atini boyitish va faollashtirish, nutqining grammatik tuzilishini, tovush madaniyatini, dialogik va monologik nutqni shakllantirish, badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish hamda savod o‘rgatishga tayyorgarlik kabilarni kiritish mumkin. Tevarak-atrofni o‘rganish jarayoni bola tafakkurini rivojlantirishda boshqa hech narsa bilan almashtirish mumkin bo‘lmagan hissiy rag‘batlantirishga sabab bo‘ladi. Bunday rag‘batlanish bog‘cha yoshidagi katta bolalar tarbiyasida muhim ahamiyatga ega. Chunki, tevarak-atrofdagi predmetlar, voqeliklar asosida tug‘iladigan hissiyot bola tafakkurida rivojlanib, uning tiliga, jonli ifodaga ko‘chadi. Shuning uchun ham bolaning tevarak-atrofdagi voqelikni bilib borishi, uning go‘zalligini, bitmas - tuganmas murakkabliklarini his etishi, ijtimoiy munosabatlar va kattalar dunyosiga kirib borishi, uning har tomonlama kamol topishi bilan birga, bog‘lanishli nutqining ham boyib, shakllanib borishiga olib keladi. Zero, bolalik dunyoni zavqlanib, hissiyotlarga to‘lib idrok etish, uni kashf etish bilan uyg‘undir. Demak, bog‘lanishli nutqni rivojlantirish, xilma-xil va betakror dunyoni metodik tomondan qiziqarli, turli shakl va vositalardan foydalangan holda zamon talablari asosida bolalarga yetkazishni tashkil etish zaruratini keltirib chiqaradi. Bu borada zamonaviy texnologiyalardan foydalanish bolalarning yoshi, o‘ziga xos xususiyatlari, lug‘at boyligi, nutq madaniyati, nutqni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuza olish kabi juda ko‘p talablarni hisobga olish zarurati tug‘iladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tuzilgan dasturlarning markazida o‘yin yotadi. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘yinlar kichik yoshdagi bolalar hayotining muhim qismi hisoblanadi. O‘yin va rivojlanish bir-birining qo‘lidan yetaklaydi, shuning uchun bolalar o‘sadigan sharoit ularning erkin o‘ynashlari uchun imkoniyatlarga boy bo‘lishi, ya’ni boshqa bolalar bilan uyushgan holda o‘ynash, faol va murakkab drammatik o‘yinlar, tizimli o‘yinlar, guruh bo‘lib o‘ynash. Ekspertlarning fikricha, «O‘yin bolalarning bilish va harakatlanish 16  intrakranial bosimni oshirishi yoki gidroksifalus;  tug'ma travma mavjudligi - tug'ruqdan keyin tug'ruqdan keyingi miyaga zarar. 11 Chunki ota-onalar farzandi qo‘shnisining farzandidan ortda qolishini xohlamaydi. Bu tizimga o‘rgangan bolada o‘z-o‘zidan «Men doim bandman va shunday o‘qishim kerak», degan fikr shakllanadi. Makarenko ayni haqiqatni so‘zlagan edi. Kitob o‘qiladigan xonadonlarda mutolaaga mehr qo‘ygan bolalar kamolga yetadi. Albatta, bu mutlaq haqiqat emas. Kitobi yo‘q uylarda ham kitobxonlar bor. Ammo hamma joyda, har doim ham emas. Aksariyat oilalarda vaziyat taxminan quyidagicha: ona kuni bo‘yicha uy- ro‘zg‘or ishlari bilan band, ozgina bo‘sh vaqt topdi deguncha qo‘shni ayollar bilan hasratlashishga oshiqadi. Televizor, serial ko‘rish, to‘y-ma’rakalarda qatnashish va boshqalarga ajratilgan vaqt kitob o‘qishga yetmaydi. Ota esa kuni bo‘yi ishda bo‘lib, kechqurun kelib ovqatlanadiyu, bir oz televizor ko‘rgandek bo‘lib, so‘ngra uxlashga kirib ketadi. Bolasi bilan kitob o‘qish, muhokama qilish, qanday kitoblarni o‘qish bo‘yicha maslahatlar berish, afsuski, oilalarda juda kam uchraydigan holat. Maktabgacha yoshda nutqning rivojlanishi bir yoshdan oldin boshlanadi. Tug'ilgandan 12 oygacha bo'lgan davrda nutq apparati shakllanishi, shuningdek, uni to'g'ri talaffuz qilishga tayyorlash amalga oshiriladi. Qichqirish va yig'lash orqali chaqaloq o'z ehtiyojlarini etkazishga harakat qiladi. Onalar yig'lash qachon salbiy his-tuyg'ulardan kelib chiqqanligini va aksincha, quvonch va salomlashish bilan birga kelganini bilishadi. Sovutish ikki oydan etti oygacha bo'lgan davrda sodir bo'ladi. Bu chaqaloqning birinchi suhbatlari deb hisoblanadi. Chaqaloq allaqachon unli va undoshlarni birlashtira oladi, masalan, "agu", "abu". Eng hayratlanarlisi shundaki, tinglash va intonatsiya tabiatiga ko'ra siz bolaning qaysi millatga mansubligini taxmin qilishingiz mumkin. Axir, bunday holatda chaqaloqyosh ona tilining hissiy xususiyatlarini o'zlashtirish uchun allaqachon xosdir. Nutqni rivojlantirishdagi navbatdagi sakrash - bu gap-so'z. To'rtinchi oydan boshlanadi. Shuni ta'kidlash mumkinki, takroriy bo'g'inlar allaqachon hissiyotga aylanadi. Old til va lab undoshlari paydo bo'ladi, masalan, "ma-ma-ma". 33 17. http://fikr.uz/posts/Fikr_maktabgacha_talim/1O’839 . hta’lim muassasasil 44 – Maktabgacha ta’lim bola sog‘lom, har tomonlama kamol topib shakllanishni ta’minlaydi, unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi, uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. – Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, ma’nosini tushunadigan, eslab qoladigan hamda qo‘llaydigan so‘zlarni asta-sekin tevarakatrof bilan tanishish jarayonida ota-onalari, tengdoshlari axborotlari orqali, shuningdek, o‘zining uncha ko‘p bo‘lmagan so‘z zaxirasiga tayanib bilib oladi. – «Bola nutqini rivojlantirish» hodisasining o‘zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari zarur. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda nutqni tuza bilish darajasini ko‘tarish maktabgacha ta’lim tizimi metodistlari oldidagi asosiy vazifalardandir. Shuni hisobga olgan holda tevarak-atrofni o‘rganishda maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolalarning nutqini rivojlantirish muammosiga oid tadqiqotni nutqni rivojlantirishni ta’minlaydigan omillarni aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning yuqori darajasiga quyidagilar evaziga erishilishi mumkin ekan: – tilning adabiy me’yorlari va qoidalaridan xabardorlik; – o‘z fikr-mulohazalarini erkin bayon eta olish; – muloqotga kira bilish, kattalar va tengdoshlar bilan muomala qila olish; – suhbatdoshni tinglay bilish, so‘rash (savollarni to‘g‘ri bera olish), javob berish, e’tiroz bildirish, zarur bo‘lganda esa tushuntirish, izohlash. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda nutqdialogik va monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berish zarur bo‘ladi.Maktabgacha katta yoshdagi bolalar dialogik nutqni nisbatan oson o‘rganadilar. Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, badiiy adabiyot nafaqat bolalaning nutqini rivojlantirishga, balki ularni turli jihatdan intellektual qobiyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu borada maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagog-tarbiyachilari va ota-onalar hamkorlikda faoliyat olib borsa, bolalarning kelajagi porloq bo‘ladi. 41 o'qish shart emas. Bola orzu qilsin. U sizga nima ko'rganini aytib bersin. Agar chaqaloq aloqa qilmasa, avval boshlashga harakat qiling. Bola rivojlanish psixologiyasi nutqning bolaning nozik motorli ko'nikmalari bilan uzluksiz bog'liqligini tasdiqlaydi. Bu xulosa miyaning nutq va harakat markazlari yaqin joyda joylashganligi haqidagi bilimga asoslanadi. Shuning uchun nutqni rivojlantirish davrida barmoq o'yinlaridan foydalanish juda muhimdir. Eng mashhurlari - maxsus bo'yoqlar yordamida modellashtirish va barmoqlarni bo'yash. Don, tugma va boshqa tafsilotlarni saralash yaxshi kasb deb hisoblanadi. Farzandingizdan ularni rangi va o‘lchamiga ko‘ra saralashni so‘rang. 39 II.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida til va nutq mashg'ulotlarini loyihalashning shakli, usullari, amaliy ish tahlili Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida til va nutq mashg'ulotlarini loyihalash, bolalarning til va nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan jarayon bo‘lib, mazkur jarayon maqsadga muvofiq shakllantirilgan pedagogik strategiyalarni talab etadi. Quyida ushbu mashg'ulotlarni loyihalashning asosiy shakllari, usullari va amaliy ish tahlili keltirilgan. 1. Mashg‘ulot shakllari: Til va nutq mashg‘ulotlarini loyihalashda quyidagi shakllardan foydalanish mumkin: Frontal mashg‘ulotlar: Guruh bilan birgalikda olib boriladigan darslar. Bunda barcha bolalar bir xil vazifalarni bajaradilar va o‘qituvchi umumiy tushunchalarni beradi. Individual mashg‘ulotlar: Har bir bola bilan alohida ishlash. Bu shakl asosan nutqida nuqsoni bor yoki tilni o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan bolalar bilan qo‘llaniladi. Kichik guruh mashg‘ulotlari: 3-5 bolalik kichik guruhlarda ishlash, bunda har bir bola o‘z navbatida faollik ko‘rsatadi va ularga ko‘proq e'tibor qaratiladi. O'yin shakllari: O'yin orqali o'rgatish samaradorligi yuqori, chunki bolalar tabiiy ravishda o'z nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga intiladilar. Taxminan 1,5 yoshda chaqaloqlar hali so'zlarni umumlashtira olmaydi. Shuning uchun "yum" so'zi nafaqat ovqatlanish istagini, balki qoshiqni ushlab turish yoki ovqat eyishga harakat qilish so'rovini ham anglatishi mumkin.o'z- o'zidan. Bundan tashqari, bu yoshdagi bolalar oxir-oqibat tashlab ketishadi. Ehtimol, bola ma'lum bo'g'inlar yoki harflarni e'tiborsiz qoldirishga urinayotgandek, ba'zi so'zlarni talaffuz qilayotganini payqadingiz. Bu haqda tashvishlanishga hojat yo'q, chunki bunday kamchiliklar odatiy hisoblanadi. Vaqt 35 ko‘nikmalarining o‘sishi, shuningdek, atrofimizni o‘rab turgan kishilar olami va unda o‘zining o‘rnini bilish uchun kerak». Bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalari o‘z tengdoshlari bilan o‘zaro ta’sir paytida rivojlanadi, bunda ular qoida nima, bu qoidalar qanday ishlab chiqiladi va xaqiqat, adolat nima ekanligi to‘g‘risida bilib oladilar. Ular hamkorlik qilishni va bir-birlari bilano‘rtoqlashishni o‘rganadilar. Vazifalar, topshiriqlar qo‘yish va ularni muvaffaqiyatli hal etish, boshqa bolalar bilan birgalikda harakat qilish ia shaxsiy, jismoniy, aqliy va ijtimoiy muammolarni hal qilish chog‘ida ularning o‘ziga-o‘zi baho berishlari rivojlanadi». Shuning uchun ham tarbiyachilar oldidagi mas’uliyat juda katta. Tarbiyachi o‘yinni tashkil qilar ekan, o‘yin harakatlari turlicha, qiziqarli, ko‘rgazma va tarqatma jihozlari xilma-xil, eng muhimi, bola uchun sevimli bo‘lishini ta’minlashi lozim, bundan tashqari o‘yin harakatlari, shartlarini bola yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak va bu harakatlar bola uchun qiyinchilik tug‘dirmasligi, uning jismoniy zo‘riqishiga olib kelmasligi muhim. Ana shundagina o‘yin bolalar uchun zavqli tuyulishi, maroqli o‘tishi mumkin va bola bunday o‘yinlarni jon-dili bilan berilib o‘ynaydi, bunday o‘yinlar o‘z-o‘zidan bolani aqliy faoliyatga tayyorlaydi va mantiqiy fikrlashni oshirib boradi. Misol tariqasida mantiqiy harakatli o‘yinlardan birini olish mumkin. Bunda bolalar ikki guruhga bo‘linadilar va guruh sardorini saylaydilar. Tarbiyachi bolalarga o‘yin qoidasini tushuntiradi, bunda sardor borib, belgilangan doira ichiga shaklning bir qismini chizib qaytadi, navbatdagi bola boshqa qismini, o‘yin so‘ngida berilgan namunadagi shakl chizilishi lozim, o‘yinni shunday tashkil qilish kerakki, shaklning har bir detali guruhdagi bolalarga yetarli tarzda bo‘lishi va oxirgi bola oxirgi detalni chizib tugatishi lozim. Qaysi guruh oldinroq chizib tugatsa, u guruh g‘olib hisoblanadi va bunda shaklning sifatiga ham baho beriladi. O‘yinga quyidagi «quyon» shakli tanlanishi mumkin 6 . Mana shu shaklni chizishda 2 ta guruhda 14 ta bola, ya’ni 7 tadan bola ishtirok etadi. O‘yin ohirida suhbat uyushtiriladi. Savol-javob tashkil etilib, manna 6 X.A.Xaitov “Boshlang’ich yoshidagi bolalar nutqini o’stirishda ontogenez psixo-lingvistikaning ahamiyati” 17 tovushlarni aytib, quvonch bilan birga keladi. Bir ozdan so'ng, biroq, bu shodlik. Sizning tongingiz "oy", "ay", "y-s", "gy-s" kabi tovushlar bilan boshlanadi. Ko'pgina bolalar hayotning birinchi yiliga yaqin bo'lgan tovushlarni ko'rsatadigan biror narsa aytishni boshlaydilar. Lekin gapirishga shoshilmaydigan mukammal sog'lom bolalar bor. Shunday qilib, bolaning nutqi rivojlanishi uning tabiati va tabiat xususiyatlariga bog'liq. Do'stona fikr yuritgan bola, bolakay, ilgari gapirishga harakat qilmoqda, ammo uning fikrini ifoda etish istagini bildirmasdan oldin uning atrofida dunyoni uzoq vaqt davomida kuzatishi mumkin. Bolaning nutqini rivojlantirishning asosiy xususiyatlari Nutqni rivojlantirishning o'ziga xos xususiyati atrofdagi bolaning atmosferasi va uning atrofidagi odamlarning munosabati bilan bog'liqdir. U doimiy e'tiborni talab qiladi, hatto u sizga biror narsa aytolmasa ham, u hali ham sizning aloqangizga juda muhtoj. Agar biron sababga ko'ra, onaning bolaga aloqasi bo'lmasa, u o'z-o'zidan yopilishi mumkin. Siz ularga buyruq bermasligingiz kerak, shuning uchun siz uni har qanday tashabbusdan mahrum qilasiz, chunki u o'z fikrini ifoda etish uchun juda yosh, yoki faqat ketish kerak. Keyin ular gaplasha boshlaydi va butun oila uchun g'amxo'rlik qiladigan bolalar. Eng kichik istakni nazarda tutib, siz faqatgina chaqaloqni aralashtirasiz - bu bolalar o'z ota-onalaridan so'rash yoki talab qilishni rag'batlantirmaydi. Bolaning nutqini rivojlantirishning yana bir o'ziga xos xususiyati shundaki, bolalar xorijiy tillarni o'rganadigan kattalarga qaraganda ancha murakkabroq. Ular faqat ob'ektning talaffuzini emas, balki uning maqsadini esga olishlari kerak. Shunday qilib, mavzuning maqsadini aniqlab bermasdan, siz so'zdan keyin takrorlashni so'rashingiz mantiqiy emas. Shunday qilib, bolaning nutqi bir yilgacha butunlay siz bilan muloqot qilish istagingizga bog'liq. Biroq, chaqalog'ining nutqning rivojlanishi bilan bog'liq muammolar bor. Bolalarda nutqni kechiktirish sabablari:  markaziy asab tizimining perinatal patologiyasi. Boshqacha qilib aytganda, miyaga moyillik xomilalik kislorod etishmovchiligi, ichki a'zo infektsiyasi yoki homiladorlikning tugash xavfi tufayli kelib chiqadi; 10 malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta’lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi. Hayotimizda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan ta’lim-tarbiya tizimi haqida gapirganda, Abdulla Avloniy bobomizning dono fikrlarini takror va takror aytishga to‘g‘ri keladi: ta’lim-tarbiya – biz uchun hayot-mamot masalasidir. Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan turib biron-bir o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo, maktabgacha ta’lim tizimidan boshlanadi 2 . Maktabgacha ta’lim tizimi uzluksiz ta’limning birlamchi, eng asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Mutaxassis va pedagoglarning ilmiy xulosalariga ko‘ra, inson o‘z umri davomida oladigan barcha axborot va ma’lumotning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrda oladi. Prezidentning ta’kidlashicha, shu dalilning o‘zi bolalarning yetuk va barkamol shaxs bo‘lib voyaga yetishida bog‘cha tarbiyasi qanchalik katta ahamiyatga ega ekanini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Bunga qo‘shimcha isbot qidirib uzoqqa borishning hojati yo‘q. Bog‘cha tarbiyasini olgan bola bilan bog‘chaga bormagan bolani solishtirganda, ularning fikrlash darajasi o‘rtasida yer bilan osmoncha farq borligini sezish qiyin emas. Shuning uchun ham biz maktabgacha ta’lim tizimini qayta ko‘rib chiqish masalasini davlat siyosati darajasiga ko‘tarib, bu borada katta ishlarni boshladik. Agar shu ishni har tomonlama puxta o‘ylab amalga oshirmasak, butun ta’lim tizimida sifat o‘zgarishiga erishishimiz, ta’limning uzluksizligini ta’minlashimiz qiyin bo‘ladi. Ilg‘or xorijiy tajribalar asosida maktabgacha ta’lim tizimidagi pedagog kadrlar malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv-reja va dasturlarni takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalari maxsus sirtqi bo‘limlarining “Maktabgacha ta’lim” 2 «Yangi O‘zbekiston strategiyasi» Sh. MIrziyoyev 2024 y 4 o'tishi bilan bola tovushlar va so'zlarni to'g'ri talaffuz qilishni o'rganadi. Ayni paytda ota-onalarning vazifasi bolaga buni qanday qilib to'g'ri bajarish kerakligini tushuntirishdir. Maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirish jarayoni chaqaloq bilan tez-tez suhbatlar bilan birga bo'lishi kerak. Bundan tashqari, hikoya yoki tushuntirish paytida imo-ishoralardan foydalanish juda muhimdir. Kichkintoy uchun yuz ifodalarini, talaffuzni va hissiy komponentni kuzatish juda muhimdir. Ko'rish sohangizdagi ob'ektlarni ko'rsating va nomlang. Yurish paytida tabiat, itlar, mushuklar va muntazam ravishda ko'rishingiz mumkin bo'lgan qushlar haqida gapiring. Bunday hodisalar nafaqat bola tomonidan eslab qolinadi, balki nutq apparatining rivojlanishiga sezilarli yordam beradi. Ikki yoshga to'lgandan keyin bolalar intonatsiyalarni osongina ajrata oladilar. Shuning uchun, ertakni o'qiyotganda ovozning tembrini o'zgartirish juda muhimdir. Masalan, ayiq bas ovozida gapiradi, sichqon esa ingichka ovozda jimgina chiyillaydi. Bolalar bu rolni yaxshi ko'radilar. Bundan tashqari, ularga hikoyada nima bo'layotganini tushunish osonroq. Boshlang'ich maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining ikki yarim yoshdan keyin rivojlanishi iboralarda gapirish qobiliyati bilan birga keladi. Odatda jumlalar 2-3 so'zdan iborat. U turli so'zlarni o'zaro muvofiqlashtirishda muntazamlikni o'zlashtiradi. Farqni allaqachon tushunishga qodirbirlik va ko‘plik o‘rtasida. Bola ma'lum bir idrok tizimidan faol foydalana boshlaydi, bu nutq rivojlanishining keyingi bosqichiga o'tish uchun asosiy poydevor bo'ladi. 2. Usullari: Dialog va muloqot usuli: Bolalar o‘zaro suhbat qurish va savol-javob qilish orqali nutq qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Vizual usul: Tasviriy vositalar (rasmlar, kartochkalar, video lavhalar) yordamida bolalarga yangi so‘zlar va tushunchalar o‘rgatiladi. Tinglash va gapirish usuli: Bolalar oldin eshitgan narsalarini qayta so‘zlab berish, hikoya qilish orqali nutq malakalarini mustahkamlaydi. 36 eng samarali yo‘llarini tanlashi lozim. Ta’lim tizimidagi islohotlar va davlat tili to‘g‘risidagi qonun bolalar nutqini shakllantirish, xususan, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish metodikasi va amaliyotida o‘zgarishlar bo‘lishini taqozo etadi. Bu o‘zgarishlar me’yoriy o‘quv-metodik adabiyotlarda muayyan darajada o‘z aksini topgan. Lekin, ularga hozirgi talablar nuqtayi nazaridan tanqidiy yondoshmoq talab etiladi. Metodist olimlarning ko‘pchiligi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning nutq madaniyatining kamchiliklari bola shaxsiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi deb baholashadi 4 . Xususan, bola tengdoshlari bilan muloqotda qo‘rs, odamovi, quntsiz bo‘lib qoladi. Bundan tashqari, bunday bolada tevarak-atrofni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish pasayadi, keyinchalik esa maktabda darslarni o‘zlashtira olmaslikka sabab bo‘ladi. Shu sabab, bola nutqini rivojlantirishda, nutqning orfoepik jihatdan to‘g‘riligi ustida ishlash (bu namunaviy adabiy talaffuz qoidalarining jami) o‘z fikrini erkin va izchil bayon etish malakasini shakllantirishdan iborat. Bolaning nutqining rivojlanishi uning tug'ilishidan boshlanganiga qaramasdan, buning uchun zarur shart-sharoitlar allaqachon uterolga qo'yildi. Agar chaqaloq yaxshi eshitib ko'rsa, u til va mushaklarning mushaklariga ta'sir qiladigan nevrologik kasalliklarga ega bo'lmasa, unda u tovushlarning talaffuzini osongina boshqaradi. Muloqotni yaxshilash, jumladan, yangi so'zlarni o'zlashtirib olish uchun, muloqotda muloqot quvonch va foyda keltirishi uchun ishonch hosil qilishi kerak. Ajabo, g'alati, lekin siz bolangizning yoshligida nutqni rivojlantirishga hissa qo'shasiz. Buni amalga oshirish uchun uning chaqirig'iga javob bering, chunki u siz bilan hamkorlik o'rnatishga harakat qilmoqda va sizning yordamingizga muhtoj. U bilan tez-tez aloqada bo'lib turing, qo'shiqlar kuylang, she'r o'qing. Qaytariladigan tartiblarni oyatlar bilan birgalikda qiling. Kun davomida, turli xil musiqalarni o'z ichiga olishi, uni tinglash, qo'shiq aytish va uyquga yotqizilganda, siz no'noq singdirishingiz mumkin. Erta nutqni rivojlantirishning asosiy ko'rsatkichlari ko'proq tabassum yoki chaqaloqning yuz ifodalariga javob bo'ladi. Baxtli karapuz, "a", "e", "o" kabi sodda 4 Nizomiddinovna H. N. et al. Tarbiyachi Faoliyatida Nutqiy Etiketning O ‘Rni //BOSHQARUV VA ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2022. – Т . 2. – №. 3. – С . 5-9 9 Maxbuba Baxshilloyevna BuxDU, Maktabgacha ta’lim kafedrasi o’qituvchisi //Научнопрактическая конференция. – 2021. – С. 116-117. 6. Nizomiddinovna H. N. et al. Tarbiyachi Faoliyatida Nutqiy Etiketning O ‘Rni //Boshqaruv va etika qoidalari onlayn ilmiy jurnali. – 2022. – Т . 2. – №. 3. – С . 5-9 7. X.A.Xaitov “Boshlang’ich yoshidagi bolalar nutqini o’stirishda ontogenez psixo-lingvistikaning ahamiyati” https://pedagoglar.uz/index.php/ped/issue/view/155 8. Bondarevich A.A. ”Bolalar nutqida morfonologik o‘zgarishlar:.Sankt- Peterburg.2010.b18-24. 9. Makaev E. A., Kubryakova E. S. Morfonologiya va uning birliklari holati to‘g‘risida tavsiflar // Tilning grammatik tuzilishining turli darajadagi birliklarivaularning o‘zarota’siri.-M.,1969yil.b-132. 10. Бердиева, Ханифа Мейлиевна Изучение научных основ механRаци и автоматRаци управления сельским хозяйством в курсе фRики средней школы (на материале сельских школ Узбекистана). https://nauka- pedagogika.com/pedagogika-13-00-02/dissertaciyaizuchenie-nauchnyh-osnov- mehanizatsii-i-avtomatizatsii-upravleniya-selskim-hozyaystvom-v-kursefiziki- sredney-shkoly-na-m 11. Бердиева Х.М., Шаманов М.Ҳ., Абдураҳмонова Р.Х., Гулбоева Б.Н. Технология и методика обучения учащихся общеобразовательных школ // Студенческий вестник: электрон. научн. журн. 2018. № 29(49). URL: https://internauka.org/journal/stud/herald/49 (дата обращения: 10.03.2022). 3. Б 12. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004. 13. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006. 14. Babayeva D.R. “Nutq o'stirish” T., “Istiqlol”, 2020 15. http://eduportal.uz/uzb/info/axborOliy ta’lim/59uzb/priloj/ 16. http://fikr.uz/posts/Fikr_maktabgacha_talim/1O’138 . hta’lim muassasasil 43 asosiy o‘rinni egallashi lozim. Bu yoshdagi bolalarga nutqda sifatdoshlarni qo‘llashni o‘rgatish ular nutqini rivojlantirishga doir ishlarning ikkinchi yo‘nalishi bo‘lishi mumkin. Bolalar nutqiga sifatdosh shakllarni kiritish uchun bolalar , kattalar, hayvonlar, qushlarning turli harakatlarini tasvirlovchi suratlardan foydalanish mumkin (o‘qiyotgan bola, raqs tushayotgan qiz, yugurayotgan quyon va h.k.). Bolalar surat asosida gap tuzadilar: «Bola o‘qiyapti». Tarbiyachi o‘qiyotgan bola so‘z birikmasini tuzishga yordam beradi. Tarbiyachi so‘z birikmasidagi sifatdoshni aytadi, so‘ngra bolalardan so‘raydi: «Qaysi bola?» – «O‘qiyotgan bola». Mashg‘ulot uchun eng ko‘p qo‘llaniladigan fe’llarni olish va ulardan hozirgi zamondagi haqiqiy sifatdoshlarni hosil qilish darkor. Bolalarga hech qanday atamalar ma’lum qilinmasligi kerak, bunda ularning ayrim sifatdoshlarni esda saqlab qolishlari va zarur bo‘lganda ularni o‘z nutqiga qo‘sha olishlari juda muhimdir. Bolalarning sifatdoshlarni qo‘llashlariga oid ishlar tabiatni kuzatish chog‘ida, rasm chizish mashg‘ulotlarida, badiiy adabiyotni o‘qish jarayonida o‘tkazilishi mumkin. Bunda quyidagi usullardan foydalanish mumkin: 1. Predmetni, uning belgilarini ko‘rsatish va nomini aytishni ularning mohiyatini ochib beradigan izohlar bilan birgalikda amalga oshirish lozim. Masalan, tushayotgan barg so‘z birikmasida – bu tushayotgan bargdir. Bolalarga tanishtiriladigan sifatdoshlarni yaxshisi, oldin alohida-alohida, keyin jo‘r bo‘lib aytgan ma’qul. 2. Muayyan so‘zning hosil bo‘lishini tushuntirib berish: «chizayotgan» so‘zi chizmoq so‘zidan, «raqsga tushayotgan» so‘zi raqsga tushmoq so‘zidan hosil bo‘lganligini aytish lozim. 3. Sifatdoshga savollar qo‘yish: «Dala qanday, sarg‘ayaptimi?» – «Sarg‘ayapti». 4. Ot va sifatdoshdan iborat bo‘lgan so‘z birikmasi asosida gap tuzish: «sarg‘ayayotgan barglar – olmaning sarg‘ayayotgan barglari ko‘rinib turibdi», 28 «varillayotgan samolyot – varillayotgan samolyot shahar ustidan uchib o‘tdi» va h.k. Agarda o‘qilayotgan asar matnida sifatdosh uchrasa, bolalarning uni hikoya qilib berishida mazkur sifatdoshni u taalluqli bo‘lgan otlar bilan birgalikda qo‘llashlariga, tarbiyachi savol berganida esa ushbu sifatdosh hosil bo‘lgan fe’l nomini ayta olishlariga e’tibor berish juda muhimdir. Maktabgacha yoshdagi katta bolalarga mustaqil hikoyatavsiflar (o‘yinlar, narsalar bo‘yicha) yoki syujetli suratlar turkumi asosida hikoyalar tuzishni o‘rgatish maqsadida nutqni rivojlantirishga doir maxsus ishlarni o‘tkazishda tarbiyachi bolalarning o‘zlariga ma’lum bo‘lgan barcha grammatik shakllarni qo‘llashlariga erishishi lozim: otlarning kelishik shakli va sifatlar, sifatlar to‘liq va qisqa shaklda, sifatlarni taqqoslash darajalari (yuqori, baland, eng baland); fe’llarning tuslanadigan shakllari ; eng keng tarqalgan ravishlar (o‘ngga, chapga, oldinga, orqaga, bu yerda, anavi yerda, yuqorida, pastda, yaxshi, tez), hozirgi zamon haqiqiy sifatdoshlari; old ko‘makchilar va bog‘lovchilar. 29 yo‘nalishi bo‘yicha 2018—2023-yillar uchun kvotalar ajratish masalasiga e’tibor qaratildi 3 . Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida “Bolalarni davlat maktabgacha ta’lim muassasalariga qabul qilish va navbatga qo‘yish bo‘yicha elektron dastur”ni joriy etish bo‘yicha topshiriq berildi. Shuningdek, davlat maktabgacha ta’lim muassasalarining axborot- kommunikatsiya texnologiyalari vositalari bilan ta’minlanganlik va internet tarmog‘iga ulanganlik holati tanqidiy o‘rganilib, ularni bosqichma-bosqich zamonaviy kompyuter texnikasi bilan ta’minlash va internet tarmog‘iga ulash bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalariga shifokorlar ajratish, tibbiyot hamshiralarining malakasini oshirish, tez tibbiy yordam ko‘rsatish uchun dori- darmon, sanitariya-gigiyena vositalari bilan to‘liq ta’minlash, bolalarning ovqatlanishini belgilangan me’yorlar darajasida tashkil etish zarurligi ta’kidlandi. "Tayyorlov guruhlarida nutq va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish metodlari" mavzusi bugungi kunda dolzarb hisoblanadi. Chunki o‘quvchi va talabalarning o‘z fikrlarini aniq, ravon va tushunarli bayon etishi, shuningdek, jamiyat bilan samarali muloqot o‘rnatishi ularning shaxsiy va kasbiy muvaffaqiyatlarining asosiy omillaridan biridir. Shunday ekan, bu mavzuga bag‘ishlangan o‘quv jarayonida nutq madaniyatini rivojlantirish, muloqot qobiliyatlarini shakllantirish va turli pedagogik metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayon nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarni amaliy ko‘nikmalar bilan ta’minlashga ham qaratilgan bo‘lib, ular kelgusida ijtimoiy hayotda, ish joyida va turli vaziyatlarda muvaffaqiyatli muloqot olib borishga tayyor bo‘lishadi. 3 Mirziyoev SHavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Maxkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar SH.M. Mirziyoev. — Toshkent : Uzbekiston, 2017.-104 6. 5 – nutqiy eshitish ko‘nikmalarini shakllantirish; – nutq’iy nafas olishni shakllantirish; – o‘z fikrini erkin va izchil bayon etish malakasini shakllantirish. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqiy aloqani tarbiyalashda tarbiyachi va ota- onalarning roli benihoya kattadir. Bolalar nutqi ustida ishlash jarayonida: a) tengdoshlari bilan suhbatda xushmuomala bo‘lishlariga; b) tabiiy ohangda gapirishlariga; d) so‘zlashganda suhbatdoshining yuziga qarab turishlariga ; e) qo‘llarini bamaylixotir holatda tutib turishiga e’tibor bermoq zarur. Bizga ma’lumki, til bilan tafakkur o‘rtasida uzviy aloqa mavjud, ular bir- birisiz yashamaydi. Manbalar tahlili shuni tasdiqlaydiki, maktabgacha katta yoshdagi bolalarning so‘z boyligini rejali, tarzda izchil kengaytirib borish zarur. Bolalar nutqini to‘g‘ri rivojlantirish uchun: a) nutq o‘stirishga doir tevarak-atrof obyektlarini oldindan ajratish va ular bilan tanishtirish; b) bolalarning eslab qolishi va to‘g‘ri talaffuz etishi, so‘zlashganda tez-tez foydalanishi, ahamiyatini tushunishi, zarur bo‘lgan so‘zlarning taxminiy ro‘yxatini tuzish lozim. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning faol lug‘atini boyitishda ularni tevarak-atrof bilan tanishtirish muhim vosita sanaladi, tadqiqotchi A.M.Borodich shunday deb yozadi: «Bolalarni borliq bilan tanishtirishning ikkita yo‘li bor»: 1) hissiy organlar bilan tashqi olamni bevosita idrok etish – bolalar predmetlarni kuzatadilar, ushlab ko‘radilar, eshitadilar, tatib ko‘radilar, u bilan harakat qiladilar; 2) bolalar tevarak-atrofdagilar haqida bevosita ma’lumot oladilar ; tarbiyachi mehnat kishilari to‘g‘risida, tabiat bilan bog‘liq 30 hayot haqida gapirib beradi, bolalar kuzatgan hodisalarni tushuntiradi, kitob o‘qib beradi, rasmlar, diafilmlar, kinofilmlar namoyish etadi. 23 ko‘nikmasini rivojlantiradi. Bolaga oila doirasidagi o‘yinlar juda xush yoqadi. Akalari, opalari va umuman katta yoshdagilar bilan bola bajonidil o‘ynaydi. Katta yoshdagilar bola voqeaband o‘yinlarini bevosiga yoki belvosiga ishtirokchilari bo‘lishlari mumkin. Ma’lumki, bolalar o‘ynaydigan o‘yinlar turli mavzu va voqeaband o‘yinlarga ega bo‘lishi mumkin. Tabiiy mavzudagi, bolaning oz bo‘lsada tabiat sohasidagi bilimlariga asoslanadigan hamda kishilarning tabiatdagi u yoki bu faoliyatlarini aks ettiradigan o‘yinlar bola hayotida muhim o‘rinni egallaydi. Agar ota-onalar, katta yoshdagilar bolaga tabiatni bevosita ko‘zatish mehnat, badiiy adabiyot, teleko‘rsatuvlar, diafilmlar va shu kabi boshqa qo‘llanmalar orqali tanishtirsalar, bolaning voqealikni bu sohasidagi qiziqishi uning o‘yinlarida albatta o‘z aksini topadi. Bolalar sayr paytida baland binolar oldidan o‘tishlari mumkin. Shunda quruvchilik kasbi, qurilishda ishlatiladigan g‘isht, ganch, qum, ohak va boshqa qurilish materiallari, quruvchilik kasbi – ganchkorlik, g‘isht teruvchi, suvoqchi; binolarning balandligi, go‘zalligi va hokazolar haqida jumlalar tuzadilar. Gulzorlar, bog‘larga sayohatlar davomida tarbiyachi samolyotlar, poezdlar, gullar, favvoralar haqida suhbatlar uyushtirishi mumkin. Suhbatlarda predmetlarning rangi, tusi, soni, katta-kichikligi, turi, o‘xshash va farqli tomonlari haqida ham mashq qilib boriladi. Shu bilan birga, “Nima shirin?”, “Nima uchadi?”, “Tushirib qoldirilgan so‘zlarni toping”, “Men boshlayman, sen davom et” kabi mashqlar ham grammatik jihatdan jumlalarni to‘g‘ri tuzishga yo‘llaydi. O‘yin orqali bolalar nutqini shakllantirish yo‘llari: Bugungi kunda mashg‘ulotlarni interfaol ko‘rinishdagi o‘yinlardan foydalanib o‘tkazish dolzarb masalalardan biriga aylandi. Ma’lumki, “Pedagogik texnologiya” deganda o‘quv- tarbiya jarayonini oldindan ma’lum tizimda uzviy loyihalash, ma’lum pedagogik tizimning hayotda amalga oshiriladigan loyihasi, qurilishi degan ma’no tushuniladi. Shu bilan birga, pedagogik texnologiya – bu pedagog tomonidan qo‘llaniladigan ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi uslublar yig‘indisi hisoblanadi. Pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning bir qator afzalliklari mavjud bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: mashg‘ulotni yaxshi 19 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA INNAVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI _________________________________FAKULTETI “______________________________________” KAFEDRASI ______________________ ________________________________ yo'nalishi _-kurs ________-guruh talabasi ______________________ning Maktabgacha ta’limda pedagog jarayonlarni loyihalashtirish fanidan KURS ISHI Mavzu : Tayyorlov guruhlarida nutq, muloqot ko’nikmalarini shakllantirish metodlari Topshirdi: ____________________ Qabul qildi: ______________________ Urganch 2024 y 1 davr inson rivojlanishida eng muhim va keskin palla hisoblanadi. Ayni shu davr kelajagimizni hal qiladi. Maktabgacha yoshda olgan psixologik jarohatlar ham ulg‘ayganimizda ruhiy holatimizga eng ko‘p ta’sir etishi ilmiy isbotlangan faktdir. Demak, kitobxon jamiyat tuzmoqchimizmi, maktabgacha bo‘lgan davrni tanlaylik. Ikkinchidan, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida kutubxona mavjud emas. Bog‘chada bolalarning yoshiga mos rang-barang kitoblardan iborat maxsus kutubxonalarning bo‘lishi, bolalarning badiiy adabiyotga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Bolalarga quruq nasihat qiluvchi kitoblarning birortasi amaliy yordam berolmasligi neyrofiziologiya, neyropsixologiya, pedagogika va psixologiya ilmiy tadqiqotlarida aniqlandi va bolalar adabiyotini mutlaqo boshqa yondashuv, qarash bilan yozish kerakligi haqida ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Hozirgi zamon bolasiga bilim berish o‘rniga, bilim topishni o‘rgatish zarur. Masalan, bolaning ikki daqiqada telefon yoki kompyuterdan barcha dinozavrning nomini topadi va sizga aytib beradi. Hozir dogmatik usulda — «bu shunday, bu esa bunday», deb bilim berish samarasiz. Bilishimcha, oxirgi yigirma yilda paydo bo‘lgan yangi bilimlar o‘tgan 100 yildagi bilimlardan ham ko‘proq. Bunday vaziyatda nima muhim — analytical thinking, ya’ni tahliliy tafakkur qilish muhim. Uchinchidan, maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagog va tarbiyachilarining bolalar nutqini rivojlantirishga xizmat qiladigan badiiy adabiyotlar bilan ishlash malakalarini rivojlantirish zarur. To‘rtinchidan, makabgacha ta’lim tashkiloti va ota-onalarning hamkorligi juda muhim. Uy— kutubxona—bog‘cha birligi birinchi o‘rinda. Kutubxona bola uchun eng yoqimli maskanga aylanishi Hozirgi taraqqiyot bosqichida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini tashkil qilishning istiqbollari: muammo va yechimlar. Xalqaro miqiyosidagi ilmiy amaliy-anjuman. 2022 yil 28-29 aprel 1264 zarur. Pedagog-tarbiyachi ota-onalarga bolalarga uyda qanday kitoblarni o‘qib berishlari uchun o‘zlarining tavsiyalarini berib borishlari lozim. Chunki, qo‘liga biror marta kitob olmagan odamning bolaga: “kitob o‘qi”, deb maslahat yoki buyruq berolmaydi. Janubiy Koreyada bir an’ana bor, onalar bolalari nechta to‘garakka borishi bilan maqtanib gaplashadi. 32
Купить