Tehron konferensiyasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	643.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Tehron konferensiyasi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish……………………………...………………………………….………......2
I bob. Tehron konferensiyasini tashkillashtirish va uning borishi……….…..4
II bob Tehron konferensiyasida qabul qilingan qarorlar................................17
Xulosa………………………………………...………….………………….........29
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati…………………….……….......31ʻ
Ilovalar………………………………………..…………………………………..32
1

Kirish
Urushning birinchi davridan farqli o laroq, Qizil Armiya nemisʻ
bosqinchilarining zarbalari ostida qo mondonlik nazorati va boshqa ko plab
ʻ ʻ
sabablarga ko ra chekindi, urushning ikkinchi davrida (1942-yil noyabr – 1943-yil
ʻ
dekabr) asosan rivojlangan. Kursk bulg asidagi mudofaa qarshi hujumga aylandi
ʻ
va ajoyib g alaba bilan yakunlandi. Nemislarga Stalingrad, Voronej va Leningrad
ʻ
kabi muhim mudofaa punktlari berilmagan. 1944-yil boshiga kelib, Germaniya
qo mondonligi strategik mudofaaga o tish to g risida yakuniy qaror qabul qilishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
majbur bo ldi, chunki Germaniya mudofaa tomoniga aylandi. Janubda u
ʻ
Dneprning burilishida frontni barqarorlashtirishga va Ukrainaning o ng qirg og ini
ʻ ʻ ʻ
ushlab turishga harakat qildi, ammo Sovet qo shinlari bu rejalarni barbod qildilar
ʻ
va ularni chekinishni davom ettirishga majbur qildilar. Sovet-Germaniya fronti,
urushning birinchi davridagidek, Ikkinchi Jahon urushining eng muhim va hal
qiluvchi fronti bo lib qoldi. Undagi og ir mag lubiyatlar Germaniyaning orqa
ʻ ʻ ʻ
qismini zaiflashtirdi, u asta-sekin inson zaxiralarining etishmasligini his qila
boshladi, sanoat katta keskinlik bilan ishlay boshladi. Mamlakat ichida fashizmga
qarshi kuchlarning faoliyati kuchaydi. Bosqinchi tezda quvg inga uchraganida,
ʻ
burilish nuqtasi bo ldi. Katta hujum operatsiyalarini o tkazgan Sovet Ittifoqi 1943-
ʻ ʻ
yilning yozi va kuzida yangi jiddiy g alabalarga erishdi.
ʻ 1
Bu g alabalar ʻ
Germaniyani yaqinlashib kelayotgan falokat oldiga olib keldi. Gitlerga qarshi
koalitsiya a'zolari dunyoning kelajakdagi urushdan keyingi tuzilishi haqidagi
savolga duch kelishdi. Ikkinchi jahon urushi butun dunyo hayotida chuqur iz
qoldirdi, uni bugungi kungacha kuzatish mumkin. Uning oqibatlari geosiyosiy
vaziyatni keskin o zgartirdi, buning natijasida 1930-yillar dunyosi 1950-yillardagi
ʻ
dunyodan keskin farq qildi. Va bu global o zgarishlar fonida Ikkinchi jahon urushi
ʻ
paytida uning shu tarzda yakunlanishida bevosita muhim rol o ynagan hodisalarni
ʻ
bilish, o rganish va tushunish kerak. Ushbu ishning maqsadi va vazifalari ushbu
ʻ
urushning ikkita muhim hodisasini - Tehron konferentsiyasini va undan kelib
chiqadigan ikkinchi frontning ochilishini ko rib chiqishdir. Gitlerga qarshi
ʻ
1
https://qomus.info/oz/encyclopedia/t/tehron-konferentsiyasi/
2

koalitsiyaning uchta eng qudratli kuchlari - SSSR, AQSh va Angliyaning yagona
mushtga birlashishi bilan bog liq bo lgan bu voqealar fashistlar Germaniyasiningʻ ʻ
dunyo hukmronligi rejalari barbod bo lishi uchun asos bo ldi. Binobarin, ular
ʻ ʻ
butun dunyo rasmiga bevosita ta'sir ko rsatdilar. Ushbu mavzu bugungi kunda ham
ʻ
o z dolzarbligini yo qotmaydi, chunki vaqti-vaqti bilan qaysi davlat hukmronlik
ʻ ʻ
qilganligi haqida savollar tug iladi, ba'zida siz SSSR va boshqalarning urushdagi
ʻ
juda ahamiyatsiz roli haqida eshitishingiz mumkin. Fashizm kabi hodisaga qarshi
kurashni tushunish doirasida, u bilan urush haqida aniq tasavvurga ega bo lishingiz
ʻ
kerak.
Mavzuning dolzarbligi: Tehron konferensiyasi jahon davlatchiligi tarixida chuqur
iz qoldirgan voqealikdir. Bu uchrashuv katta hududlarni egallagan davlat rahbarlari
uchrashuvi edi. Tehron konferensiyasi jahon davlatchiligi va tarixida katta o`rin
tutganiga hech qanday shak-shubha yo`q. Biroq bu davr haqida yangi ma’lumotlar
deyarli yo`q hisobi. Bugungi kunda ham bu tarixiy davlatga hali ham jiddiy etibor
berilayapti. Natijada esa bu haqida ma’lumotlar o`ta darajada kam deya olmaymiz.
Biroq bu mavzu bugungi kunda ilmiy tadqiq qilish kerak bo`lgan mavzulardan
biridir. Bu mavzu yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli
ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish mumkin.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi va vazifasi : Ushbu kurs ishining maqsadi
Tehron konferensiyasi ning ahon tarixidagi o`rnini yanada kengroq ochib berish. Bu
konferensiya haqida ma’lumotlar juda kam. shu tufayli bu davr va shaxslarga doir
ma’lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib
mohiyatini yanada oydinlashtirish. Bu kurs ishining vazifasi mavzuga oid mavjud
ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish. Shuningdek o`sha
davrning umumiy o`brazini keng doirada haqiqiy tarixiy manbaalar bilan asoslab
ochib berish.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi : Tehron konferensiyasi bugungi kungacha
olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi
vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib
3

borilayapti. O`tgan asrlarda ham bu davrga doir hech qanday ilmiy izlanishlar olib
borilmagan. Olib borilgan bo`lsa ham ko`zga ko`rinadigan darajasda emas yoki
oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa boshlanmasdanoq tugatilgan.
Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa
voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor berilayapti. Natijada esa Tehron
konferensiyasi haqida ma’lumotlar bazasi oshdi. Xsusan A. Hamzavining «Iran and
the Tehran Conference,» , McNeill Robertning “ America, Britain, & Russia: their
cooperation and conflict” va Mastny, Vojtechning «Soviet War Aims at the
Moscow and Tehran Conferences of 1943» asarlari orqali bu mavzuni chu qu rroq
anglash mumkin. Shuningdek, Yevropaning bir qator nashrlari va boshqa bir qator
tarixiy arxivlarida hamda Britaniya va yevropa va rus ensiklopedik asarlari orqali
ham bu mavzu yaxshi o`rganilgan.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi XX asr
ikkinchi choragi— XX asr ikkinchi yarmida Tehron konferensiyasining
rivojlanishi va uning ijtimoiy –iqtisodiy va siyosiy ahamiyati va uning jahon
siyosiy hayotidagi r`olini o`rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro`yxat i va ilovadan tashqari 30 varaqdan iborat.
4

I bob. Tehron konferensiyasini tashkillashtirish va uning borishi
Gitlerga qarshi koalitsiya - Ikkinchi jahon urushi davrida Germaniya, Italiya,
Yaponiya va ularning yo ldoshlariga qarshi kurashgan davlatlar va xalqlarningʻ
harbiy-siyosiy ittifoqi. Gitlerga qarshi koalitsiyaning paydo bo lishi urushning
ʻ
birinchi yillarida Yevropa va Osiyoning ko plab davlatlarini qullikka aylantirgan
ʻ
va tajovuzkorlarga qarshi adolatli kurashda erkinliksevar davlatlar va xalqlarning
sa y-harakatlarini birlashtirishning obyektiv zarurati bilan bog liq edi. butun
ʼ ʻ
insoniyatning erkinligi va progressiv rivojlanishi. Gitlerga qarshi koalitsiyaning
asosiy yadrosi uchta buyuk davlat - SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya edi. Uning
alohida ishtirokchilarining dushmanni mag lub etishga qo shgan hissasi juda
ʻ ʻ
boshqacha edi. Koalitsiyaning hal qiluvchi kuchi Sovet Ittifoqi bo lib, g alabaga
ʻ ʻ
erishishda katta rol o ynadi. Bunda AQSH va Buyuk Britaniyaning hissasi ham
ʻ
katta rol o ynadi. Kuchlar va ularning ittifoqchilarini mag lub etishda yana ikkita
ʻ ʻ
buyuk davlat - Frantsiya va Xitoy ham ishtirok etdi. U yoki bu miqyosda ba'zi
boshqa mamlakatlarning harbiy tuzilmalari - Polsha, Chexoslovakiya, ayniqsa
Yugoslaviya, shuningdek, Avstraliya, Belgiya, Hindiston, Kanada, Yangi
Zelandiya, Filippin, Efiopiya va boshqalar harbiy harakatlarda qatnashdilar. Sovet
Armiyasining harbiy qismlari, Polsha qo shinlarining 1 va 2-armiyasi,
ʻ
Chexoslovakiya armiyasi korpusi, frantsuz Normandiya Neman havo polki,
keyinroq 1 va 4 Ruminiya armiyalari tarkibida 1-Bolgariya armiyasi dushman
bilan jang qildi. Gitlerga qarshi koalitsiyaning alohida davlatlari (masalan,
Meksika) uning asosiy ishtirokchilariga asosan harbiy xom ashyo yetkazib
berishda yordam berdi. 2
Gitlerga qarshi koalitsiyaning tuzilishi bir martalik ish
emas edi, u bosqinchilarga qarshi qurolli kurash jarayonida bosqichma-bosqich
amalga oshirildi. Fashistlar Germaniyasining Yevropa operatsiyalari teatridagi
muvaffaqiyatlari asosan Gitlerga qarshi kuchlarning bo linishi bilan bog liq edi.
ʻ ʻ
Hukmron doiralarning milliy egoizmi, an'anaviy qarama-qarshiliklari Gitler
diktaturasi tahdididan xalos bo lish yo lida birlik zarurligini tan olishdan oldin
ʻ ʻ
chekinishi kerak edi. Buni Britaniya va AQSh hukumatlaridagi eng aqlli
2
История древняя. Ю.С. Главный редактор Крушкол. 2-й год Т., 1975.
5

siyosatchilar tushunishgan. SSSRning urushga kirishi Ikkinchi jahon urushi
jarayonida burilish nuqtasi bo ldi va fashistlar Germaniyasiga qarshi kurashganʻ
xalqlar uchun unga chinakam ozodlik xarakteri berdi. Shu tariqa Sovet Ittifoqi
Yevropa xalqlarining nemis bosqinchilariga qarshi kurashini osonlashtirdi. Sovet
Ittifoqining Vatan urushi bosib olingan Yevropa xalqlarini, birinchi navbatda,
slavyan xalqlarini fashistik bosqinchilarga qarshi kurashga ruhlantirdi. Bu
xalqlarga yordam berish maqsadida 1941-yil 18-iyulda Sovet hukumati
Chexoslovakiya hukumati va 30-iyunda Polsha hukumati bilan Germaniyaga
qarshi birgalikda kurash olib borish va Chexoslovakiya va Polsha bo linmalarini
ʻ
yaratish to g risida bitim tuzdi. Buning uchun SSSR 22-iyulda SSSR va
ʻ ʻ
Yugoslaviya o rtasida Germaniyaga qarshi urushda o zaro yordam ko rsatish
ʻ ʻ ʻ
to g risida shartnoma imzolandi. Germaniyaning SSSRga hujumi haqida ma’lum
ʻ ʻ
bo lishi bilanoq, U. Cherchill radio orqali so zga chiqib, Buyuk Britaniya
ʻ ʻ
hukumati “Rossiya odamlariga hamma yordam beradi” va xalqlarining Sovet
Ittifoqini qo llab-quvvatlashini izhor qildi. O z nutqi arafasida u do stlariga
ʻ ʻ ʻ
tushuntirdi: «Agar Gitler do zaxga bostirib kirsa, men hech bo lmaganda Jamoatlar
ʻ ʻ
palatasida Shayton haqida ijobiy gapirgan bo lardim». AQSh hukumatining 1941-
ʻ
yil 23-iyundagi bayonotida. «Gitlerizmga qarshi har qanday kurash, uning kelib
chiqishidan qat'i nazar, hozirgi nemis rahbarlarining oqibatini tezlashtiradi... Gitler
armiyalari bugungi kunda Amerika qit'asi uchun asosiy xavf hisoblanadi»
deyilgan. Sovet hukumati 1941-yil 3-iyul “Ushbu buyuk urushda biz Yevropa va
Amerika xalqlari timsolida haqiqiy ittifoqchilarga ega bo lamiz... Vatanimiz
ʻ
ozodligi uchun urushimiz Yevropa va Amerika xalqlarining mustaqillik uchun
kurashi bilan qo shilib ketadi, deb ishonch bildirdi. demokratik erkinliklar uchun.
ʻ
Bu xalqlarning birlashgan jabhasi bo ladi ... « London va Vashingtondan kelgan
ʻ
signallar Moskvada to g ri baholandi. Stalinning U.Cherchillga nisbatan
ʻ ʻ
inglizlarga xos bo lgan xurofotlari va xurofotlari yo l chetiga o tishga majbur
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. Gitlerga qarshi koalitsiyani qonuniy ro yxatdan o tkazishning boshlanishi
ʻ ʻ ʻ
1941-yildagi Sovet-Britaniya kelishuvi bilan qo yilgan. (12-iyul, Moskva), unda
ʻ
tomonlar «bir-biriga har qanday yordam va qo llab-quvvatlash», shuningdek,
ʻ
6

Germaniya bilan muzokaralar olib bormaslik va o zaro kelishuvsiz sulh yokiʻ
tinchlik shartnomasi tuzmaslikka va'da berishdi. Qizil Armiya qonli janglar va
chekinish natijasida texnika, qurol-yarog ', oziq-ovqat zaxiralarini yo qotgan va
ʻ
ularni qisqa vaqt ichida to ldirishning iloji bo lmagan sharoitda SSSRga harbiy
ʻ ʻ
ta'minot masalasi jiddiy ravishda paydo bo ldi. Cherchill «Rossiyaning qarshilikni
ʻ
davom ettirish qarorini har tomonlama qo llab-quvvatlash» muhim deb hisoblardi
ʻ
va AQShda SSSRga yordam berish tarafdorlari «Sovet Ittifoqi bizning o rnimizda
ʻ
va biz uchun kurashmoqda» degan haqiqatdan kelib chiqdi». AQSH Prezidentining
shaxsiy vakili G.Xopkinsning Sovet Ittifoqiga tashrifi chog ida SSSR va AQSH
ʻ
o rtasida savdo bitimini bir yilga uzaytirish to g risida kelishuvga erishildi; xuddi
ʻ ʻ ʻ
shu kuni va.haqida. Davlat. AQSH kotibi S.Uolles Sovet elchixonasiga AQSH
hukumati «Sovet Ittifoqini qurolli tajovuzga qarshi kurashda mustahkamlash uchun
barcha mumkin bo lgan iqtisodiy yordam ko rsatishga qaror qilgani» haqida
ʻ ʻ
ma lum qildi.
ʼ Savdo, kredit va kliring to g risidagi sovet-ingliz bitimlariga ʻ ʻ
muvofiq (1941-yil 16-avgust, Moskva) SSSR besh yil muddatga 10 million funt
sterling miqdorida kredit oldi. 1941-yil avgustda Oltita ingliz va bitta sovet
kemasidan iborat birinchi karvoni Buyuk Britaniyadan harbiy yuklarni olib kelgan
Arxangelskka yetib keldi. Moskvada bo lib o tgan yig ilishda Stalin Lend-Lizing
ʻ ʻ ʻ
bilan shug ullanadigan Buyuk Britaniya va Qo shma Shtatlar vakillariga (qurol,
ʻ ʻ
o q-dorilar, strategik xom ashyo, oziq-ovqat mahsulotlarini ittifoqchilarga
ʻ
o tkazish tizimi deb ataladigan tizim) haqida gapirdi. Gitler koalitsiyasi Qo shma
ʻ ʻ
Shtatlardan qarz yoki ijaraga olingan), birinchi navbatda Sovet Ittifoqiga tanklar,
tankga qarshi qurollar, o rta bombardimonchilar, qiruvchi samolyotlar va boshqa
ʻ
harbiy texnika kerak edi. 3
Avvaliga SSSRdan yetkazib berish uchun to lov oltin
ʻ
bilan amalga oshirilgan bo lsa, keyin Qo shma Shtatlar ularni moliyalashtirish
ʻ ʻ
uchun mamlakatimizga 1 milliard dollar foizsiz kredit ajratdi. 1941-yilda London
konferentsiyasida. SSSR Gitlerga qarshi koalitsiya oldidagi maqsad va vazifalarni
belgilab oldi, shuningdek, Buyuk Britaniya va Qo shma Shtatlarning Ikkinchi
ʻ
Jahon urushi va keyingi urushdagi maqsadlarini umumiy shaklda ifodalagan
3
Великая Отечественная война Советского Союза в 1941-1945 гг. М.: Воениздат, 1984. - 560 с.
7

Atlantika Xartiyasining asosiy tamoyillari bilan kelishib oldi. - dunyodagi urush
tartibi. Sovet hukumati deklaratsiyasi va Atlantika Xartiyasi Gitlerga qarshi
koalitsiyani tuzishda muhim hujjatlar edi. 1942-yil 1-yanvarda imzolangan
Gitlerga qarshi harbiy-siyosiy hamkorlikni rivojlantirishda muhim rol o ynadi.ʻ
tajovuzkorlar bilan urushayotgan 26 ta davlatning deklaratsiyasi (Vashington
deklaratsiyasi). Unda imzolagan har bir hukumatning barcha harbiy va iqtisodiy
resurslarini deklaratsiyaning ushbu ishtirokchisi urushda bo lgan fashistik-
ʻ
militaristik blok a'zolariga qarshi ishlatish majburiyati bor edi. Har bir hukumat
deklaratsiyaning boshqa ishtirokchilari bilan hamkorlik qilish va dushman bilan
alohida sulh yoki sulh tuzmaslik majburiyatini oldi. Koalitsiyani yaratish
jarayoni 1942-yil may-iyun oylarida imzolanishi bilan yakunlandi. fashistlar
Germaniyasi va uning Yevropadagi ittifoqchilariga qarshi urushda ittifoq tuzish va
urushdan keyin hamkorlik va o zaro yordam to g risidagi ikki tomonlama
ʻ ʻ ʻ
shartnomalar.Nima uchun kapitalistik davlatlar nafaqat SSSR bilan yaqinlashishga
bordilar, balki butun urush davomida Gitlerga qarshi koalitsiya tarkibida harakat
qildilar? Bu, birinchi navbatda, Ikkinchi Jahon urushi davrida Qo shma Shtatlar,
ʻ
Buyuk Britaniya va boshqa G arb davlatlarining o zlari bunday ittifoqchidan
ʻ ʻ
manfaatdor bo lganligi sababli sodir bo ldi. Qrim konferensiyasi arafasida Ruzvelt
ʻ ʻ
uchun tayyorlangan hujjatda shunday deyilgan edi: “Germaniyani mag lub etish
ʻ
uchun Sovet Ittifoqining yordamiga ega bo lishimiz kerak. Yevropadagi urush
ʻ
tugaganidan keyin Yaponiya bilan urush qilish uchun Sovet Ittifoqiga juda
muhtojmiz.» Va Britaniya bosh vaziri, SSSRga nisbatan sinfiy nafratga qaramay,
ochiqchasiga «Rossiyaga yordam berish» kerakligini aytishga majbur bo ldi,
ʻ
chunki «boshqa hech qanday sarmoya yuqori harbiy dividend keltira olmaydi». Bu
holatlar, shuningdek, burjua hukumatlarining SSSR bilan hamkorlik qilishga
tayyorligi ko p jihatdan Gitlerga qarshi koalitsiya doirasidagi o zaro
ʻ ʻ
munosabatlarning xarakterini belgilab berdi. Gitlerga qarshi koalitsiyaning asosiy
ishtirokchilarining siyosiy va harbiy faoliyatini muvofiqlashtirish diplomatik
kanallar orqali, davlat rahbarlarining to g ridan-to g ri yozishmalari, uch davlat
ʻ ʻ ʻ ʻ
yetakchilarining ikki va uch tomonlama uchrashuvlari orqali amalga oshirildi.
8

Urush yillarida hukumat rahbarlari ishtirokida uchta konferentsiya
o tkazildi: 1943-yilda Tehron, 1945-yilda Qrim (Yalta) va Berlin (Potsdam).ʻ
Dastlabki ikkitasida SSSR, AQSh va Angliyani I. Stalin, F. Ruzvelt va V.
Cherchill, Berlinda I.V. Stalin, G. Truman va V. Cherchill. Germaniyaning
Ikkinchi Jahon urushidagi Yevropa teatridagi muvaffaqiyatlari asosan Yevropa
davlatlari, birinchi navbatda Buyuk Britaniya va Frantsiya hukumatlarining
nomuvofiq harakatlarining natijasi edi. Germaniya SSSRga hujum qilganda,
umumiy dushmanga qarshi kurashda tor tushunilgan milliy manfaatlar va
mafkuraviy tafovutlar fonga o tishi kerakligi ma’lum bo ldi. Allaqachon 1941-yil
ʻ ʻ
22-iyunda o zining antisovet pozitsiyasi bilan tanilgan Buyuk Britaniya Bosh
ʻ
vaziri V.Cherchill radio orqali so zga chiqib, Buyuk Britaniya xalqi va
ʻ
hukumatining Sovet Ittifoqini qo llab-quvvatlashini bildirdi. Ikki kundan keyin
ʻ
AQSH prezidenti F. Ruzvelt matbuot anjumanida SSSRga kurashda yordam
berishga tayyor ekanligini aytdi. 4
Cherchillning nutqi 1941-yil 12-iyulda xulosa
qilishga imkon berdi. Germaniyaga qarshi urushda birgalikdagi harakatlar
to g risida Sovet-Britaniya kelishuvi. Ushbu shartnoma, asosan, deklarativ bo lib,
ʻ ʻ ʻ
Gitlerga qarshi koalitsiya faoliyatining asosiy tamoyillarini shakllantirdi:
Germaniyaga qarshi urushda o zaro yordam va qo llab-quvvatlash va
ʻ ʻ
ittifoqchilarning o zaro roziligisiz dushman bilan muzokaralar olib borish yoki
ʻ
sulh tuzishdan bosh tortish. 1941-yil avgustda Cherchill va Ruzvelt Nyufaundlend
orolida uchrashib, Gitlerga qarshi koalitsiya tuzishga chaqiruvchi Atlantika
Xartiyasini imzoladilar. Sentyabr oyida Londonda SSSR, Buyuk Britaniya,
Belgiya, Chexoslovakiya, Gretsiya, Polsha, Niderlandiya, Norvegiya, Yugoslaviya,
Lyuksemburg va erkin frantsuz harakati vakillari ishtirokidagi xalqaro
konferentsiyada ushbu hujjat ma’qullandi va unga aylandi. SSSR, AQSH va Buyuk
Britaniyaning tajovuzkorga qarshi kurashish maqsadidagi birinchi qo shma
ʻ
bayonoti. Deyarli bir vaqtning o zida Moskvada Sovet Ittifoqiga qurol va harbiy
ʻ
texnika etkazib berish bo yicha muzokaralar boshlandi. 1941-yil dekabrda
ʻ
Yaponiyaning Pearl-Harbordagi harbiy-dengiz bazasiga hujumidan so ng,
ʻ
4
Тегеран. Ялта. Потсдам. Комплект документов. 3-е издание. Москва: Изд-во международных отношений.
1970. - 415 с.
9

Qo shma Shtatlar Yaponiyaga urush e’lon qildi, bunga javoban Germaniya vaʻ
Italiya ularga qarshi urush e’lon qildi. 1942-yil 1-aprelda Vashingtonda Birlashgan
Millatlar Tashkiloti deb nomlangan 26 davlat, jumladan Sovet Ittifoqi tomonidan
deklaratsiya imzolandi. 1945-yil avgust oyida u Yaponiya bilan urushga kirganida,
koalitsiya allaqachon 56 shtatni o z ichiga olgan.
ʻ 5
1943-yilning kuzigacha iqtisodiy hamkorlik ittifoqchilarning asosiy
faoliyati edi. Uch yo nalishda (Eron orqali, Tinch okeani va Shimoliy dengiz yo li
ʻ ʻ
bo ylab) Lend-lizing yetkazib berish amalga oshirildi (bu Amerika Qo shma
ʻ ʻ
Shtatlari tomonidan qurol-yarog , o q-dorilar, strategik xom ashyo va boshqa
ʻ ʻ
mahsulotlarni uzatish tizimiga berilgan. koalitsiya ittifoqchilariga qarz yoki lizing
asosida oziq-ovqat). Dastlab yetkazib berishlar oltin bilan to langan bo lsa, keyin
ʻ ʻ
AQSh mamlakatimizga 1 milliard dollar miqdorida foizsiz kredit ajratdi. 1942-
yildan boshlab SSSR 11,2 milliard dollar miqdorida yordam oldi (427 ming yuk
mashinasi, 13,5 ming tank, 22 mingdan ortiq samolyot, 4,5 million tonna oziq-
ovqat va boshqalar). Ushbu etkazib berishlar SSSRdagi ishlab chiqarishning
umumiy hajmidan 20 baravar kam edi, ammo unchalik muhim emas edi, chunki
urush boshida Sovet Ittifoqida asosan eskirgan harbiy texnika mavjud edi. SSSR va
ittifoqchilarning harbiy harakatlari bu vaqtda unchalik bog liq emas edi. Siyosiy va
ʻ
harbiy-strategik qarorlar Cherchill va Ruzvelt tomonidan qabul qilingan, Stalin
ular haqida faqat ma’lumotga ega edi xolos. AQSh va Buyuk Britaniyaning harbiy
operatsiyalari Shimoliy Afrikada va Tinch okeani amaliyot teatrida amalga
oshirildi. SSSRning Yevropada ikkinchi jabha ochish haqidagi iltimoslari e’tiborga
olinmadi. Sovet Ittifoqining koalitsiyadagi roli Stalingrad va Kursk janglaridan
so ng tubdan o zgardi, bu Ikkinchi Jahon urushi jarayonida burilish nuqtasiga olib
ʻ ʻ
keldi. Yuqorida aytib o tilganidek, bu vaqtga kelib SSSR iqtisodiyotini qayta
ʻ
qurish tugallandi, bu bizning mamlakatimizga faqat o z kuchlari va resurslariga
ʻ
tayanish imkonini berdi. Bunday sharoitda, 1943-yil aprel oyida nemis
propagandasi tomonidan oshkor qilingan Smolensk yaqinidagi Katin o rmonida
ʻ
polshalik harbiy asirlarning qatl etilganiga qaramay, uch buyuk davlatning
5
https://en.wikipedia.org/wiki/Tehran_Conference
10

hamkorligi yangi bosqichga kiradi. Qo shma Shtatlar va Buyuk Britaniya Katinʻ
voqealarining sovet versiyasidan mamnun edi, unga ko ra nemislar polyaklarning
ʻ
qatl etilishida aybdor edi. O zaro yaqinlashuv natijasi bir qator konferentsiyalar
ʻ
bo ldi: Moskvada uchta tashqi ishlar vazirlari (1943-yil 19-30 oktyabr) va uchta
ʻ
yuqori darajadagi konferentsiya («Katta uchlik») - Tehron (1943-yil 28 noyabr - 1
dekabr), Yalta (Qrim) (1945 yil 4-11 fevral) va Potsdam (1945-yil 17 iyul - 2
avgust).
Ikkinchi jahon urushidagi uchta ittifoqchi davlat - SSSR, AQSH va Buyuk
Britaniya hukumat rahbarlarining konferensiyasi edi. (SSSR Xalq Komissarlari
Kengashi raisi Stalin, AQSH Prezidenti F. D. Ruzvelt va Buyuk Britaniya Bosh
vaziri V. Cherchill diplomatik maslahatchilar va harbiy shtablar vakillari
ishtirokida) konferentsiya harbiy masalalar, ayniqsa, ikkinchi front masalasi edi.
Yevropada, AQSh va Buyuk Britaniyaning majburiyatlariga zid ravishda, ular
tomonidan 1942-yilda ham, 1943-yilda ham ochilmagan. Qizil Armiyaning ajoyib
g alabalari natijasida yuzaga kelgan yangi vaziyatda Angliya. -Amerika
ʻ
ittifoqchilari Sovet Qurolli Kuchlari G arbiy Yevropani AQSh va Buyuk Britaniya
ʻ
qurolli kuchlari ishtirokisiz ozod qilishidan qo rqishdi. Biroq, muzokaralar
ʻ
davomida AQSh va Buyuk Britaniya hukumatlari rahbarlarining ittifoqchilarning
Yevropaga bostirib kirish joyi, ko lami va vaqti to g risidagi qarashlarida farq
ʻ ʻ ʻ
borligi aniqlandi. T.Ruzvelt 1944-yil 1-mayda AQSH va Buyuk Britaniya hukumat
rahbarlarining Kvebekdagi (Kanada, 1943-yil avgust) konferensiyasining 1944-yil
1-mayda La-Mansh orqali Yevropaga bostirib kirishi haqidagi qarorlarini
bajarishni zarur deb hisoblaganligini bildirdi. (bu reja «Overlord» deb nomlangan).
Cherchill Angliya-Amerika qo shinlari tomonidan Markaziy va Janubi-Sharqiy
ʻ
Yevropani shu tarzda bosib olishini ta'minlash va masalani boshqa joyga o tkazish
ʻ
uchun Frantsiyada ikkinchi frontning ochilishini Italiya va Bolqondagi
operatsiyalarni rivojlantirish bilan almashtirishga harakat qildi. La-Mansh bo ylab
ʻ
operatsiyalarni boshlash vaqti haqida «harbiy ekspertlar» ga. Sovet delegatsiyasi
Frantsiyaning shimoliy yoki shimoli-g arbiy qismidagi dushmanga bir vaqtning
ʻ
11

o zida janubiy Fransiyaga qo nish bilan zarba berish eng samarali bo lishiniʻ ʻ ʻ
ta'kidladi. 1943-yil 30-noyabrda bo lib o tgan konferentsiyada AQSH va Britaniya
ʻ ʻ
delegatsiyalari nomidan bo lib o tgan munozara natijasida “Overlord” operatsiyasi
ʻ ʻ
1944-yil may oyiga rejalashtirilganligi va Fransiya janubidagi desant qo shinlari
ʻ
ko magida o tkazilishi ma lum qilindi. Stalin o z navbatida, Sovet qo shinlari
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
Germaniya qo shinlarining Sharqdan G arbiy frontga o tkazilishiga yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ymaslik uchun taxminan bir vaqtning o zida hujumga kirishishini e’lon qildi.
ʻ ʻ
Konferentsiya ishtirokchilari Turkiyani Gitlerga qarshi koalitsiya tomonida
urushga jalb qilish va Yugoslaviya partizanlariga yordam ko rsatish choralarini
ʻ
ko rish zarurligi to g risida bir qarorga kelishdi. Sovet delegatsiyasi Buyuk
ʻ ʻ ʻ
Britaniya va AQShning ittifoqdosh hukumatlarining xohish-istaklarini qondirgan
holda, shuningdek, Yaponiyaning fashistlar Germaniyasiga yordamini hisobga
olgan holda, Germaniya armiyasi nihoyat mag lubiyatga uchraganida SSSR
ʻ
Yaponiyaga qarshi urushga kirishini e’lon qildi. Tehron konferensiyasida urushdan
keyingi tinchlik va xalqlar xavfsizligi masalalari ham muhokama qilindi. AQSH va
Buyuk Britaniya delegatsiyalari Germaniyaning urushdan keyingi tuzilmasi
bo yicha turli rejalarni ilgari surdilar: 5 ta nemis davlatini yaratish va
ʻ
Germaniyaning Rur, Saar va boshqa mintaqalari ustidan Birlashgan Millatlar
Tashkiloti nazoratini o rnatish rejasi; Germaniyaning barcha janubiy viloyatlari va
ʻ
Yevropaning Dunay mamlakatlarini qo shgan holda «Dunay federatsiyasi» ni
ʻ
yaratish rejasi. Bu rejalar Sovet delegatsiyasi tomonidan qo llab-quvvatlanmadi.
ʻ
Stalinning taklifiga ko ra, masala o rganish uchun Yevropa maslahat
ʻ ʻ
komissiyasiga topshirildi. 6
Konferentsiya Kenigsbergni (hozirgi Kaliningrad)
Sovet Ittifoqiga o tkazish to g risida printsipial ravishda kelishib oldi. Uch
ʻ ʻ ʻ
mamlakat hukumati rahbarlari Polsha bilan bog liq masalani ham ko rib chiqdilar.
ʻ ʻ
Uning urushdan keyingi chegaralari sharqda va daryo bo ylab «Kurzon chizig i»
ʻ ʻ
bo ylab o tishi kerakligi haqida dastlabki kelishuvga erishildi. G arbda Oder.
ʻ ʻ ʻ
Ruzvelt va Cherchill SSSR hukumati Londonda surgunda bo lgan Polsha hukumati
ʻ
bilan munosabatlarni tiklashiga umid bildirdi. Sovet hukumati bunga rozi bo lmadi
ʻ
6
Тегеран. Ялта. Потсдам. Комплект документов. 3-е издание. Москва.
12

va Londonda surgunda bo lgan Polshani hukumatdan ajratayotganini e’lon qildi.ʻ
1943-yil 1-dekabrda konferensiya ishtirokchilari tomonidan qabul qilingan “Uch
davlat deklaratsiyasi”da uch kuchning to liq kelishuvi haqida so z bordi: “... sharq,
ʻ ʻ
g arb va g arbdan amalga oshiriladigan operatsiyalar ko lami va muddatlari
ʻ ʻ ʻ
to g risida. janubiy.» Ularning kelishuvi xalqlar o rtasida mustahkam tinchlikni
ʻ ʻ ʻ
ta’minlashiga ishonch bildirildi. Uch qudratli davlat rahbarlari urushdan keyin
xalqaro xavfsizlik tashkilotini yaratish yuzasidan fikr almashdilar. Shuningdek,
ular “Eron to g risidagi deklaratsiya”ni qabul qildilar, unda bu davlatning
ʻ ʻ
mustaqilligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini saqlab qolish istagini
tasdiqladilar. Tehron konferensiyasi umuman olganda Gitlerga qarshi koalitsiyani
mustahkamlashga hissa qo shdi va xalqaro muammolarni hal qilishda turli ijtimoiy
ʻ
tizimga ega davlatlar o rtasida hamkorlik qilish imkoniyatini tasdiqladi. Biroq,
ʻ
rasman e’lon qilingan to liq tushunishga qaramay, ittifoqchilar o rtasida
ʻ ʻ
ishqalanish va qarama-qarshiliklar kuzatildi. Xususan, buni ikkinchi front ochish
masalasida ham ko rish mumkin. Tehron konferentsiyasidan oldin ham, 1943-yil
ʻ
yanvar oyida Kasablankada yig ilish bo lib o tdi, unda Stalin ishtirok etishdan
ʻ ʻ ʻ
bosh tortdi. Uchrashuvdan so ng Ruzvelt va Cherchill Moskvaga telegramma
ʻ
yo lladi. Rasmiy ravishda u ushbu anjumanning borishi haqida ma’lumot berdi.
ʻ
Ammo unda ikkita juda muhim qoida mavjud edi. Gap ittifoqchilarning 1943-yilda
G arb va Sharqning sa'y-harakatlari bilan Germaniyani birgalikda mag lub etish
ʻ ʻ
uchun Frantsiya shimolida ikkinchi front ochmoqchi bo lganligi haqida edi, bu
ʻ
urushni 1943-yilda tugatish mumkinligini hisobga olgan holda. Ammo Stalin
kamroq so z, ko proq ma’lumot talab qilganda - qachon, qaerda, nima
ʻ ʻ
qilmoqchisiz? pauza bo ldi, ikki oy javob yo q edi. Keyinchalik, ittifoqchilar
ʻ ʻ
ikkinchi frontni faqat 1944-yilda ochishga rozi bo lishdi. Stalinning stoliga kelgan
ʻ
razvedka ma’lumotlariga ko ra, Sovet Ittifoqini yemirish, Sovet Ittifoqini qonga
ʻ
to kish uchun chiziq AQSh va Buyuk Britaniyadan tortib olingan.
ʻ 7
41-yil, davom
etadi. Inglizlar iyul oyida nemislar Kursk bulg asida operatsiya boshlashlarini
ʻ
bilishgan, ammo bu ma’lumotni baham ko rishmagan. Bundan tashqari, ushbu
ʻ
7
https://en.wikipedia.org/wiki/Tehran_Conference
13

buyuk jang arafasida inglizlar va amerikaliklar bizga qurol va materiallarni etkazib
berishni to xtatdilar. Argument shundan iboratki, Sovet Ittifoqi mag lubiyatgaʻ ʻ
uchragan taqdirda barcha materiallar va qurollar dushmanga o tishi kerak. 1943-yil
ʻ
20 avgustda Kvebekda Ruzvelt-Cherchill va ularning shtab boshliqlarining
yashirin yig ilishi bo lib o tdi, unda Buyuk Britaniya va AQShning Gitlerga qarshi
ʻ ʻ ʻ
koalitsiyadan chiqishi va natsistlar bilan ittifoq tuzish masalasi muhokama qilinadi.
Germaniya yoki fashist generallari SSSRga qarshi birgalikda urush olib borish
uchun! Shunday qilib, Sovet Ittifoqi bilan tinch-totuv yashashga bo lgan umidlar
ʻ
(asosan Ruzvelt tomonidan Cherchill urushdan keyingi raqobatga moyil edi)
SSSRning Sharqiy Yevropada kengayishi haqidagi qo rquv bilan yonma-yon edi.
ʻ
Overlord rejasiga parallel ravishda ittifoqchilar Rankin rejasini ishlab chiqdilar. Bu
reja, agar Germaniya to satdan taslim bo lsa va Sovet Ittifoqiga emas, balki
ʻ ʻ
G arbga taslim bo lishni afzal ko rgan kuchlar egallab olsa, bu kuchlar
ʻ ʻ ʻ
amerikaliklar va inglizlarga Parij, Bryussel, Gaaga, Berlin va barcha shaharlar
ustidan nazorat o rnatishda yordam beradi, deb taxmin qilingan edi.
ʻ
Germaniyaning yirik shaharlari, Varshava, Praga, Buxarest, Budapesht,
Finlyandiya, Belgrad. Desant qo shinlari tushiriladi, Angliya-Amerika ma’muriyati
ʻ
o rnatiladi va Sovet qo shinlari faqat Vistulada to xtatiladi, shunga qaramay,
ʻ ʻ ʻ
Tehron konferentsiyasi paytida hamkorlik chizig i ustunlikka ega bo ldi. Buning
ʻ ʻ
sabablari quyidagicha. Kursk bulg asidagi mag lubiyatdan keyin urush o zining
ʻ ʻ ʻ
ichki dinamikasini oldi. SSSRning ikkinchi fronti endi harbiy jihatdan kerak emas
edi. Sovet Ittifoqining o zi Germaniyani mag lub etishga qodir ekanligi hammaga
ʻ ʻ
allaqachon ayon bo lgan edi. Ittifoqchilar Yevropa ustidan nazorat qilish uchun
ʻ
urushdan keyingi qulay pozitsiyalarni jihozlash uchun ikkinchi frontga muhtoj edi.
Ikkinchidan, Ruzvelt urush davrida biz bilan hamkorlikni urushdan keyin Sovet
Ittifoqi bilan hamkorlikda davom ettirish kerak, deb hisoblardi. Bu hamkorliksiz,
Ruzveltning fikricha, dunyo qurollanish poygasiga mahkum bo ladi. Ruzveltning
ʻ
so zlariga ko ra, qurollanish poygasi sog lom dunyo iqtisodiyotiga mos kelmaydi.
ʻ ʻ ʻ
U aytganidek, to rt nafar politsiyachining dizaynini yaratish kerak edi. Bular 4 ta
ʻ
davlat - AQSH, SSSR, Buyuk Britaniya va Xitoy. Faqat ular ma’lum qurolli
14

kuchlarni saqlab qolishlari kerak edi, qolganlari qurolsizlanishi kerak edi. Mag lubʻ
bo lganlar ham, bosqinchilar ham. G oliblar kabi Frantsiya, Polsha va boshqalar.
ʻ ʻ
Ammo bu Sovet Ittifoqi bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi kerak
edi. Afsuski, Ruzveltning umidlari amalga oshmadi va urushdan keyin “sovuq
jangchilar” g alaba qozondi. Birinchi plenar majlisda Sovet hukumati yana G arbiy
ʻ ʻ
Yevropada yirik harbiy operatsiyalarni tashkil qilishni talab qildi. Ikkinchi
frontning ochilishi urush davomiyligini va qurbonlar sonini sezilarli darajada
qisqartiradi, deb hisoblardi. Bu safar ham Britaniya hukumati ikkinchi frontning
ochilishiga shubha uyg otmoqchi bo ldi. Bosh vazir Cherchill frontlardagi harbiy
ʻ ʻ
vaziyatni tahlil qilar ekan, Bolqon yarim orolida, sharqiy O rta er dengizida harbiy
ʻ
harakatlarni rivojlantirishga aniq ustunlik berdi. Ruzveltning so zlariga ko ra,
ʻ ʻ
«Bosh vazir Bolqon orqali bostirib kirish uchun har safar bosganida, u haqiqatan
ham nimani xohlayotgani hamma uchun aniq edi. U, birinchi navbatda, Qizil
Armiyani Avstriya va Ruminiyadan, hatto, iloji bo lsa, Vengriyaga ham kiritmaslik
ʻ
uchun Markaziy Yevropaga xanjar urishni xohlaydi. Oxir-oqibat, inglizlarning
Bolqonga bostirib kirish rejasi rad etildi va 1944-yil may oyida G arbiy Yevropada
ʻ
ikkinchi frontni («Overlord») ochish to g risidagi juda muhim qaror tasdiqlandi.
ʻ ʻ
Qabul qilingan rejani amalga oshirishga yordam berishni istab, Sovet delegatsiyasi
nemis qo shinlarining Sharqiy frontdan G arbga o tkazilishiga yo l qo ymaslik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun Sovet qurolli kuchlari ittifoqchilarning Frantsiyaga qo nishi bilan bir vaqtda
ʻ
hujumga kirishishini e’lon qildi. Bu taklif Amerika harbiy rahbarlari tomonidan
juda ijobiy qabul qilindi. Qo shma Shtatlar va Angliya hukumatlari ham bosqinchi
ʻ
armiya miqdori bo yicha majburiyatlarni o z zimmalariga oldilar va uni 35 ta
ʻ ʻ
bo linmada aniqladilar. Ittifoqchilarga ko ra, barcha kuchaytirish vositalariga ega
ʻ ʻ
ingliz yoki amerikalik bo linma 40 mingga yaqin kishini tashkil etdi. Sovet
ʻ
delegatsiyasining talabiga binoan, Ruzvelt va Cherchill Ittifoqchilar tez orada
qo nishga amaliy tayyorgarlik ko rishlari uchun «Overlord» operatsiyasining bosh
ʻ ʻ
qo mondoni masalasini tezroq hal qilishga rozi bo lishdi.
ʻ ʻ Ittifoqchilar ikkinchi
frontning ochilishida faol ishtirok etib, SSSRga katta yordam ko rsatganligi bilan
ʻ
15

bir qatorda, Cherchill qabul qilingan qarorlarga qaramay, o zining strategikʻ
yo nalishini amalga oshirishga intilishda davom etganini ta'kidlash kerak. Bir
ʻ
oydan ko p vaqt o tmay, ittifoqchilarning harbiy yig ilishlaridan birida u yana
ʻ ʻ ʻ
Rodos oroliga qo nish masalasini ko tardi, shundan so ng Bolqon yarim orolida
ʻ ʻ ʻ
harbiy amaliyotlar o tkazildi. Ikkinchi frontning ochilishi arafasida Yevropadagi
ʻ
harbiy-siyosiy vaziyat Qizil Armiyaning ajoyib g alabalari va Yevropa
ʻ
mamlakatlari xalqlarining fashistik bosqinchilardan ozodlik kurashining yanada
ko tarilishi bilan belgilandi. Frantsiyadagi qarshilik harakati keng ko lamga chiqdi.
ʻ ʻ
1944 yilning birinchi yarmida u butun mamlakatni qamrab oldi, yanada ommaviy
va uyushgan bo ldi. Yil boshida barcha qurolli tashkilotlarni kommunist general
ʻ
A.Maler boshchiligidagi yagona fransuz ichki qurolli kuchlariga birlashtirish
yakunlandi. Nemislar umumiy soni 500 ming kishigacha bo lgan bunday kuchli
ʻ
harakatga qarshi ko plab qo shinlarni, jandarmeriyani, mahalliy qo shinlarni,
ʻ ʻ ʻ
politsiyani tashlashga majbur bo lishdi. Qarshilik harakati Italiyada ham kuchaydi.
ʻ
Bu erda u tashkil etilgan va yagona etakchi markazga ega edi. 1944-yil yanvarda
Shimoliy Italiya milliy ozodlik qo mitasi tuzilib, u butun bosib olingan hududda
ʻ
milliy ozodlik kurashiga rahbarlik qildi. Bu italyan vatanparvarlariga yangi kuch
berdi. 1-mart kuni siyosiy ish tashlash boshlandi, u tez orada butun bosib olingan
Italiyani qamrab oldi. Bu fashistik rejim ostida Yevropadagi birinchi umumiy
milliy ish tashlash edi. U italiyaliklarning milliy qo zg olonini tayyorlashda muhim
ʻ ʻ
rol o ynadi. Partizan otryadlari soni ortdi. May-iyun oylarida deyarli 80 ming
ʻ
kishiga yetdi. 1944-yil yoziga kelib partizanlar Lombardiya, Apuaniya, Marche
hududining katta qismini allaqachon nazorat qilishgan. 8
9-iyun kuni yagona
rahbariyat - Ozodlik ko ngillilari korpusining Bosh qo mondonligi tuzildi.
ʻ ʻ
Italiyada kuchaygan ozodlik harakati nemislarni jiddiy tashvishga soldi. Qarshilik
harakati Belgiya, Gollandiya va Daniyada ham kuchaydi. Bu harakatlar Angliya va
AQSH hukmron doiralarini ham xavotirga soldi, ular inqilobiy qo zg olonlarning
ʻ ʻ
paydo bo lishini va ular uchun noqulay bo lishi mumkin bo lgan ijtimoiy
ʻ ʻ ʻ
o zgarishlarni xohlamadilar. Inglizlar ushbu mamlakatlardagi Qarshilik ko rsatish
ʻ ʻ
8
World War II. Military-political essay. Deborin G. A. M.: Military publishing house, 1958. - 432 p.
16

kuchlariga qurol va harbiy materiallar yetkazib berishni sezilarli darajada
chekladilar. Bosib olingan mamlakatlarda ozodlik harakatining kengayishi va
Sharqda Sovet Ittifoqining ommaviy hujumi AQSh va Buyuk Britaniyaning
G arbiy Yevropaga kechikib qolishidan qo rqishiga sabab bo ldi va u erda Sovetʻ ʻ ʻ
ta'sirining kuchayishiga yo l qo ydi va ochilishga kirishdi. ikkinchi jabha. Yevropa
ʻ ʻ
operasiya teatrida amerikalik general D. Eyzenxauer Qurolli kuchlar oliy
qo mondoni, Britaniya havo marshali A. Tedder esa uning birinchi o rinbosari etib
ʻ ʻ
tayinlandi. Normandiyaga qo nishdan oldin Ittifoq qo mondonligi Markaziy
ʻ ʻ
Italiyani nemis qo shinlaridan tozalashni va Po vodiysiga kirishni rejalashtirdi, bu
ʻ
Angliya-Amerika armiyasiga Shimoliy Italiyani qo lga kiritgandan so ng u erdan
ʻ ʻ
Venaga yurish imkonini beradi. Italiyadagi nemis qo shinlari qiyin ahvolda
ʻ
bo lganligi sababli, ittifoqchilar oson g alabaga umid qilishdi. Biroq, 1944-yil
ʻ ʻ
yanvar-mart oylarida Rimni egallashga urinishlari muvaffaqiyatsiz tugadi.
«Overlord» operatsiyasining boshlanishiga kelib, G arbiy Yevropadagi nemis
ʻ
qo shinlari avvalgidek ko p emas edi, ular juda katta hududga tarqalib ketishdi va
ʻ ʻ
bundan tashqari, Angliya-Amerika qo shinlaridan, shu jumladan dengiz flotida va
ʻ
aviatsiyada ham ancha kam edi. . Germaniyaning asosiy kuchlari hali ham Sharqiy
frontda qoldi. Bundan tashqari, kengayib borayotgan ichki xalq ozodlik harakati
bosib olingan hududlardagi nemis qo shinlariga putur etkazdi. Shunday qilib,
ʻ
umumiy vaziyat Angliya-Amerika qo shinlarining Normandiyaga tushishi uchun
ʻ
qulay edi. Overlord operatsiyasining boshlanishi 6-iyunga rejalashtirilgan edi.
17

II bob Tehron konferensiyasida qabul qilingan qarorlar
Buyuk siyosatchilarning muvaffaqiyatlari bevosita ularning faoliyatini
ta'minlovchi maxsus xizmatlarning muvaffaqiyatlariga bog liq, deb ishoniladi.ʻ
Sovet hukumati delegatsiyasi a zolarini Tehrondagi muzokaralarga tayyorlash
ʼ
NKVDning tashqi razvedkasi va Bosh razvedka boshqarmasi tomonidan
ta minlandi. Harbiy razvedka 1943-yilda I.V.ga yordam bergan ma’lumotga ega
ʼ
bo ldi. Stalin F. Ruzvelt va V. Cherchill bilan muzokaralar paytida. GRU zobitlari,
ʻ
shuningdek, Stalinni Moskva bilan barqaror va uzluksiz radioaloqa bilan
ta'minladilar. Sovet harbiy razvedkachilarining bu faoliyati haqida hozirgacha hech
narsa ma’lum emas ... Yevropada «katta uchlik» uchrashuvini o tkazish uchun joy
ʻ
yo q edi. SSSR hududi ham bu maqsadlar uchun mos emas edi. Ruzvelt va
ʻ
Cherchill 1943-yil 19-avgustda Stalinga, ularning fikricha, «na Astraxan, na
Arxangelsk bunday uchrashuv uchun mos emas» deb xabar berishdi. Ular
Alyaskada, Feyrbanksda uchrashishni taklif qilishdi, ammo Stalin Amerika
prezidentiga shunday gavjum vaqtda «frontni bunday uzoq nuqtaga qoldira
olmasligimni» aytdi va «uchrashuvi bor» mamlakatda uchrashuv o tkazishni taklif
ʻ
qildi. har uch davlatning vakili, masalan, Eron «. Eron hududi Sovet, Britaniya va
qisman Amerika qo shinlari tomonidan nazorat qilindi. Qizil Armiyaning bir qismi
ʻ
va Britaniya harbiy kontingenti 1941-yil oxirida Eronga kirdi. Sovet qo shinlarini
ʻ
kiritish sabablari SSSR hukumatining 1941-yil 25-avgustda Eron rahbariyatiga
yo llagan notasida bayon etilgan. Unda aytilishicha, “Germaniya agentlari eng
ʻ
qo pol va uyatsizlarcha... Eron hududini Sovet Ittifoqiga harbiy hujumga
ʻ
tayyorgarlik ko rish maydoniga aylantirdilar... Bu Sovet hukumatidan nafaqat
ʻ
o sha chora-tadbirlarni zudlik bilan amalga oshirishni talab qiladi. huquqiga ega,
ʻ
lekin o zini himoya qilish uchun ham olishga majburdir.»
ʻ 9
Eslatmada
Eronda SSSRga qarshi qo poruvchilik faoliyati bilan shug ullangan nemis
ʻ ʻ
razvedka zobitlari va agentlarining ismlari ko rsatilgan. Sovet qo shinlarining
ʻ ʻ
kiritilishi 1921-yilgi Sovet-Eron shartnomasining 6-moddasiga qat'iy muvofiq
amalga oshirildi. Eron hududidan yo l o tdi, u orqali Amerika harbiy yuklarining
ʻ ʻ
9
World War II. Military-political essay. Deborin G. A. M.: Military publishing house, 1958. - 456 p.
18

katta qismi Lend-lizing asosida SSSRga yetkazildi. Mamlakatning shimoliy
hududlarida Sovet chegaralari va tashilgan harbiy yuklarning xavfsizligi 44 va 47-
chi armiyalarni o z ichiga olgan zarba guruhimiz tomonidan ta'minlangan. Buʻ
qo shinlar shtab-kvartirasining razvedka bo limlari nemis razvedkachilari,
ʻ ʻ
diversantlar va terrorchilar faoliyatini zararsizlantirish bo yicha faol ish olib bordi.
ʻ
Tabriz, Ahvaz, Mashhad, Kirmonshoh, Isfahon va Rizoisda sovet harbiy razvedka
punktlari tashkil etildi. 1942-yil oxirida ularga Eron harbiy vazirligida, Ichki ishlar
vazirligida va bir qator yirik harbiy qismlarda ishlagan 28 ta manba yordam berdi.
Qizil Armiya Bosh shtabining razvedka boshqarmasi muntazam ravishda SSSR
siyosiy va harbiy rahbariyatiga Erondagi vaziyat haqida hisobot berib turdi.
O zbekiston Respublikasida har chorakda razvedka ma’lumotlari asosida ishlab
ʻ
chiqiladigan “Sharq bo yicha razvedka hisoboti”ni tayyorlashda eng muhim
ʻ
ma’lumotlardan foydalanildi. Nemis razvedkachilari va ularning agentlarining
Erondagi faoliyati to g risidagi ma’lumotlarni to plashga alohida e’tibor qaratildi.
ʻ ʻ ʻ
Razvedka ma’lumotlaridan birida aytilishicha, «Germaniyaning Erondagi elchisi
Eronning Ettelaaat va Journal De-Tehran gazetalari muharrirlari bilan aloqada
bo lib, ular yordamida fashistik yo nalishdagi maqolalarni nashr etadi. Tehron,
ʻ ʻ
Isfahon, Sheroz, Bushehr va Babolserda nemislarning do konlar, idoralar, mexanik
ʻ
va boshqa ustaxonalar niqobi ostida tashkil etilgan va joylashgan fashistik
xujayralari bor ... «. Harbiy razvedkaning sa'y-harakatlari bilan Shimoliy Eronning
Rasht, Pahlaviy, Qazvin va boshqa shaharlarida o rnashib olgan nemis agentlari,
ʻ
yashirin fashistik tashkilotlar va guruhlarning faoliyati nazorat ostida bo lib,
ʻ
istalgan vaqtda to sib qo yilishi mumkin edi. Bu vaqt 1943-yilning noyabriga
ʻ ʻ
to g ri keldi.
ʻ ʻ 10
Eron poytaxtidagi vaziyat ham og ir edi, lekin nazorat ostida va ʻ
boshqarildi. Sovet 182-tog li miltiq polki Tehronda joylashgan bo lib, uning
ʻ ʻ
askarlari eng muhim ob'ektlarni qo riqlashdi. Eronliklarning aksariyati Sovet
ʻ
Ittifoqini hurmat qilgan. Bu harbiy razvedka vakillarining ishini osonlashtirdi, ular
orasida ko ngillilar topildi. Eronning janubi-g arbiy viloyatlari ingliz qo shinlari
ʻ ʻ ʻ
10
Тегеран. Ялта. Потсдам. Комплект документов. 3-е издание. Москва: Изд-во
международных отношений. 1970. - 476 с..
19

tomonidan bosib olindi. Sovet qo shinlari ularga Qazvin qishlog i hududidaʻ ʻ
qo shildi. 1942 yil oxirida Amerika qo shinlari Eronga kirdi. Ushbu harbiy harakat
ʻ ʻ
SSSRga harbiy yuklarni etkazib berish xavfsizligini ta'minlash bahonasida amalga
oshirildi. Hech qanday shartnoma rasmiylashtirilmagan holda, Amerika harbiy
tuzilmalari Bandar Shahpur va Xurramshahr portlarini egallab oldi. 1943 yil
oktyabr oyi boshida general Ilyichev Bosh shtab boshlig idan yana bir muhim
ʻ
vazifani oldi: harbiy razvedka 182-tog li otishma polkining Tehrondan yashirincha
ʻ
olib chiqilishini ta'minlash edi. Buning o rniga, SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya
ʻ
rahbarlarining konferentsiyasiga tayyorgarlik ko rish uchun Eron poytaxtiga kirish,
ʻ
ob'ektlarni himoya qilish uchun ko proq tayyor bo lgan Transkavkaz frontidan
ʻ ʻ
harbiy qismni kiritish rejalashtirilgan edi. 1943-yil 14-oktyabrda general Ilyichev
polkovnik B.G. Razin (Jores) quyidagi ko rsatma berdi: «Tehronda joylashgan
ʻ
182-tog li miltiq polki o z diviziyasining qolgan qismidan ajratilgan va tarqoq
ʻ ʻ
garnizonlarda xizmat qilib, tizimli jangovar tayyorgarlikni o tkaza olmaydi. Shu
ʻ
munosabat bilan Qizil Armiya Bosh shtabi ko rsatilgan polkni Tehrondan 68-tog li
ʻ ʻ
miltiq diviziyasining chorak hududiga olib chiqishga qaror qildi. Zaqafqaziya
frontining yana bir otishma polki 182-tog otishma polki o rniga Tehronga qayta
ʻ ʻ
joylashtiriladi. Eronliklarning rejalashtirilgan voqeaga munosabatini zudlik bilan
bilib oling va darhol xabar bering”. 11
Ilyichev 182-tog li miltiq polkini qayta
ʻ
joylashtirish Sovet hukumati delegatsiyasining Tehronga tashrifini tayyorlash
rejasiga muvofiq amalga oshirilgan chora-tadbirlardan biri ekanligini bilardi. Bu
delegatsiyaning darajasi, general Ilyichev tushunganidek, ancha yuqori edi. Harbiy
razvedka boshlig i K.E. Voroshilov va general S.M. Shtemenko, Bosh shtab
ʻ
operativ boshqarmasi boshlig i. 14 oktyabrda Sovet delegatsiyasini kim
ʻ
boshqaradi, general Ilyichev hali bilmas edi. 2003-yilning kuzida men harbiy
razvedka faxriysi, general-leytenant G.I. bilan uchrashishga muvaffaq bo ldim.
ʻ
Dolin, Eronda o n yilga yaqin ishlagan. 1948-yildan 1958-yilgacha polkovnik
ʻ
Dolin harbiy attashe idorasi xodimi, keyin esa Erondagi GRU rezidenti bo lgan va
ʻ
polkovnik Razinni yaxshi bilar edi. Uning so zlariga ko ra, polkovnik Razin
ʻ ʻ
11
https://en.wikipedia.org/wiki/Tehran_Conference
20

GRUning eng tajribali rezidentlaridan biri bo lgan. U 1905-yilda Astraxanʻ
viloyatida dehqon oilasida tug ilgan. 1924-yilda u ixtiyoriy ravishda Qizil Armiya
ʻ
safiga qo shildi, 1928-yilda Kiev artilleriya maktabini tugatdi, 1931-yilda Qizil
ʻ
Armiya shtab-kvartirasining IV (razvedka) bo limida maxsus kurslarda o qishni
ʻ ʻ
tugatdi, boshlig ining yordamchisi bo lib ishladi. chegara razvedka punkti. Razin
ʻ ʻ
akademiyani tugatgach, 1937-yilda O rta Osiyo harbiy okrugi razvedka bo limi
ʻ ʻ
boshlig i bo ldi, Erondagi ichki siyosiy vaziyatni yaxshi bildi. Shuning uchun ham
ʻ ʻ
u 1942-yilda Tehron rezidentsiyasi boshlig i etib tayinlangan. Bir muncha vaqt
ʻ
o tgach, Razin Erondagi GRUning bosh rezidenti bo ldi, unga mamlakatda faoliyat
ʻ ʻ
yurituvchi barcha harbiy razvedka xodimlari bo ysundi. Razin izlanuvchan, jasur
ʻ
va qat'iyatli odam edi. U bir necha yillar davomida shaxsan Erondagi eng qimmatli
harbiy razvedka manbalari bilan yashirin uchrashuvlar o tkazdi va Tehron
ʻ
konferensiyasi arafasida Sovet hukumati delegatsiyasi a’zolari xavfsizligini
ta’minlashning deyarli barcha yo nalishlarida keng ko lamli tayyorgarlik ishlarini
ʻ ʻ
olib bordi. Harbiy razvedka boshlig ining shoshilinch so roviga javoban polkovnik
ʻ ʻ
Razin shunday dedi: “...Hozirgi vaqtda Moskva va Toshkent vakillari 182-tog
ʻ
otishma polkini qayta joylashtirish rejasini ishlab chiqishdi va polkovnikdan polkni
kelishdi. Uni almashtirish uchun ittifoq. Polkning asosiy qismi Tehrondagi Kale
Morg markaziy aerodromida joylashgan bo lib, u yerga xorijliklarning kirishi
ʻ
taqiqlangan. Rasmiy ravishda eronliklar Tehronda aerodromga xizmat ko rsatish
ʻ
uchun mo ljallangan avtomashinalarni distillash bo yicha maxsus guruhimiz
ʻ ʻ
borligini bilishadi. Qayta joylashtirish e’tiborsiz qolishi uchun barcha choralarni
ko rdik. Bu masala eronliklar oldida ko tarilmagan va ikkinchisi hech qanday
ʻ ʻ
qiziqish bildirmaydi. Men bu masalani kuzatib boraman va agar yangi ma’lumotlar
bo lsa, darhol sizga xabar beraman. Jores». Bu xabar darhol V.M. Molotov, L.P.
ʻ
Beriya va general S.M. Tehron konferensiyasini tayyorlash uchun mas'ul bo lgan
ʻ
Shtemenko. 1943-yil oktyabr oyining o rtalarida Jores harbiy razvedka boshlig iga
ʻ ʻ
Muhammad Rizo Shoh Pahlaviy Mashhadda joylashgan Sovet garnizoniga tashrif
buyurgani haqida xabar berdi. 1943-yilda 22 yoshga to lgan yosh monarx sovet
ʻ
zobitlari bilan uchrashuvdan mamnun edi. Uning sharafiga uyushtirilgan ziyofatda
21

shoh «Sovet Ittifoqi va Qizil Armiyaga hamdardligini» bildirdi. Rizo Shoh Sovet
Ittifoqini hurmat qildi, Sovet harbiy texnikasini, ayniqsa o zi birinchi darajaliʻ
uchuvchilardan kam uchgan jangovar samolyotlarni yuqori baholadi. Razinning
xabar berishicha, Shveytsariya va Angliyada mukammal ta'lim olgan Eron monarxi
Eronning to liq mustaqilligiga intiladigan siyosatchi va Sovet Ittifoqi bilan o zaro
ʻ ʻ
manfaatli do stona munosabatlarni saqlab qolish niyatida. 1943-yilda sovet-eron
ʻ
munosabatlarining rivojlanishiga inglizlar yashirincha qarshilik ko rsatdilar. Sovet
ʻ
harbiy razvedkasining Erondagi rezidenti Markazga britaniyaliklar Tehronda ham,
boshqa yirik shaharlarda ham mas'ul hukumat va harbiy lavozimlarga o zlariga
ʻ
sodiq odamlarni tayinlashga har tomonlama yordam berayotgani haqida bir necha
bor xabar bergan. Ular hatto Sovet nazorati zonasida joylashgan aholi punktlari va
harbiy qismlarda ham bunday «kadrlar operatsiyalarini» o tkazishga harakat
ʻ
qilishdi. Razinning Tehrondan kelgan xabarlarida inglizlar neft, gaz va boshqa
foydali qazilmalarga boy mamlakatda o z siyosiy pozitsiyalarini mustahkamlashga
ʻ
intilayotganidan dalolat beradi. Eronning kelajagi ham buyuk davlatlar rahbarlari
o rtasidagi muzokaralar kun tartibidagi masalalardan biri bo lishi kerak edi.
ʻ ʻ
Shuning uchun, polkovnik Razinning ba'zi eng muhim hisobotlarini harbiy
razvedka boshlig i SSSR Tashqi ishlar xalq komissari Molotovga maxsus xabarlar
ʻ
sifatida yuborishni buyurdi. Bu ma’lumotlar Stalinning Eron shohi bilan
uchrashuvini tayyorlashda ham hisobga olingan. 1943-yil oktyabr oyida harbiy
razvedka boshlig i polkovnik Razin va uning rezidentsiyasining zobitlari,
ʻ
shuningdek Shimoliy Eronda joylashgan Sovet harbiy qismlari va tuzilmalari
shtab-kvartirasining razvedka bo limlari xodimlarining ko rsatmasi bilan maqsadli
ʻ ʻ
ravishda yig ish va tahlil qilish bilan shug ullandilar. Erondagi ichki siyosiy
ʻ ʻ
vaziyat. 1943-yil 13-oktabrda Razin Markazga shunday xabar berdi: “Men sizga
Eron va Iroqda joylashgan Angliya-Amerika va Polsha qo shinlari haqida qisqacha
ʻ
ma lumot, Yaqin Sharqdagi vaziyat va doktor Milspo faoliyati haqida qisqacha
ʼ
ma lumot yuboraman. Eronda ... 1943-yil 1-oktabr holatiga ko ra Eron
ʼ ʻ
jandarmeriyasi to g risidagi to liq hisobotni sizga yuboryapman. Hozirda
ʻ ʻ ʻ
rezidentlik apparati Tehrondagi vaziyat yuzasidan hisobot tayyorlash ustida
22

ishlamoqda. Hisobot o z vaqtida sizga taqdim etiladi. Tehrondagi radio razvedkaʻ
holati haqidagi ma’lumotlar umumiy hisobotga kiritiladi”. 12
Moskva SSSR,
AQSh va Buyuk Britaniya hukumat delegatsiyalarining uchrashuviga hozirlik
ko rayotgan edi. L.P.Beriya va uning ko plab apparatlari bo lajak voqea haqidagi
ʻ ʻ ʻ
ma’lumotlarning sizib chiqishini butunlay istisno qiladigan choralar ko rdi. Har
ʻ
qanday maxfiy yozishmalarda uni eslatish qat'iyan man etilgan. Uchrashuvga
tayyorgarlik yagona reja asosida olib borildi, uning to liq mazmuni Moskvadagi
ʻ
uch-to rt kishiga deyarli ma’lum emas edi. Ular orasida davlatning birinchi
ʻ
shaxslari - Stalin, Molotov, Voroshilov va Beriya bor edi. Shuningdek, Sovet
delegatsiyasi a'zolarining Tehronga kelishi va joylashishi bilan bog liq barcha
ʻ
masalalar nafaqat oldindan va puxta o ylab topilgan. SSSR hukumat delegatsiyasi
ʻ
Sovet elchixonasi hududida to xtashi kerak edi. Bu yerda diplomatik vakolatxona
ʻ
binosi, elchi qarorgohi va boshqa bir qator idora binolari joylashgan edi. Buyuk
Britaniya Bosh vaziri Cherchill va unga hamrohlik qilayotgan shaxslar Britaniya
elchixonasi hududida joylashtirilishi kerak edi. Britaniya va Sovet diplomatik
vakolatxonalari bir xil Tehron ko chasining qarama-qarshi tomonida joylashgan
ʻ
bo lib, ularning kengligi 50 metrdan oshmagan. AQSh prezidenti Ruzvelt
ʻ
boshchiligidagi AQSh delegatsiyasi AQSh diplomatik missiyasi hududida
joylashishi kerak edi. 1943-yil noyabr oyining ikkinchi yarmida diplomatik
missiyaning barcha xizmatlari uchun noqulay bo lgan Sovetlarning Tehrondagi
ʻ
elchixonasida chora-tadbirlar amalga oshirila boshlandi. 1943-yil 16-noyabrda
Razin Markazga xabar berdi: “Direktor. Bugun bir korxona rahbari (SSSRning
Erondagi elchisi Smirnov) menga ma lum bo lgan sabablarga ko ra barcha xizmat
ʼ ʻ ʻ
ko rsatish binolari, shu jumladan turar-joy xonadonlari ham bir oyga
ʻ
bo shatilishini aytdi. Shu munosabat bilan men ofisimni elchixona bilan birga
ʻ
maktabga o tkazaman va shaharda yoki mehmonxonada egasi tomonidan ijaraga
ʻ
olingan uyda kvartira oldim. Hali ham aniq ma’lum emas, ammo radio o z joyida
ʻ
qoldirilganga o xshaydi ... 17-noyabr kechgacha barcha binolarni bo shatishimiz
ʻ ʻ
kerak. Mulk kvartiralarni tark etishga buyruq berdi. Sizda bu borada biror
12
Тегеран. Ялта. Потсдам. Комплект документов. 3-е издание. Москва: Изд-во международных отношений.
1970. - 498 с.
23

ko rsatma bormi?” Ko rsatmalar bajarildi. 27-noyabr kuni general Ilyichevʻ ʻ
Razinga quyidagi mazmundagi so rov yubordi: «Yoring, sizda mavjud bo lgan
ʻ ʻ
radio operatorlaringiz bilan bir hafta davomida radioingizning kunu-tun uzluksiz
ishlashini ta'minlay olasizmi?» Uzoq vaqt davomida Razinning ixtiyorida bitta
radio operatori bor edi - Zerar taxallusi bo lgan leytenant A.Semenov 1942-yil
ʻ
davomida Zerar GRU rezidentsiyasi va Markaz o rtasida uzluksiz aloqani
ʻ
ta'minladi. 1943-yilning o rtalarida Tehronga Derbent taxallusini olgan boshqa
ʻ
radio operatori leytenant V. Tumanov keldi. Katta leytenant I. Kuznetsov (Rudbar)
rezidenturada kriptograf edi. Zerar, Derbent va Rudbar o z vazifalarini
ʻ
muvaffaqiyatli bajardilar va polkovnik Razin unga bo ysunadigan radio
ʻ
operatorlari Markazning har qanday topshirig ini bajara olishlarini aytdi. Noyabr
ʻ
oyining oxirida Stalin Moskvani tark etdi. Uning 501-sonli xat poyezdi kelishi
kerak bo lgan so nggi bekat hech kimga ma’lum emas edi. Letterny Moskva -
ʻ ʻ
Stalingrad - Boku yo nalishi bo ylab yurdi. Stalin og irligi 80 tonnadan ortiq
ʻ ʻ ʻ
bo lgan alohida zirhli mashinada joylashgan edi. Beriya ham alohida aravada
ʻ
yurdi. U Molotov, Voroshilov, Shtemenko, Tashqi ishlar xalq komissarligi va Bosh
shtabning yuqori mansabdor shaxslaridan iborat delegatsiya xavfsizligi uchun
javobgar edi. Marshrut uchastkalaridan birida poyezd nemis
bombardimonchilarining reydiga deyarli tushib qoldi... Stalin Bokudan Tehronga
samolyotda yo l oldi. Cherchill Londondan Misrga sayohat qildi. U Qohiraga
ʻ
voqeasiz yetib keldi va Amerika prezidenti bilan uchrashib, Stalin bilan
muzokaralarning asosiy masalalari bo yicha AQSh va Buyuk Britaniyaning
ʻ
pozitsiyalarini yana bir bor kelishib olishga urinib ko rdi.
ʻ
Ruzvelt Amerika Qo shma Shtatlarida o sha yillarning eng yaxshisi bo lgan
ʻ ʻ ʻ
Ayova jangovar kemasida Atlantika okeanini kesib o tdi. Prezident kemasiga
ʻ
harbiy kemalarning kuchaytirilgan eskorti hamrohlik qildi, ular nemis suv osti
kemalari bilan uchrashishdan qochishga muvaffaq bo ldi. Atlantika odatda
ʻ
Amerika prezidentining safari uchun qulay edi, garchi bir kuni amerikaliklar kuchli
bo ronga duchor bo lishdi. Eskort kemalaridan birida torpedaning o z-o zidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchishi sodir bo ldi, u deyarli Ayovaga urildi. To qqiz kunlik yo ldan so ng Ayova
ʻ ʻ ʻ ʻ
24

Jazoirning Oran portiga yetib keldi. 13
Ruzvelt va Cherchill Qohirada uchrashishdi va 28-noyabr kuni uch davlat
delegatsiyalari Tehronda edi. Nemis sabotajchilari uchun Stalin, Ruzvelt va
Cherchill vasvasaga uchragan nishonlar edi. Har qanday, hatto muvaffaqiyatsiz
terrorchilik harakati Tehron konferensiyasi ishiga putur etkazishi mumkin. Xavf
haqiqiy edi, uning siyosiy oqibatlarini oldindan aytib bo lmaydi. Ma’lumki,ʻ
Ruzvelt Tehronga kelgan kunning ertasiga Molotov ittifoqchilarni “Katta
uchlikka” qarshi terrorchilik harakati xavfi haqida ma’lum qilgan. Amerika
prezidenti diplomatik va texnik xodimlardan oldin ozod qilingan Sovet elchixonasi
binosiga joylashish taklifini qabul qildi. Cherchill, uning elchixonasi Sovet
legatsiyasiga qarama-qarshi bo lib, Britaniya legatsiyasining tomi ostida ishlashni
ʻ
va Britaniya maxfiy xizmati agentlari tomonidan qo riqlanishini afzal ko rdi. U
ʻ ʻ
Sovet elchixonasidagi uchrashuvlarga ko chani to sib, Sovet va Buyuk Britaniya
ʻ ʻ
elchixonalarini bog laydigan maxsus qurilgan yopiq yo lak orqali kelgan.
ʻ ʻ
Xavfsizlik koridori bilan birlashtirilgan «Sovet-Britaniya diplomatik majmuasi»
atrofida Gitlerga qarshi koalitsiyaning uchta davlati rahbarlarining uchrashuvlari
bo lib o tdi, uchta kuchaytirilgan xavfsizlik halqalari yaratildi. Tehron
ʻ ʻ
muhokamalari 28 noyabrdan 1 dekabrgacha davom etdi. Gitlerga qarshi koalitsiya
davlatlari rahbarlari kun tartibidagi barcha masalalarni muhokama qilib, aniq
qarorlar qabul qilishdi. Konferentsiya davomida Ruzvelt urushdan keyin
Germaniyaning beshta avtonom davlatga bo linib ketishini muhokama qilishni
ʻ
taklif qildi va bu taklif Cherchill tomonidan qo llab-quvvatlandi. Biroq Stalin
ʻ
bunga rozi bo lmadi va masalani ko rib chiqishni Yevropa maslahat komissiyasiga
ʻ ʻ
topshirishni taklif qildi. Kutilganidek, Tehron konferensiyasida Eron masalasi
muhokama qilindi. Muhokama chog ida uch davlat rahbarlari deklaratsiyani qabul
ʻ
qildilar, unda SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya hukumatlarining “Eronning to liq
ʻ
mustaqilligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini saqlab qolish” istagi ta’kidlangan.
Polsha masalasi ham muhokama qilindi. Uning sharqiy chegarasi «Kurzon
chizig i» bo ylab, g arbiy chegarasi esa Oder daryosi bo ylab o tishi haqida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
13
https://en.wikipedia.org/wiki/Tehran_Conference
25

dastlabki kelishuvga erishildi.
Bu hali fashistlar Germaniyasining mag lubiyatidan uzoq edi, shungaʻ
qaramay, 29-noyabr kuni Stalin bilan suhbatda Ruzvelt dunyoning urushdan
keyingi tuzilishini muhokama qilishni taklif qildi. Amerika prezidenti urushdan
keyin mustahkam tinchlikni ta’minlay oladigan tashkilot yaratish zarurligi haqida
gapirdi. Stalin Birlashgan Millatlar Tashkiloti tamoyillariga asoslanishi kerak
bo lgan jahon tashkilotini yaratish g oyasini qo llab-quvvatladi. “Tinchlik davriga
ʻ ʻ ʻ
kelsak, – dedi uch davlat rahbarlari, – o rtamizdagi kelishuv mustahkam tinchlikni
ʻ
ta minlashiga ishonchimiz komil.
ʼ 14
Biz yer yuzi xalqlarining katta ommasi
tomonidan ma’qullanadigan, urush balolari va dahshatlarini bartaraf etadigan
shunday dunyoni amalga oshirish uchun o zimizga va barcha birlashgan davlatlar
ʻ
zimmasiga yuklatilgan yuksak mas’uliyatni to liq tan olamiz. ko p avlodlar.
ʻ ʻ
Ruzvelt va Cherchill Stalinga AQSh va Buyuk Britaniyaning atom bombasini
yaratish sohasidagi sa'y-harakatlariga qo shilish haqida bir og iz so z aytmadilar ...
ʻ ʻ ʻ
30-noyabr kuni kechqurun Buyuk Britaniya elchixonasida 69 yoshga to lgan
ʻ
Cherchillning tavallud kuni munosabati bilan tantanali qabul marosimi bo lib o tdi.
ʻ ʻ
Stalin ushbu qabulga to liq marshal kiyimida keldi, unga Molotov va Voroshilov
ʻ
hamrohlik qildi. U Cherchillga qorako l shlyapa va rus xalq ertaklari syujeti
ʻ
asosidagi katta chinni haykaltaroshlik guruhini sovg a qildi. Ruzvelt Britaniya
ʻ
bosh vaziriga antiqa fors kosasi va afg on gilamini sovg a qildi. Qabulda ko plab
ʻ ʻ ʻ
tostlar bo ldi, lekin bittasi hamma tomonidan eslab qoldi. Amerika Qo shma
ʻ ʻ
Shtatlari Prezidenti shunday dedi: «Biz bu erda Buyuk Britaniya Bosh vazirining
tug ilgan kunini nishonlayotganimizda, Qizil Armiya fashistlar qo shinlarini
ʻ ʻ
bostirishda davom etmoqda. Sovet qurollarining muvaffaqiyatlari uchun! 1 dekabr
kuni kechqurun Tehronda havo sovuqlashdi. Xuziston tog larida to satdan qor
ʻ ʻ
yog di. Ob-havo sharoiti keskin o zgardi. Bu Ruzveltni Eron poytaxtidan parvozni
ʻ ʻ
tezlashtirishga majbur qildi. Yakuniy deklaratsiya matni shoshilinch ravishda
kelishib olindi. Uni imzolashning tantanali marosimi o tkazilmadi. Stalin tarjimoni
ʻ
V.Berejkov yozganidek, ushbu eng muhim hujjat ostida imzolar “so roq usuli bilan
ʻ
14
World War II. Military-political essay. Deborin G. A. M.: Military publishing house, 1958. - 456 p.
26

to plangan. Konferentsiyaning asosiy ishtirokchilarining har biri yakka tartibdaʻ
shoshilinch ravishda o z vizasini so rashdi. «Bizning qo limizda, - deb yozadi
ʻ ʻ ʻ
Berejkov, - qalam bilan imzolangan juda g ijimlangan qog oz.»
ʻ ʻ 15
Varaqaning ko rinishi butun dunyoga «Uch davlatning Tehron
ʻ
deklaratsiyasi» nomi bilan mashhur bo lgan hujjat mazmuniga hech qanday mos
ʻ
kelmadi. Ushbu deklaratsiyada aytilishicha, konferentsiya ishtirokchilari
Germaniya qurolli kuchlarini yo q qilish rejalari bo yicha kelishib, sharq, g arb va
ʻ ʻ ʻ
janubdan amalga oshiriladigan operatsiyalar ko lami va vaqti to g risida to liq
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishuvga kelishgan. “Do stona uchrashuvlarimizni yakunlab, – dedi Ruzvelt,
ʻ
Stalin va Cherchill, – biz dunyoning barcha xalqlari zulmga duchor bo lmasdan,
ʻ
o zlarining turli intilishlari va g oyalariga mos ravishda erkin, erkin yashaydigan
ʻ ʻ
kunni ishonch bilan kutamiz. vijdonlar...” Tehronda bo lganida Stalin harbiy
ʻ
razvedkada yashovchi polkovnik Razinning o z faoliyati haqida hisobotini eshitdi.
ʻ
Jores 1943-yil 2-dekabrda Markazga ushbu uchrashuv haqida xabar berdi:
«Chaqmoq. Bosh direktor. 2-noyabr kuni Tehron vaqti bilan soat 10.00 da meni
Sovet Ittifoqi Oliy Bosh Qo mondoni Marshali Yo ldosh qabul qilganligi haqida
ʻ ʻ
xabar beraman. Stalin. O rtoqda qabul qilishdan oldin. Stalin o rtoq bilan
ʻ ʻ
suhbatlashdi. Molotov. Marshal tov. Stalin Eron armiyasining umumiy ahvoli bilan
qisqacha qiziqdi, shohning tashrifi haqida, shuningdek, bizning materiallarimiz va
instruktorlarimiz bilan Eronda tank va aviatsiya maktablarini tashkil etish bo yicha
ʻ
ko rilgan choralar haqida gapirdi. Men Eron armiyasi va Eron generallarining
ʻ
ahvoli, qancha generalning rus maktabi borligi, shuningdek, inglizlarning Eron
armiyasi rahbariyatiga ta'siri haqida qisqacha ma’lumot berdim... Marshal tov.
Stalin uning savollariga javoblarni tinglab, quyidagi ko rsatmalarni berdi: «Shoh
ʻ
va uning eng yaqin yordamchilari Britaniya ta'siridan qo rqishadi, lekin bizning
ʻ
yo nalishimizga amal qiladilar, ularning niyatlari bizning ishimiz bilan qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlanishi, rag batlantirilishi va tasdiqlanishi kerak ... « Marshal Stalin
ʻ
eronliklarga 20 ga yaqin samolyot va bir xil miqdordagi tanklarni berish niyatida
ekanligini, biz o zimiz tayyorlaydigan Eron kadrlarini tanlashimiz kerakligini
ʻ
15
World War II. Military-political essay. Deborin G. A. M.: Military publishing house, 1958. - 431 p.
27

aytdi. Aviatsiya va tank maktablarini joylashtirish imkoniyatlari haqidagi
javobimga marshal oldindan rozi bo ldi. Mashhadda aviatsiya maktabi vaʻ
Tehronda tank maktabini tashkil qiling. Ularga bu masala bo yicha yakuniy qaror
ʻ
Moskvada qabul qilinishi va bu voqea maxfiy ekani aytildi. Ishxonadan
chiqqanimda, marshal meni qaytardi va qo shib qo ydi: «Vaziyatga diqqat bilan
ʻ ʻ
qarang va eronliklarga yordam bering ...» Keyin u men bilan xayrlashdi. Men uni
aeroportda kutib olish marosimida qatnashdim. T.Molotov ushbu maktablarni
tashkil etish bo yicha ham savollar berdi. U konferensiya yakunlari bo yicha fikr
ʻ ʻ
bilan ham qiziqdi”. Sovet delegatsiyasi 2 dekabr kuni tushdan keyin Tehrondan
jo nab ketdi. Eron poytaxtiga maxsus jo natilgan polk tomonidan qattiq
ʻ ʻ
qo riqlanayotgan Tehron aerodromidan birinchi bo lib ikkita ikki dvigatelli
ʻ ʻ
samolyot havoga ko tarildi. Ulardan birida I.V. Stalin, ikkinchisida - Bosh shtab
ʻ
mutaxassislari guruhi. Oradan biroz vaqt o tib Tehron harbiy radio orqali
ʻ
samolyotlar Bokuga qo nganligi haqida xabar oldi. Stalin Moskvaga eson-omon
ʻ
yetib keldi, Ruzvelt Vashingtonga keldi, Cherchill Londonga qaytdi. Stalin 1943-
yil 6-dekabrda Ruzveltga yo llagan maktubida Tehron konferensiyasi
ʻ
muvaffaqiyati va uning qarorlarining alohida ahamiyatini qayd etib, shunday
yozadi: “Umid qilamanki, xalqlarimizning umumiy dushmani – Gitler
Germaniyasi buni tez orada his qiladi”. 1943-yil 7-dekabrda sovet matbuotida
SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya rahbarlarining Tehrondagi uchrashuvi haqida
xabar e’lon qilindi, Deklaratsiya matnlari va konferentsiya davomida qabul
qilingan boshqa hujjatlar chop etildi. Shu kuni SSSRda birinchi marta Stalin
Moskvani tark etayotgani va to rt kun davomida AQSh va Buyuk Britaniya
ʻ
rahbarlari bilan Tehrondagi muzokaralarda qatnashgani ma’lum bo ldi. Ruzvelt
ʻ
o g li Eliotga Eron poytaxtidagi konferentsiya haqida gapirar ekan, Stalin har bir
ʻ ʻ
masalada SSSR pozitsiyasini qat'iyat bilan himoya qilganini aytdi. «U juda
ishonchli ko rinardi», dedi prezident. Sovet delegatsiyasi rahbarining ishonchi
ʻ
tushunarli edi - uning razvedka ma’lumotlari, shuningdek, barcha holatlarni chuqur
tahlil qilish tufayli Stalin Ruzvelt va Cherchill undan nimaga erishmoqchi
ekanligini aniq bilardi. Kichkina narsada yon berib, kattada muvaffaqiyat qozona
28

oldi. U Britaniya Bosh vazirining o jar qarshiliklarini yengib chiqdi va «Overlord»ʻ
operatsiyasi ittifoqchilarning Frantsiya janubidagi desant bilan birgalikda «1944-
yil may oyida» amalga oshirilishi haqida va'da oldi. Sovet delegatsiyasi rahbari shu
sanaga qadar sovet qo mondonligi «bir necha joylarda nemislarga qarshi katta
ʻ
hujum uyushtiradi, ularga ittifoqchilar uchun hech qanday qiyinchilik
tug dirmaslik uchun» va'da berdi. Bu SSSR, AQSh va Buyuk Britaniyaga 1944-
ʻ
yilda kuchlarni birlashtirish va fashistlar Germaniyasining mag lubiyatini
ʻ
tezlashtirishga imkon bergan Harbiy masalalar bo yicha Tehron
ʻ
konferentsiyasining qarorlarida qayd etilgan ... Sovet delegatsiyasining Tehronda
tayyorgarligi va muvaffaqiyatli ishlashini ta minlagan mutaxassislardan tank
ʼ
qo shinlari general-mayori I. Sklyarov, polkovniklar P. Melkishev, B. Razin va
ʻ
boshqa harbiy razvedkachilar bor edi.
Xulosa
29

Yuqoridagi materiallarga asoslanib, Gitlerga qarshi koalitsiya
partiyalarining diplomatik manfaatlarini ko rish mumkin va siyosatchilar xalqdanʻ
farqli o laroq va insoniyat tarixidagi eng og ir urush daqiqalarida hamma narsa
ʻ ʻ
tomonidan boshqarilganligini tushunish mumkin. boshqa barcha zamonlarda
bo lgani kabi: o z manfaati uchun tashnalik, hukmron sinfning mavjud mavqeini
ʻ ʻ
saqlab qolish (o zlari ham tegishli). Angliya va AQSh, bir tomondan, Gitler SSSR
ʻ
ustidan g alaba qozongan taqdirda, navbatdagi zarba ularga tegishidan qo rqishdi.
ʻ ʻ
Boshqa tomondan, Sovet Ittifoqining g alabasi ular uchun juda foydasiz edi,
ʻ
chunki u G alabadan keyingi 20 yil ichida Afrikadagi mustamlaka tizimining
ʻ
qulashida o zini namoyon qilgan sotsialistik tendentsiyalarni kuchaytiradi (va
ʻ
haqiqatan ham mustahkamlaydi). Siyosatda dushmanlar va do stlar yo q, faqat
ʻ ʻ
biznes sheriklari bor - SSSR qudratli nemis armiyasiga qarshi yakka o zi
ʻ
kurashganida buni sezdi, ittifoqchilar esa kimni - kimni kutishdi. Yuqorida aytib
o tilganidek, Gitlerning Yevropadagi g alabasi mutlaqo foydasiz edi, chunki
ʻ ʻ
rasmiy ravishda rivojlangan kapitalistik davlat bo lgan Germaniyaning iqtisodiy va
ʻ
siyosiy doktrinasi boshqa kapitalistik davlatlardan o zining militarizmi, butun
ʻ
dunyoda, shu jumladan Yevropada kengayish istagi bilan ajralib turardi. . Bu,
albatta, burjua Yevropa mamlakatlari uchun xavf tug dirdi, ular birinchi navbatda
ʻ
harbiy harakatlarsiz, imkon qadar tinch yo l bilan daromad olishga qaratilgan edi.
ʻ
Ammo xavf Sovet Ittifoqi tomonidan ham paydo bo ldi, u garchi u hududlarni
ʻ
egallab olishga to g ridan-to g ri niyatini ko rsatmasa ham, uning chegaralaridan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tashqarida (Germaniya kabi) Yevropaning mavjud kapitalistik tizimi yagona
emasligining timsolidir. zamonaviy dunyoda mumkin. G arbning so l ziyolilari
ʻ ʻ
SSSRni ideallashtirib, uni sinfiy tuzum bo lmagan sharoitda barcha xalqlar va
ʻ
barcha xalqlarning jahon tengligi va birodarligi g oyalari mujassamlashtirgan edi.
ʻ
Shunday qilib, Germaniya ham, SSSR ham Yevropa davlatlarining burjua-
kapitalistik tizimiga muqobil bo lgan tizimlarga ega ikkita kuchli Yevropa davlati
ʻ
edi. Va shunga qaramay, Qo shma Shtatlar va Angliya Sovet Ittifoqiga yordam
ʻ
berishga qaror qilishdi, chunki Germaniya tahdidi ko proq ko rinadigan, aniqroq
ʻ ʻ
va ko proq kuch talab qilgan. G arbiy Yevropa burjuaziyasi o zlarining ichki xalq
ʻ ʻ ʻ
30

ozodlik harakatlarini mohirona manevr qilishlari va boshqarishlari, ularning
yordamisiz qilolmasligini anglab etishdi va shu bilan birga o z ittifoqchisi bilanʻ
qariyb o ttiz yil avval sodir bo lgan voqealarni oldini olish uchun ozgina
ʻ ʻ
bo g ishga tayyor edilar. -dushman - Sovet Rossiyasi.
ʻ ʻ
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati:
31

Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Великая Отечественная война Советского Союза в 1941-1945 гг. М.:
Воениздат, 1984. - 560 с.
2. Тегеран. Ялта. Потсдам. Сборник документов. 3-е издание. Москва: Изд-во
международных отношений. 1970. - 876 с.
3. Внешняя политика СССР в годы Отечественной войны. Т. 1. М.:
Госполитиздат, 1946. - 529 с.
4. World War II. Military-political essay. Deborin G. A. M.: Military publishing
house, 1958. - 765 p.
5. История России в 20 веке. А.Н.Сахаров, В.П.Дмитренко, И.Д.
Ковальченко, А.П. Новосельцев. М.: Издательство «АСТ», 1999. — 607 с.
6. Ziyoyev H.Z. Tarix -o `tmish va kelajak ko `zgusi. –T.: Adabiyot va san at,
ʼ
2000. –B. 177-178.
7. Bushkovitch, Paul. A Concise History of Russia. (Cambridge University Press:
2012)
8. Shuhrat Ergashev jahon tarixi. 2o14. B-684
9. Declaration of the Three Powers Regarding Iran – 1 December 1943
10. Долгополов, Николай. Тройная опасность: нацистский план убить
лидеров Второй мировой войны в Тегеране. 2007.
Qo`shimcha va internet manbaalari:
1.www.History.ru
2.www.Hrono.ru
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Tehran_Conference
4. https://qomus.info/oz/encyclopedia/t/tehron-konferentsiyasi/
32

Ilovalar
1-ilova.
Tehron konferensiyasi (1943)
2-ilova.
33

“Katta uchlik”. Tehron.
3-ilova.
34

Tehronga tashrif. 1943-yil.
35

tehron konferensiyasi

Sotib olish