Teatr faoliyatini o’rganish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	38000UZS
Hajmi	319.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Teatr faoliyatini o’rganish

Sotib olish

MAVZU: TEATR FAOLIYATINI O’RGANISH
MUNDARIJA:
KIRISH ...................................................................................................................3
I.BOB. TEATR FAOLIYATI VA UNING MARKETINGINING O’ZIGA
XOSLIGI ………………………………..……..…………………….....................5
1.1. Teatrlar faoliyati haqida qisqacha ................................................................5
1.2. Teatr faoliyati marketingining o‘ziga xosligi…. …………………………13
II.BOB. TEATR FAOLIYATINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH. ….19
2.1. Teatrlar faoliyatini tashkil etish ..................................................................19
2.2. Teatrlar fa oliyatini boshqarish …..……………………. .............................26
XULOSA ...............................................................................................................40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................41
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Yurtimiz mustaqillikka erishgach, kishilar ongi,
dunyoqarashi, tafakkuri, maqsad va intilishlari, bir s о ‘z bilan aytganda
ma’naviymafkuraviy olamida, ruhiy tabiati va hatto qiyofasida ulkan о ‘zgarishlar
paydo b о ‘la boshladi. Bu borada Prezidentimiz va hukumatimizning ma’naviyat,
ma’rifat, mafkura, madaniyat, san’at va g‘oyaviy y о ‘nalish borasida olib
borilayotgan hayotiy va odilona siyosati muhim omil b о ‘lib xizmat etmoqda. Zero,
gap ma’naviyat, mafkura, g‘oya, san’at, madaniyat va ma’rifat haqida borar ekan,
unda teatr san’atining tarbiya о ‘chog‘i ekanligi, sahna san’atining barkamol avlod
tarbiyasiga ta’sirining ahamiyati beqiyosligini hech kim inkor etolmaydi. Teatr
san’ati insonlarga ma’naviy ozuqa berish, ularning ma’naviyatini oshirish,
ruhiyatini k о ‘tarish, tarbiyalash, bilim berish, estetik zavq berish va boshqa ezgu
ishlarni amalga oshirish maqsadida sahnada bong uradi. Teatr san’ati о ‘zining
k о ‘pfunksiyali ekanligi, t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri, yuzma-yuz ta’sir qilish imkoniyatlariga
egaligi, tanlangan repertuari orqali insonlarga ma’naviy bilim berishga
qaratilganligi bilan ahamiyatlidir. Xukumatimiz tomonidan ishlab chiqilayotgan va
hayotga izchil joriy etilayotgan turli sohalardagi islohotlar, reja va dasturlar,
amaliy say-harakatlarning barchasi –inson uchun, uning manfaatlari, farovon
hayoti, xavfsizligi va orzu umidlarining r о ‘yobga chiqishi, bir s о ‘z bilan aytganda,
inson va uning baxtli hayotini ta’minlashga qaratilgandir. Siyosat, ilmu-fan,
madaniyat, san’at, dinu diyonat sohasida dunyoni hayratga solayotgan ushbu diyor
va uning xalqi - mustaqillik tufayli an’ana va qadriyatlarni tiklash, ularni zamon
talablari asosida boyitish va rivojlantirish, о ‘zligini anglash, dunyo
hamjamiyatidan munosib о ‘rin egallash kabi buyuk maqsadlarni amalga
oshirmoqda. Tarixan qisqa vaqt ichida erishilgan ulkan yutuq va natijalar -
Vatanimiz, xalqimiz shuhratini, boy tariximiz, bebaho milliy qadriyat va
an’analarimiz, qudratli ma’naviy va iqtisodiy salohiyatimizni butun jahonga
tarannum etdi. Mamlakatimiz aholisining madaniy, maishiy ahvolini yanada
yaxshilash, milliy qadriyatlarimiz va g‘urur-iftixor tuyg‘usini yuksaltirish,
jamiyatni tubdan yangilash, zamonaviy dunyoqarashga ega b о ‘lgan har tomonlama
3

barkamol avlodni –yuksak ma’naviyatli shaxsni tarbiyalash 4 kabi dolzarb
masalalar -davlatimiz siyosatining ustivor y о ‘nalishlarida о ‘zining aksini
topmoqda. Darhaqiqat, san’at koshonalari, san’atni о ‘rgatuvchi muassasalar
boshqa tashkilot yoki muassasalardan о ‘zining k о ‘p jihatlari bilan ajralib turadi.
Chunki san’at sohasi bilan shug‘ullanuvchi muassasalarda “sahna” deb atalmish
muqaddas bir pirxona borki, unda faoliyatning asosini tarbiya, insonlarga
yaxshilik, ezgulik ulashish, davr mafkurasiga xizmat qilish, Vatanni sevish,
ardoqlash kabi buyuk niyatlarga intilish tashkil etadi.
Kurs ishining obyekti: Teatrlar faoliyatini о ‘rganish va tahlil qilishda, uning
boshqaruviga oid mavzularni о ‘zlashtirishda bir qancha teatrlarning faoliyatini
о ‘rganishga t о ‘g‘ri keldi. Jumladan, Muqimiy nomidagi musiqiy teatri faoliyatidan
asosiy baza sifatida foydalanildi. Madaniyat va san’at boshqaruviga oid mavzular
о ‘rganib chiqildi. Teatrlar faoliyatini boshqarishga oid bir qancha manbalar,
maqolalar va internet ma’lumotlaridan foydalanildi.
Kurs ishining maqsadi: Yoshlar tarbiyasida sahna san’atining о ‘rni va roli
muhimdir. Teatrlar faoliyatini har tomonlama о ‘rganish, q о ‘yilgan spektakllarni
tahlil qilish, uni boshqarishdagi ijodiy va administrativ jihatlar mazkur bitiruv
ishining mazmunini tashkil etadi.
Kurs ishining vazifalari: Mazkur tadqiqot ishida teatrlar faoliyatini
boshqarish, uning ijodiy, tashkiliy, administrativ jihatlari tahlil qilingan.Teatrlar
faoliyatini boshqarish b о ‘yicha tavsiyalar berish, sahnalashtirilayotgan asarlarning
inson tafakkuriga ta’siri va jamiyat taraqqiyotiga hissa q о ‘shishdagi ahamiyati,
teatrlarimiz faoliyatida boshqaruvning yangicha usullarini joriy qilishni tahlil etish
maqsad qilib q о ‘yilgan. Yuqorida aytib о ‘tganimizdek, teatrlar faoliyatini t о ‘g‘ri
boshqarish – teatrlar faoliyatini yaxshilashning muhim omillaridan hisoblanadi.
Ijodiy, tashkiliy va administrativ boshqaruv uyg‘unligiga erishish - teatrlarimiz
faoliyatini yuritishdagi maqsad va vazifalarini aniq belgilab olishga xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, ikki bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati,

4

I.BOB. TEATR FAOLIYATI VA UNING MARKETINGINING O’ZIGA
XOSLIGI
1.1. Teatrlar faoliyati haqida qisqacha
Teatr tomoshabin tashabbusini talab qilmaydigan marosim tadbirlari namoyishi
sifatida paydo bo'ldi. Dastlabki teatrning marosimga o'xshashligi salbiy
tasdiqlangan Aristotel , kim uning She'riyat spektakllaridan farqli ravishda teatrni
aniqladi muqaddas sirlar : teatr tomoshabindan ro'za tutishni, ichishni talab
qilmadi kyon yoki kortejda yurish; ammo teatr muqaddas sirlarga o'xshash edi,
chunki u vahiy orqali tomoshabinni poklash va davolashga olib keldi. Theama .
Bunday spektakllarning jismoniy joylashuvi mos ravishda nomlandi teatr .
Tarixchilar Oskar Brokett va Franklin Xildining so'zlariga ko'ra, marosimlar
odatda ko'ngil ochadigan yoki zavq beradigan elementlarni o'z ichiga oladi,
masalan. kostyumlar va maskalar shuningdek, mohir ijrochilar. Jamiyatlarning
murakkablashishi bilan ushbu ajoyib elementlar ritualistik bo'lmagan sharoitlarda
namoyish etila boshlandi. Bu sodir bo'lganda, teatrga avtonom faoliyat sifatida
birinchi qadamlar qo'yildi.
Klassik yunon teatri teatrining eng yaxshi saqlanib qolgan namunasi Epidaurus ,
dumaloq orkestra va ehtimol afina teatri asl shakli haqida eng yaxshi g'oyani
beradi, garchi u miloddan avvalgi IV asrga to'g'ri keladi. Asosiy
maqolalar: Qadimgi Yunoniston teatri , Qadimgi yunon komediyasi va Satir
o'ynaydi . Yunoniston teatri, eng rivojlangan Afina , G'arb an'analarining
ildizi; teatr kelib chiqishi yunoncha so'z. Bu kengroq qism
edi madaniyat teatrlashtirilganligi va namoyish etilishi klassik Yunoniston shu
jumladan festivallar , diniy marosimlar , siyosat , qonun , yengil atletika va
gimnastika, musiqa , she'riyat , to'ylar, dafn marosimlari va simpoziumlar . [5]
[a]
Shahar-shtatning ko'plab festivallarida qatnashish va unda qatnashish Shahar
Dionisi ayniqsa tomoshabin a'zosi sifatida (yoki hatto teatr tomoshalarida
qatnashuvchi sifatida) - bu muhim qism edi fuqarolik . Fuqarolik ishtiroki
shuningdek baholashni o'z ichiga olgan ritorika ning notiqlar sahnalarida namoyish
5

etilgan sud sudi yoki siyosiy yig'ilish , ikkalasi ham teatrga o'xshash deb
tushunilgan va tobora uning dramatik so'z boyligini o'zlashtirgan. The qadimgi
Yunoniston teatri uch turdan iborat edi drama : fojia , komediya , va satira o'ynash .
Afina fojiasi - fojianing saqlanib qolgan eng qadimgi shakli - bu raqs - shahar-
davlat teatr madaniyatining muhim qismini tashkil etgan dramaturgiya. Miloddan
avvalgi VI asrda paydo bo'lgan, miloddan avvalgi V asrda gullab-yashnagan
(oxiridan boshlab u yunon dunyosiga yoyila boshlagan) va eramizning boshiga
qadar mashhur bo'lib kelmoqda. Ellinizm davri . VI asrda sodir bo'lgan fojiali
hodisalar va V asrda sodir bo'lgan mingdan ortiq voqealardan faqat 32 tasi saqlanib
qolgan. Bizda to'liq matnlar mavjud tomonidan Esxil , Sofokl va Evripid . V asrga
kelib, fojianing kelib chiqishi xira bo'lib qoldi institutsionalizatsiya
qilingan musobaqalarda ( agon ) nishonlanadigan tantanalar doirasida
o'tkaziladi Dionisos (the xudo ning vino va unumdorlik ). City Dionysia
(festivallarning eng obro'li dramalarini sahnalashtiruvchi) tanlovining
ishtirokchilari sifatida dramaturglar tetralogiya odatda uchta fojiadan va bitta
satirik pyesadan iborat bo'lgan pyesalar (garchi alohida asarlar hikoya yoki mavzu
bilan bog'lanmasa ham). Dionisiya shahridagi fojialarning namoyishi miloddan
avvalgi 534 yildayoq boshlangan bo'lishi mumkin; rasmiy yozuvlar ( didaskaliai )
miloddan avvalgi 501 yildan boshlab, satira pyesasi paydo bo'lganidan
boshlanadi. Afina fojialarining aksariyati voqealarni dramatizatsiya qiladi Yunon
mifologiyasi , Garchi Forslar - qaysi bosqichlar Fors tili ularning harbiy
mag'lubiyati haqidagi xabarlarga javob Salamis jangi Miloddan avvalgi 480 yilda -
saqlanib qolgan dramada istisno. Miloddan avvalgi 472 yilda Eshon Dionisiya
shaharchasida birinchi mukofotni qo'lga kiritganida, u 25 yildan ortiq vaqt
davomida fojialar yozgan, ammo uning yaqin tarixga bo'lgan fojiali munosabati
omon qolgan dramaning ilk namunasidir. 130 yildan ko'proq vaqt o'tgach,
faylasuf Aristotel saqlanib qolgan eng qadimgi asarida 5-asr Afina fojiasini tahlil
qildi dramatik nazariya - u She'riyat (miloddan avvalgi 335 y.). Afina
komediyasi shartli ravishda "Eski komediya", "O'rta komediya" va "Yangi
6

komediya" kabi uch davrga bo'linadi. Eski Komediya bugungi kunda omon qolgan
o'n bir spektakl shaklida saqlanib qolgan Aristofanlar , O'rta Komediya katta
darajada yo'qolgan (faqat mualliflarda nisbatan qisqa qismlarda saqlanib
qolgan) Nucratisning Afinasi ). Yangi komediya, asosan, pyesalarning muhim
papirus qismlaridan ma'lum Menander . Aristotel komediyani kulgili odamlarning
vakili deb ta'riflagan, bu og'riq yoki halokatga olib kelmaydigan qandaydir xato
Rim teatri Benevento , Italiya G'arb teatri ostida ancha rivojlanib, kengayib
bordi Rimliklarga . Rim tarixchisi Livi Rimliklarga teatrni miloddan avvalgi 4-
asrda birinchi marta boshdan kechirganligini yozgan Etrusk aktyorlar. Bichamning
ta'kidlashicha, rimliklar aloqadan oldin bir necha vaqt davomida "teatrgacha
bo'lgan amaliyotlar" bilan tanish bo'lgan. The qadimgi Rim teatri dan tortib to
rivojlanib kelayotgan va xilma-xil san'at turi edi festival ning chiqishlari ko'cha
teatri , yalang'och raqs va akrobatika Plautus keng jozibali vaziyat komediyalar ,
uchun yuqori uslub , og'zaki ravishda ishlab chiqilgan fojialar ning Seneka . Rimda
mahalliy ijrochilik an'analari bo'lgan bo'lsa-da, Ellenizatsiya ning Rim
madaniyati miloddan avvalgi 3-asrda Rim teatri uchun chuqur va quvvat beruvchi
ta'sir ko'rsatgan va rivojlanishiga turtki bergan Lotin adabiyoti sahna uchun eng
yuqori sifatli. Kengayganidan so'ng Rim Respublikasi (Miloddan avvalgi 509-27)
miloddan avvalgi 270–240 yillarda Rim duch kelgan Yunon dramasi .
[21]
Respublikaning keyingi yillaridan boshlab va Rim imperiyasi (Miloddan
avvalgi 27-milodiy-476), teatr g'arbiy Evropa bo'ylab, O'rta er dengizi atrofida
tarqalib, Angliyaga etib bordi; Rim teatri avvalgi barcha madaniyatlarga qaraganda
ancha xilma-xil, keng va murakkab edi. Yunon dramaturgiyasi butun Rim davrida
namoyish etishda davom etgan bo'lsa, miloddan avvalgi 240 yil muntazam Rim
dramasining boshlanishi. Ammo imperiya boshidanoq to'liq metrajli
dramaturgiyaga bo'lgan qiziqish teatr tomoshalarining kengroq turlari foydasiga
pasayib ketdi.
Ning birinchi muhim asarlari Rim adabiyoti edi fojialar va komediyalar bu Liviy
Andronik miloddan avvalgi 240 yildan boshlab yozgan. Besh yildan so'ng, Gney
7

Naevius drama yozishni ham boshladi. Ikkala adibning biron bir pyesasi bizgacha
etib kelmagan. Ikkala dramaturg ham ikkalasida ham bastalangan janrlar ,
Andronikni fojialari va Naeviusni komediyalari uchun eng ko'p qadrlashdi;
ularning vorislari u yoki bu sohada ixtisoslashishga moyil edilar, bu esa dramaning
har bir turining keyingi rivojlanishining ajralib chiqishiga olib keldi. Miloddan
avvalgi 2-asr boshlarida Rimada dramaturgiya mustahkam o'rnashgan va
a gildiya yozuvchilar ( kollegiya poetarum ) shakllangan edi.
Omon qolgan Rim komediyalari - barchasi fabula palliata (yunoncha mavzularga
asoslangan komediyalar) va ikkita dramaturgdan: Titus Maccius Plautus (Plautus)
va Publius Terentius Afer (Terens). Rim komik dramaturglari yunoncha asl
nusxalarini qayta ishlashda rolini bekor qilishdi xor dramani
ajratishda epizodlar va unga musiqiy akkompanimentni taqdim etdi dialog (Plautus
komediyalaridagi dialogning uchdan bir qismi va Terensning uchdan ikki qismi
o'rtasida). Barcha sahnalarning harakati ko'chaning tashqi qismida joylashgan
bo'lib, uning asoratlari ko'pincha kelib chiqadi tinglash . Ikkala mashhurroq
Plautus, miloddan avvalgi 205-184 yillarda yozgan va uning yigirma komediyasi
saqlanib qolgan, ulardan farlar eng taniqli; u uchun hayratga tushishdi aql-
idrok uning suhbati va turli xillardan foydalanishi she'riy metr . Miloddan avvalgi
166-160 yillarda Terens yozgan oltita komediyaning barchasi saqlanib qolgan; u
tez-tez bir nechta yunoncha asl nusxalarni birlashtirgan syujetlarining
murakkabligi, ba'zida qoralandi, ammo uning er-xotin syujetlari bir-biriga qarama-
qarshi bo'lgan odamlarning xatti-harakatlarini murakkab tarzda namoyish etishga
imkon berdi.
Hech qanday erta Rim fojiasi omon qolmaydi, garchi u o'z vaqtida juda qadrli edi;
tarixchilar dastlabki uchta fojiani bilishadi - Kvintus Ennius , Markus
Pakuvius va Lucius Accius . Imperiya davridan boshlab ikki fojianing ishi omon
qoldi - biri noma'lum muallif, ikkinchisi esa Stoik faylasufi Seneka . Senekaning
to'qqiz fojiasi saqlanib qolgan, ularning barchasi fabula crepidata (yunoncha asl
nusxalardan moslashtirilgan fojialar); uning Fedra masalan, asoslangan
edi Evripid ' Gippolit . Tarixchilar yagona kim yozganligini
8

bilishmaydi mavjud ning misoli fabula praetexta (Rim mavzulariga asoslangan
fojialar), Oktaviya , lekin avvalgi vaqtlarda uni a ko'rinishi sababli Senekaga
noto'g'ri bog'lashgan belgi fojiada.
Qadimgi yunon teatridan farqli o'laroq, Qadimgi Rimdagi teatr ayol ijrochilarga
imkon yaratdi. Aksariyat qismi raqs va qo'shiq aytish uchun ish bilan ta'minlangan
bo'lsa, oz sonli aktrisalar nutq rollarini ijro etgani ma'lum va o'z san'atlari bilan
boylik, shuhrat va e'tirofga erishgan aktrisalar bo'lgan,
masalan. Eucharis , Dionisiya , Galereya Kopiola va Fabia Arete : ular, shuningdek,
o'zlarining aktyorlik gildiyasini tuzdilar Sociae Mimae , bu shubhasiz juda boy edi.
Sifatida G'arbiy Rim imperiyasi IV va V asrlarda tanazzulga yuz tutdi, Rim
hokimiyatining mavqei o'zgarib ketdi Konstantinopol va Sharqiy Rim imperiyasi ,
bugun Vizantiya imperiyasi . Vizantiya teatri haqidagi omon qolgan ma'lumotlar oz
bo'lsa-da, mavjud yozuvlar shuni ko'rsatmoqda mim , pantomima , sahnalar yoki
tilovatlar fojialar va komediyalar , raqslar va boshqa o'yin-kulgilar juda mashhur
edi. Konstantinopolda V asrning oxirlarida ishlatilgan ikkita teatr bor edi. Biroq,
Vizantiyaliklarning teatr tarixidagi haqiqiy ahamiyati shundaki, ular ko'plab
klassik yunoncha matnlarni saqlab qolishgan va "entsiklopediya" deb
nomlangan Suda , bulardan yunon teatri haqida ko'plab zamonaviy ma'lumotlar
olingan.
5-asrdan boshlab, G'arbiy Evropa davom etgan umumiy tartibsizlik davriga tushib
qoldi (ostida qisqa muddatli barqarorlik bilan) Karoling imperiyasi 9-asrda) 10-
asrgacha. Shunday qilib, eng uyushtirilgan teatr faoliyati g'oyib bo'ldi G'arbiy
Evropa . Ko'chmanchi kichik guruhlar butun davr mobaynida Evropani aylanib
chiqishgan va qaerda tomoshabin topa olishgan bo'lsa, ularning qo'pol sahnalardan
boshqa hech narsa ishlab chiqarganligi haqida hech qanday dalil yo'q. Ushbu
ijrochilar tomonidan qoralangan Cherkov davomida Qorong'u asrlar chunki ular
xavfli va butparast deb hisoblangan.
Xrosvita Post-klassik davrning birinchi dramaturgi Gandersxaym. Tomonidan Ilk
o'rta asrlar , cherkovlar Evropa yilning ma'lum kunlarida ma'lum Injil voqealarining
dramatik versiyalarini sahnalashtira boshladi. Ushbu dramatizatsiya har yili
9

o'tkaziladigan tantanalarni jonlantirish uchun kiritilgan. Ramziy narsalar va
harakatlar - kiyimlar , qurbongohlar , buxgalterlar va pantomima ruhoniylar
tomonidan amalga oshirilgan - xristian marosimi nishonlanadigan voqealarni
esladi. Bular asosan savodsiz auditoriya bilan aloqa qilish uchun ishlatilishi
mumkin bo'lgan ingl. Ushbu spektakllar rivojlanib bordi liturgik dramalar , eng
qadimgi Siz kimni qidiryapsiz (Quem-Quaeritis) Fisih tropi, taxminan Tanishuv.
925. Liturgik drama ikki guruh tomonidan sezgir tarzda kuylangan va o'zlarini
obrazli aktyorlarni jalb qilmagan. Biroq, 965 va 975 yillar
oralig'ida, "Vinchesterning ikki tomoni tuzgan Regularis Concordia (Monastir
shartnomasi) unda ijro etish uchun ko'rsatmalar bilan to'ldirilgan pleylet mavjud.
Xrosvita (taxminan 935 - 973), shimolda kanoness Germaniya , oltita spektakl
yozgan Terens komediyalar, lekin diniy mavzulardan foydalanish. Ushbu oltita
o'yin - Ibrohim, Kallimax, Dultsitiy, Gallikan, Pafnutiy, va Sapientia - bu ayol
dramaturg tomonidan yaratilgan birinchi taniqli pyesalar va post-klassik davrdagi
birinchi G'arb dramatik asarlari. Ular birinchi marta 1501 yilda nashr etilgan va
XVI asr diniy va didaktik o'yinlariga katta ta'sir ko'rsatgan. Xrosvitadan keyin
ergashdi Bingenlik Xildegard (vafot 1179), a Benediktin abbess, kim
yozgan Lotin musiqiy drama deb nomlangan Ordo Virtutum 1155 yilda. XV asrga
oid sahna rasmlari mahalliy axloq o'ynash Qat'iylik qasri (topilganidek Ibratli
qo'lyozma ). Sifatida Viking XI asr o'rtalarida bosqinlar to'xtadi, liturgik drama dan
tarqaldi Rossiya ga Skandinaviya ga Italiya . Faqatgina Musulmonlar tomonidan
ishg'ol qilingan Iberiya yarim oroli umuman namoyish qilinmagan liturgik
dramalar edi. O'sha davrdan beri saqlanib qolgan liturgik dramalarning ko'pligiga
qaramay, ko'plab cherkovlar yiliga atigi bitta yoki ikkitasini namoyish etar edilar,
aksariyati esa hech qachon namoyish etmas edilar. Ahmoqlar bayrami ayniqsa,
komediya rivojida muhim ahamiyatga ega edi. Festival kichik ruhoniylarning
mavqeini teskari tomonga o'zgartirdi va ularga o'zlarining boshliqlarini va cherkov
hayotining tartibini masxara qilishga imkon berdi. Ba'zan ushbu voqea doirasida va
ma'lum miqdordagi spektakllar namoyish etilardi burlesk va komediya ushbu
spektakllarga kirib bordi. Garchi komik epizodlar dramaturgiyani liturgiyadan
10

ajratib turguncha chinakam kutishga to'g'ri kelgan bo'lsa-da, ahmoqlar bayrami,
shubhasiz, diniy va dunyoviy spektakllarda komediya rivojiga katta ta'sir ko'rsatdi.
Cherkovdan tashqarida diniy spektakllarning namoyishi XII asrda an`anaviy
ravishda qabul qilingan qisqa liturgik dramalarni uzunroq sahna asarlariga
birlashtirish orqali boshlangan va keyinchalik tarjima qilingan. mahalliy va oddiy
odamlar tomonidan ijro etilgan. Odam Atoning siri (1150) ushbu nazariyaga
ishonch beradi, chunki uning batafsil sahna yo'nalishi uning ochiq havoda
sahnalashtirilganligini anglatadi. Davrdagi boshqa bir qator pyesalar, shu
jumladan La Seyntadagi tirilish ( Norman ), Magi shohlarining o'yinlari ( Ispaniya )
va Homiylik ( Frantsuz ). Ning ahamiyati O'rta asrlarning yuqori asrlari teatrning
rivojlanishida iqtisodiy va siyosiy shakllanishiga olib kelgan
o'zgarishlar gildiyalar va shaharlarning o'sishi. Bu muhim o'zgarishlarga olib
keladi So'nggi o'rta asrlar . In Britaniya orollari O'rta asrlarda 127 ta turli
shaharlarda spektakllar yaratilgan. Ushbu mahalliy til Sirli o'yinlar ko'plab
spektakllarning tsikllarida yozilgan: York (48 o'yin), Chester (24), Ueykfild (32)
va Noma'lum . Ko'proq spektakllar omon qolgan Frantsiya va Germaniya bu davrda
va diniy dramalarning ayrim turlari Evropaning deyarli barcha mamlakatlarida
namoyish etilgan So'nggi o'rta asrlar . Ushbu o'yinlarning aksariyati mavjud
edi komediya , shaytonlar , yovuzlar va masxarabozlar . Ushbu spektakllarda
aksariyat aktyorlar mahalliy aholidan iborat edi. Masalan, at Valensiyen 1547 yilda
100 dan ortiq rol 72 aktyorga yuklangan. Spektakllar sahnalashtirildi tanlov
vagonlari sahnalarni ko'chirish uchun ishlatiladigan g'ildiraklarga o'rnatilgan
platformalar bo'lgan sahnalar. Ko'pincha o'zlarining kostyumlarini ta'minlaydigan
Angliyada havaskor ijrochilar faqat erkaklar edi, ammo boshqa mamlakatlarda
ayol ijrochilar bor edi. Ma'lum bir joy bo'lmagan va noma'lum maydon bo'lgan
platforma bosqichi joyning keskin o'zgarishiga imkon berdi.
Axloq o'ynaydi 1400 atrofida aniq dramatik shakl sifatida paydo bo'ldi va 1550
yilgacha rivojlandi. Eng qiziqarli axloqiy o'yin Qat'iylik
qasri tasvirlangan insoniyat tug'ilishdan o'limga qadar rivojlanish. Biroq, eng
11

taniqli axloqiy o'yin va ehtimol eng taniqli o'rta asr dramasi Hamma . Hamma qabul
qiladi O'lim chaqiruv, qochish uchun kurash va oxir-oqibat zaruratidan iste'foga.
Yo'lda uni tashlab ketishdi Mehribon , Tovarlar va Hamjamiyat - faqat Yaxshi
ishlar u bilan birga qabrga boradi. Shuningdek, O'rta asrlarda bir qator dunyoviy
spektakllar namoyish etilgan, ularning eng qadimgi bosqichi Grinvudning
o'yinlari tomonidan Adam de la Halle 1276 yilda. U satirik sahnalarni o'z ichiga
oladi va xalq kabi materiallar qashshoqlik va boshqa g'ayritabiiy
hodisalar. Fors XIII asrdan keyin ham mashhurligi keskin ko'tarildi. Ushbu
o'yinlarning aksariyati Frantsiya va Germaniya va ta'kidlab, ohang va shakl
jihatidan o'xshashdir jinsiy aloqa va tanadan ajralish. [40]
Farjlarning eng taniqli
dramaturglari Xans Saks 198 dramatik asar yozgan (1494–1576).
Angliyada, Ikkinchi cho'ponlarning o'yinlari ning Wakefield Cycle eng yaxshi
ma'lum bo'lgan erta farse. Biroq, fars 16-asrga qadar Angliyada mustaqil ravishda
paydo bo'lgan Jon Heyvud (1497–1580). Rivojlanishining muhim
kashshofi Elizabethan drama edi Ritorika xonalari ichida Kam mamlakatlar . Ushbu
jamiyatlar bilan bog'liq edi she'riyat , musiqa va drama qo'yilgan savolga qarab
qaysi jamiyat eng yaxshi dramani yaratishi mumkinligi to'g'risida tanlovlar
o'tkazdi. Oxirida So'nggi o'rta asrlar , professional aktyorlar paydo bo'lishni
boshladi Angliya va Evropa . Richard III va Genri VII ikkalasi ham professional
aktyorlarning kichik kompaniyalarini saqlab qolishdi. Ularning o'yinlari namoyish
etildi Katta zal zodagonlarning qarorgohi, ko'pincha bir uchida tomoshabinlar
uchun platforma ko'tarilgan va boshqa tomonda aktyorlar uchun "ekran". Bundan
tashqari, muhim bo'lgan Mummerlarning o'yinlari davomida
bajarilgan Rojdestvo fasl va sud maskalar . Ushbu masjidlar ayniqsa mashhur
bo'lgan Genri VIII kim Revels uyi qurilgan va bir Revels ofisi 1545 yilda tashkil
etilgan. O'rta asr dramaturgiyasining oxiri bir qator omillar, shu jumladan
kuchsizlanish kuchi tufayli yuzaga keldi Katolik cherkovi , Protestant islohoti va
ko'plab mamlakatlarda diniy o'yinlarning taqiqlanishi. Yelizaveta I 1558 yildagi
barcha diniy o'yinlarni taqiqlang va buyuk tsikllar 1580 yillarga kelib jim bo'ldi.
Xuddi shunday, diniy spektakllar ham taqiqlangan Gollandiya 1539 yilda Papa
12

davlatlari 1547 yilda va Parij 1548 yilda. Ushbu spektakllardan voz kechish ularda
mavjud bo'lgan xalqaro teatrni yo'q qildi va har bir mamlakat o'z dramasini
rivojlantirishga majbur qildi. Bu shuningdek, dramaturglarga dunyoviy mavzularga
murojaat qilish va qiziqishni qayta tiklashga imkon berdi Yunoncha va Rim teatr
ularga mukammal imkoniyatni taqdim etdi.
1.2. Teatr faoliyati marketingining o‘ziga xosligi
Teatr ijrochilik san’atida tomoshabinlarning ma’naviy ehtiyojlarini qondirish
va shakllantirish, insonni axloqiy, aqliy va badiiy jihatdan takomillashtirish
maqsadida kasbiy faoliyatni amalga oshiruvchi madaniy muassasadir. Teatrning
asosiy faoliyati:
- Spektakllarni tayyorlash va namoyish etish, shuningdek, boshqa ommaviy
chiqishlar;
- Sayohatlar, konsertlar tashkil etish;
- Ijodiy kechalar, festivallar, tanlovlar о ‘tkazishlar va boshqa shularga
о ‘xshash turdosh ishlardan iboratdir.
Teatrning asosiy vazifalari: milliy istiqlol g‘oyalariga hamohang, badiiy
jihatdan yuksak, xalqchil sahna asarlarini sahnalashtirish, tomosha va konsert
dasturlarini yaratish; xalqimiz, ayniqsa, yoshlar qalbida milliy g‘urur, milliy iftixor
tuyg‘ularini shakllantirish, ularni ona Vatanga muhabbat, umumbashariy
qadriyatlarga hurmat, insonparvarlik g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalashga
munosib sahna asarlari, tomoshalar va konsert dasturlari bilan hissa qo‘shib borish;
aholining turmush madaniyatini oshirish, milliy qadriyatlar, urf-odatlar, an’analar,
milliy bayramlarni tiklash hamda davom ettirishda ko‘maklashish; teatr va
tomosha san’atini keng targ‘ib etish maqsadida mamlakatimiz va xorijiy
muassasalar bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikni amalga oshirish; teatr va tomosha
san’ati oldiga qo‘yilgan vazifalarni samarali tashkil etish uchun xodimlarning
malakasini oshirish choralarini ko‘rish, ularni ma’naviy va ijtimoiy jihatdan
qo‘llab-quvvatlash, tashabbuskorlikni rag‘batlantirishning samarali usullarini joriy
etish; ko‘rgazmalar, festival, ko‘rik-tanlov, ma’ruzalar, madaniyat, san’at, ilm-
fanning atoqli arboblari bilan uchrashuvlar, benefis, teatr spektakllari, maxsus
13

tayyorlangan dasturlar, dam olish va ijodiy kechalar, maqsadli teatrlashtirilgan
marosim kechalari va boshqa tomosha tadbirlarini tashkil qilish va o‘tkazish;
mamlakatda va xorijda teatr va konsert-tomosha gastrol faoliyatining keng
ko‘lamli dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish. Teatr samarali tashkilotga
ega va о ‘z ishida belgilangan professional standartlarga amal qiladi. Teatr
boshqaruvini samarali tashkil etish uchun quyidagi talablar bajarilishi zarur:
- taqdim etilgan xizmatlar barcha fuqarolar uchun jismoniy jihatdan
ma’qulligi;
- zalning va teatrga kirish qulayligi;
- teatr mahsulotlarini tahlil qilish va bozorni segmentlash texnologiyalari;
- tomoshabin haqida ma’lumot t о ‘plash uchun s о ‘rovnoma;
- tomoshabinlarning afzalliklarini aniqlash uchun s о ‘rovnoma;
- chipta savdosini oshirish uchun s о ‘rovnoma;
- aniqlangan his-hayajon gaplarni filtrlash;
- teatr xodimlarining kasbiy tayyorgarligi va uzluksiz ta’limi;
- iste’molchilarga xizmat k о ‘rsatuvchi va tarbiyalovchi teatr binosidan
tashqarida о ‘tkaziladigan dasturlar tashkil etilishi va hakozolar.
Teatrning tashkiliy-funksional tuzilishi: Teatr rahbariyati - teatr ishini tashkil
etuvchi mansabdor shaxslar:
- teatrning badiiy rahbari;
- teatr direktori;
- bosh adminstrator, bosh buxgalter va bosh muhandis;
- b о ‘limlar va ishlab chiqarish ustaxonalari rahbarlari;
- kostyum d о ‘konining boshlig‘i;
- kassalar boshlig‘i.
Tashkilotning tashqi muhiti:
a) iste’molchilar: barcha yoshdagi tomoshabinlar;
b) raqobatchilar: raqobatchilar y о ‘q yoki bor;
v) boshqaruv organlari: madaniyat b о ‘limi, mulkiy munosabatlar b о ‘limi;
14

d) teatrdagi haqiqiy mehnat jarayonining о ‘ziga xosligi, ijtimoiy foydali
faoliyatni amalga oshiruvchi о ‘ziga xos manbalar majmui bilan oldindan
belgilanadi: Bular quyidagilarni о ‘z ichiga olishi kerak:
a) ijtimoiy-psixologik resurslar, shu jumladan umumiy va kasbiy bilim,
k о ‘nikma, malakalar; ishlab chiqarish tajribasi; teatr barcha xodimlarining kasbiy
malaka darajasi, ularning salomatlik holati, madaniyat darajasi va boshqalar;
b) axborot resurslari - loyihalash va boshqa shu kabi hujjatlar, turli xil
ixtisoslashgan boshqaruv axborotlari, texnik vositalar b о ‘yicha dasturlar, disklar va
boshqalar;
v) ilmiy manbalar - ilmiy bilimlar, yutuqlar, kashfiyotlar, ixtirolar va
boshqalar;
d) badiiy-ijodiy resurslar - iste’dod (yuqori darajadagi iqtidor), mahorat
(badiiylik, ustamonlik), kasbiy tajriba va boshqalar.
Boshqaruv usullari - bu teatrda mehnat jamoasi, foydalanuvchilar
kontingenti, texnologik jarayonlar, iqtisodiy resurslari (moliya, moddiy-texnika
bazasi) b о ‘lgan boshqaruvchi subyektning turli boshqariluvchi obyektlarga ta’sir
etish vositalari, usullari. Boshqaruv usullari - teatr boshqaruv organlarining
boshqariluvchi obyektga (teatr direktori - о ‘zi rahbarlik qilayotgan jamoaga)
maqsadli ta’sir k о ‘rsatish usullari va metodlari majmui. Boshqaruv usullari turli
mezonlarga muvofiq tasniflanadi. Shunday qilib, bevosita va bilvosita ta’sir
usullari k о ‘pincha ajralib turadi. Avvalgidan foydalanilganda ta’sirning bevosita
natijasi qabul qilinadi, ikkinchisi esa yuqori ish samaradorligiga erishish uchun
sharoit yaratishga qaratilgan. Boshqaruv amaliyotida boshqaruv uslubining
harakterli xususiyatlarini aks ettiradigan rasmiy va norasmiy ta’sir usullarini ajratib
k о ‘rsatish mumkin. Norasmiy ta’sir etish usullariga rahbarning tarbiyaviy ishlari,
jamoadagi xatti-harakatlari kiradi. Eng muhimi, birgalikdagi ish jarayonida
rivojlanadigan munosabatlarning о ‘ziga xos xususiyatlariga asoslangan boshqaruv
usullarini tasniflash. Shu asosda, mavjud:
- tashkiliy usullar (shu jumladan ma’muriy);
- iqtisodiy usullar; - ijtimoiy-psixologik usullar.
15

Tashkiliy usullarga tartibga solish, rag‘batlantirish, instruktaj, ma’muriy va
intizomiy ta’sir usullari kiradi. Ma’muriy boshqaruv usullari bunday tizimda
alohida о ‘rin tutadi va boshqaruv subyektlariga hokimiyat kuchi va vakolatiga
asoslangan obyektga ta’sir k о ‘rsatish metodlari va usullarini о ‘z ichiga oladi:
qonunlar, farmonlar, qarorlar, farmoyishlar, k о ‘rsatmalar. Ushbu usullar har bir
menejer va b о ‘ysunuvchining vazifalari, huquqlari va majburiyatlarini belgilaydi
va tartibga soladi. Boshqaruvning asosiy ma’muriy usuli majburlash usuli b о ‘lib,
b о ‘ysunuvchilardan yuqori organning buyruqlarini ijro etish, tanqid qilish yoki
muhokama qilish uchun qat’iy qabul qilishni talab qiladi. Majburlash usuli og‘zaki
yoki yozma ravishda amalga oshiriladi. Og‘zaki buyruq - bu hokimiyat subyekti
sifatida rahbardan juda k о ‘p psixologik kuch talab qiladigan bevosita taklif.
Mamlakatimizda yaratilayotgan yangi yaxlit va dinamik boshqaruv tizimining
asosiy b о ‘g‘ini barcha darajalarda iqtisodiy boshqaruv usullariga о ‘tishdir.
Iqtisodiy usullar eng kam mehnat va moddiy resurslar bilan yakuniy natijalarga
erishish uchun о ‘z- о ‘zini rivojlantirish uchun ichki rag‘batlarni kuchaytirish, ijodiy
tashabbusni tarqatish, obyektiv iqtisodiy qonunlarni yanada t о ‘liq ishlatish
imkonini beradi. Zamonaviy teatrda iqtisodiy usullar о ‘z- о ‘zini moliyalashtirish
faoliyatining turli shakllari, turli xil pullik xizmatlarni joriy etish, moliyaviy
rag‘batlantirish tizimi orqali tobora k о ‘proq joriy etilmoqda. Teatr boshlig‘ining
menejer sifatida rolini aniqlaydilar. Ijtimoiy munosabatlarning roli ortib borishi,
teatr jamoasi taraqqiyotini mustahkamlash va optimallashtirish zarurati tufayli
ijtimoiy-psixologik usullar samarali boshqarishning ayniqsa muhim omillariga
aylanmoqda. Menejerning xodimlar bilan ishlash darajasini, teatr xodimlarining
kasbiy faoliyatini yaxshilash mas’uliyati psixologlar va sotsiologlarning jamoada
va ayniqsa, teatrning korporativ uslubida qulay axloqiy muhitni yaratish b о ‘yicha
tavsiyalarini о ‘zlashtirish zarurligini belgilaydi. Ijtimoiy-psixologik usullarning
о ‘ziga xosligi boshqaruv jarayonida norasmiy omillar, shaxs, guruh va umuman
jamoa manfaatlaridan foydalanishning muhim ulushidan iborat. Shu ma’noda
quyidagi fikrlar ayniqsa muhimdir:
16

- odamlarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
mehnat jamoalarini shakllantirish;
- hamkorlikning qulay ijtimoiy-psixologik muhitini yaratish va saqlash;
- ijtimoiy xulq-atvor normalarini о ‘rnatish va rivojlantirish;
- zarur о ‘quv ishlari, xulq zamonaviy jamiyatda о ‘z imidjini, hokimiyatni
oshirish teatr korporativ shaxsini yaratish.
Teatr direktori, xodimlarning biznes aloqalari tashkilotchisi sifatida, odatda,
о ‘z amaliyotida har uch guruh usullaridan foydalanadi va ular aloqaning mazmuni
va mohiyatiga va menejer va b о ‘ysunuvchi о ‘rtasidagi munosabatlarga о ‘z izlarini
qoldiradilar. Sotsiotexnik tizim sifatida tashkilotni boshqarishning barcha xilma-xil
faoliyati cheklangan miqdordagi funksiyalarni bajarish jarayoni sifatida namoyon
b о ‘lishi mumkin. Funksiya boshqaruvning obyektiv tarkibiy qismidir, umuman
boshqaruvning bunday qismining namoyon b о ‘lishi - butun sifatida namoyon
b о ‘lish sharti b о ‘lib qoladi. Asosiy funksiyalar:
– rejalashtirish;
– buxgalteriya;
– tashkilot;
– rag‘batlantirish;
– nazorat.
Ba’zan k о ‘p sonli funksiyalar k о ‘rsatiladi, ammo boshqaruv faoliyatining
boshqa turlari bu asosiy funksiyalar uchun ishlaydi. Bu funksiyalarning bajarilishi
axborot uzatish (kommunikatsiyalar) jarayonlari bilan y о ‘g‘rilgan. Teatr faoliyatini
rejalashtirish - bu uning rivojlanish maqsadlari, vazifalari va ularni amalga oshirish
vositalari va ma’lum bir davr uchun rivojlanish k о ‘rsatkichlarining ilmiy ta’rifi. U
boshqaruv tizimida markaziy о ‘rinni egallab, teatr faoliyatining hozirgi davr va
kelajak uchun asosiy y о ‘nalishlarini belgilab beradi, bu esa faoliyat birligini
ta’minlaydi. B о ‘lim vazifalariga teatr oldida turgan vazifalarni bajarish uchun о ‘z
faoliyatini muvofiqlashtirishga qaratilgan tarkibiy b о ‘linmalarning rejalarini
muvozanatlash, sozlash va muvofiqlashtirish kiradi. Buxgalteriya hisobi boshqaruv
funksiyasi sifatida teatr jarayonlarining miqdoriy va sifat jihatlarini tavsiflovchi
17

aniq ma’lumotlarni r о ‘yxatga olish orqali teatr faoliyatining holati va rivojlanishi
haqida muntazam ma’lumotlar t о ‘plamidir. Teatr ishini tashkil etish - bu
boshqaruv subyektining teatr faoliyatini ta’minlash va uning ishiga maqbul
natijalarga erishishga qaratilgan faoliyat. Teatrning optimal tuzilishini aniqlashga
teatr texnologik jarayonlarini qurish, teatrni resurslar (kadrlar, moliya, moddiy-
texnik baza) bilan ta’minlash kiradi. Teatrlar faoliyatida boshqaruvning
natijadorlikka olib boradigan usullarini qo‘llash maqsadga muvofiq bo’ladi,
albatta.
II.BOB. TEATR FAOLIYATINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH
2.1. Teatrlar faoliyatini tashkil etish
18

Marketing kompleksining o‘ziga xos xususyatlari. Bugungi kunda Konsert va
teatr faoliyati marketingi marketingning mustaqil yo‘nalishi sifatida tobora
rivojlanib bormoqda. Ushbu faoliyatda boshqariladigan ijtimoiy jarayon va
integrallashgan siyosatni amalga oshirishga qaratilgan faoliyat nazarda tutiladi. Bu
esa nafaqat ist'emolchilar istagiga, balki bunday istakni intellektual, hamda moddiy
vositalar yordamida shakllantirish va vujudga keltirishga asoslanadi.
Lekin ko‘plab teatr va musiqiy jamoalar tomonidan ular, spektakllar,
konsertlar, teatrlar – bu tovar kabi fikr qabul qilinmayapti. Bu esa o‘z o‘rnida
teatrlarning tashrif buyuruvchilar soni pastligiga, ko‘plab ajoyib ijrochilarning
nomi tanilmay qolganligiga olib kelmoqda.
Konsert va teatr faoliyati marketingining sub'ekti bo‘lib konsert va
spektakllarni ishlab chiqaruvchilari - rejisser, prodyuser, akter, ijrochi, impresario,
rasom, bezaklovchi va h.z., hamda ist'emolchilar –tomoshobinlar xisoblanadi.
Konsert va teatr faoliyati marketingining ob'ekti bozorga taklif qilinayotgan
tovarlar, ya'ni spektakl, konsert, gastrol va h.z.
Bugungi kunga kelib Konsert va teatr faoliyati marketingining quyidagi
shakllangan tasnifini ko‘rsatish mumkin.
1. Ob'ektlari bo‘yicha tasnif:
· teatr faoliyati marketingi - teatr marketingi, spektakl marketingi, gastrollar
marketigi, festivallar marketingi;
· konsert faoliyati marketingi – konsert yoki filarmoniya zali marketingi,
konsert marketingi, gastrollar maretingi, festivallar marketingi, tanlov
marketingi.
2. Yo‘nalishlar bo‘yicha tasnif: shou-biznes marketingi, mumtoz konsert
san'ati marketingi, mumtoz teatr san'ati marketigi, ommaviy konsert san'ati
marketingi, ommaviy teatr san'ati marketigi.
3. Sub'ektlar bo‘yicha tasnif (shaxs marketingi): rejisser marketingi, akter
marketigi, bastakor marketigi, ijrochi maketigi , tomoshobin marketigi .
19

Ayrim marketing yo‘nalishlari bir biri bilan o‘zaro kesishi mumkin, masalan,
yangi spektakl marketingi kam taniqli lekin istiqbolli akter ishtirokida amalga
oshishi mumkin.
Shou-biznes marketigining boshqa yo‘nalishlaridan farqli ravishda unda
moliyaviy maqsadlar muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi. Shu sababli ushbu
yo‘nalish o‘z qa'tiy qoidalari va keskin tartiblariga egadir va uni alohida o‘rganib
chiqish maqsadga muvofiqdir.
Konsert va teatr faoliyati marketingi komleksi xaqida gap borganda birinchi
o‘rinda “5R” formulasini “11R”gacha kengaytirish zarurati kelib chiqadi (8.2-
jadval) .
Inglizcha atama O‘zbekcha atama
1 Product mahsulot
2 Price narx
3 Promotion siljitish
4 Place joylashuv
5 People tomoshobinlar
6 Personal personal
7 Physical evidence tartib
8 Process siyosat
9 Precedents oldindan paydo bo‘lgan fikr
1
0 Power imkoniyatlar
1
1 Public opinion omma fikri
Konsert va teatr faoliyati marketingi kompleksining mazmuni
Ushbu kompleksning har bir elementini o‘rganib chiqish marketing
kompleksini rejalashtirish va taxlil qilishda zarurdir.
20

1. Product , ya'ni mahsulot – spektakl, konsert, shou, tanlov va h.z. Bunda moddiy
tovarlar marketingiga xos ko‘rsatkichlarni taxlil qilish muhim axamiyatga egadir:
– Sifat. Akterning yomon ijrosi, bezakning sifatsizligi, rejissuraning bo‘shligi,
fonogrammaga kuylash ist'emolchi – tomoshobinni o‘zidan qochirishi mumkin.
– Tovar markasi. Bunda teatr nomi, taniqli rejisser yoki akter nomi bo‘lishi
mumkin.
2. Price, ya'ni narx rejisser, prodyuser, ijrochi va akter tomoshobinlar zalida
qanday tomoshabinni ko‘rishiga bog‘liqdir. Bundan tashqari nima ( pul,
mashxurlik, xurmat yoki ijtimoiy obro‘) ular uchun ustuvor xisoblanishiga ham
bog‘liq. Bu yerda narx darajasi, ist'emolchining idrok qilishi, narx va sifatning
mutanosibligi, xilma-xillik kabi ko‘rsatkichlar muhim ahamiyatga egadir.
3. Promotion-siljitish o‘z ichiga quyidagi bir qator tomonlarni qamrab oladi:
1. an'anaviy tushunchadagi reklama- afishalar, OAVda anons (oldindan e'lon )
qilish va h.z.;
2. spektaklga qo‘shimcha badiiy ishlov berish (misol tariqasida, spektaklga
kirishdan oldin teatr ostonasida uning mavzusidagi muxitni yaratish);
3. savdoni siljitish, ya'ni chiptalar sotishni tashkil etish;
4. “pablisiti”-targ‘ibot turi bo‘lib, biron bir xodisa (yangi sahna asari, shou, tanlov,
spektakl, konsert), shaxs (ayrim akter va rejisserlar shaxsiy hayotidan voqyealarni
matbuotda atayin yoritib berishga xarakat qiladilar, misol uchun Madonna,
E.Teylor, L.Dolina va boshqalar ), jamoa, mahsulot to‘g‘risida axborot
tarqatishdir;
5. jamoatchilik bilan aloqalar, ya'ni piar (PR) – ijtimoiy-psixologik menejmentning
alohida turi bo‘lib, boshqaruv funksiyasi sifatida konsert va teatr faoliyati sub'ekti
bilan jamoatchilik o‘rtasida aloqa, hamjixatlik, mayllik va hamkorlikni o‘rnatish va
qo‘llab quvvatlash maqsadini ko‘zlaydi;
6. pozitsiyalash. Shunday teatr va rejisserlar borki ular o‘z shov shuvli obro‘si
bilan tanilgan. Yana boshqalari esa elita imijiga egadirlar. Aloxida ziyolilarga
mo‘ljallangan teatrlar tushunchasi ham mavjud. Bunday nom teatr uchun oddatda
21

o‘zidan o‘zi shakllanadi, lekin uni maqsadga yo‘naltirilgan xolda vujudga keltirish
ham mumkin.
4. Place –joylashuv. Bunda quyidagi omillar muhim ahamiyatga egadir:
· o‘rnashgan joyi- teatr qaerda joylashganligi. Misol uchun shaxar markazida
joylashgan Muqimiy teatri, Milliy teatrga borish qulay, lekin bir xil teatrlarning
shaxar trnsportida borishi noqulay joyda joylashganligi tomoshobinni o‘zidan
chetlashtirishi ham mumkin.
· teatrga kira olish, ya'ni muayyan spektaklga kira olish qiyinchiligi darajasi.
Ayrim spektakllarga ularning juda mashhur bo‘lganligi sababli kirish uchun
chiptalarni sotib olish qiyin kechishi mumkin.
Ushbu ko‘rsatkichning yana bir jihati shundan iboratki, odatda mashhur teatrlarga,
misol uchun Moskvadagi Bolshoy teatr, Venadagi Opera teatri, tashrifchilar
spektaklni emas balki teatr binosini ko‘rishga kelishadi. Shuning uchun ham ayrim
mamlakatlarda tomoshobinlarning bunday xarakati xisobga olingan. Venadagi
Opera teatri, Parijdagi Opera va Milandagi La-Skalaga teatr binosini ko‘rish
uchun aloxida chiptalar sotiladi, bu esa o‘z o‘rnida teatr uchun qo‘shimcha
moliyaviy manbaani tashkil qiladi.
5. People-tomoshobinlar. Ist'emolchilarni segmentlash teatr va konsert faoliyatida
o‘z xususiyatiga ega. Bunda quyidagi belgilar muhim:
1. yosh- oldindan ma'lum va xisobga olinadian kategoriya (bolalar va yoshlar
teatri, h.z. );
2. “geografik omil” – turistlar uchun, mahalliy aholi uchun va h.z.;
3. ijtimoiy status.
Ist'emolchilar xatti xarakatini taxlil qilishda qiziqishi, yana bir marta tashrif
buyurishga xoxish, jalb etish darajasi, ist'emolchilar bilan aloqa kabi omillar
hisobga olinadi.
6. Personal- personal. Bu konsert va teatr faoliyati bo‘yicha xizmatlarni taqdim
qiluvchi insonlar, ya'ni rejisser, artist, rassom, prodyuser, rekvizitor to
garderobchilargacha bo‘lgan xodimlar. Teatr garderobxonadan boshlanadi degan
naql bor. Ostonadagi chiptachi, kirishdagi garderobchi, antraktda esa bufetchi
22

tomoshobinni qanday kutib olishidan tomoshobin konsert yoki teatrga yana bir bor
kelishi bog‘liq dir.
7. Physical evidence-tartib. Bunda ichki jihoz, shinamlik, tozalik, tartib kabi
omillar taxlil qilinadi. Misol uchun, agarda teatr xojatxonasida eshik qulfi buzuq,
qo‘l yuvishga suv bo‘lmasa va shu kabi noqulay muhit bo‘lsa, bu hol spektakl va
binodan tomoshabindagi taasurotni yomonlashtirishi mumkin .
8. Process-siyosat. Teatr, konsert zali va x.z.larning siyosati birinchi navbatda o‘z
ichiga missiyani qamrab oladi. Bu bilan tovar markasi, segmentlash, pozitsiyalash
kabi omillar aniqlanadi. Missiyaning xosilasi esa repertuar, narx va siljitish
siyosatini ya'ni strategiyani ishlab chiqishdir.
9. Precedents- oldindan paydo bo‘lgan fikr. Bunda konsert va teatr faoliyati
sub'ektining siyosiy, xuquqiy, ijtimoiy-madaniy, tijorat muxitini taxlili xaqida gap
bordi. Bu muayyan mamlakat yoki region qonunchiligi, siyosiy ahvol, konsert va
teatr faoliyati sub'ektiga madaniy an'nalar yuzaga keltiruvchi ijtimoiy
munosabatlar.
10. Power – imkoniyatlar. Konsert va teatr faoliyati sub'ektining resurslari-
kadrlar, moddiy va moliyaviy resurslar taxlil qilinadi.
11. Public opinion-omma fikri. Jamiyatning ijobiy fikrini qozonish qiyin,
lekin uni yo‘qotish oson kechadi. Aksincha jamiyatning salbiy fikriga ega bo‘lish
osondir, ammo bunday fikrni o‘zgartirishning esa imkoni bo‘lmasligi mumkin.
Marketing faoliyati va gastrol repertuarini tanlash. Gastrol faoliyatining
muvaffaqiyatli bo‘lishi ko‘p hollarda gastrollarga nisbatan marketingni to‘g‘ri
o‘tkazilishga bog‘liq bo‘ladi. Gastrollarni tayyorlashda quyidagi pozitsiyalarni ilab
chiqish maqsadga muvofiqdir:
1. gastrollar qiymati va smeta;
2. repertuar;
3. gastrol maydonining texnik ko‘rsatkichlri;
4. gastrolga teatr yuklarini transportda tashish;
5. yangi shahar yoki mamlaktni bo‘lajak gastrollarga tayyorlash.
23

Kalendarli afishada to‘g‘ri joylashtirilgan va tuzilgan repertuar- yaxshi
natijalarga erishishda birinchi qadam. Ayniqsa yangi joyda teatr yoki san'atkorning
birinchi chiqishi muhim axamiyatga egadir.
Afisha bilan ishlash o‘ziga yarasha mahoratni talab qiladi. Teatr afishasi o‘sib
boruvchi ko‘rinishda tuzilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Agarda gastrollar uzoq
davom etadigan bo‘lsa, bu xolda afishani quyidagicha tuzish tavsiya etiladi:
avvaliga uchta yangi spektakl, keyingi uch kunda ularni takrori, so‘ng to‘rtinchi
spektakl va undan keyin oldingilarning takrori, so‘ngra beshinchisi qo‘yilishi,
gastrolning oxirigi kunlariga esa zarbdor nomli spektakllarni qoldirish kerak.
Gastrollarni sifatli tarzda o‘tkazishning asosiy omillaridan biri bu shaharni
yangi teatr, jamoa, ijrochini qabul qilib olishga tayyorlashdir. Gastrolga chiqishdan
oldin muayyan joyda qanday nashriyot idoralari mavjudligini aniqlab, ularning har
biriga teatr, ijrochi va h.z.lar to‘g‘risida ma'lumot berish lozim. Shu bilan birga
gazetaning oqshom, yoshlar, tadbirkorlar va shu kabi o‘ziga xos xususiyati ham
inobatga olinishi kerak. Bu hol radio va tele reklamalar, videoroliklarga ham
tegishli. Press – konferensiyalarning tutgan o‘rni juda muxim.
Konsert va teatr faoliyati marketingi tarbiyalovchi rolini ham amalga oshirishi
mumkin. Bu esa tanlangan repertuar, ijrochining madaniyati va h.z.ga bog‘liqdir.
Tarixan yuksak va ommaviy musiqa shunday shakllangan ediki ular hyech
qachon bir biri bilan kesishmagan edi. Lekin oxirigi yillarda ushbu yo‘nalishda
katta o‘zgarishlar ro‘y bermoqda.
Ommaviy tinglovchilar ongiga va diliga birinchi qadamni uch buyuk tenorlar:
Luchano Pavarotti, Plachido Domingo va Xosse Karreras qo‘ydi. Aynan ularning
yordami bilan mumtoz musiqa ommaviy tinglovchiga keldi.
1972 yildayoq “Dekka” firmasi tenorga xalqaro shon-shuxratni va katta
xajmdagi gonorarni olib kelgan “Pavarottidan asosiysi” albomini chiqardi. Albom
o‘sha vaqtda xit-paradning birinchi o‘rnini oldi.
Mumtoz musiqasi marketingidagi yana bir zo‘r maxorat bilan qilingan narsa
bu futbol bo‘yicha jahon chempionatiga ramziy musiqa qilib olingan
24

J.Puchinnining “Turandot” operasidan ariya bo‘ldi. Ushbu ariya yozilgan disk
“platinali”ga aylandi, ya'ni u 3 milliondan ziyod adadda sotilgan.
1994 yildagi futbol bo‘yicha jahon chempionati Luchano Pavarotti, Plachido
Domingo va Xosse Karrerasning konsertini o‘tkazish uchun ikki ovoz yozish
firmalari: “Dekka” va “Uorner klassik” bellashib, “Uorner klassik” shartnomani
qo‘lga kiritdi. Uning ikki bo‘linmasi- pop-musiqiy va mumtoz-birinchi marta
birlashishga to‘g‘ri keldi. Muvvafaqiyat ikki omil: mumtoz musiqa
tinglovchilarning estetik bilim va didi, hamda pop-musiqa tinglovchilarning
bozorni xis qilish qobiliyatini birlashishi orqali kelishi muqarrar edi.
Bundan keyin uchala tenor ommaviy sport tadbirlarida yana bir nechta
konsert berdi, shu jumladan 1998 yilda futbol bo‘yicha Parijda o‘tkazilgan jahon
chempionatida ham. 2000 yilda ular boshqa birga ijro etmasliglari xaqida
xammaga ma'lum qildi. Buni ham buyuk hofizlarning marketingga oid qadami deb
hisoblasa bo‘ladi. Bu yerda Konsert va teatr faoliyati marketingining o‘ziga
xosligini kuzatish mumkin. Konsert va teatr faoliyati marketingi tomoshobin
ketidan emas balki ularni o‘zini orqasidan yetaklashga qaratilishi darkor. Konsert
va teatr faoliyati marketingida hayotiy davrning muammolari. Artistning hayotiy
davri –bu personal marketingi sohasiga xos muammodir. Balet va mumtoz
musiqasi ijrochilari uchun u oddiy ko‘rinishdadir va har qanday professional
hayotiy dariga o‘xshashdir, ya'ni –o‘sish, yuksalish va qarish. Dramatik artistlarda
esa yoshi ulg‘aygan sari ularning malakasi , jismoniy ko‘rsatkichlari va repertuari
o‘zgarib boradi. Agarda balerina o‘zining balet hayotida bitta partiyani tushsa, 30
yoshida 20 yoshidagi maxoratiga nisbatan ancha mukammalroq, 45 yoshida esa bir
qancha qiyinchilik bilan tushadi. Lekin akterlarning Juletta, Toxir va Zuxra,
Nasriddin Afandin, Alpomishning otasi kabi yoshi bor. Estrada ashulachilarda esa
o‘zgacha vaziyat. Ularning repertuari doimo yangilanib boradi. Bunda esa moda
muhim ahamiyatga egadir, chunki aynan moda u yoki bu musiqa va ijro uslubini
buyuradi. O‘zgarishlar ist'emol bozori segmentatsiyasi bilan bog‘liqdir.
25

2.2. Teatrlar faoliyatini boshqarish
Madaniyat va san’at muassasalarini tashkil etish va boshqarish ta’lim
y о ‘nalishida tahsil oluvchi talabalar madaniyat va san’at sohasiga oid barcha
tushunchalarining mazmunini yaxshi anglab olishi – sohani boshqarishda katta
muvaffaqiyatlarga ega b о ‘lishi uchun kafolatdir, desak adashmagan b о ‘lamiz.
Chunki, bu sohani boshqarishda shunday tushunchalar borki, madaniyat va san’at
sohasi rahbari uning kelib chiqishidan tortib, amal qilish jarayonlarigacha hamma
jihatlarini bilishi lozim b о ‘ladi. Madaniyat va san’at muassasalari (teatr, musiqa,
raqs maktablari, muzey, madaniyat va aholi dam olish markazlari, madaniyat va
istirohat bog‘lari va boshqalar)ning taraqqiyotini k о ‘p jihatdan uni t о ‘g‘ri,
maqsadli boshqaruvi belgilaydi. Boshqaruvni t о ‘g‘ri tashkil etish – shu sohani
rivojlantirishga muhim omillardan hisoblanadi. San’at sohasini boshqarishda
“san’at menejmenti” degan tushuncha bor. Bu tushuncha orqali san’atni boshqarish
b о ‘yicha k о ‘rsatmalar beriladi. Menejment tushunchasida о ‘zimizga ma’lumki,
faoliyat boshqaruvi tushuniladi. San’at menejmenti о ‘z nomidan bilinib turibdiki,
san’at boshqaruvini tushuntiradi. Hammamizga ma’lumki, man’aviy boyliklar
olimlar, musavvirlar, bastakorlar, shoir va yozuvchilar, nazariyotchilar, xullas, xalq
tomonidan yaratiladi. Ma’naviy madaniyatni yaratish, о ‘zlashtirish va rivojlantirish
jarayonida jamiyat taraqqiy etadi, mehnat unumdorligi ortadi, ishlab chiqaruvchi
kuchlar rivojlanadi, kishilarning man’aviy qiyofasi shakllanadi, estetik zavqi,
ijodiy kuchi va qobiliyatlari taraqqiy 40 etadi. Insonning farovon hayoti nafaqat
uning moddiy boyligi, balki ma’naviy madaniyati bilan ham о ‘lchanadi. San’atda
menejmentni “madaniy extiyoj” atamasi bilan bog‘lashadi. Insonning har qanday
faoliyati motivatsiyaning, ya’ni biror narsaning yetishmovchiligini bartaraf etishga
qaratilgan zaruriyat his tuyg‘usi natijasidir. Madaniy ehtiyojlar insonni boshqa tirik
mavjudotlardan ajratuvchi omildir. Ular yordamida inson shaxs sifatida jamiyatda
ajralib turadi va kamol topadi. San’at estetik ehtiyojni qondiruvchi vositadir.
G о ‘dakning ilk xarakatlaridan biri chizish va yasashga intilishi, kino, (multfilm),
spektakllar tomosha qilish, kundalik hayotdagi g о ‘zallika b о ‘lgan ehtiyoj
insonning yashash muhiti (xonadoni, ish joyi) va о ‘zini bezatishi kabi xarakatlar
26

odamzodning azaldan san’at vositalari orqali о ‘zligini isbotlashga intilib
kelganidan darak beradi. Ijodiy jarayon va madaniy boyliklarni yaratish, hamda
jamiyat madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ijodiy g‘oyalarni amalga oshirish uchun
sharoitlarni tashkil qilishda san’at menejmentining о ‘rni darkordir. San’at
menejmenti zamonaviy menejment va san’atshunoslikning tarkibiy qismi
xisoblanib, madaniy va ijodiy jarayon uchun sharoit yaratuvchi tizim sifatida
san’atni idrok etishdan kelib chiqadi va jamiyatning madaniy hayot darajasini
oshirish maqsadida insonlar madaniy va san’at soxasidagi mexnat natijalari bilan
muvofiqlashtirishga qaratilgan faoliyat sifatida nazarda tutiladi. Yuqori berilgan
boblarda keltirilgan davlatimiz tomonidan ishlab chiqarilayotgan xujjatlarda ham
aynan anashu masalalarga e’tibor berilayotganligi haqida aytib о ‘tgan edik. Aynan
san’at menejmenti anashu xujjatlardagi tavsiya, k о ‘rsatma va vazifalarni ijrosini
amalga oshiruvchi muhim b о ‘limdir. San’at menejmentining negizini zamonaviy
menejment tashkil qiladi. Boshqa sohalardagiday san’at sohasining boshqaruvida
ham menejmentning rejalashtirish, tashkil qilish, boshqarish (liderlik) va nazorat
qilish funksiyalari q о ‘llaniladi, ushbu soha menejerlari k о ‘plab monand vazifalarni
bajarishda barcha boshqaruv k о ‘nikmalardan foydalanadilar. San’at menejmenti
moxiyatini anglashda avvalo menejmentning nazariy asoslarini о ‘zlashtirish talab
qilinadi. Menejment tushunchasi mazmunini quyidagicha ta’riflash mumkin: 41
Menejment – bu tashkiliy resurslarni rejalashtirish, tashkil qilish, boshqarish va
nazorat qilish orqali tashkilot (ya’ni korxona, muassasa, firma , jamiyat va h.z)
maqsadlariga samarali va unumli erishishdir. Ushbu ta’rif ikkita muxim g‘oyani
qamrab olgan: 1) boshqaruvning asosiy funksiyalari (rejalashtirish, tashkil qilish,
boshqarish va nazorat qilish)ni amalga oshirish; 2) tashkilot maqsadlariga samarali
va unumli erishish. Teatrlar faoliyatida bu teatrning oylik, yillik hamda strategik
(ish) rejalari, repetuarlar, repititsiyalarni tashkil etishga shart-sharoitlarni
rejalashtirish, ishni tashkil etish, xodimlar vazifalari b о ‘yicha, lavozim
y о ‘riqnomalari, xujjatlar bilan ishlash, tayyor ijodiy mahsulotni “bozor”ga
tayyorlash, xullas, bir s о ‘z bilan aytganda, teatr faoliyatini boshqarishga oid barcha
yumushlarni tashkil etadi. Boshqaruvning asosiy funksiyalarini amalga tadbiq etish
27

menejerlardan turli bilim va k о ‘nikmalarni talab qiladi. Ayrim tadqiqotchilar
menejmentning boshqa funksiyalari, xususan kadrlarni tanlash, marketing, qarorlar
qabul qilish kabi funksiyalarini alohida k о ‘rsatib о ‘tadilar, lekin ushbu
funksiyalarni asosiy funksiyalar tarkibida о ‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Yuqorida aytib о ‘tganimizdek, menejment- bu tashkilot maqsadlariga samarali va
unumli erishishdir. Tashkilotni boshqarish katta ahamiyatga ega, garchi jamiyatda
tashkilotning о ‘zi muhim ijtimoiy rolni bajaradi. Murakkab texnologiyalarga
asoslangan zamonaviy muhitda tashkilotlar bilim, inson va material resurslarni
birlashtirib, aloxida bir odam bajara ololmaydigan vazifalarni bajaradilar. Kundalik
hayotida har bir inson tashkilotlar faoliyatiga duch keladi: shifoxona xizmatidan
foydalanish, supermarketda oziq ovqat xarid qilish, kafeda ovqatlanish, bozorda
kiyim kechak sotib olish va h.z.da. Tashkilot faoliyati uchun asosiy ma’suliyatni
esa menejer о ‘z zimmasiga oladi. Rasmiy tarzda tashkilotga maxsus
shakllantirilgan stukturaga ega b о ‘lgan va ma’lum maqsadlarga b о ‘ysundirilgan
faoliyatni amalga oshiruvchi ijtimoiy tuzilma deb ta’rif berish mumkin. Ijtimoiy
tuzilma tushunchasi tashkilot ikki va undan ziyod odamlardan iboratligini bildiradi.
Maxsus shakllantirilgan stuktura vazifalar va ularning bajarilishi uchun javobgarlik
tashkilot a’zolari о ‘rtasida taqsimlanishini anglatadi. Ma’lum maqsadlarga
b о ‘ysundirilganlik esa tashkilot foyda, о ‘z a’zolari daromadlarini k о ‘paytirish,
ma’naviy yoki ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish kabi ma’lum bir natijani k о ‘rsata
olishi kerakligidan darak beradi. Mazkur ta’rif barcha tashkilotlar ham tijorat ham
notijorat sohalarni tavsiflaydi. San’at menejmentining mohiyati, maqsad va
vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin: San’at menejmentining predmeti butun
bir san’at sohasi hamda uning alohida y о ‘nalishlari (teatr, kino, tasviriy va amaliy
san’at )dagi turli xil tarixiy davr va jamiyat tizimlarida mavjud b о ‘lgan
tashkillashtirishning shakl, model va usullarini о ‘rganishga aytiladi. San’at
menejmentining asosiy maqsadi san’at faoliyatining bozor iqtisodiyotidagi qiymati
va ijtimoiy darajasini oshirishga k о ‘maklovchi munosib tashkiliy qarorlarni
topishdir. San’at menejmenti fan sifatida ikki о ‘lchamdan iborat:
28

1. analitik-tasviriy (tashkillashtirishning ma’lum shakl va usullarini
tasvirlash va tadqiq etish);
2.loyixa-modelli (tashkillashtirishning k о ‘proq q о ‘llaniladigan samarali usul
va modellarini rivojlantirish va sinash).
Bu har ikkala о ‘lcham о ‘zaro bog‘liq va bir birini t о ‘ldiradi. San’at
menejmentning maqsad va vazifalariga quyidagilar kiradi:
-ma’muriy-madaniy siyosatdan kelib chiquvchi madaniy xayot tizimi
(modeli)ni vujudga keltirish;
-madaniyat taraqqiyotini rejalashtirish;
-san’at soxasidagi tarmoq tizimlarini yaratish;
-san’at soxasidagi tashkilotlar faoliyatining samaradorligi doimiy nazorat
etish;
-xodimlar faoliyatini rag‘batlantirish;
-yangi san’at bozorlarini izlash va egallash;
-san’at soxasida xalqaro xamkorlik shakl va modellarini yaratish.
Zamonaviy menejment tarkibiy qismi sifatida san’at menejmenti о ‘z oldiga
quyidagi vazifalarni q о ‘yadi:
-san’at tashkilotining rivojlantirish maqsadlarini aniqlash;
-uning strategiyasini ishlab chiqish;
-muammolarni yechish uchun tadbirlar tizimini ishlab chiqish;
-vazifalarning bajarilishini nazorat qilish.
“San’at menejmenti q о ‘llaniladigan sohani tijorat va notijoratga ajratib olish
maqsadga muvofiqdir. Tijorat soxasiga san’at y о ‘nalishidagi asosan о ‘rta va kichik
tadbirkorlik subyektlari kiradi. Misol tariqasida xususiy galereyalar, kulolchilik
ustaxonalari, tasviriy san’at asarlarini ta’mirlash va restavratsiya qilish
ustaxonalari, dizayn va reklama agentliklari, art salon va magazinlar, san’at asarlari
auksioni, san’at dasturlari b о ‘yicha maxsus о ‘quv kurslari kabi tijorat
tashkilotlarini k о ‘rsatish mumkin. Notijorat tashkilotlarga esa badiiy y о ‘nalishidagi
о ‘rta va oliy ta’lim muassasalari, muzey, simfonik orkestr, teatr va boshqalar
kiradi. Menejment о ‘z oldiga tijorat tashkilotlarida foydani, notijorat tashkilotlarda
29

esa ma’lum bir ijtimoiy madaniy ehtiyojlarni qondirishni maqsad deb belgilaydi.
San’at menejmentining о ‘ziga xosligi ham aynan shunda. Q о ‘yilgan maqsadga
qarab san’at menejerlari faoliyati ham turlicha y о ‘naltiriladi. San’at menejerining
faoliyati. Menejerning majburiyati tashkilot maqsadlariga erishishda resurslardan
samarali va oqilona foydalanishni ta’minlashdir. Menejer faoliyatini bir tomnlama
k о ‘rib chiqib b о ‘lmaydi. Ushbu shaxsdan keng qamrovli bilim va k о ‘nikmalar
talab qilinadi. Ayrim tadqiqotchilar rahbar ega b о ‘lishi kerak b о ‘lgan bilim va
k о ‘nikmalarning uzundan uzun r о ‘yxatlarini tuzib kelmoqdalar. Richard L.Daft
b о ‘yicha ularni uchta turkumga ajratish mumkin: konseptual, insoniy va texnik
k о ‘nikmalar. Ularning zarurat darajasi menejer xizmat pog‘onasiga qarab
о ‘zgaradi. Konseptual k о ‘nikmalar- bu tashkilotni bir butunlik xolda idrok etish va
shu bilan birga tashkilot b о ‘laklarining о ‘zarobog‘liklarini aniq ajrata olishga
qaratilgan insonning bilish (kognitiv) qobiliyati. Bunday k о ‘nikmalarga
menejerning fikrlashi, qabul qilinayotgan axborotga ishlov berish mahorati va
rejalashtirishga oid qobiliyati ham kiradi. Menejer tashkilotda firma har bir
b о ‘limining о ‘rni, kompaniyaning tarmoq, jamiyat va yanada kengroq
ishbilarmonlik hamda ijtimoiy muxitdagi axvoli haqida tasavvurga ega b о ‘lishi
kerak. Buning uchun shaxsdan strategik fikrlash qobiliyatini talab qiladi.
Konseptual k о ‘nikmalar barcha pog‘onadagi menejerlarga darkor, lekin ular yuqori
pog‘ona menejerlar uchun aloxida ahamiyatga egadir. Ushbu menejerlar vujudga
kelayotgan har bir vaziyatning moxiyatini anglash, muhim omillarini belgilash va
voqeaning keyingi rivojini oldindan k о ‘ra bilishlari bugungi zamon talabidir.
Insoniy k о ‘nikmalarda menejerning insonlar bilan ishlash qobiliyati tushuniladi.
Menejerning insoniy k о ‘nikmalarga ega b о ‘lishi b о ‘ysinuvchilarni о ‘zligini
isbotlashga motivlashtirish va ularning tashkilot faoliyatiga jalb etilganligini
rag‘batlantirishida namoyon b о ‘ladi. Bunday menejer boshqa odamlar bilan yaxshi
о ‘zaromunosabatda b о ‘la oladi. Insoniy k о ‘nikmalarning ahamiyati tobora о ‘sib
borishiga globallashuv jarayonining tez sur’atda borishi, ishchi kuchidagi turli-
tumanligining darajasi oshishi, hamda yuqori malakali mutaxasislar uchun
raqobatning kuchayishi turtki b о ‘lmoqda. Zamonaviy menejerlar
30

b о ‘ysinuvchilarning nafaqat birgina moddiy ehtiyojlari balki ularning emotsional
talablarini ham hisobga olishlari kerak. Bugungi kunda b о ‘ysinuvchilar
boshqaruvchidan liderlik, xurmat va maksimal tarzda tashkilot faoliyatiga
k о ‘maklashish imkoniyatini berishini kutmoqdalar. Insoniy k о ‘nikmalar barcha
pog‘onadagi, ayniqsa har kuni ishchilar bilan bevosita aloqada b о ‘ladigan
menejerlar uchun muxim ahamiyatga ega b о ‘lib kelmoqda. Texnik k о ‘nikmalar-
bu ishchi vazifalarni amalga oshirish uchun q о ‘llaniladigan maxsus bilim va
mahoratdir, ya’ni tadqiqot, ishlab chiqarish yoki moliya kabi muayyan
funksiyalarni amalga oshirishda kerak b о ‘ladigan usullarni q о ‘llash, texnologiya
va asbob-uskunadan foydalanishga oid k о ‘nikmalardir. Menejerning texnik
k о ‘nikmalarga ega b о ‘lishi unda muayyan sohada kasbiy bilimi va analitik
qobiliyati borligidan darak beradi. Texnik k о ‘nikmalar eng muxim ahamiyatga
boshqaruvning quyi pog‘onalarda egadir. K о ‘plab xodim va ishchilar birinchi
boshqaruv lavozimlariga о ‘zlarining texnik k о ‘nikmalari orqali erishganlar. Lekin
lavozimning keyingi pog‘onasiga k о ‘tarilishda texnik k о ‘nikmalarga ehtiyoj
pasayib, insoniy va konseptual k о ‘nikmalar axamiyati esa tobora о ‘sib boradi.
Ijodiy jarayon va madaniy boyliklarni ishlab chiqarish hamda ularni jamiyatda
idrok etishga targ‘ib etish uchun sharoit yaratish san’at menejeri faoliyatining asosi
hisoblanadi. San’at menejeri faoliyati quyidagilarni qamrab oladi:
- ijodiy jarayoni(g‘oyalar beruvchi, ssenariy yozuvchi va x.) tashkil etuvchi
tadbirkor menejer;
- badiiy asarlarni yaratishni tashkil etuvchi menejer tashkilotchi;
- madaniy mahsulotlar tarqatishni tashkil etuvchi va vositachilik xizmatlarini
k о ‘rsatuvchi savdo b о ‘yicha menejer (k о ‘rgazmalar, gastrollar, spektakllar,
aktyorlar, rejissyorlar haqidagi manbalar (kitob), spektakllar videosi tushirilgan
disk savdosi va b.) - madaniyat va san’atni ommalashtirishni tashkil etuvchi,
madaniy jarayonni jamiyat tomonidan qabul qilishga yordam beruvchi marketing
soxasi b о ‘yicha menejer (axborot, reklama);
- madaniy boyliklarni tiklash, ularni asrash va ommaga taqdim etish dasturi
b о ‘yicha menejer;
31

- teatr ijodiy mahsulotlarini targ‘ib (reklama) qilish, uni joylarda
namoyishini tashkil etish. (Hozirgi kunda bu faoliyatni asosan administratorlar
bajarib kelmoqdalar).
Bugungi kun menejeri axborot va kommunikatsiya xarakatini an’anaviy
vertikal aloqada emas, balki gorizontal y о ‘nalishda ta’minlamoqda. Bu esa о ‘z
navbatda tashqi muhit о ‘zgarishlariga tashkillotning javoban xarkatini
tezlashtiradi. Iyerarxiyaning gorizontal y о ‘nalishida faoliyat yurituvchi loyiha
menejerlari, funksional va bosh menejerlar zamonaviy biznesning talabiga
aylanmoqda. Yangi axborot texnologiyalari jadal sur’atlarda rivojlanib borayotgan
bugungi kunda biznesning elektron shakllari vujudga kelib, san’at sohasini ham
chetlab о ‘tmadi. Internet orqali k о ‘plab tasviriy va amaliy san’at asarlarining kim
oshdi savdosi, musiqiy y о ‘nalishda internet-loyihalar, kitob savdosi kabi faoliyatni
amalga oshiruvchi elektron-tijorat va Internet tashkilotlari boshqaruvi va umuman
Tarmoq davri menejerlarga yangicha vakolatni taqozo qilmoqda. Zamonaviy
menejerda b о ‘lishi kerak b о ‘lgan mahoratlardan asosiysi k о ‘plab respondentlar
tomonidan bu 46 samarali kommunikatsiya, qobiliyatli xodimlarni ushlab qolish va
motivlashtirish deb belgilandi. Ushbu xususiyatlar rahbar uchun muhim hisoblanib
kelgan. Hozirgi davrning eng yaxshi menejerlari noaniqlikni boshqara olish hamda
о ‘zaromunosabotlarga y о ‘naltirilgan, tez harakatchan, egiluvchan va
moslashuvchan tashkilotlarni yaratish maqsadida buyruqbozlik va unga asoslangan
nazoratdan voz kechmoqdalar. Liderlik butun tashkilot b о ‘yicha taqsimlanmoqda,
b о ‘ysinuvchilarning ijodiy qobiliyatini rag‘batlantirish hamda yangi g‘oyalarni
vujudga keltirish uchun menejerlar ularga q о ‘shimcha ixtiyorli vakolatni
topshirmoqdalar. Yangicha liderlik tarbiyalash, q о ‘llab quvvatlash va
y о ‘naltirishga asoslanib qolmoqda. Yangi sharoitlarda muvaffaqiyat о ‘zaro
munosabat va hamkorlikning mustahkamligi hamda sifatiga bog‘liqdir. Nafaqat
tashkilot ichida, balki uning tashqisida ham- xaridorlar, ta’minotchilar, xattoki
raqobatchilar bilan hamkorlikni rivojlantirish zarurati tug‘ulmoqda. Hamkorlik
tushunchasi esa na funksional, na iyerarxik va na tashkiliy chegaralarni biladi.
Elektron-biznes modellari menejerlardan an’anaviy tashkilotlarda mavjud
32

b о ‘lmagan о ‘zaro munosabatlarni baholash va boshqara olishni talab qilmoqda.
K о ‘plab menejerlarning orzusi-bu tinch, osuda va tartibli hayot kechuvchi tashkilot
yoki dunyoda faoliyat k о ‘rsatishdir. Lekin afsuski bugungi dunyoga noaniqlik va
tartibsizlik xosdir. Har kuni tashkilotlar turli xil tanglik xolatlarga duch kelishlari
mumkin: kompyuter ma’lumotlarni y о ‘qotish, gripp epidemiyasi, turli xil
inqirozlar va h.z.lar. Va bunday lokal muammolarga yana global masshtabdagi
inqirozlar ham tez tez q о ‘shilib turadi. Kutilmagan vaziyatlarni boshqarish
menejerlarning faoliyat qismi b о ‘lib kelgan. Ammo bizning dunyo tez
xarakatchan, о ‘zarobog‘langan va murakkab b о ‘lib ketganligi tufayli, tasodiflar tez
tez b о ‘lib turishi va k о ‘plab xollarda og‘ir oqibatlarga olib kelishi menejerlardan
yangicha vakolat va k о ‘nikmalarni talab qilmoqda. Teatrlarda juda k о ‘p marta
uchrab turadigan holatlardan biri – ijodkorlar, aktyorlar, rejissyorlar о ‘rtasidagi
ba’zi kelishmovchiliklar – ijodiy muhitning buzilishidir. Bunday holat ba’zan
tayyor b о ‘lib qolgan asarlarning namoyishini keyinga surilib qolishiga sabab
b о ‘lishi mumkin. Anashunga о ‘xshash holatlarda – inqirozli vaziyatlarni boshqara
olish rahbatdan katta mahorat talab qilinadi. Inqirozli vaziyatlarni boshqara olish
menejerdan quyidagi mahoratlarni talab qiladi:
1. Xotirjamlikni saqlay olish.
2. Hammanining k о ‘z oldida b о ‘la olish.
3. Insonlarni biznesdan afzal k о ‘rish.
4. Xaqiqatni gapira olish.
5. Avvalgi biznesga qayta olish. Xotirjamlikni saqlay olish. Rahbarning xis
tuyg‘ulari b о ‘ysinuvchilarga о ‘tadi, shuning uchun u kelajakka umid ishonch bilan
qarashi va xotirjamlikni saqlay olishi lozim. Inqirozli vaziyatda menejerning
vazifasi boshqa odamlarni tinchlantira olish, ulardagi q о ‘rquv va vahimani bartaraf
etishdir. Lider о ‘zidagi q о ‘rquv, ikkilanish va alamini bosa bilishi, vaziyatning
xatarliligini tushunishi bilan birga mustaxkam irodali, boshqalarga umid
bag‘ishlovchi va ruhlantirovchi b о ‘lishi kerak. Teatr ijodkorlari orasida uchrab
turadigan (har doim emas) juda tortishuvli, janjalli holatlarda о ‘z obr о ‘si bilan
jamoani tinchlantirish, vaziyatni t о ‘g‘ri tahlil qila olish kerak b о ‘ladi. Inqirozli
33

holat deb faqat ijrochilar о ‘rtasidagi tortishuv yoki urushjanjallar emas, balki,
teatrning moliyaviy, iqtisodiy ahvoli ham nazarda tutilishi mumkin. Ana shunday
holatlarda rahbarning ularni kelajakka optimistik holatda boshqarishi katta
muvaffaqiyat keltirishi mumkin. Hammanining k о ‘z oldida b о ‘la olish. Noaniqlik
oldida q о ‘rquvni his qilayotgan odamga vaziyat kimningdir nazorati ostidagi fikr
xush keladi. Menejerning inqirozli vaziyatda hammaning k о ‘z oldida b о ‘la olishi
boshqalarga xotirjamlik, umid va ishonchni bag‘ishlaydi. Insonlarni biznesdan
afzal k о ‘rish. Inqirozli vaziyatlardan shunday kompaniyalar osonroq chiqa
oladilarki, qaysining menejerlari bunday xolatlarda eng avvalo insonlar va ularning
tuyg‘ularini xamma narsadan afzal k о ‘rsalar. Xaqiqatni gapira olish. Menejerlar
turli manbalardan axborot olishlari, dalillarni aniqlay bilishlari va vaziyat xususida
ochiq oydin gapirishlari lozim. Avvalgi biznesga qayta olish. Yuqorida
ta’kidlanganday inqirozli vaziyatlarda menejerlar birinchi navbatda insonlarning
jismoniy va emotsional muammolarini yechishlari kerak. Lekin bundan tashqari
ular imkoni boricha biznesga qaytishi kerak. 48 Kompaniya о ‘z faoliyatini davom
etishi darkor, k о ‘plab xodimlari esa uning tiklanishida ishtirok etishni, unda
о ‘zining kelajagi va uyini k о ‘rishni xoxlaydilar. Kompaniyaning tiklanishi
ishchilar uchun umid va ruhlanish manbaasi b о ‘lib xizmat qiladi. Inqirozli
vaziyatlarni boshqarish bu yana yangi va yaxshiroq kompaniyani barpo etishda
b о ‘shatilgan emotsional g‘ayrat-shijoatni q о ‘llash imkoniyatidir. San’at
menejmentida strategik yondashuv degan bir tushuncha borki, unda bu sohaning
kelajak taqdirini oldindan k о ‘ra bilish, maqsadni belgilash, tashkiliy rejalashtirish,
loyihalashtirish kabi ishlarni amalga oshirishda roli kattadir. Maqsad va reja
tushunchalari har qanday jamiyat hayotining ajralmas qismidir. Maqsad –bu
tashkilot istiqbolda erishishga xarkat qilayotgan istalgan holatdir. Maqsadning
ahamiyati tashkilot qandaydir natija uchun mavjudligini aniqlashda namoyon
b о ‘lsada, maqsadlar nafaqat natijani aniqlashda, balki xodimlar va jamiyat uchun u
xaqda ma’lumot yetkazishda imkon tug‘diradi. Reja belgilangan maqsadlarga
qarab tashkilot xarakatining “y о ‘nalishi”ni ifoda etadi. Rejalashtirish esa tashkilot
34

maqsadlari va ularga erishish usullarini belgilashni anglatadi. Maqsadlar vazifaga
erishish vositasidir. Tashkilot vazifasini aniqlashda quyidagilarni kursatish kerak:
a) tashkilot qanday mahsulot(xizmat) ishlab chiqaradi?
b) tashkilotning tashqi muhitga nisbatan ishlash tamoyillari qanday?
v) tashkiliy madaniyati: ichki muhit va bu muhit odamlarni о ‘ziga qanday
jalb etadi?
Bugungi kunda samarali boshqarishni amalga oshirish va kelajakga rejalar
tuzish uchun teatr о ‘zining strategik rejalashtirish ishlarini amlga oshirishi lozim
b о ‘ladi. Kelajakni k о ‘zlab qilingan har qanday ish о ‘z samarasini albatta beradi.
Ishni boshlash jarayonida qiyinchiliklar, tushunmovchiliklar, ba’zi
kelishmovchiliklar b о ‘lishi mumkin. Ammo, menejer bu vaziyatni t о ‘g‘ri tahlil
qilishi va uni о ‘z xodimlariga tushuntirish kerak b о ‘ladi. Masalan, bog‘ yaratilishi
uchun k о ‘chat ekish kerak. Bu k о ‘chatni ekish uchun joyni tayyorlash kerak,
ekilgan daraxtlar ham bir yoki ikki yilda hosil beravermaydi. Uch-t о ‘r yil bu
daraxtning hosilini kutib 49 о ‘tiraveradigan b о ‘lsa, fermer yoki dehqon bankrotga
uchraydi. Shunda u k о ‘chatlar katta b о ‘lib olguncha yerga boshqa narsalarni ekib,
uning xosilidan foydalanib turilsa, maqsadga muvofiq b о ‘ladi. Bu о ‘xshatishning
san’atning barcha sohalariga q о ‘llash mumkin. Kelajak uchun m о ‘ljallangan daraxt
3-4yildan s о ‘ng о ‘z mevasini bera boshlagach, u katta foyda olish imkoniyatlari
yanada kengayadi. Inson resurslarini boshqarishning strategik ahamiyati va
maqsadlari. Inson resurslarini boshqarishga strategik yondashuv uchta hal qiluvchi
tamoyillarga asoslanadi. Birinchisi: -har bir menejer uning egallab turadigan
lavozimiga qaramay inson resurslarini boshqarish uchun ma’suliyatni о ‘z ustiga
oladi. -Ikkinchisi: yollanma xodimlar kompaniyaning qimmatbaho aktivi sifatida
qabul qilinadi. Bino va inshootlar yoki asbob-uskunalar emas aynan xodimlar
tashkilotning muhim raqobatli afzallikni yaratadi. Ishchi kuchini boshqarish usuli
barqaror raqobatbardoshlikni shakllantirishda asosiy omil xisoblanadi. -Uchinchisi:
inson resurslarini boshqarish tashkilot strategiya va maqsadlarini bir butun qilib
birlashtirishga moyil b о ‘lishi kerak. Bugungi kunda menejerlar oldida global
miqyosida raqobatbardoshlikni oshirish, xaridorlarga xizmat k о ‘rsatish sifati,
35

unumdoligi va darajasini k о ‘tarish, elektron biznesi texnologiyasini q о ‘llash kabi
strategik vazifalar turibdi. Bular esa malakali personalga b о ‘lgan ehtiyojni yuzaga
keltirmoqda. Inson resurslarini boshqarish о ‘z oldiga quyidagi uchta asosiy
maqsadlarni q о ‘yadi:
1.samarali ishchi kuchini jalb etish;
2.uning imkoniyatlarini rivojlantirish;
3.samarali ishchi kuchini q о ‘llab quvvatlash. Inson resurslarini boshqarish
b о ‘yicha menejerlar eng yaxshi xodimlarni izlash, malakasini oshirish va о ‘rgatish,
hamda ularni ushlab qolishga xarakat qilishlari kerak, aks holda z о ‘r boshqaruv
konsepsiyalari ham muvaffaqiyatsizlikka uchrashi darkor.
Bundan tashqari, agarda xodimlar qadrlanmayotganligini his etishsa, odatda
kompaniya ravnaqi uchun barcha kuchlarini sarflash istagida b о ‘lishmaydi va
k о ‘pincha boshqa ish joylarini qidirishadi. Shuning uchun ham tashkilot raqobat 50
strategiyasini ishlab chiqishda inson resurslarini boshqarish b о ‘yicha
mutaxasislarining qatnashishi muhim ahamiyatga egadir. Inson resurslarini
boshqarish b о ‘yicha mnejerlar mehnat qonunchiligini yaxshi bilishi, hamda
mehnat munosabatlaridagi о ‘zgarishlarni tushunishilar kerak. Teatrlar yoki kino
san’ati bunday vaziyatlar juda k о ‘p uchraydi. Ayniqsa teatrda turli rollarni ijro etib
yurgan aktyor kelajagini shu teatrda k о ‘rishi kerak. Buning uchun esa,
rag‘batlantirish, uning yaxshi ijrolarini e’tirof etish, reklama qilish kabi ishlarni
amalga oshirish lozim. Ana shunda u о ‘z kelajagini shu teatrda k о ‘radi va shunga
intilib harakat qiladi. Inson resurslarini strategik boshqarish. Inson resurslarini
boshqarishning faoliyat natijalariga bevosita q о ‘shilgan hissasi strategik
maqsadlarning amalga oshishi tashkilotning inson aktivlari, ya’ni personalga
bog‘liqligida namoyon b о ‘ladi. Raqobatbardoshlikni saqlab turishga b о ‘lgan
ehtiyoj inson resurslarini boshqarishdagi о ‘zgarishlarning quyidagi uch
y о ‘nalishini taqozo qiladi: inson kapitalini oshirish, global kadrlar strategiyasini
ishlab chiqish va axborot texnologiyalarni joriy etish. Inson kapitalini oshirish.
Inson kapitali- bu personalning bilim, tajriba, k о ‘nikma va qobiliyatlarining
iqtisodiy samaradorligidir. Inson kapitalini oshirish xodimlar malakasini oshirishga
36

qaratilgan strategiyalarini maqsadli tarzda q о ‘llash y о ‘li bilan amalga oshadi.
Bunda eng qobiliyatli mutaxassislarni tanlash, ularning bilim va k о ‘nikmalarini
о ‘stirish, individual va professional rivojlanish imkoniyatlarini taqdim etish,
mehnatga xaq t о ‘lash tizimida rag‘batlantirishni y о ‘lga q о ‘yish tushuniladi.
Globallashtirish. Bugungi kunda tashkilotlar k о ‘nikishi kerak b о ‘lgan yana bir
omil – global miqyosidagi raqobatdir. Inson resurslarini boshqarish nuqtai
nazaridan bu bir qator keskin muammolarni vujudga keltirmoqda. K о ‘pchilik
kompaniyalarga hali globallashtirishga javob bera oladigan samarali siyosat va
strukturan ishlab chiqish masalasi oldida turibdi. 200 dan ortiq menejerlardan
olingan s о ‘roqlash natijalari inson resurslarini boshqarishning asosiy vazifasi –
xalqaro faoliyat uchun lider va kadrlarni tayyorlash ekanligini aniqladi. Barcha
sohalardagi firmalar global liderlar, ya’ni nafaqat yetuk boshqaruv bilimlarga ega,
balki turli mamlakat va madaniyatlarda ishlashga qodir insonlarga b о ‘lgan
ehtiyojni tobora о ‘sib borayotganligini ta’kidlashmoqdalar. Axborot
texnologiyalari. Ushbu va boshqa muammolarni hal etishda axborot
texnologiyalari yordam bermoqda. Kadrlar axborot tizimi- bu kadrlar b о ‘yicha
qarorlar va rejalashtirish uchun kerak b о ‘lgan ma’lumotlar bilan ta’minlaydigan
integrallashtirilgan kompyuter tizimidir. Bu tizimning bazaviy funksiyasi – ish
xaqi va turli q о ‘shimcha imtiyozlarni xisoblashni avtomatlashtirishdir. Bunday
tizim vaqt va mablag‘ni tejaydi, menejerlarni mayda - chuyda vazifalardan ozod
qiladi, ularning kuchlarini strategik xarakterdagi masalalalarga qaratishga imkon
tug‘diradi. Samarali ishchi kuchini jalb etish. Samarali ishchi kuchini jalb etishdagi
birinchi qadam inson resurslarini rejalashtirishdir. Bunda inson resurslarini
boshqarish b о ‘yicha menejer va mutaxasislar tashkilotdagi mavjud b о ‘sh
о ‘rinlardan kelib chiqqan xolda yangi xodimlarga b о ‘lgan ehtiyojni xisoblab
chiqishadi. Inson resurslarini rejalashtirish, deganda, nafaqaga chiqish, lavozimini
k о ‘tarish, ishdan ketish kabi holatlar nazarda tutiladi. Ikkinchi qadam personalni
tanlash bilan bog‘liq marosimlarni о ‘tkazish va potensial nomzodlar bilan aloqa
о ‘rnatishdir. Unda ishga qabul qilish b о ‘yicha e’lonlar berish (internet orqali
b о ‘lishi) ham mumkin. Uchinchi qadam esa personal b о ‘yicha menejerning fikriga
37

binoan tashkilotga k о ‘proq samara olib keladigan nomzodlarni tanlash.
Nomzodlarni tanlash turli san’at tashkilotlarida turlicha tashkil etiladi. Ba’zan
maxsus y о ‘llanma bilan kelgan, endigina institutni tamomlagan, yosh yigit yoki
qizni birdaniga shu tashkilot q о ‘ygan talablarga javob bera olmay qolgan
holatlarda ulardan voz kechish emas, ulardagi imkoniyatlarni о ‘rganish, ularning
kelajakda holatlarini k о ‘ra olish rahbardan katta mahorat talab etadi. Va nihoyat,
yangi xodim ishga qabul qilinadi. Yangi xodimlarni jalb etish harakatlar asosida
mos kelishish moduli yotadi. Bunga muvofiq ish beruvchi va xodim о ‘zlarining
talablari, manfaatlari va qadriyatlarini bir biri bilan moslashtirishga xarakat qiladi.
Kompaniya (tashkilot, masalan, teatr)ning ehtiyojlari, (ya’ni, strategik maqsadlari
va manfaatlari, bozor о ‘zgarishlari, ishchi kuchi q о ‘nimsizligi, tashkiliy 52
madaniyat) - xodimning qobiliyatlari, ma’lumoti va bilimlari, kreativligi
(ijodkorligi), sodiqligi, tajribasi va boshqa xususiyatlari bilan mos kelishi kerak.
Undan tashqari kompaniya tomonidan rag‘batlantiruvchi omillar (ya’ni ish xaqi va
imtiyozlar, ahamiyatga ega b о ‘lgan ish, lavozimda k о ‘tarilish, о ‘rgatish va
о ‘qitish, ish taklif sifatida) xodimlarni ehtiyojlari (ya’ni, karyera darajasi, shaxsiy
qadriyatlar, karyeraga oid xarakatlar, tomonlar manfaatlari, oilaviy manfaatlar va
boshqalar) bilan bir-birlariga mos kelishi zarur. Ishlab chiqarishda uning
samarasini texnika va texnologiya, unumdorlik va rentabellik aniqlasada, san’atda
tashkilot faoliyati mohiyatinining har bir xodimining ijodiy qobiliyati, iste’dodi va
g‘oyalari tashkil qiladi. Shundan kelib chiqqan holda notijorat tashkilotlarda
personalni boshqarish ishlab chiqarish jarayoni boshqaruvidan ahamiyatliroqdir.
San’at muassasida personalni boshqarish san’at mahsulotining sifati va tarqatish
masshtabini aniqlaydi. Muassasa rahbari resurslardan oqilona foydalanish masalasi
yechimining eng optimal variantini qabul qilishi lozim. Mehnat resurslari
muassasaning eng muxim resursi b о ‘lib, uni ijodkor xodimlar tashkil qiladi. Ularni
boshqarishda motivatsiya aloxida ahamiyatga ega. Xodimlarni tanlash va ishga
qabul qilish jarayoni san’at muassasasida boshqa tashkilotlarga qaraganda
murakkabroq kechadi, chunki buning uchun ma’lum obyektiv о ‘lchovlar mavjud
emas. San’at muassasasida ishga qabul qilish tanlov asosida yoki mehnat bozorida
38

monitoring bilan shug‘ullanuvchi maxsus b о ‘limlar orqali amalga oshirilishi
mumkin. Ishga qabul qilingan xodimni muassasa foaliyati konsepsiyasiga va
mehnat usuliga k о ‘niktirish bu rahbaring keyingi vazifasidir. Opera teatri yoki
muzey kabi yirik kompleksli muassasa haqida gap borsa bu vazifa ancha murakkab
b о ‘lishi mumkin, chunki misol uchun shuxratparaslik kabi nozik masalalar
e’tiborga olinishi kerak. Har bir xodimning maksimal darajada о ‘z qobiliyatini
namoyon eta olish uchun sharoitlar yaratib berish va shu bilan birga mehnatga
motivlashtirishning eng yuqori pog‘onasiga erishish ham personal boshqaruvning
muxim vazifalaridan biridir. Ish vaqtida xodimlarni boshqarishni turli rahbarlar
turlicha amalga oshiradilar. Uni kengroq ma’noda olib qaraladigan b о ‘lsak, turli
mamlakatlarda ham buning о ‘ziga xosligini kuzatish mumkin. Masalan,
Yaponiyaning mehnat munosabatlari modeli xodimning oilasiga g‘amx о ‘rlik
qilishga qaratilgan va bu xodimning shaxsiy hayotga aralashish deb qabul
qilinmaydi. Lekin turli mamlakatlarda о ‘tkazilgan tadqiqotlar natijasi puldan
boshqa kuchliroq rag‘batlantiruvchi vositalar mavjudligini isbotladi. 1920 yil
AQShda mehnat sharoitlarini yaxshilash mehnat unimdorligiga qanday ta’sir
etishini aniqlashga qaratilgan “Xotorn taxlili” deb nom olgan tadqiqot о ‘tkazildi.
Taqqoslash uchun yirik zavodlardan ikkitasi olinib, birinchisida ish joyi
ergonometrik nuqtai nazardan benuqson qilinishiga mehnat sharoitlari asta –
sekinlik bilan о ‘zgartirildi. Har safar ish joyiga о ‘zgartirishlar kiritilganda ish
unumdorligi ham о ‘sa boshladi. Mehnat sharoitini takomillashtirish muddati
tugaganda, tadqiqotchilar hamma kiritilgan о ‘zgartirishlarni asta sekin yana о ‘z
holiga qaytara boshladilar. Lekin ish unumdorligi о ‘sib borar edi. Va bundan
tadqiqotchilar quyidagi xulosaga keldilar: tashkilot ma’naviy muxitini yaxshilash
va mehnat unumdorligini oshirishdagi eng muxim omil bu tashkilot rahbariyatini
о ‘z xodimlari t о ‘g‘risida g‘amxurlik qilishidir. Boshqacha qilib aytganda, menejer
о ‘z b о ‘ysinuvchilariga ahamiyatliroq b о ‘lishi kerak. Misol uchun dunyoning yirik
badiiy muzeylaridan biriga yangi tayinlangan direktor о ‘zining xodimlarida esda
qoladigan yaxshi taasurot qoldirdi. Muhim k о ‘rgazma ochilishidan oldin u muzey
xodimlarining va ularning oilalariga bazm kechasini uyushtirdi. 1980 yilda
39

universitetlardan biri tomonidan о ‘tkazilgan tadqiqotlarda inson nimani eng qadrli
deb xisoblashi b о ‘yicha menejerlar va buysinuvchilarning fikrlari taqqoslandi.
Menejerlar tuzgan r о ‘yxatda birinchi о ‘rinda “pul” turar edi. Xodimlar tomonidan
berilgan ruyxatda esa birinchida “mehnatga yarasha baxolash”, keyingi о ‘rinlarda
esa “tashkilot faoliyatida qatnashish”, “muammolarni hal qilishda yondashish”,
“kafolatlangan mehnat” va nihoyat beshinchi о ‘rinda “pul” turar edi. Personalni
boshqarishda muvofiq mexnatni rag‘batlantirish tizimini yaratish muxim
vazifalardan biridir. Bu tizimda nafaqat mexnatga xaq t о ‘lash k о ‘riladi, balki
rag‘batlantirishni boshqa shakllari, ya’ni mexnat ta’tilidan boshlab to mukofotlash
va professional tarzda malaka va mahoratni oshirish imkoniyatlarigachadir.
Personalni boshqarishning vazifasi nafaqat tashkilotni yuqori malakali xodimlar
bilan ta’minlash, balki jamoaning muvaffaqiyatli mexnatiga ularda qiziqish
uyg‘otish, ijodiy tashabusskorlikni rag‘batlantirishdir. YA’ni boshqaruvchidan
tashkilotda sog‘lom motivatsion siyosatni tashkil eta olish talab qilinadi. Sog‘lom
motivatsion siyosat asosida esa ma’naviy ichki muxitni yaratuvchi xodimlar
о ‘rtasidagi xamkorlik yotadi. Bu xamkorlikda rag‘batlarni topish esa menejerning
majburiy vazifasidir. Tashkiliy ruxni yaratish va q о ‘lash uchun menejer xar bir
xodim shaxs sifatida qanchalik qadrlanishini va ularning umumiy maqsad sari
bajarayotgan mehnati qanchalik muhimligini k о ‘rsata bilish kerak. San’at
sohasidagi menejent mutaxassisi Djilian Xenberi Pul21 bu xaqda menejerlarga
quyidagi y о ‘l-y о ‘riqlarni beradi: “Tashkilotda kerakli ma’naviy muhit yaratish
uchun bir qator y о ‘llar mavjud. Mening fikrimcha, xodimlarni xonasiga chaqirib
olish eng nomaqul y о ‘llardan biri. Men esa menejerga boshqarayotgan muassasasi
b о ‘ylab aylanib chiqishini tavsiya etaman. Kabinetingizdan chiqing va sizning
xodimlaringiz “nima bilan nafas olayotganini” his qilishga xarakat qiling. Agarda
siz kirib kelishingiz bilan xodimlarinigiz gaplashishini t о ‘xtatsa, bunda nima uchun
bunday b о ‘lishini aniqlashingiz kerakdir. Kimdir tushkin kayfiyatda b о ‘lsa-chi, bir
daqiqaga uning yoniga о ‘tiring. Agarda yerda qog‘oz yotgan b о ‘lsa boshqalarga
о ‘rnak b о ‘lib uni k о ‘taring.”
40

XULOSA
Mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq teatr san’atini rivojlantirish,
teatrlarimiz moddiy-texnik bazasini yanada yaxshilash, xalqni teatr san’atiga
yaqinlashtirish masalalari – davlatimizning diqqat e’tiborida b о ‘lganligi haqida
yuqorida aytib о ‘tgan edik. Darhaqiqat, davlatimiz tomonidan ishalb chiqilayotgan
va taqdim etilayotgan bu xujjatlar barcha san’at sohasi bilan shug‘ullanuvchilar
oldidagi muhim vazifalarni q о ‘ymoqda. Bu maqsadlarga erishishda, О ‘zbekiston
san’atini yuqori pog‘onalarga olib chiqishda san’at sohasi xodimlari zimmasiga,
ayniqsa uning boshqaruv zvenolari zimmasiga juda katta ma’suliyat bag‘ishlaydi.
San’at sohasini, ayniqsa teatr san’atini rivojlantirish b о ‘yicha о ‘ndan ortiq qonun,
farmonlarning ishlab chiqilishi barcha san’at sohasi rahbarlari oldiga ularning о ‘z
bilimlarini oshirish, madaniy saviyasi, dunyoqarashlarini kengaytirishga,
yangiliklar sari intilishga, zamonaviy ahborot vositalari, xorij tajribalaridan
xabardor b о ‘lishiga, q о ‘l ostidagi xodimlarini boshqarishda prinsipiallik, namuna,
ahloqiy va boshqa jihatlari ustida tinmay izlanishlar olib borishni taqozo etadi.
Muhtaram Prezidentimizning “Ayni paytda teatr san’atimizda ham bugungi
hayotimizni, zamonamiz qahramonlari qiyofasini har tomonlama chuqur ochib
beradigan, tomoshabinni о ‘ziga tortadigan, ham dramaturgiya, ham rejissura nuqtai
nazaridan badiiy yuksak asarlar, afsuski, kam ekanini tan olishimiz lozim.
Aksincha, real haqiqatdan yiroq, odamga katta ma’naviy oziq bermaydigan asarlar
bilan teatrlar kassasini t о ‘ldirish holatlari k о ‘proq k о ‘zga tashlanmoqda. Albatta,
hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti talablarini ham inobatga olish kerak. Lekin
yuksak badiiyat va haqqoniylik, ezgu maqsadlarga xizmat qilish ruhi bilan
sug‘orilgan asarlar yaratish - barcha san’at turlari kabi bu soha uchun ham asosiy
mezon b о ‘lishi tabiiy. Xulosa qilib aytganda, teatrlarimiz faoliyatini boshqarishda
davr talablariga mos hatti-xarakatlarni amalga oshirish, zamon bilan hamnafas
b о ‘lish, xalqning ma’naviy ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ish yuritish -bu
faoliyatning taraqqiyotiga katta ta’sir k о ‘rsatadi. Bu esa xalqimizning didiga mos
asarlar yaratish, ularni ma’naviy oziqlantirish, estetik didini oshirish, b о ‘sh
vaqtlarini mazmunli о ‘tkazish va boshqa ezu ishlarida namoyon b о ‘lmog‘i lozim.
41

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. T о ‘plam. “Istiqlol va milliy teatr”. T о ‘plovchilar: N.Sayfullayev,
E. О ‘rinov.2002y.
2. B.Sayfullayev, J.Mamatqosimov. “Aktyorlik mahorati”. T.: “Fan va
texnologiya”. 2012.
3. B.Sayfullayev. “Tomosha san’ati tarixi va nazariyasi”.T., 2014.
4. B.Sayfullayev, V.Rustamov. “Prodyuserlik mahorati asoslari”. T., 2015.
5. K.S.Stanislavskiy. “Aktyorning о ‘z ustida ishlashi”. T.X о ‘jayev tarjimasi.
S.Muhamedov muharrirligida. T. Yangi asr avlodi. 2010.
6. M.Muhamedov. “Rejissura asoslari”. T.: О ‘DSI bosmaxonasi. 2008.
7. J.Mahmudov, X.Mahmudova. “Rejissura asoslari”. T.: О ‘DSI bosmaxonasi.
2008.
8. V.Q.Rustamov. “Zamonaviy bayramlar rejissurasi muammolari”. T.: 2013.
9. N.Sayfullayev. V.Rustamov. Xalq teatri rejissurasi. T., 2008. TDMI
bosmaxonasi.
10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y
11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y
12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y
13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y
14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000
15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y
16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.
ELEKTRON RESURSLAR
1 http://senat.uz/
2. http://www.budgetrf.ru/
3. http://www.press-service.uz
4. http://www.gov.uz/
5. http://ziyonet.uz
6 . www.referat.arxiv.uz
42

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish