Temir yo‘l tizimida yong‘in xavflilik darajasini baholash - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

19 Sotish

Temir yo‘l tizimida yong‘in xavflilik darajasini baholash

Sotib olish

Temir yo‘l tizimida yong‘in xavflilik darajasini baholash
MUNDARIJA
Topshiriq …………………………………………………………… ……. . 3
KIRISH ………………………………………………………… … ..…… .. . 4
ASOSIY QISMI....................................................................................... 8
I-BO‘LIM. TEMIR YO‘L TRANSPORTIDAGI YONG‘IN XAVFINI
BOSHQARISHNI TAHLIL QILISH USULLARI .................................... 8
1.1
. Temir yo‘l transportida yong‘in xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari. 8
1 . 2 Temir yo‘l transportida yong‘indan himoya qilish
harbiylashtirilgan qo‘riqlash birlashmasi faoliyati..............................…… 11
1.3
. Temir yo‘lda yong‘inlarni uchirish uchun yong‘in poyezdi
va boshqa qo‘shimcha vositlari........................ ……………… ...... …….… 13
II-BO‘LIMI. EMIR YO‘L TIZIMILARIDA YONG‘IN XAVFSIZLIGI
TALABLARI VA ULARNI BAHOLASH.............................. …………. 15
2.1
. Temir yo‘l tizimilarida yong‘in xavfini baholash … …… ....................... ... 1 5
2.2
. Temir yo‘l sisternalari va quyish-to‘kish estakadalariga qo‘yiladigan
yong‘in xavfsizligi talablari ......................................... ………………...… 16
2. 3
. Yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar hamda yonuvchi
gazlarning rezervuar parklariga qo‘yiladigan yong‘in xavfsizligi talablari 18
2. 4 Temir yo‘l transportida yong‘in xavfini boshqarish tizimi ......................... 25
2.5 Og‘ir yuk va uzun poyozdlarni o‘tkazish texnologiyasini qo‘llanishda
yong‘in xavfsizligini samaraligini ortashtirishni baholash......................... 27
III-BO‘LIM. TEMIR YO‘L TIZIMIDAGI BINOLARNING YONG‘IN
TOIFASINI ANIQLASH USULLARI............................................ ........... 29
3.1 Temir yo‘l obektlaridagi yong‘ini xavfligi bo‘yicha B1-B4 toifadagi
binolari yong‘inga xavfli darajasini aniqlash Xavfli.....................…. ....... 29
3.2 4 ta seksiyali lokomotiv deposi demontaj- yuvish xonasi yong‘in xavfi
darajasini aniqlash.. ………………………………………………………. 30
3.3
. Omborxona xonalari yong‘in xavfli bo‘yicha darajasini aniqlash.............. 31
3.4
. Yog‘ochga ishlov berish binolarini yong‘in xavfi bo‘yicha darajasini
aniqlash ................... ............................................................................ .. 31
3.5
. Vogon g‘ildiraklari uchun binolari yong‘in xavfi darajasini aniqlash....... 3 3
XULOSA………………………………..………………………………… 35
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RUYXATI..................................... 4 7
KURS LOYIHASI ILOVALARI.............................................................. 40
1

KIRISH
Kur loyihasi avzusining dolzarbligi: Temir yo‘l transportida tashish
jarayonining xavfsizligiga bir qator beqarorlashtiruvchi omillar ta’sir ko‘rsatadi.
Ular orasida texnik vositalar nosozligi va texnologik qoida buzarliklar bilan bir
qatorda infratuzilma va harakat tarkibi yong‘inga xavfli sharoitlari yuzaga kelishi
holatlari ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
Hozirgi vaqtda mamlakat temir yo‘llarda bir vaqtning o‘zida 4 000 dan
ortiq lokomotivlar, yuzlab boshqa xarakatlanuvchi tizimlar xarakatlanadi. Bunday
oqimlar, albbata, temir yo‘l stansiyalarida, xarakat yo‘llarida yong‘in bartaraf
etish, ayniqsa yong‘in oqibatlarini bartaraf etishga sarflangan vaqt poyezdlar
harakatini uzoq muddatga kechikishiga va natijada korxonaga katta moliyaviy
yo‘qotishlarga olib keladi.
Bundan tashqari mamlakat temir yo‘l tizimida bashqa mamlakatlar aholisi
va tovar moddiy boyliklari ham kechayu- kunduz xarakatlanadi. Bu esa yong‘inlar
bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlar ijtimoiy- siyosiy xolatini yanada
mushkillashtiradi.
Shu sababli ham temir yo‘lda uzluksiz tashish jarayonini ta’minlash uchun
infratuzilma obektlari va temir yo‘lda harakatlanuvchi tarkibining yong‘inga olib
keladigan xavfsizlikni beqarorlashtiruvchi holatlari paydo bo‘lishining oldini olish
tizimi zarur. U yong‘in xavfini boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimiga
asoslangan bo‘lishi kerak, bu operatsion xavfni bashorat qilish natijalariga ko‘ra
kechikishni minimallashtirish uchun potensial yong‘in manbasini ta’mirlash,
texnik xizmat ko‘rsatish yoki almashtirish zarurati to‘g‘risida qaror qabul qilishga
imkon beradi.
Kurs loyihasi m aqsad va vazifalar :
Kurs loyihasi maqsadi - temir yo‘l tizimini mamalakt infratuzilma
obektlari bilan hamogohlikdagi harakatlanuvchi tarkibining yong‘in xavfini
2

boshqarish orqali yong‘inga olib keladigan xavfli sharoitlar sonini kamaytirish va
harakat xavfsizligini ta’minlash.
Ushbu maqsadga muvofiq quyidagi nazariy va amaliy vazifalar belgilandi:
- temir yo‘l obektlarida yong‘in xavfini baholash va boshqarish muammosi
holatini, yong‘in xavfini boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimlari turlarini
tahlil qilish;
- temir yo‘l inshootining foydalanish bosqichida yong‘in xavfini tahli qilish;
- temir yo‘l obektlari yong‘in xavfiga olib keladigan nosozliklarini
identifikatsiya qilish;
- infratuzilma obektlari va temir yo‘l harakatlanuvchi tarkibi uchun yong‘in
xavfini boshqarish jarayonlarini ularning haqiqiy sharoitlaridan kelib chiqqan
holda intellektuallashtirish.
-Temir yo‘l obektlarining yong‘in xavfini avtomatlashtirilgan boshqarish
uchun mobil dasturiy-texnik kompleksni ishlab chiqish.
- temiryo‘llari statsionar va mobil infratuzilma obektlari va harakat
tarkibidagi yong‘in xavfini boshqarish tizimini o‘rganish.
Kurs loyihasida foydalanilgan asosiy terminlar:
Yonish - bu juda ko'p miqdordagi issiqlik va yorqin porlash bilan birga
keladigan murakkab, tez oqimli kimyoviy transformatsiY.
Portlash - siqilgan gazlar hosil bo'lishi bilan gaz, bug ', chang-havo
aralashmalarining tez nazoratsiz yonishi.
Yonuvchanlik - bu moddalar va materiallarning yonish qobiliyati.
yong‘inga qarshi oraliq — yong‘in tarqalishining oldini olish uchun binolar
va (yoki) inshootlar oralig‘idagi belgilangan masofa
yong‘inga qarshi texnik himoya vositalari — yong‘inni avtomatik tarzda
aniqlash va o‘chirish, tutunni chiqarish, xabar berish, yong‘inga qarshi suv
ta’minoti tizimlari, shuningdek, odamlarni va moddiy boyliklarni yong‘indan
himoya qilish uchun mo‘ljallangan boshqa texnik vositalar .
3

Kurs loyihasi tarkibiy qismi- kurs loyihasi mazmuniga asosan asosiy
talablarni belgilaydi. Materiallari 54 bet kompyuter matnida taqdim etilgan bo‘lib:
kirish, asosiy qismi, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ruyxati va i 4- ilovalaridan
iborat.
Kirish qismida, mavzuning dolzarbligi loyihaga qo‘yidgan maqsad va
vazifalari, asosiy termin va atamalarning mazmuni belgilab berilgan.
Asosiy qismi uchta bo‘lim va 5 paragrafdan iborat.
Birinchi bo‘limi, «Sanoat korxonalarida sanoat xavfsizligi va yong‘in
xavfsizligi ta’minlash asosalari» deb nomlanadi. Unda, Sanoat xavfsizligi va
yong‘in xavfsizligini ta’minlashning huquqiy, tashkiliy va texnik asoslari va bino
inshootlarni yong‘in xavfsizligi bo‘yicha tasiflanishlari bayon etilgan.
Ikkinchi bo‘lim, “Sanoat korxonalarida yong‘in xavfsizlini tahlil qilish
asosida baholash” deb nomlanib. Unda . sanoat korxonalaridagi bino va
inshootlarning yong‘inga bardoshligini va shuningdek, yong‘indan aholi va tovar
moddiy boyliklarni evakuatsiya qilish xolatlari tahlil qilingan.
Uchinchi bo‘limi, “Sanoat korxonalarida yong‘in xavfsizligini ta’minlash
bo‘yicha qarshi chora- tadbirlari» deb nomlanadi. Unda, sonat korxonalaridagi
bino va inshootlarning yong‘in xavfsizligi bo‘yicha texnik yechimi, bino va
inshootlardan aholini evakuatsiya qilish va yong‘in xavfini tahlili asosida baholash
ishlanmalari keltirilgan.
Kurs loyihasi ilovalarda amalga oshirish jarayonida tuzilgan hujjatlar
namunalari, shuningdek, kurs loyihasini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
materiallar: ishlab chiqarish binolarida maydonchalar va uskunalarni joylashtirish,
ishlab chiqarish jarayonining sxemasi, texnologik jihozlarning umumiy turlari
ko‘rsatilgan.
Bundan tashqari, ilovalar zarur ma’lumotnoma materiallarini, ishlab
chiqarish binolari toifasini aniqlashda texnologik jarayonlarning portlash va
yong‘in xavfini kamaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni, yonuvchan moddalar va
materiallarning turli sinflari bo‘lgan ishlab chiqarish binolari toifalari berilgan
4

ASOSIY QISMI
I-BO‘LIM
TEMIR YO‘L TRANSPORTIDAGI YONG‘IN XAVFINI BOSHQARISHNI
TAHLIL QILISH USULLARI
1.1.Temir yo‘l transportida yong‘in xavfsizligini
ta’minlash chora-tadbirlari
Temir yo‘l transporti bugungi kunda eng keng tarqalgan transport
vositalaridan biridir. Deyarli har bir shahar va qishloq aholisi yiliga bir yoki ikki
yoki undan ko‘p marta o‘z hayotini temir yo‘lga ishonib topshiradi. Har yili temir
yo‘l transportida sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar natijasida 3000 ga yaqin odam
halok bo‘ladi, bu aviatsiya hodisalari qurbonlari sonidan sezilarli darajada oshadi.
Har qanday davlat hayoti va taraqqiyotida temir yo‘l tizmi juda katta rol
o‘ynaydi. Mamlakatimizda temir yo‘lning ulushi barcha transport turlarida amalga
oshirilayotgan umumiy yuk tashishlarning qariyb 70 % tashkil qiladi. Yuk va
yo‘lovchi poyezdlar yong‘in xavfsizligini ta’minlash juda muhim, chunki ular
yonuvchan va tez yonuvchi moddalarni tashishi mumkin.
Poyezdlar va stansiyalar xavfsiz ishlashini ta’minlash qanchalik zarurligini
tushunish uchun ularning asosiy xususiyatlarini sanab o‘tish kerak:
1) odatda yuk va tarqatish uchastkalaridagi stansiyalarida bir-biriga parallel
bo‘lgan yo‘llarda joylashgan juda ko‘p turli xil temir yo‘l eshelonlari mavjudligi;
2) stansiyalarda va yo‘lda tez yonuvchi, va portlovchi moddalar,
suyultirilgan gazlar, zaharlar, zararli qattiq materiallar bilan to‘ldirilgan ko‘plab
vagonlar, sisternalar, konteynerlar va boshqa yuklar mavjudligi;
3) tarqatish va yuk stansiyalari odatda turli maqsadlar uchun bino va
inshootlar bilan ancha zich qurilgan, shuningdek, stansiyalarda poyezdlar bilan
to‘lganligi;
4) eshelonlar orasidagi masofalar yo‘q;
5) stansiyalarda yong‘inga qarshi suv ta’minoti juda yomon rivojlangan;
5

6) yo‘lovchi poyezdlarida ko‘p miqdorda yonuvchi materiallar va odamlarni
tezda evakuatsiya qilishga imkon bermaydigan tor yo‘laklar mavjudligi sababli
yong‘in butun vagonni juda tez qoplaydi;
7) ayrim buyumlar yondirilganda zaharli yonish mahsulotlari havoga
chiqariladi.
Poyezlar sostavi o‘rmonli, botqoqli va boshqa qiyin yerlarda harakatlanishi
paytida yong‘in sodir bo‘lganda, yong‘inga qarshi kurash o‘t o‘chirish mashinalari
qiyin kirishi tufayli yanada murakkablashadi.
Eshelonlar orasidagi bo‘shliqlar yo‘qligi ham yong‘inni tez o‘chirishga
to‘sqinlik qiladi, chunki yong‘in shu sababli uzoq masofalarga juda tez tarqaladi.
Temir yo‘lda xavfsizlikni ta’minlashda eshelonlarni to‘g‘ri shakllantirish va
tarqatish katta rol o‘ynaydi. Ushbu jarayonlar belgilangan tezligidan oshib ketish
qat’iyan man etiladi.
Har qanday obektning yong‘in xavfsizligi uchun mas’ul bo‘lgan shaxs uning
rahbari hisoblanadi. Rahbar:
- belgilangan chekish joylarini belgilash;
- xom ashyo va mahsulotlarni saqlash joylarini tashkil etish;
- jihozlar va binolarni texnik ko‘rikdan o‘tkazish, ta’mirlash muntazamligini
nazorat qilish;
- xodimlarning yong‘in xavfsizligi qoidalari bo‘yicha bilimlarini tekshirish
va yangi kelganlarni o‘qitish;
- korxonada yong‘inga qarshi rejimni o‘rnatish;
- poyezdlarga yuk ortish va tushirish, poyezdlarni ulash va ajratish,
vagonlarni jo‘natish uchun tayyorlash va hokazolarni nazorat qilish.
Temir yo‘l transportini parvozga tayyorlashda barcha mavjud elektr jihozlari
va elektr qurilmalarini diqqat bilan tekshirish kerak: ular yaxshi tartibda bo‘lishi va
qisqa tutashuvlardan va boshqa favqulodda vaziyatlardan himoya qilish uchun
ishlaydigan asboblar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak.
6

Barcha zarur yong‘in o‘chirish uskunalari mavjudligini, yong‘in
signalizatsiyasi holatini, favqulodda chiqish joylariga kirishni va ularning xizmat
ko‘rsatishga yaroqliligini tekshirish kerak.
Temir yo‘l transportida sodir bo‘layotgan yong‘inlar 26 % isitish tizimi va
elektr jihozlaridagi nosozliklar sabab bo‘ladi: qisqa tutashuvlar, elektr simlari va
elektr jihozlari ortiqcha yuklanishi, elektr simlari ulangan joylarda izolyatsiya
yo‘qligi, simlar metall kommutatorlarga ishqalanishi, elektr simlaridagi namlik, va
h.k.
Ushbu nosozliklar aksariyati isitish tizimlari va elektr jihozlarini ishlatish
qoidalari buzilishidan kelib chiqadi:
- “bug‘” o‘skunalarida;
- Qurilmalarni qarovsiz qoldirish - suv to‘ldirish quvurlari, ventilyatsiya,
qozon va boshqa jihozlar elektr isitgichi;
-kommutatorlar, avtomatlashtirish qurilmalari, ventilyatsiya kanallari
bo‘shliqlarida, qozonxonada yonuvchi materiallarni saqlash;
- yoritish uchun haddan tashqari quvvatli lampalardan foydalanish;
- suv bilan to‘ldirilgan quvurlarni isitish uchun ochiq olovdan foydalanish;
- suvsiz qozon va qozonlarning pechi;
- isitish va elektr isitgichlar yonida o‘tinni quritish;
- qozon va qozonlarni eritish uchun yonuvchi suyuqliklardan (benzin,
kerosin va boshqalar) foydalanish;
- elektr jihozlarida chang va ahloqsizlik to‘planishi.
Mashinada yong‘in, darhol sodir bo‘lmaydi. Haddan tashqari yuklanganda,
elektr simlari asta-sekin qiziydi, izolyatsiyasi haddan tashqari qizishi tufayli
yonayotgan kauchuk va ipning xarakterli hidi paydo bo‘ladi. Shuning uchun, eng
kichik yong‘in belgisi paydo bo‘lganda, iloji boricha tezroq manba topib, zarur
choralarni ko‘rish kerak.
Poyezd jo‘nab ketishidan avval ushbu obektda doimiy faoliyat yurituvchi
yong‘in xavfsizligi bo‘yicha maxsus komissiya tomonidan tekshirilishi kerak.
7

"Uskunaga texnik xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ko‘rsatmalar" ga muvofiq
quyidagilar tekshirilishi kerak:
-elektr energiyasi iste’molchilari;
- lampalar va kalitlar;
- elektr jihozlarini boshqarish;
- isitish elektr pechlarining ekranlari, ularni yerga ulash;
- akkumulyator batareyalari va asbob-uskunalarni avtomobil osti qutilarida
saqlash;
- aloqa vositalari;
- ventilyatsiY.
Yo‘lda konduktorlar yo‘lovchilarning xatti-harakatlarini va ularning yong‘in
xavfsizligi qoidalariga rioya qilishlarini nazorat qilishlari shart: ochiq olovdan
foydalanish, ko‘rsatmalarda ko‘zda tutilmagan asboblardan foydalanish,
avtoulovlarda chekish va yonuvchan moddalarni tashish taqiqlanadi.
Temir yo‘l transportida yong‘in xavfsizligini ta’minlash uchun mas’ul
bo‘lgan shaxslarga quyidagilar qat’iyan man etiladi:
-ruxsat etilmagan elektr jihozlaridan foydalanish va uskunani qarovsiz
qoldirish;
- noto‘g‘ri qurilmalarni mustaqil ravishda ta’mirlash, xususan - generator
voltaj regulyatori;
- qozonxonalarda, pechkalarda yoki pechlarda quruq kiyim;
-asboblar ko‘rsatkichlarini orqali elektr energiyasi nazorati;
- nosoz batareyalardan foydalaning yoki ularni noto‘g‘ri zaryadlang.
Yong‘in sodir bo‘lgan taqdirda, temir yo‘l xodimi zudlik bilan yuqori
rahbariyatga xabar berishi va mavjud birlamchi yong‘inni o‘chirish vositalaridan
foydalangan holda mustaqil ravishda yong‘inga qarshi kurashni boshlashi kerak.
Temir yo‘l vokzalidagi yong‘inni uchirish uchun suv tarmoqlariga diametri
100 mm bo‘lgan gidrantlar o‘rnatilib, hajmi 50 m 3
bo‘lgan suv havzalari
tayyorlandi. Ish parklarida maxsus postlar tashkil etiladi, ularda barcha yong‘inga
qarshi vositalar saqlanadi, o‘t o‘chirish gidrantlari ekstremal yo‘llarda
8

joylashtiriadi. Stansiyalardagi suv minoralarida yong‘in sodir bo‘lganda doimo suv
ta’minoti mavjud bo‘lishi kerak.
1.2. Temir yo‘l transportida yong‘indan himoya qilish
harbiylashtirilgan qo‘riqlash birlashmasi faoliyati
Temir yo‘l transporti paydo bo‘lishi, uning rivojlanishi va shakllanishi,
tovarlarni asosiy tashuvchisi sifatida davlat iqtisodiyotidagi roli ortishi bilan
yo‘llarda. stansiyalarda va yo‘nalish bo‘ylab tashiladigan yuklarni himoya qilish
zarurati paydo bo‘ldi.
Harbiylashtirilgan qo‘riqlash birlashmasi 1927 yilda tashkil etildi va uning
nizomi tasdiqlandi
Nizom harbiylashtirilgan xavfsizlik bo‘limining quyidagi vazifalarini
belgilaydi:
-temir yo‘l transporti obektlarini qo‘riqlash;
-qo‘riqlanadigan obektlarda va obekt rejimi ichida kirishni nazorat qilishni
ta’minlash;
-tezyurar, yuqori tezlikda harakatlanuvchi temir yo‘l uchastkalarini
muhofaza qilishni tashkil etish va temir yo‘l infratuzilmasi xavfsizligini
ta’minlash;
-Qo‘riqlanadigan temir yo‘l vokzallari xavfsizligini ta’minlash, qo‘l yukini
rentgen-televideniye tekshiruv qurilmalarida (introskopda) tekshirish yo‘li bilan
yo‘lovchilar va boshqa shaxslarning xavfli moddalar va yo‘lovchi poyezdlarida
tashish taqiqlangan buyumlar bilan o‘tishini aniqlash va oldini olish;
-temir yo‘l uchastkalari, vokzallar va boshqa muhofaza qilinadigan
obektlarni videokuzatuvini tashkil etish;
-temir yo‘l transporti va boshqa qo‘riqlanadigan obektlarda jinoyatlar va
ma’muriy huquqbuzarliklarning oldini olish va ularga chek qo‘yish;
-temir yo‘l transporti va qo‘riqlanadigan obektlarda texnogen va tabiiy
favqulodda vaziyatlarning oldini olish va oqibatlarini bartaraf etishda ishtirok
etish;
9

-o‘t o‘chirish tadbirlarini o‘tkazish va belgilangan yong‘in xavfsizligi
talablari bajarilishini nazorat qilish, “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ korxona,
muassasa va tashkilotlarida, shuningdek, temir yo‘l harakatlanuvchi tarkibidagi
yong‘inlarni o‘chirish;
- shartnoma asosida bank muassasalaridan korxona va tashkilotlarga naqd pul
bilan kassirlarni himoya qilish va kuzatib borish;
-te mir yo‘l transporti tarkibiy bo‘linmalari, huquqni muhofaza qiluvchi va
boshqa davlat organlari, jamoatchilik vakillari bilan mulkni qo‘poruvchilik va
terroristik harakatlardan, o‘t qo‘yish, o‘g‘irlik va boshqa jinoiy tajovuzlardan
ishonchli himoya qilishni tashkil etish bo‘yicha samarali hamkorlikni ta’minlash;
- ilg‘or muhandislik-texnik vositalar va himoya usullarini joriy etish va
ulardan foydalanish;
-h arbiylashtirilgan qo‘riqchilarning xizmat-jangovar, ma’naviy-psixologik
va jismoniy tayyorgarligini yuqori darajada ta’minlash va saqlash.
Quriqlov hizmatining asosiy vazifadardan bir bu yong‘in xavfsizligini
ta’minlashdan iborat. Chunki temir yo‘l transportida yong‘in xavfsizligini
ta’minlash transport xavfsizligining ajralmas qismi sifatida davlat va infratuzilma
egalari organlari tomonidan kompleks yondashuvni talab qiladi] Harbiylashtirilgan
qo‘riqlash bo‘linmalarining xizmat faoliyati qo‘riqlash navbatini tashkil etish
orqali amalga oshiriladi.
Qo‘riqlash xizmati temir yo‘l obektlarini, yuk va mol-mulkni, moddiy
boyliklarni ishonchli qo‘riqlash, yuk poyezdlarida ruxsat etilmagan shaxslarning
noqonuniy o‘tishi va belgilanmagan joylarda temir yo‘l yo‘llarida yurishining
oldini olish va yong‘in xavfsizligini ta’minlash maqsadida tashkil etiladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, temir yo‘l murakkab va ko‘p funksiyali tizimidir.
Unda yong‘in, avariya va boshqalar bilan bog‘liq har qanday favqulodda
vaziyatlarning paydo bo‘lishi katta organizmning noto‘g‘ri ishlashiga olib keladi.
Ushbu nosozlik minimal bo‘lishi va hodisani bartaraf etish taktik jihatdan malakali
va imkon qadar tezroq amalga oshirilishi uchun yong‘inlar va turli xil favqulodda
10

vaziyatlarni bartaraf etishda jangovar operatsiyalar ko‘plab yo‘nalishlarida
idoraviy normativ-huquqiy baza yaratilmoqda.
Tuzilma qayta tashkil etilgandan so‘ng O‘zbekiston Favqulodda vaziyatlar
vazirligi tizimiga, Ichki ishlar vazirligining Yong‘in xavfsizligi bosh boshqarmasi,
uning tarkibiy va hududiy bo‘linmalari va Yong‘in xavfsizligi instituti,
shuningdek, Mudofaa vazirligining Gidrometeorologik jarayonlarga ta’sirni
boshqarish xizmati o‘tkazildi.
Ayni paytda bir qator rivojlangan mamlakatlarda maxsus tayyorgarlikdan
o‘tgan fuqarolar orasidan “ko‘ngilli o‘t o‘chiruvchilar” deb ataladiganlar faoliyati
tashkil etilgan. Ixtiyoriy yong‘indan himoya qilish Belgiya, Fransiya, Germaniya,
Italiyada katta mashhurlikka erishdi. Misol uchun, Belgiyada o‘t o‘chiruvchilar
umumiy sonining qariyb 90 % ixtiyoriy o‘t o‘chiruvchilardir. Ushbu mamlakatlar
keng jamoatchilikni ixtiyoriy ravishda yong‘inni o‘chirishga jalb etish bo‘yicha
ilg‘or tajribalari O‘zbekistonda ham izchil tatbiq etilmoqda. Zamon talablari va
ixtiyoriy o‘t o‘chiruvchilarning muvaffaqiyatli tajribasi inobatga olinib, ixtiyoriy
o‘t o‘chirish bo‘limining faoliyat ko‘lamini kengaytirishga qaror qilindi.
Ko‘ngilli yong‘in xavfsizligi bo‘linmalarini tashkil etish va faoliyat yuritish
tartibi to‘g‘risidagi nizomga ko‘ra, ko‘ngillilar nafaqat tashkilot va korxonalarda,
balki tuman va shahar yong‘in xavfsizligi bo‘linmalaridan ancha uzoqda
joylashgan aholi punktlarida ham faoliyat yuritadi. Bu yong‘in sodir bo‘lgan
taqdirda, mutaxassislar kelganda yong‘inga qarshi kurashish uchun dastlabki
choralarni ko‘rish imkonini beradi.
1.3. Temir yo‘lda yong‘inlarni uchirish uchun yong‘in poyezdi
va boshqa qo‘shimcha vositlari
Yong‘in poyezdi - maxsus maqsadli temir yo‘l transportining mustaqil turi
bo‘lib, temir yo‘llar va harakatlanuvchi tarkib yaqinida joylashgan obektlardagi
yong‘inlarni o‘chirish uchun nasos agregati, yong‘in o‘chirish vositalari va
yong‘inga qarshi texnik vositalar bilan jihozlangan temir yo‘l poyezdi bilan amalga
oshiriladi.
11

Yong‘in poyezdlari ishlatiladigan temir yo‘l harakat tarkibiga va tegishli
ishlash ko‘rsatkichlariga qarab 2 toifaga bo‘linadi.
Birinchi toifadagi poyezdlar. Ixtisoslashtirilgan poyezdga qo‘shimcha
ravishda quyidagilar kiradi: temir yo‘lda favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish
uchun zarur bo‘lgan asbob-uskunalar va materiallarni joylashtirish va tashilgan
suyuqliklarni nosoz rezervuarlardan haydash uchun yopiq yuk vagoni; favqulodda
vaziyatlar yuzaga kelganda favqulodda suyuqlikni yig‘ish uchun rezervuar-qabul
qiluvchi (alohida vogonlar).
Ikkinchi toifadagi poyezd quyidagilardan tuziladi: xodimlarni joylashtirish
uchun vagon, nasos agregatlari, elektr stansiyasi, yong‘inga qarshi uskunalar va
maxsus yong‘in o‘chirish uskunalari zaxirasi; suv ta’minoti bilan ikki yoki uchta
vogon.
Yong‘in poyezdi, lokomotiv parki mavjud bo‘lgan katta stansiyaga
joylashtiriladi. Jo‘nab ketish ishtirokchilari poyezdning chaqiruv punktiga kelish
vaqti (1,5 soatdan ko‘p bo‘lmagan) bilan belgilanadi, uning masofasi 100 km dan
oshmasligi kerak.
Bundan tashqari temir yo‘l tizimlari yong‘indan ko‘tarish va qutqarish
mashinasi bilan ta’minlanadi
Yong‘indan ko‘tarish va qutqarish mashinasi - statsionar
mexanizatsiyalashgan aylanma kran, teleskopik bom (tizza paketi) bilan
jihozlangan va odamlarni balandlikdan evakuatsiya qilish va ko‘p qavatli binolarda
yong‘inlarni o‘chirish bo‘yicha qutqaruv ishlarini bajarish, shuningdek, boshqa
ishlarni bajarish uchun mo‘ljallangan o‘t o‘chirish mashinasi yordamchi vositalar
kiradi.
12

II-BO‘LIMI
TEMIR YO‘L TIZIMILARIDA YONG‘IN XAVFSIZLIGI
TALABLARI VA ULARNI BAHOLASH
2.1. Temir yo‘l tizimilarida yong‘in xavfini baholash
Yong‘in- temir yo‘l transporti harakati va ulardan foydalanish xavfsizligi
qoidalarini buzish bilan bog‘liq hodisa sifatida tasniflangan. Yong‘in xavfini
baholashda asosiy mummolardan biri, nuqsonlar, nosozliklar, texnologik
buzilishlar bilan bog‘liq xavflarga nisbatan o‘ziga xos xususiyati yong‘in xavfining
ichki auditining yo‘qligi hisoblanadi. Temir yo‘l tizimilarida xavfsiz sharoitlarga
rioya etilishini tekshirish, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, Sanoat xavfsizligi
qo‘mitasi, transport prokuraturasi va boshqa tegishli organlar tomonidan amalga
oshiriladi.
Temir yo‘l infratuzilmasi obektlarida yong‘in oqibatlarining hajmiga
quyidagi omillar ta’sir qiladi: tashish hajmiga, jihozlar eskirishi, yong‘in manbasi
joylashuvi va undan qimmat uskunalargacha bo‘lgan masofa, yong‘in vaqti
transport kechikishiga va stansiyalardagi odamlar soniga ta’siri va h.k.
Temir yo‘l infratuzilmasi obektlarida yong‘inlar yiriklashib ketishiga
sabablaridan biri Favqulodda vaziyatlar vazirligi yong‘in o‘chirish bo‘linmalaridan
uzoqda joylashganligidir. Shunday qilib, statsionar va ko‘chma temir yo‘l obektlari
uchun yong‘in xavfini boshqarish tizimini ishlab chiqish dolzarb bo‘lib, uning
maqsadi yong‘in paydo bo‘lishining oldini olishdir.
Yong‘in xavfsizligi masalalari mutaxassislar tomonidan murakkab texnik
tizimlarning xavfsizligini ta’minlash muammosining bir qismi sifatida ko‘rib
chiqiladi. Bu faoliyatda ikkita: profilaktika va tezkor-taktik yo‘nalishlar bo‘yicha
olib boriladi.
Temir yo‘l tizimida yonilg‘i manbalari paydo bo‘lish jarayonlari, ko‘p sonli
omillarga bog‘liqligi tufayli, davlat darajasida standartlar o‘rnatilgan moddalar va
materiallardan farqli o‘laroq, tasniflash qiyin. Biroq, aynan shunday jarayonlar
paydo bo‘lishining oldini olish yong‘in xavfsizligini ta’minlash nuqtai nazaridan
eng samarali hisoblanadi.
13

Temir yo‘l transporti obektining haqiqiy holatining yong‘in xavfi
ko‘rsatkichi sifatida individual yong‘in xavfi emas, balki yong‘in ehtimoli bilan
belgilanadi..
Yong‘in ehtimoli yong‘in xavfsizligi tizimlarining samaradorligi
ko‘rsatkichlaridan biri sifatida 1991 yilda GOST 12.1.004-91 "Mehnat xavfsizligi
standartlari tizimi. Yong‘in xavfsizligi. Umumiy talablar". GOST 12.1.004-91 ga
muvofiq, himoyalangan obektlar yong‘inning eng past ehtimolini ta’minlaydigan
yong‘in xavfsizligi tizimlariga ega bo‘lishi kerak.
Yong‘in xavfini baholash natijalari yong‘in tarqalishi portlashlarga olib
kelishi mumkin bo‘lgan obektlardagi xavfli va zararli yong‘in omillari odamlarga
ta’sirini minimallashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ro‘yxatini shakllantirishdan
iborat.
Texnologik taraqqiyot nafaqat ishlab chiqarish jarayonlari samaradorligini
oshirish, balki asbob-uskunalar narxi oshishi va texnologik jarayonlardagi
uzilishlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari yong‘in xavfsizligi bishqa
mamalakatlar tomoinidan o‘rnatilgan yong‘in xavfsizligi meyorlariga ham bog‘liq.
Shu bilan birga, ishlab chiqarish jarayonlari o‘ziga xosligi va sanoatning
o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda yong‘in xavfini baholash usullarini
ishlab chiqish masalasi dolzarb bo‘lib qoladi.
2.2. Temir yo‘l sisternalari va quyish-to‘kish estakadalariga
qo‘yiladigan yong‘in xavfsizligi talablari
Estakadada mahsulotlarni to‘kish va quyish vaqtida manevr ishlarini bajarish
taqiqlanadi. Ikki tomonlama estakadalarda yengil alangalanuvchi va yonuvchi
suyuqliklarni quyish va to‘kishda, quyish-to‘kish jarayoni tugamaguncha ikkinchi
yo‘lga sisterna kiritilishi taqiqlanadi.
Quyish-to‘kish ishlari boshlanishidan oldin sisternalar uchqun hosil
qilmaydigan materialdan tayyorlangan maxsus tormoz boshmoqlari yordamida
relsga mahkamlanadi. Sisternaning nosoz ostki quyish qurilmalarini ularning
14

konstruksiyalarida ko‘zda tutilmagan moslamalar, shuningdek, uchqun chiqaruvchi
materialdan yasalgan moslamalar yordamida ochishga ruxsat etilmaydi.
Mahsulotni quyish-to‘kish harakatlari tugagach quyish-to‘kish ustunlari,
quvurlar, vakuum va ochish uchun mo‘ljallangan idishlar, o‘lchagichlar, mahsulot
qabul qilgichlar va boshqa jihozlardan mahsulot bo‘shatilishi va sisternalar lyuk
qopqoqlari germetik ravishda yopilishi kerak.
Quyish-to‘kish estakadalari hududida sisternalarni ta’mirlash taqiqlanadi.
Sisternalardan yonuvchi gazlar to‘kilayotgan sig‘imlar, to‘kish quvurlariga ega
bo‘lgan sisternalar, shuningdek, to‘kish vaqtida ishlayotgan nasos va
kompressorlar qarovsiz qoldirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Quyish-to‘kish ishlari
amalga oshirilmayotgan vaqtda sisternani kommunikatsiyalarga ulab turish
taqiqlanadi. Yonuvchi gazlarni quyish yoki to‘kish paytida uzoq tanaffus paydo
bo‘lsa, ulash shlanglari sisternadan uzib qo‘yilishi lozim.
Yonuvchi gazlar bilan sisternani to‘ldirish jarayonida sisterna qozonidagi
gaz darajasini nazorat qilish kerak. Agar mahsulot oqishi (sizib chiqishi) aniqlansa,
sisternani to‘ldirish to‘xtatiladi, mahsulot to‘kiladi, bosim tushiriladi va nosozlikni
aniqlash va bartaraf etish choralari ko‘riladi.
Ta’mirlash ishlarini olib borishda quyidagilar taqiqlanadi:
a) qozonni yuklangan va bo‘sh holatida uni degazatsiya qilinishidan oldin
ta’mirlash;
b) sisterna qozoniga zarba berish;
v) uchqun chiqaruvchi vositadan va sisternaga bevosita yaqin tarzda ochiq
olovdan foydalanish.
Suyultirilgan uglevodorod gazi oqishida (sizib chiqishida) quyidagilarni
bajarish lozim:
a) suyultirilgan uglevodorod gazini to‘kish (quyish) bo‘yicha barcha
texnologik operatsiyalarni to‘xtatish, shuningdek, yong‘in xavfi holatini qurshab
olish va bartaraf etish bilan bog‘liq bo‘lmagan poyezdlar harakati va manevr
ishlarini to‘xtatish, potensial yonish manbaini (olov, uchqun va boshqalar) bartaraf
qilish;
15

b) suyultirilgan uglevodorod gazi to‘kilgan joydan yonuvchan moddalarni
olib tashlash;
v) oqishni to‘xtatish va (yoki) sisterna ichidagi suyultirilgan uglevodorod
gazini boshqa soz sisternaga (sig‘imga) o‘tkazish;
g) suyultirilgan uglevodorod gazi bilan to‘ldirilgan sisterna-vagonni xavfsiz
zonaga olib borish;
d) voqea sodir bo‘lgan joyga avariya-qutqaruv bo‘linmalarini va gaz
ta’minoti xizmatini chaqirish;
ye) suyultirilgan uglevodorod gazini tunnellar, yerto‘lalar, kanalizatsiyaga
kirishiga yo‘l qo‘ymaslik choralari ko‘rish.
Agar intensiv oqim bo‘lsa, gazg sisternadan butunlay chiqib ketishiga imkon
yaratish, bunda 200 m radiusdagi gaz yig‘ilishi mumkin bo‘lgan zonalarni gaz
tarqalib ketkunga qadar kuzatib turish kerak.
2.3. Yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar hamda yonuvchi
gazlarning rezervuar parklariga qo‘yiladigan yong‘in xavfsizligi talablari
Rezervuarlarda va katta sig‘imli inshootlarda faqat ularga mo‘ljallangan
mahsulotlar saqlanishi kerak. Zarur hollarda va tegishli tayyorgarlik bo‘lganda,
rezervuarga boshqa mahsulot quyishga, ya’ni bug‘ bosimi egiluvchanligi hisob-
kitob bo‘yicha ushbu turdagi rezervuarnikidan oshmasa ruxsat beriladi.
Yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar hamda yonuvchi gazlar
to‘ldirilgan sig‘imlar, rezervuarlardan foydalanish jarayonida ularning
germetikligi, sifon jo‘mraklari, flanetsli ulanish joylarining qistirmalari, salnikli
zichlanishlarning holati ustidan doimiy nazorat o‘rnatilgan bo‘lishi kerak.
Aniqlangan nosozliklar darhol bartaraf etilishi kerak.
Yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar hamda yonuvchi gazlar
to‘ldirilgan sig‘imlar, rezervuarlar joylashgan va aylana to‘siq (obvalovaniye) bilan
o‘ralgan hududga avtotransport vositalarining kirishiga faqat ta’mirlash ishlarini
olib borish uchun obekt rahbari yoki uning o‘rinbosarining yozma topshirig‘i
asosida ruxsat beriladi.
16

Nafas olish armaturalarini tekshirganda klapanlar va to‘rlarni kirlardan
tozalash, qishda esa muzdan tozalash kerak. Gidravlik klapanlarida suyuqlik
sathini tekshirish zarur. Gidravlik himoya klapani faqat qiyin bug‘lanadigan va
muzlamaydigan suyuqlik bilan to‘ldirilishi kerak. Ushbu suyuqlikni yiliga kamida
ikki marta almashtirish kerak va har bir chiqarishdan keyin suyuqlik qo‘shilishi
kerak.
Statsionar o‘lchash moslamalari bo‘lmasa, sig‘im uskunasidagi suyuqlik
darajasi rangli metalldan yasalgan lot bilan o‘lchanganda, lyukning ichki qismiga
o‘lchash tasmasi tushirilganda uchqun hosil qilmaydigan halqa yoki metalldan
yasalgan kolodkani o‘rnatish kerak.
Rezervuarlarning ichki yuzasini pirofor birikmalardan va korroziyadan
tozalash tasdiqlangan jadvalga muvofiq muntazam ravishda amalga oshirilishi
kerak.
Yonuvchi gazlarni birinchi marta to‘ldirishdan oldin rezervuarlarni inert gaz
yoki bug‘ bilan shamollatish kerak. Shamollatuvchi gazlar, ularning yonishining
oldini olish bo‘yicha choralar ko‘rilgan holatda svechalar orqali chiqariladi.
Shamollatishning yakuni svechadan chiqarilayotgan gaz-havo aralashmasidagi
kislorod miqdori bilan belgilanadi. Agar aralashmadagi kislorod miqdori 1 foizdan
oshmasa, shamollatish yakunlangan hisoblanadi. Rezervuarlar yonuvchi gazlardan
bo‘shatilgandan keyin havo bilan shamollatishga ruxsat berilmaydi.
Avariya holatlarida gazni chiqarish tarmoqlariga qulfli armatura o‘rnatish
zarurati bo‘lsa, ushbu armaturalarni masofadan boshqarish xavfsiz joydan amalga
oshirilishi kerak. Rezervuardagi (sig‘imlardagi) yengil alangalanuvchi va yonuvchi
suyuqliklardan namuna olish va ularning miqdorini o‘lchash sutkaning yorug‘
vaqtida amalga oshirilishi kerak.
Yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklarni rezervuarlarga
(sig‘imlarga) ochiq oqim bilan uzatish taqiqlanadi. Rezervuarni to‘ldirish va
bo‘shatish tezligi rezervuarga o‘rnatilgan nafas olish klapanlarning (shamollatish
quvurlarining) umumiy o‘tkazuvchanligidan oshmasligi kerak.
17

Yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar omborlarida quyidagilar
taqiqlanadi:
a) germetik bo‘lmagan qurilmalar va qulfli armaturalarni ishlatish;
b) buzilishlar va yoriqlar, suzuvchi qopqoqlarida teshiklar yoki yoriqlar
bo‘lgan rezervuarlar, shuningdek, nosoz bo‘lgan o‘lchash vositalari, asboblar,
mahsulot ta’minot quvurlari va statsionar yong‘inga qarshi qurilmalarni ishlatish;
v) aylana to‘siq (obvalovaniye) ichida daraxtlar, butalar va quruq
o‘simliklarning bo‘lishi;
g) sig‘imlarni (rezervuarlarni) yonuvchan materiallardan tayyorlangan
taglikka o‘rnatish;
d) rezervuarlar va sisternalarni haddan ortiq to‘ldirib yuborish;
ye) neft va neft mahsulotlarini quyish-to‘kish paytida rezervuarlardan
namuna olish yoki mahsulot sathini o‘lchash;
j) momaqaldiroq paytida neft va neft mahsulotlarini quyish va to‘kish,
shuningdek, rezervuarlardan namuna olish yoki sathini o‘lchash.
109. Yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar omborlarida:
a) nafas oluvchi klapanlar va olovto‘sqichlarni ishlab chiqaruvchi
korxonalarning texnik hujjatlariga muvofiq tekshirish kerak;
b) nafas olish armaturalarini tekshirganda klapanlar va to‘rlarni muzdan
tozalash kerak, ular faqat yong‘in chiqishini istisno qilgan usullarda isitiladi;
v) namuna olish va idishdagi suyuqlik darajasini o‘lchash uchqun hosil
qilmaydigan materiallardan tayyorlangan asboblar yordamida amalga oshirilishi
kerak;
g) suyuqlikni faqat yaroqli konteynerda saqlashga ruxsat beriladi. To‘kilgan
suyuqlikni darhol tozalash kerak;
d) neft mahsulotlarini to‘kish, shuningdek, qadoqlash materiallari va
konteynerlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri omborxonalarda va o‘ralgan joylarda saqlash
taqiqlanadi.
18

2 . 4. Temir yo‘l transportida yong‘in xavfini boshqarish
tizimi
Mamlakat temir yo‘llaridagi yong‘in xavfini boshqarish bir qator korxonalar
standartlari orqali tartibga solinadi. Ushbu standartlar halqaro qoidalariga va temir
yo‘l transporti obektlarida yong‘in xavfsizligini boshqarishni tartib-qoidalariga,
ularning xususiyatlarini hisobga olgan holda asoslanadi.
O‘z standartlarimizni yaratish zarurati temir yo‘l transportiga xos ishlab
chiqarish jarayonlarini amalga oshiradigan ko‘plab obektlarning mavjudligi bilan
bog‘liq. Temir yo‘l transporti obektlarining holatini boshqarish ularning butun
mamlakat bo‘ylab hududiy taqsimlanishi bilan murakkablashadi. Temir
yo‘llaridagi yong‘inlar yillik statistik ma’lumotlar 1 va 2 –rasmlarda keltirilgan.
1-rasm. Temir yo‘l tizimidagi sodir bo‘lgan yong‘inlar
diagrammasi
2-rasm. Temir yo‘l tizimidagi sodir bo‘lgan yong‘inlar
diagrammasi
19

Te mir yo‘llari da yong‘in xavfsizligini boshqarish tizimi, STO RZD
1.15.009-20132 standartiga muvofiq, uchta boshqaruv darajasini o‘z ichiga oladi:
-mamlakat temir yo‘llarini boshqaruv organlari;
- mintaqaviy boshqaruv organlari; yong‘in xavfsizligi dasturlarini
shakllantirish amalga oshiriladi.
- funksional bo‘limlar.Majburiy talablarni bajarish va ixtiyoriy sertifikatlash
orqali yong‘in xavfsizligini ta’minlash, yong‘in holatlarini ro‘yxatga olish va
hisobga olish, yong‘in xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar ro‘yxatini
shakllantirish
Hududiy boshqarmalar tomonidan ishlab chiqilgan dasturlarni amalga
oshirish katta moliyaviy investitsiyalar bilan bog‘liq bo‘lib, ularni
moliyalashtirishning ustuvorligini aniqlash uchun boshqaruvning birinchi
bosqichida yong‘in xavfsizligini ta’minlashga investitsiyalarga bo‘lgan ehtiyojga
qarab obektlarni tartiblash mezonlari ishlab chiqiladi. Xususan, yong‘in
xavfsizligini boshqarish tizimida istiqbolli yo‘nalishlarni belgilaydi Bular,
- yong‘in xavfsizligini boshqarish tuzilmasini shakllantirish;
- axborotni to‘plash, uzatish, almashish va uni tahlil qilish;
- yong‘in sabablarini o‘rganish va hisobga olish;
- yong‘in xavfini baholash;
- tartibga soluvchi yordam;
- yong‘in xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlarni rejalashtirish va
moliyalashtirish.
Yong‘in xavfini baholash yong‘in xavfsizligini boshqarish tizimining muhim
vositasidir. Ushbu baholashning asosiy maqsadlari:
- himoya obektlari holati to‘g‘risida obektiv ma’lumot olish;
- potensial xavfli muhofaza qilish obektlarini aniqlash va xavfni asoslash;
- yong‘in va yong‘in xavfini kamaytirish va ulardan zararni minimallashtirish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
20

Yong‘in xavfsizligini boshqarish tizimi doirasida yong‘in xavfini baholash
vazifalari tahlil quyidagicha:
- yong‘inlarning umumiy holati va oqibatlari;
- temir yo‘llarining bo‘linmalari, va boshqa tarkibiy bo‘linmalari statsionar
obektlari va temir yo‘l harakat tarkibidagi yong‘in xavfsizligi holatining tavsifi,
shu jumladan yong‘inlar soni va oqibatlari to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar.
Dastlab, yong‘in xavfsizligini o‘rganishd a asosan statistik ma’lumotlari
bo‘yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar shakllantirildi. Keyinchalik tahlil
qilishning eng oddiy statistik usullari qo‘llanila di(3, 4 –rasmlar) : 1Yong‘inlarning
80 % 8 turdagi temir yo‘l obektlarini tashkil qiladi: tortish harakatlanuvchi tarkibi,
maxsus transport vositalari va maxsus harakatlanuvchi tarkib, ko‘p birlikli harakat
tarkibi, elektr markazlashtirish postlari, ma’muriy binolar, issiqlik punktlari, yuk
harakatlanuvchi tarkibi. va qozonxonalar.
3-rasm. Temir yo‘l tizimida sodir bo‘ladigan yong‘inlar sababi
21

4-rasm. Temir yo‘l tizimilari bo‘limlaridan sodir bo‘lgan yong‘inlar
diagrammasi
Biroq, yong‘indan himoya qilish nuqtai nazaridan ustuvor ahamiyatga ega
bo‘lgan obektlar ro‘yxati odamlar (xodimlar va yo‘l ovchilar) uchun ham, umuman
temir yo‘llari tizimi uchun ham mumkin bo‘lgan oqibatlarning og‘irligini hisobga
olgan holda qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Ushbu ro‘yxatga odamlarning ommaviy
bo‘lgan obektlari kiritilishi kerak: stansiyalar, shuningdek, ishlab chiqarish
jarayonlarining to‘xtab qolishi transport harakati to‘xtatilishiga olib kelishi
mumkin bo‘lgan obektlar. Bunday obektlar qatoriga temir yo‘llari tortish
podstansiyalari va axborot-hisoblash markazlari kiradi.
Te mir yo‘llarida favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish va
yong‘in xavfsizligini ta’minlash komissiyasi temir yo‘l transporti ekspluatatsiyasi
o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda statsionar va ko‘chma obektlarda
yong‘in xavfini baholash bo‘yicha ish olib boradi .
Shunday qilib, Te mir yo‘llari uchun yong‘in xavfini boshqarish tizimini
ishlab chiqish dolzarb vazifadir. Ushbu tizimning uslubiy bazasining o‘ziga xos
xususiyati turli xil obektlarning holatini hisobga olgan holda yong‘in xavfsizligini
ta’minlash dasturini shakllantirishda qaror qabul qilishni asoslash imkoniyati ni
beradi.
22

2.5. Og‘ir yuk va uzun poyozdlarni o‘tkazish texnologiyasini
qo‘llanishda yong‘in xavfsizligini samaraligini ortashtirishni baholash
Temir yo‘l transporti rivojlanishining hozirgi bosqichida temir yo‘lning
mavjud uchastkasidan optimal foydalanish masalasi ancha keskin bo‘lib turibdi.
Shu bilan birga, ayrim cheklovchi oraliqlar o‘tkazuvchanligi uchun hisoblangan
to‘ldirish koeffitsenti ruxsat etilgan qiymatdan oshib ketadi. Avtoblokirovka bilan
jihozlangan elektrlashtirilgan ikki yo‘lli yuk tashishlar uchun quvvatni oshirishning
asosiy usuli qo‘shimcha asosiy yo‘lni qurishdir, bu esa kapital talab qiladigan
ishdir. Bunga muqobil yuk poyezdlarini shakllantirish va tashish texnologiyasidan
foydalanish mumkin . bu nda :
1) yuk po yez dlarini shakllantirish va tarqatish jarayonining boshlang‘ich va
yakuniy stansiyalar i , shuningdek, qo‘shni po yez dlar o‘tkazuvchanligiga salbiy
ta’sirini minimallashtirish uchun bu jarayonni stansiya yo‘llari va parklaridan
foydalangan holda, ya’ni yuk tashishn i egallamasdan tashkil qilish;
2) agar poligon stansiyalarida yuk po yez dlari massasi ortib borishi uchun
tortish turini o‘zgartirmasdan lokomotiv brigadalari va lokomotivlarini
almashtirish zarur bo‘lsa, bu jarayonni stansiya yo‘llari va lokomotivlar quvvatidan
foydalangan holda tashkil etish kerak;
3) "ortiqcha vaznli - muntazam" yoki "oddiy - ortiqcha vaznli" yuk poyezdi
kombinatsiyasi bo‘yicha (paketdagi) po yez dlar orasidagi interval "normal -
muntazam" juftligiga qaraganda yuqori bo‘ladi;
4) massasi ortgan yuk poyezdlarini shakllantirish va o‘tish texnologiyasidan
foydalanish ularning uchastkadan to‘xtovsiz o‘tishini talab qiladi, buning natijasida
yuklarni o‘z vaqtida yetkazib berish ehtimoli ortadi.
Tezyurar poyezdlar soni ko‘payishi,temir yo‘llarning uchastkalari va
poligonlarida katta massali yuk poyezdlarini shakllantirish va o‘tish
texnologiyasidan foydalanish kerakligini aniqlashtirish kerak. ular uchun sig‘imni
to‘ldirish koeffitsenti ruxsat etilgan qiymatga yaqin yoki undan oshib ketgan. Aks
holda, grafik massa va uzunlikdagi poyezdlarni shakllantirish va o‘tkazish eng
maqsadga muvofiqdir.
23

Poyezdlar soniga uchastka sig‘imi grafik og‘irligi va uzunligi nisbatan
o‘tkazish qobiliyati noldan yarmigacha o‘zgarib turadi.O‘tkazuvchanlik va
tortishish hisob-kitoblari natijalarini tahlil qilish yuk poyezdlari aylanmasi uchun
“O‘zbekiston-Gavas” ikki yo‘lli uchastkasi massa oyiga o‘tkazish qobiliyatini
to‘ldirish tezligini ko‘rsatdi maksimal trafik ruxsat etilgan qiymatga yaqin va
massasi ortgan oddiy va yuk poyezdlarining harakat vaqtlari bir xil.
Texnologik hisob-kitoblar ortib borayotgan massali yuk poyezdlarini
shakllantirish va o‘tish samaradorligi quyidagi kombinatsiyalar uchun ishlab
chiqariladi:
1) massasi ortgan oddiy va yuk poyezdlari massalarining nisbati -1,0, 1,1:
1,12: 1,13:
2) oddiy va yuk poyezdlari orasidagi intervallar nisbati massa - 1,05: 1,1:
1,13.oshdi ;
Texnologiyani samaradorligini aniqlash massa si ortgan yuk poyezdlarining
shakllanishi va o‘tishi hisoblanadi Ushbu texnologiyadan foydalanganda mavjud
o‘tkazish qobiliyati quyidagi shaklga ega:
(1)
bunda, α - qatnovchi poyezdlar va yuk poyezdlarining umumiy oqim massasi
ortgan ulushlari; N - yuqori massali poyezdlar yuk harakatidan foydalanganda
mavjud o‘tkazish qobiliyati
Poligonda rejalashtirilgan po yez dlardan foydalanishda poezdlararo interval
va
Texnologiyani qo‘llashda temir yo‘l liniyasining yuk ko‘tarish qobiliyati
po yez dlar va yuk poyezdlari qatnovi jadvali shakllantirildi va formula bilan
aniqlanadi:
(2)
24

Bunda, N - jadvalning bir qatoriga to‘g‘ri keladigan yuk poyezdlar umumiy soni
harakat, Q - harakat jadvalining bir qatoriga poyezdning o‘rtacha massasi t;
Harakat jadvalining har bir satridagi yuk poyezdlari umumiy soni:
(3)
Po yez dlar jadvali har bir satriga o‘rtacha po yez d massasi formuladan
anqlanadi :
(5)
Yuqoridagi parametrlarga asoslanib, vagonni soni aniqlashtirish kerak va
o‘tkazish qobiliyati va poyezdlararo interval boshiga poyezd massasiga qarab
rejalashtirilgan poyezdlarni o‘tkazish texnologiyasidan foydalanishni hisobga
olgan holda ikki yo‘lli uchastkalar va yuk poyezdlari ortib bordi. Hisoblash
natijalari 1-rasmda ko‘rsatilgan .
5 -rasm. Mavjud sig‘im va po yez dlararo intervalga qarab
po yez d massasi
1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, yuqori tezlikda va ko‘p yo‘lovchilar
mavjudligi oddiy yo‘lovchi poyezdlari sonini kamaytiradi, yuk poyezdlarini
o‘tkazish qobiliyati oshadi.
25

Temir yo‘l oqimidagi yuk poyezdlari ulushi uchun 0 dan 0,5 gacha bo‘lgan
ortib borayotgan massali yuk poyezdlari orasidagi ulushi umumiy oqimdagi massa
ortdi.
6 -rasm. Poyezdlar orasidagi i ntervallarga qarab yuk ko‘tarish
qobiliyatining nomogrammasi
7 -rasm. Intervallarga qarab uchastkaning yuk ko‘tarish qobiliyati
nomogrammasi
Kelajakda po yez dlar oqimi ratsional parametrlarini aniqlash muammosi
vektorni optimallashtirish muammosi sifatida hal qilindi. Bu muammoning
yechimi topish shartlarni qo i diradigan po yez dlar oqimi parametrlari orqali
bnlgilanadi
26

III-BO‘LIM
TEMIR YO‘L TIZIMIDAGI BINOLARNING YONG‘IN
TOIFASINI ANIQLASH USULLARI
3.1. Temir yo‘l obektlaridagi yong‘ini xavfligi bo‘yicha
B1-B4 toifadagi binolari yong‘inga xavfli darajasini aniqlash
Vogon ta’mirlash zavodining g‘ildirak ustaxonasi binolari yong‘in xavfsizlik
darajasini aniqlash kerak.
Bino maydoni S=5,085 ∙ 2,45 = 12,5 m 2
maydonga ega bo‘lgan g‘ildirakli
stonok hududida maksimal yong‘in yuki, 250 litr turbin moyi bo‘lib (gidravlik
idishg hajmi 250 litr) tagliklar bilan jihozlangan.
Stanoklar orasidagi maksimal masofa L
i = 2,5 m .
Reja bo‘yicha poddon maydoni stonok maydoniga teng.
Yonish balandligi H = 12,5 m.
Poddon maydoni 12,5 m 2
ga teng
Yechish:
B1 kategoriyali binodagi turbin moy massasini, ma’lumotlar jadvalga
asoslanib quyidagini aniqlaymiz:
G = 0,25∙ 900 = 225 kg.
Yong‘in yuki qo‘yidagi formula bo‘yicha aniqlanadi
Q =
∑
i = 1n
G
i ∙ Q
¿ p
= 225∙ 41,87 = 9420 M Dj .
bunda, Gi - i-yong'in yuk materialining miqdori, kg;p Q
ni – i-olov yuki
materialining sof kalorifik qiymati, MJ∙kg -1
Quyidagi formula bo‘yicha yong‘in yukini aniqlanadi.
q= Q/S=9420/12,5= 754 MJ ∙m -2
bunda, S- yong‘in yuki joylashgan maydon m 2
( kamda 10 m 2
)
Quyilagi jadvalga binoan B3 xonasining toifasini aniqlaymiz.
27

1 jadval
B1-B4 toifalaridagi xonalar uchun maxsus yong'in yukining
qiymatlari
Kategoriyasi Yong‘in yuki, M Dj ∙m –2
Joylashtirish usuli
B1 2200 dan ortiq Standartlashtirilmagan
B2 1400–2200 TCP 474–2013 ning 5.3.2-bandi talablariga
muvofiq
V3 200–1400 Xuddi shunday
B4 100–200 Maydoni bo‘lgan xona qavati istalgan
qismida 10 m 2
dan oshmasligi kerak.
Uchastkani joylashtirish usuli TCP 474–
2013 ning 5.3.4-bandi talablari ko‘ra
yong‘in yuki bo‘yicha aniqlanadi
Biroq, ma’lumki, agar B2 yoki B3 yong‘in toifalarini aniqlashda olingan
yong‘in yukidan oshsa yoki unga teng bo‘lsa. Q≥0,64qH 2
keyin binolar mos
ravishda B1 yoki B2 sifatida tasniflanadi. Shuning uchun biz taxminiy yong‘in
yukni aniqlaymiz
0,64qH 2
= 0,64 ∙754∙ 12,52 = 75400 MDj.
Hisob kitoblarga ko‘ra yong‘in yuki q= 9420 MDj tashkil etadi
9420<75400 MDj, shuning uchun binolarni yong‘ini yuki bo‘yicha toifalashga
ko‘ra g‘ildirak binolari B3 toifasiga kiritiladi.
3.2. 4 ta seksiyali lokomotiv deposi demontaj- yuvish xonasi
yong‘in xavfi darajasini aniqlash
Seksiyalar orasidagi maksimal masofa L
i = 5 m; bino balandgi , H = 16,2 -
4,5 = 11,7 m, loyihaviy uchastka maydoni S
ps =57 m 2 ,
solishtirima yong‘in yuki
maydoni teplovoz uchastkasi hisoblanadi.
B2 toifadagi binoning yong‘in yukini ma’lumotlar jadvaliga muvofiq
quyidagi formula bo‘yicha aniqlash kerak.
28

Q =
∑
i = 1n
G
i ∙ Q
¿ p
= 1660 ∙ 16,0 = 26880 MDj .
Solishtirma yong‘in yuki:
q= Q/S= 26880/ 57 = 472MDj
Biz taxminiy PNni hisoblaymiz:
0,64qH 2
= 0,64 ∙472 ∙11,72 = 41352 MDj.
Hisob kitoblarga ko‘ra yong‘in yuki, Q=26880 MDj, hisoblangan
qiymatdan oshmaydi, ya’ni 26880< 41352 MDj. Shuning uchun demontaj - yuvish
binolari B3 toifasiga kiritiladi
3.3. Omborxona xonalari yong‘in xavfli bo‘yicha darajasini
aniqlash
Omborxona maydoni 18×3 m va balandligi H = 3 m.
Omborxonada 10 m 2
maydonda 30 kg kauchuk va 90 kg yog‘och buyumlar
saqlanadi.
B.1 ma’lumotlar jadval bo‘yicha yong‘in yukini aniqlaymiz:
q=Q/S= 33,52∙90+30∙13,8/10=343,1/10=341,1 MDj∙m -2
3.2-jadvalga muvofiq,omborxona oldindan B3 toifaga kiritiladi. Uni
yakuniy qaror qabul qilish uchun yong‘in yuki quyidagicha aniqlaymiz.
0,64∙qN 2
= 0,64 ∙343,1∙ 3 2
= 1976 MDj.
Hisob kitoblardan ko‘rinib to‘ribdiki yong‘in yuki q=343,1 MDj tashkil
etadi ya’ni 343,1> 1976 MDj, shuning uchun binoni taifalashga muvofiq
omborxona binolari B2 toifasiga kiritiladi.
3.4. Yog‘ochga ishlov berish binolarini yong‘in xavfi
bo‘yicha darajasini aniqlash.
Yog‘ochga ishlov berish binolarini maydoni 1728 m 2
bo‘lgan yog‘ochga
ishlov berish binolari balandligi H=7,2 m, bo‘limlari orasidagi maksimal masofa
L
i = 6 m. Binodagi tayyor materiallar maksimal yong‘in yuki maydoni S = 17,5 m 2
,
omborda 10,5 m 3
qarag‘ay qismlari saqlanadi.
29

B1toifadagi binon ma’lumotlar jadvaliga muvofiq yog‘och massasini
aniqlaymiz
G = 10,5∙ 500 = 5250 kg va yong‘in yuki Q = 5250 ∙13,8 = 72450 MDj.
Solishtirma yong‘in yuki: q=Q/S= 72450/17,5=4140 MDj m -2
Bundan ko‘rib to‘ribdiki , 3.2-jadvalga muvofiq, yog‘ochni qayta ishlash
binolari B1 toifasiga kiradi.
Duradgorlik binolari toifasini aniqlash kerak.
S = 34∙10 = 340 m 2
maydonga ega.
Xona balandligi H=8,4 m. Bino bilan sanoat nefti to‘kilishi chegarasiga
bo‘lgan maksimal L
i =20 m. yong‘in yuki 10 m 2
maydonga joylashgan. Binoda 68
kg kesilgan qarag‘ay daraxti va 14 kg laminatdan iborat. Sanoat moyi 40 litrli
idishda saqlanadi. to‘kilish maydoni S=10 m 2
tashkil qiladi.
Binoning yong‘in yukini quyidagi 3.1- jadval va formula asosida
aniqlaymiz: Q=∑i=1
n
Gi∙Q¿p=68 ∙13,8 +14 ∙18,7 =1200 M Dj .
Solishtirima yong‘in yuki:
q =Q/S= 1200/10=120 MDj m -2
Sanoat moyi massasi G = 0,04 900 = 36 kg, yong‘in yuki Q = 36∙ 42 = 1512
MDj.
Solishtirma yong‘in yuki^
q = Q/S= 1512/10=1512 MDj m -2
Qarag‘ay daraxti uchun quyidagi jadvalga muvofiq q
cr ning minimal qiymati
13,9 kVt m -2
2- jadval
Turli xil yong'in yukiga ega bo'limlar orasidagi chegara
masofalarining qiymatlari
q
akr ,
kVt∙m 2 5
gach
a 5 dan
10
gacha 10 dan
15 gacha 15 dan
20
gacha 20dan
25 gacha 25 dan
30
gacha 30 dan
40
gacha 40 dan
50
gacha
l pr, m 12 8 6 5 4 3,8 3,2 2,8
30

3- jadval
Qattiq i va sekin yonuvchi materiallardan tashkil topgan yong'in yuki
uchun tushgan nurlanish oqimlarining kritik zichligi
Material Kritik zichlik pasaymoqda
oqim qacr, kVt∙m –2
Yog'och (namligi 12% bo'lgan qarag'ay) 13,9
Zichligi 417 kg m–3 8,3
Torf briketi 13,2
Torf bo'lagi 9,8
Paxta tolasi 7,5
Laminat 15,4
Shisha tolali 15,3
Glassine 17,4
Kauchuk 14,8
Ko'mir 35,0
Rolikli tom yopish 17,4
Pichan, somon (minimal namligi 8% gacha) 7,0
3.4-jadvalga muvofiq maksimal masofa L
pr =6,0 m.Yuzadan minimal
masofani hisobga olgan holda, yong‘in yuki H=0,5 m saqlash balandligida,
orasidagi maksimal masofa bo‘limga muvofiq uchastkalar. 3.2 Lpr = 6.0 + (11 -
7.9) = 9.1 m < 20 m 3.2-jadval va 3.2-bandda keltirilgan talablarga muvofiq xona
toifasi duradgorlik va mebel bo‘limi B4 qabul qilinadi.
3.5. Vogon g‘ildiraklari uchun binolari yong‘in xavfi
darajasini aniqlash
Vogon g‘ildiraklari uchun binolarida turbina moyini to‘kib tashlashda bilan
bog‘liq maksimal yong‘in yuki yong‘in xavfi toifasini aniqlash kerak. To‘rtta
g‘ildirakli stanok binosi mahalliy yong‘in to‘siqlari jihozlanmagan.
Uchastka 100 m 2
maydoni ega bo‘lgan g‘ildirakli stonok hududida maksimal
yong‘in yuki, 250 litr turbin moyi bo‘lib (gidravlik idishg hajmi 250 litr) tagliklar
bilan jihozlangan.
31

Stanoklar orasidagi maksimal masofa L
i = 2,5 m . Reja bo‘yicha poddon
maydoni stonok maydoniga teng. Yonish balandligi H = 12,5 m. Poddon
maydoni 12,5 m 2
ga teng. Avariya natijasida turbin moyining to‘kilishi hajmi 250
litr, to‘kilish maydoni 250 m 2
bo‘ladi.
To‘kilish maydonini doira shaklida olib, suyuqliq to‘kilishi radiusi quyidagi
formula bo‘yicha topamiz:
R =( S
π ) = ( 250
3,14 ) = 9 m
Shuning uchun barcha stonoklar moy to‘kilgan 100 m 2
maydonga hududiga
kiradi. Binoning ma’lumotlar jadval ko‘ra B1 toifasidagi binodagi turbin moyi
umumiy massasi:

∑i=1
n
Gi∙Q¿p
m = 0,25 ∙4∙ 900 = 900 kg teng aniqlaymiz.
to‘kilgan hududdagi moy qiymati::
Q =900∙ 41,87 =37683 MDj.
Quyidagi formula bo‘yicha to‘kilgan zonasi.
q=Q/S=37683/250=150,7 MDj m -2
Bundan ko‘rib to‘ribdiki vogon g‘ildirak uchun binolari B4 toifasiga
kirmaydi. Shuning uchun uni B3 toifaga kiritishimiz mumkin, Lekin to‘kilgan
hududdagi maksimal solishtirma yong‘in yuki 3.2-jadval belgilangan meyordan
kam 150,7 < 200 MDj m -2
Ustaxonada yong‘in yuki::
0,64qH 2
= 0,64∙ 150,7 ∙12,52 = 15070 MDj.
Umumiy yong‘in yuki miqdori, Q = 37683 MDj, hisoblangan yong‘in yuki
37683> 15070 MDj dan oshadi. Shuning uchun g‘ildirak binolari B2 toifasiga
kiritilish maqsadga muvofiq.
Oldingi misol bilan solishtirganda g‘ildirak binosi xona toifasi B3 dan B2
gacha ko‘tarildi.
32

Ko‘rib chiqilgan misolni grafik usul yordamida hal qilish mumkin. Bunday
holda, yong‘in yukini aniqlash va solishtirish yong‘in yukini
∑
i = 1n
G
i ∙ Q
¿ p
formula
bo‘yicha hisoblash maqsadga muvofi emas.
Maksimal yong‘in yukini joylashtirish maydoni S
max = 250 m 2
ga teng,
grafikdan ushbu maydon N
pr =19,8 m ga to‘g‘ri kelishini aniqlash kifoya va oldingi
misolga ko‘ra, yong‘in yuki balandligi H=12,5 m tashkil qiladi. Shuning uchun
H< H
pr ,12,5 < 19,8 m ga muvofiq, g‘ildirak binolari toifasi B3 dan B2 gacha
oshirilishi kerak. Unga ko‘ra, solishtirima yong‘in yuki q = 472 MVj m -2
demontaj
- yuvish xonali toifa B3 olinadi. Yong‘in yuki balandligi masofa, H=11,7 m.
Lokomotiv uchastkasi maydoni S
max =57 m 2
. 3.2- jadvalga ko‘ra ko‘rsatilgan
maydon N
pr = 9,4 m ga to‘g‘ri keladi. N>N
pr (11,7> 9,4 m) ekanligini hisobga
olsak, xonaning toifasi o‘zgarmaydi.
33

XULOSA
Mamlakat iqtisodiyotiga strategik ahamiyatga ega bo‘lgan temir yo‘llarda
har kuni yuzlab poyezdlar harakatlanadi, minglab kishilarni o‘z manzili tomon
elitadi, minglab tonna yuklar bir mayezildan boshqa manzilga yetkazadi. Bu
yuklar ruyxati, ularning xavfli va zararli omillarning barcha turlarni sanab
utishimiz mumkin. Shu bilan birga ularning xavfsio‘ligi ta’minlash uta muxim
ahamiyatga ega bo‘lib, bu jarayon uta murakkab hisoblanadi.
Temir yo‘l transporti obektlarida yong‘in xavfli sharoitlarni bashorat qilish
va baholash haqiqiy holatidan kelib chiqqan holda obektlar yong‘in xavfli holatini
usullari va modellarini yaratish, mavjud holatlar xavfini ma’muriyat mustaqil
ravishda baholash va yuzaga kelishini bartaraf etish va oldini olish bo‘yicha
tashkiliy-texnik tadbirlarni o‘z vaqtida amalga oshirish imkonini beradi.
Yong‘in xavfi integral ko‘rsatkichlarini ularning haqiqiy xususiyatlaridan
kelib chiqqan holda yong‘inga olib keladigan omillar odamlarga va moddiy
boyliklarga ta’sirini loyihalash asosida obektlar yong‘in xavfsizligini ta’minlash
bo‘yicha samarali chora-tadbirlarni tanlash mezonlarini va individual yong‘in
xavfini baholash usullarini ishlab chiqishdir
Temir yo‘l obektlarining yong‘in xavfini baholashda nafaqat yong‘in sodir
bo‘lgan taqdirda odamlarning xavfsizligiga, balki olov manbasining paydo bo‘lish
ehtimoliga ham ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olish kerak. Temir yo‘l
obektlarining yong‘in xavfini bashorat qilish usulini ishlab chiqish qoidalarini
buzish oqibatlarini o‘rganishni talab qiladigan murakkab ilmiy-texnik vazifadir.
Bir vaqtning o‘zida bir necha ming obektni yong‘in xavfsizligini boshqarish
faqat temir yo‘l transporti obektlarining holati to‘g‘risida avtomatlashtirilgan
ma’lumotlarni yig‘ish va yong‘in xavfini hisoblash sharoitida mumkin.
34

«Temir yo‘l tizimilarida yong‘in xavfsizligi baholash» mavzusidagi kurs
loyihasi kirish qismi, asosiy qismi, xulosa va foydalangan adabiyotlar ruyxati
hamda ilovalaridan iborat bo‘lib, kirish qismida, mavzuning dolzarbligi, kurs
loyihaga qo‘yidgan maqsad va vazifalari, asosiy termin va atamalar, k urs loyihasi
tarkibi va hajmi keltirilgan.
Asosiy qismi uchta bo‘limdan iborat bo‘lib, birinchi bo‘limda, temir yo‘l
transportida yong‘in xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari, temir yo‘l
transportida yong‘indan himoya qilish harbiylashtirilgan qo‘riqlash birlashmasi
faoliyati, temir yo‘lda yong‘inlarni uchirish uchun yong‘in poyezdi
va boshqa qo‘shimcha vositlari
Ikkinchi bo‘lim, temir yo‘l tizimilarida yong‘in xavfini baholash. temir yo‘l
sisternalari va quyish-to‘kish estakadalariga qo‘yiladigan yong‘in xavfsizligi
talablari, yengil alangalanuvchi va yonuvchi suyuqliklar hamda yonuvchi
gazlarning rezervuar parklariga qo‘yiladigan yong‘in xavfsizligi talablari, temir
yo‘l transportida yong‘in xavfini boshqarish tizimi, og‘ir yuk va uzun poyozdlarni
o‘tkazish texnologiyasini qo‘llanishda yong‘in xavfsizligini samaraligini
ortashtirishni baholash. .
Uchinchi bo‘limi, temir yo‘l obektlaridagi yong‘ini xavfligi bo‘yicha
B1-B4 toifadagi binolari yong‘inga xavfli darajasini aniqlash , 4 ta seksiyali
lokomotiv deposi demontaj- yuvish xonasi yong‘in xavfi darajasini aniqlash,
omborxona xonalari yong‘in xavfli bo‘yicha darajasini aniqlash, yog‘ochga ishlov
berish binolarini yong‘in xavfi bo‘yicha darajasini aniqlash, vogon g‘ildiraklari
uchun binolari yong‘in xavfi darajasini aniqlash
Kurs loyihasi ilovasida, temir yo‘l tizimida yong‘in xavfi bo‘yicha
chizmalar, va boshqa ma’lumotlar berilgan.
Kurs loyihasini ishlab chiqish dovomida, yong‘in xavfsizli, sanoat
korxonalarini loyihalash, qurish va rekonstruksiya qilish, iqtisodiy va ijtimoiy
sohalarni suv bilan ta’minlashga oid normativ- huquqiy xujjatlari, standartlar,
meyorlar, QMQ va boshqa bir qancha reglament xujjatlari o‘rganildi.
Normativ-huquqiy xujjatlarni o‘rganish asosida, temir tizimida yong‘in
35

xavfsizligi talablari, yong‘in sodir bo‘lganda odamlarni evakuatsiya qilish usullari,
birlamchi ut uchirish vositlari, avtomatik ut uchirish vositlari va yong‘in
to‘siqlarini o‘rnatish usullari tahlil qilindi hamda tahlillar asosida kurs rahbari
bergan topshiriqqa asosan, temir yo‘l tizmidagi binolarni yong‘in xavfligi jihatdan
toifasini belgilash masalalari yechildi
Kurs loyihasi mavzusiga binoan. quyidagilarni taklif etiladi:
1. Yong‘in xavfsizligi fanini Oliy ta’lim muassasalaridagi barcha ta’lim
yo‘nalishlarida utilishi iqtisodiy va ijtimoiy tarmoqlarda yong‘in sodir bo‘lishi
omillari kamayishiga paydevor yasaydi. Chunki asosiy sodir bo‘layotgan
yong‘inlar texnogen yonginlar bo‘lib, muhandis-texnik xodimlar va boshqa
xodimlarning qo‘ygan xatosi to‘fayli sodir bo‘lmoqda.
2. Temir yo‘l tizimida yong‘in xavfsizligi bo‘yicha normativ- huquqiy
xujjatlarni, standartlarni, meyorlarni, qoidalarni va QMQ larni shuningdek o‘quv
manbalarini ya’nada takomillashtirishni ta’qoza etadi. Chunki asosiy xujjatlar va
o‘quv adabiyotlari rus tilida chop etilmoqda.
3.Temir yo‘l xodimlar va yo‘lovchilarga yong‘in xavfsizligi bo‘yicha aholi
o‘rtasida targ‘ibot ishlarni takomillashtirish va yong‘in xavfsizligiga rioya
qilmagan shaxslarga nisbatan jazo choralarni kuchaytirish lozim.
4. Yong‘in xavfsizligi avtomatik ut uchirish maslamalarini barcha yo‘ovchi
tashish vogonlarda o‘rnatilishini joriy etish kerak.
5. Yong‘inni uchirish birlamchi vositlar jamlanmasi qolqonidan frydalanish
tartibi bo‘yicha yo‘riqnoma ishlab chiqish kerak. Ushbu yo‘riqnomani xar bir
xodim bilan boshlangich va ish joyidagi yo‘riqnomalarni utish jarayonida
tanishtirish va amaliy bajarishini bo‘yicha sinovlar o‘tkazish kerak.
Temir yo‘l tizimida yong‘in xavfsizligiga qoidalariga rioya qilish va uni
ta’minlash nafaqat muhandis- texnik xodimlar va mansabdor shaxslarning ishi
bo‘lib qolmasdan butun jamiyatning ishi bo‘lmog‘i lozim. Shundagina yong‘in
sodir bo‘lish omillarini minimallashtirishga va uning xavfli omillaridan
odamlarning sharohatlanishi, texnik jixozlar, bino va inshootlar yaroqsiz xolatga
kelib qolishining oldini olgan bo‘lamaz. Bu esa iqtisodiyot tarmoqlari samarali
36

ish koeffitsenti oshishini va odamlar esa faravon yashashining asosidir.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RUYXATI
1 .O‘zbekiston Respublikasining “Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonuni
( 1993 yil) .
2. GOST 12.1.004-91 - “Yong‘in xavfsizligi. Umumiy talablar” .
3. QMQ II-89-80 “Sanoat korxonalarining bosh rejasi ” .
4. QMQ 2.09.02-85 - “Ishlab chiqarish binolari” .
5. QMQ 2.09.12-09 - “Ombor binolari” talablari .
6. QMQ 2.09.19-97 - ”Neft va neft mahsulotlari omborlari” .
7. SHNK 2.09.04-09 - “Korxonalarning ma’muriy va maishiy binolari”
talablari .
8. QMQ 2.04.01-98 - “Binolarni ng ichki suv quvuri va kanalizatsiyasi”
talablari.
9 . QMQ 2.04.02- 97 - “Suv ta’minoti. Tashqi tarmoq va inshootlar” .
10. GOST 12.1.033-81 SSBT -“ Yong‘in xavfsizligi. Terminlar va aniqlash” .
11. GOST 12.1.044-89 - SSBT -“ Yong‘in- portlash moddalari va mater ia llari.
Atamalar va aniqlash usullari ”.
12 . GOST 30444-97- "Qurilish materillari. Yong‘in tarqalishini tekshirish
usullari
13. Xolbayev B.M., Raximov O.D., Maxmatqulov N.I. Hayot faoli yat i
xavfsizligi. Darslik (2-qism). – T.: «Voris–nashriyot», 2020. 304 b.
15. Maxmatqulov N.I. «Yong‘inga xavfsizligi» fanidan 5641200- Mehnat
muxofazasi va texnika xavfsizligi bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalari yong‘in
xavfsizligi fanidan kurs loyihasini bajarish tartibi bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma,
QarIMI, 2022 y
16. Матвеев,А. И.Коваленко. Основи организатсии зашити населениya
и территорий в чрезвичайних ситуаsиyaх мирного и военного времени:
учебное; ГУАП.-СПб. 2007.- 224 б.
37

17. Седнев В. А., и др . Организаsиya зашити населениya и территории
чрезвичайних ситуатсий: учебник. Академиya ГПСМЧС России, 2014. – 229б
18. Зашита и действиya населениya в чрезвичайних ситуаsиyaх: учебное
пособие длya висшей школи/ Подруководством Е.И. Насса; под. ред. к.т.н.
А.С. Клетс.Академиya ГПСМЧС России, 2014. – 384б.
19. Маджидов И.У., Ибрагимов Б.Т., Анализ пожарной опасности сейс-
мозашитних деформаsионних швов. /Строителнаya механика инженерних
конструксий и сооружений. -№ 1 . - Т. : 2019. Б . 75 - 80.
20. Джураев О.А., Умаров Ф.Й., Шомансуров С.С. Оsенка рисков при
сейсмопожароопасном воздействии на опасние производственние и
категорированние об’екти промишленности. /Строителнаya механика
инженерних конструксий и сооружений РУДН. № 3, -Т.: 2019. - Б . 219-228.
21 . Вагин А. В., ва др. Пожарнаya безопасност в строителстве СПБ
Санкт Перербургский МЧС России, 2014- 274 с
2 2. Основи пожарной безопасности в пассажирских поездах / под ред.
В. П. Аксyu-тина. – М. : Желдориздат, 2001. – 240 с.
23 . Пожарнаya безопасност в строителстве : метод. указаниya/ Мин.обр.
науки России, ОмГТУ ; – Омск : Изд-во ОмГТУ, 2015.
2 4 . Курсовой проект Тема: « Eкспертиза строителних конструксий и
обёмно – планировочних решений средней школи» Екатеринбург.- 2010
25. Абрамов Н.Н. Водоснабжение. М., Стройиздат, 1982.
26. Гадаев А.Н. Ёнg‘инга qарши сув та’миноти. О‘qув qо‘лланма/
Самарqанд –2006
2 7. СТП БЧ 26.239–2012 Пожарние аварийно-спасателние поезда.
Правила со-держаниya и eксплуататсии: утв. приказом от 14.12.2012 № 446 Н
с изменениyaми № 3 от 18.12.2017 № 351 Н. - Минск, 2012. - 24 с.
IV .Internet saytlari
www.bilim.uz (O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi )
www.min
trud.uz (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi )
www.min
zdrav.uz (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi )
www.mchs.go
v.uz (O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligi )
www.sanoat
kon.uz (O‘zbekiston Respublikasi Sanoatgeokontexnazorat )
38

Lexuz ( O‘zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik bazasi )
www.ohrana
truda.ru ( Oхана труда, техника безопасности и пожарной
безопасности )
ILOVA LA RI
1- Ilov a
2-Ilov a
1-jadval
Harakatlanuvchi tarkibning asosiy turlarining texnik tavsiflari (o'rtacha
qiymatlar)
Harakatlanuvchi tarkibning
nomi Sof kaloriya
qiymatiQncrp MDJ kg −1 Yong'in yukining
umumiy massasi
G
pn , kg Hudud
qavat S, m 2 Temir yo'l
boshlari
sathidan
balandligi h, m
TVZ tomonidan ishlab
chiqarilgan yengil
avtomobillar (model 61-
817) 20,4 8834 71 4,36
39

Germaniyada ishlab
chiqarilgan yengil
avtomobillar (2020 yil
modeli) 22,6 7938 70 4,38
Sovutgichli vagonlar (moy
va dizel yoqilg'isisiz) 19,53 4180 45 4,6
Yog'och qoplamali yuk
vagonlari 13,8 1760 40,5 4,7
Elektr poezd vagonlari va
dizel poyezdlarining
treyler vagonlari 16,34 5565 72 4,29
Dizel lokomotivlari (dizel
yoqilg'isisiz) 16,0 1680 55 4,5–5,2
Dizel lokomotivlari 36,5 7980 55 4,5–5,2
Elektr lokomotivlari
(transformator moyi bilan) 34,8 2900 60 5,1–5,3
Elektr lokomotivlari
(transformator moyisiz) 19,0 60 5,1–5,3 5,1–5,3
Dizel yoqilg'isi bilan
ishlaydigan dizel
poezdlarning motorli
vagonlari 20,9 6765 72 4,29
2-jadval
Temir yo'l transporti ob'ektlari binolarida aylanib yuradigan THM, HFL va
GFL ning past kaloriyali qiymati va zichligi r n Q
Moddalar va materiallarning nomi Sof kaloriya
qiymati,MDj∙kg–1 Zichligi .
kg∙m –3
Suyuq yonuvchi modda va materillar
Atseton 29 790,5
Benzin 41,9 722–751
Benzol 40,9 879
Butil spirt 41,9 809,9
Dizel yoqilg‘isi 43 831–921
Kerosin 43,54 810–840
Ksilol 40,8 880,2
Lak 42 953
Mazut 39,8 925
M ndustrial moyi 42 903–917
T ransformator moyi 42 878
T urbin moym 41,87 900
Metilspirt 22,7 791,5
Neft 41,9 840–916
Solyar moyi 42 900
40

Toluol 41 867
Uayt-spirit 43,62 776
Emal 42 960
Etilspirt 27,2 780,9
Kley 42 850
Qattiq yonuvchi modda va materillar
Qog‘oz 13,4 300
Vinil teri 20,934
Shtapel tolasi 13,8
Qarag'ay daraxti (Wp = 20%) 13,8 240
Fibreboard (fibreboard) 20,9
DSP (DSP) 18,23
Yillik qog'ozli qatlamli plastmassa (DBSP
"Manminit") 18,673
Karbolit mahsulotlari 26,0
Tabiiy kauchuk 42,3 910
Sintetik kauchuk 40,2 940–980
Kabel (quvvat, yoritishni boshqarish,
avtomatlashtirish) 37,51
Karton kulrang 15,43 3,6 kg/p.m
0,67 kg/m2
Linolyum PVX 32 kg/m2
Zig'ir bo'shashgan 15,7
Mipora (g'ovakli kauchuk) 17,43 12–20 kg/m3
25,1
Organik shisha 15,7
Tozalash materiali 20,0
Birlashtiruvchi plastinka 24,3
poliuretan ko'pik 41,24 3635
Kauchuk 33,52
shisha tolali 10,803 1000–1250
Paxta matosi (ommaviy) 16,75 1700
Jun mato (omma holda) 22,58 190
Kontrplak 22,12
Kauchuk va PVX simli izolyatsiya 37,51
41

Temir yo‘l tizimida yong‘in xavflilik darajasini baholash

Sotib olish