• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 826.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Январь 2025
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

Misha Khan

Дата регистрации 22 Январь 2025

7 Продаж

Temperament nazariyalari

Xulosa Xulosa qilib aytishim mumkinki, temperament nazariyalari xulq-atvor, his- tuyg’ular va reaksiyalardagi individual farqlarni asosiy biologik va psixologik omillarga asoslangan holda tushuntirishga intiladi. Ushbu nazariyalar temperamentning vaqt o‘tishi bilan nisbatan barqaror ekanligini va odamlarning atrof-muhit bilan qanday munosabatda bo‘lishiga ta'sir qilishini ko‘rsatadi.Ko‘zga ko‘ringan nazariyalardan biri biologik asoslangan temperament nazariyasi bo‘lib, u temperamentning tug’ma ekanligini va genetik omillar ta'sirini ko‘rsatadi. Bu nazariya odamlarni xarakterli xulq-atvori va hissiy javoblari asosida oson, qiyin yoki sekin isinish kabi temperamentli turlarga ajratadi.Yana bir ta'sirli nazariya psixodinamik nazariya bo‘lib, u temperament erta bolalik tajribasi va ongsiz jarayonlar tomonidan shakllantiriladi. Psixodinamik nazariyotchilar ongsiz to‘qnashuvlar va himoya mexanizmlarining shaxslarning hissiy va xulq-atvor tendentsiyalarini shakllantirishdagi rolini ta'kidlaydilar. Temperamentning kognitiv nazariyasi odamlarning ma'lumotni qanday qayta ishlashlari va o‘z tajribalarini qanday tushunishlariga qaratilgan. Ushbu nazariya shuni ko‘rsatadiki, kognitiv uslublardagi farqlar, masalan, e'tiborni qaratish yoki ma'lumotni qayta ishlash strategiyalari temperamentning o‘zgarishiga yordam beradi.Nihoyat, temperamentning interaksionistik nazariyasi temperamentni tushuntirish uchun biologik, atrof-muhit va individual omillarning elementlarini birlashtiradi. Bu nazariya irsiy moyilliklar, atrof-muhit ta'siri va temperamentni shakllantirishdagi individual tajribalar o‘rtasidagi dinamik o‘zaro ta'sirni ta'kidlaydi. Umuman olganda, temperament nazariyalari xulq-atvor va ta'sirdagi individual farqlarning kelib chiqishi va namoyon bo‘lishini tushunish uchun qimmatli asoslarni taqdim etadi. Biologik, psixologik va ekologik omillarning o‘zaro ta'sirini o‘rganish orqali tadqiqotchilar va amaliyotchilar temperamentning murakkabligini va uning inson rivojlanishi va farovonligiga ta'sirini yaxshiroq tushunishlari mumkin. O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali “Psixologiya” fakulteti “ Oila p sixologiyasi” yo ‘ nalishi 412 -2 2 -guruh talabasi Xamraqulova Muxlisa ning Umumiy psixologiya fanidan ‘’Temperament nazariyalari’’ mavzusida yozgan kurs ishiga TAQRIZ Temperament xususiyatlarining o‘ziga xos yig’indisi inson faoliyati munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida namoyon bo‘ladi. Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikma va malakalarga ham bog’liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug’ma xususiyatlari va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin. Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig’indisi tashkil qiladi. Ishning birinchi bobida talaba temperament tushunchasining psixologik tasnifi, temperament nazariyalari, temperamentning o’zbek va xorijiy olimlar tomonidan o’rganilishi haqida ma lumot keltirib nazariy jihatdan asoslab bergan.ʼ Kurs ishining ikkinchi bobida esa shaxs temperamentining empirik tadqiq etilishi haqida atroflicha to xtalib o tgan ʻ ʻ . Ishning xulosa qismida esa ikkala bob bo yicha ʻ umumiy xulosa berilgan . Kurs ishida ayrim juz ’ iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar kurs ishining mazmuniga ta ’ sir qilmaganligi uchun ishni himoyaga tavsiya etaman. Taqrizchi: _______________ I BOB. TEMPERAMENTNING ILMIY - NAZARIY TAHLILI 1.1. Temperament tushunchasining psixologik tasnifi Psixologiya fanining ijtimoiy tarixiy-taraqqiyoti davrida temperamentga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to‘g’risidagi talqinlar xilma- xil bo‘lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan. Temperament lotincha "temperamentum" degan so‘zdan olingan bo‘lib, buning ma'nosi "aralashma" degan tushunchani anglatadi. Temperament to‘g’risidagi dastlabki ta'limotni yunon olimi Gippokrat (eramizdan oldingi 460 - 356 yillarda yashagan) yaratgan bo‘lib, uning tipologiyasi to hozirgi davrgacha qo‘llanilib kelinmoqda. Qadimgi yunon olimi Gippokrat ta'limotiga binoan, insonlarning temperament xususiyatlari jihatidan o‘zaro bir-biridan tafovutlanishi, ularning tana a'zolaridagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda joylashuviga bog’liq ekanligi tasavvur qilinadi. Gippokrat ta'biricha, inson tanasida to‘rt xil suyuqlik (xilt) mavjud bo‘lib, ular o‘t yoki safro (yunoncha "chole"), qon (lotincha sanguis yoki sanguinis), qora o‘t (yunoncha melas "qora", chole "o‘t"), balg’am (yunoncha "phlegma") kabilardan iboratdir. Uning mulohazasicha: 1. O‘tning xususiyati - quruqlikdir, uning vazifasi-tana a'zolarida quruqlikni saqlab turish yoki badanni quruq tutishdir. 2. Qonning xususiyati- issiqlikdir, uning vazifasi tanani isitib turishdir. 3. Qora o‘tning xususiyati -namlikdir, uning vazifasi badan namligini saqlab turishdir. 4. Balg’amning (shilimshiq moddaning) xususiyati-sovuqlikdir, uning vazifasi badanni sovutib turishdan iboratdir. Gippokrat ta'limotiga muvofiq har bir insonda shu to‘rt xil suyuqlik mavjud bo‘lib, uning bittasi ustuvorlik kasb etadi. Mazkur aralashma (lotincha temperamentum)lardan qaysi biri salmoqliroq bo‘lsa, shunga qarab insonlar temperament jihatdan farqlanadilar, chunonchi xolerikda sariq o‘t, sangvinikda qon, flegmatikda balg’am, melanxolikda qora o‘t ustun bo‘lishi ta'kidlanadi. 20. A) Tezda harakteringiz o‘zgarib turadi; B) Bir ishdan ikkinchi ishga o‘tish siz uchun onson; V) Jahl chiqqanda o‘zini tuta bilish; G) Tez ta’sirchanlik; Necha marta “ A” , necha marta “B”, necha marta” V”, necha marta “G”, tanlaganingizni sanab chiqing. Masalan: Siz “A” variantini 6 marta tanlagan bo‘lsangiz “A” 6*5=30 “B” 3*5=15 “V” 10*5=50 “G” 1*5=5 Shu yo‘l bilan javoblaringizni foizga aylantirasiz, masalan: “A” variant 50% “G” variant 5% o‘zingizni tekshirayotganingizda 100% hisobida oling. Mana shu 4 ta tip temperamentiga to‘g’ri keladi. “A” - Xolerik tip; “B” - Sangvenik tip; “V” - Flegmatik tip; “G” - Melanxolik tip; Agar qaysi temperamentni 40% deb belgilansa asosiy (melanxolik 50%) 30-35% bo‘lsa aniq ko‘ringan temperamentning tipi; 20-29% bu ham nisbatan aniq, lekin hisobga olish kerak. 20% bu temperamentning sust aks etishi 20% hisobga olinmaydi. Insoning u yoki bu temperamentga mansubligini bilish, uning biron-bir vazifani nega shu tarzda bajarayotganligi tushunishga yordam beradi, lekin kezi kelganda aynan unga mos vazifalarni yuklash imkonini beradi. Xolerik - asab tizimidagi qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlar kuchli bo‘lib, uning biron-bir faoliyatga tez kirishib, tez sovib ketishi mumkin. Yangiliklarga ehtirosi baland, g’ayratli va o‘ta harakatchan, bir maromdagi faoliyatni, bir maromdagi ishlarni yoqtirmaydi, doimo yangilikka intiluvchan. Yangi muhit va jamoada o‘zini yaxshi his qiladi va o‘zgaruvchan sharoitlarga tez moslashadi. Bunday insonlarga yangi, o‘zlashtirilayotgan faoliyat turlarini vazifalari tariqasida berish o‘rinli. Shuningdek uzoq vaqt davomida ma’lum tartib talab qiluvchi ishga moslashishlari uchun, kuchli ichki zo‘riqishga boradilar. Betga 1.2. Temperamentning o‘zbek va xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilishi Faoliyatning individual uslubi insonda o‘zidan o‘zi vujudga kelmaydi, u shaxs kamolotining barcha bosqichlarida (bog’cha yoshidan e'tiboran to kasbiy mahorat egallagunga qadar) shakllanib boradi. Insonning temperamenti faoliyatning individual uslubini tarkib optiradi. Xuddi shu boisdan, faoliyatning individual uslubi deyilganda shaxs uchun o‘ziga xos va muvaffaqiyatga erishishning maqsadga muvofiq yo‘llari individual tizimi tushuniladi. Temperament xususiyatlarining o‘ziga xos yig’indisi inson faoliyati munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida namoyon bo‘ladi. Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikma va malakalarga ham bog’liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug’ma xususiyatlari va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin. Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig’indisi tashkil qiladi. Faoliyatning individual uslubiga kiruvchi ikki xil xususiyatlar mavjud. 1. Asab tizimi individual xususiyatlari nuqsonlarining o‘rnini to‘ldiruvchi tajriba jarayonida shakllangan xususiyatlar. 2. Insonda mavjud layoqat va qobiliyatlardan maksimal darajada foydalanish imkonini beruvchi xususiyatlar . Temperamentning xususiyati faollikning samaradorligida emas, balki usullarning o‘ziga xosligidadir. Shu ma'noda Ye.A.Klimov tomonidan olib borilgan tadqiqotga ko‘ra, stanokchi, to‘quvchilarning ishini kuzatish natijalari muhim sanalgan. Ma'lum bo‘ldiki, bir necha stanokda ishlashda nerv tizimi harakatchan tipdagi ham, harakatsiz tipdagi xodimlar ham ishlab chiqarishda muvaffaqiyatlarga erishadilar. Temperamentni harakatchanligiga ko‘ra qarama-qarshi xususiyatli kishilar bir xil mehnat vaziyatida turlicha harakat taktikasiga murojaat qilishlari aniqlandi. Harakatchanlari shoshilinch, tezroq bajaradi, temperamentning sust tipdagi kishilar esa shoshilinch harakatning zarurligini bildiradigan tayyorlov ishlariga ko‘p e'tibor berishi bilan ajralib turadi. 2.2. Tadqiqotda olingan natijalarning psixologik tasnifi TEMPERAMENTNI ANIQLASH TESTI chuqur o‘rgandi «mijoz» haqidagi ta’limotini ishlab chiqdi. Ibn Sino «mijoz» organizmning ruhiy va jismoniy barqarorligini ko‘rsatadigan ta’sirlarga javobidir deb ko‘rsatdi. U organizmni tashqi ta’sirlarni qabul qilishi va unga javob reaktsiyasini berishida mijozni turlicha ya’ni issiq, sovuq, quruq, nam, kuchli va kuchsiz paydo bo‘lishini aniqladi. Mijoz odamda tabiiy ravishda paydo bo‘lishini va ular orqali odam ovqatlarni, havo haroratini, yoqimli va yoqimsiz narsalarni bir-biridan farq qiladi deb «issiqlik» va «sovuqlik» tushunchasini ajratib «issiq mijoz, sovuq mijoz» deb kishilarni ajratadi. Issiq mijozli kishilar koloriyasi kuchli mahsulotlarni ya’ni yog’li ovqat, qo‘y go‘shti, tuxum, qant, yong’oq, mag’iz, qora choy kabilarni iste’mol qiladilar, bular qonni oshiradi, kuchni, haroratni oshiradi; sut, mastava, ko‘k choy, baliq, o‘simlik va boshqalar sovuqlikni oshiradi va ular mijozga ta’sir etadi deydi. Shunga binoan issiqlikni ko‘p iste’mol qiluvchilar issiq mijoz, sovuqlik mahsulotlarini iste’mol qiluvchilar sovuq mijoz bo‘ladi deb ko‘rsatadi. Ibn Sino qadimgi grek ta’limotiga binoan mijozning fiziologik asosi haqidagi to‘rt modda ya’ni olov, havo («yengil» element), suv, yer («og’ir» element) va uning xususiyatlarini tahlil qilib, olov issiq, yengil; havo issiq va nam, suv sovuq va nam, yer quruq va sovuqligiga asoslanib mijozni issiq, o‘rtacha, sovuq bo‘lishini aniqlab berdi. Keyinchalik temperament to‘g’risidagi bu taxmin rad qilindi. Lekin temperamentning 4 guruhga bo‘linishi va ularning nomlari saqlab qolindi. Mutafakkir olim mijozni odam organizmining xususiyatini ifodalashini va u tashqi muhit faktorlarini jismoniy va ruhiy idrok qilinishidir degan fikrni ilgari surdi. XX asrning 30—40 yillariga kelib temperament va uning nerv fiziologik asoslari haqidagi ta’limot rus fiziologi I. P. Pavlov tomonidan ishlab chiqildi. Temperament xususiyatlarining ilmiy sabablari I. P. Pavlovning yuksak nerv faoliyat tiplari haqidagi ta’limotida ochib berildi. I. P. Pavlov yuksak nerv faoliyat turlari deganda hayvon bilan odam nerv sistemasining faoliyatidagi eng muhim xususiyatlarning chatishuvini tushunar edi. 7.Ekstrovertlik va introvertlik. Shaxsning faoliyati va reaksiyasi ko‘p jihatdan kechinmalarga bog’liq, chunonchi favqulotdagi tashqi taassurotlarga (ekstravertlik) yoki aksincha, timsollarga, tasavvurlarga (introvertlik) taalluqligiga asoslangan holda munosabat ifodasidir. Temperament tiplarining tavsifnomasi Turli temperament tipiga mansub insonlarda har xil xarakter xususiyatlari, shaxs sifatlari, holatlari ro‘y beradi. Temperament tiplariga mos xususiyatlarni muhimlari quyidagi jadvalda aks ettiriladi. Sangvinik yuksak reaktivlik. Bo‘lar-bo‘lmas narsalarga qattiq xoxolab kulaveradi. Muhim bo‘lmagan fakt qattiq jahlini chiqaradi. Diqqatini jalb qilgan hamma narsalarga tetik va zo‘r qo‘zg’alish bilan javob beradi. Imo-ishoralari va harakatlari yaqqol ko‘rinib turadi. Uning aft-basharasiga qarab kayfiyatining qandayligini, narsalarga yoki odamga bo‘lgan munosabatlarini bilish oson. Diqqatini tez bir joyga to‘playdi. Sust senzitivlikka ega. Sezgirlik chegarasi yuksak. Juda kuchsiz tovushlarni va yorug’lik qo‘zg’ovchilarni payqamaydi. Aktivligi yuksak, juda qayratli va ishchan, darslarda tez-tez qo‘l ko‘tarib turadi, toliqmasdan uzoq vaqt ishlashi mumkin, I. P. Pavlov itlar ustida ko‘p tajribalar o‘tkazib, reflekslarni tekshirishi natijasida, hayvonlar nerv sistemasining a) qo‘zg’alish va tormozlanishning kuchiga, b) bu jarayonlarning muvozanatiga va d) ularning ildamlik darajasiga qarab bir-biridan farq qilishini aniqladi. I.P.Pavlov ajratishicha, nerv sistemasining kuchi hujayralardagi fiziologik moddalarning zapas miqdori bilan belgilanadi. Nerv sistemasining kuchi qo‘zg’alish jarayoniga ham, shuningdek, tormozlanish jarayoniga ham tegishlidir. Nerv sistemasining kuchi, avvalo, kuchli qo‘zg’ovchilarga «bardosh» bera olish qobiliyatida ko‘rinadi. «Nerv jarayonlari kuchining ahamiyati shundan ravshan ko‘rinib turadiki», — deydi I. P. Pavlov, — atrofdagi muhitda odatdan tashqari, favqulodda hodisalar, zo‘r kuchga ega bo‘lgan qo‘zg’ovchilar ma’lum darajada tez-tez voqe bo‘lib turadi, shu bilan birga, tabiiy ravishda, ko‘pincha, bu qo‘zg’ovchilarning ta’sirini boshqalarning talabiga va shuningdek, undan ham qudratli bo‘lgan tashqi sharoitning talabiga muvofiq bosmoq, to‘xtatib turmoq zaruriyati tug’iladi. Nerv hujayralari esa o‘z faoliyatining bunday haddan tashqari zo‘riqishiga bardosh berishi kerak» Nerv sistemasidagi muvozanat, I. P. Pavlov ta’limotiga muvofiq, nerv sistemasining qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuch darajasini teng baravar holda tutib tura bilish qobiliyatida ko‘rinadi. Qo‘zg’alish va tormozlanish baravar darajada kuchli yoki kuchsiz bo‘lganda, nerv sistemasida muvozanat bo‘ladi. Shu jarayonlardan biri kuchliroq yoki kuchsizroq bo‘lsa, nerv sistemasida muvozanat bo‘lmaydi.Nerv sistemasining ildamligi (labilligi) miya po‘stining biron qismidagi qo‘zg’alishning tormozlanishi bilan yoki, aksincha, tormozlanishning qo‘zg’alish bilan naqadar yengil almashinishidan iborat. I. P. Pavlov nerv sistemasining bu xususiyatiga, ayniqsa, katta ahamiyat bergan edi. «Ravshanki, eng muhimi ildamlikdir, — deydi u, — hayot o‘zi deganicha qilaveradi, hamma sharoitni o‘zgartirib yuboradi, u juda ham o‘zgaruvchan, kimki sergaklik bilan bu o‘zgarishlarni darrov payqab ola bilsa, ya’ni ildam esga ola biladigan nerv sistemasi bo‘lsa, o‘sha yutadi» Gippokratning to‘rt xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya'ni temperament tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik) ramziy ma'noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo‘llanilib kelinmoqda. Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin : 1.Senzitivlik (lotincha Sensus - sezish, his qilish degan ma'no anglatadi). Senzitivlik yuzasidan insonda birorta psixik reaksiyani hosil qilish uchun zarur bo‘lgan o‘ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab mulohaza yuritiladi, jumladan, sezgilarning paydo bo‘lishi uchun kerak qo‘zg’ovchining ozgina kuchi (ularning quyi chegarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi (shaxsga ruhiy azob beruvchi) mujassamlashadi. 2.Reaktivlik . Bu to‘g’rida aynan bir xil kuch bilan ta'sir etuvchi tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emosional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro‘yobga chiqishi-emosionallik, ta'sirlanuvchanlikda ifodalanishidir. 3.Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta'sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishda ob'ektiv hamda sub'ektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan engishga qarab fikr yuritiladi. 4.Reaktivlik bilan faollikning o‘zaro munosabati . Odamning faoliyati ko‘p jihatdan nimaga bog’liqligiga binoan, chunonchi tasodifiy tarzdagi tashqi va ichki sharoitlarga (kayfiyatga, favquloddagi hodisalarga) yoki maqsadlarga, ezgu niyatlarga, xohish-intilishlariga ko‘ra fikr bildirish nazarda tutiladi. 5.Reaksiya tempi . Turli xususiyatli psixik reaksiyalar va jarayonlarning kechish tezligiga, nutq sur'atiga, farosatliligiga, aql tezligiga asoslanib xulosa chiqariladi. 6.Harakatlarning silliqligi va unga qarama-qarshi sifat rigidlik (qotib qolganlik ), shaxsning o‘zgaruvchan tashqi taassurotlarga qanchalik engillik va chaqqonlik bilan muvofiqlashishiga (silliqlik bilan moslashishga), shuningdek, uning xatti- harakatlari qanchalik sust va zaifligiga (rigidligi qotib qolganligicha) nisbatan baho berishdan iboratdir. tushunamiz. Bu xususiyatlar turli mazmundagi faoliyatlarda, motivlarda, maqsadlarda nisbatan o‘zgarmaydi hamda temperament tiplarini xarakterlovchi tuzilishni hosil qiladi. Temperamentning klassik nazariyalari va uning fiziologik asoslari temperament haqidagi ta’limot dastlab qadimgi (bizning eramizdan oldingi 460—356yillarda yashagan) grek olimi Gippokrat tomonidan yaratilgan. Uning ta’limotiga muvofiq sur’atda, keyinchalik «temperament» termini ham ishlatiladigan bo‘ldi, shuningdek, hamma to‘rt tip temperament nomlari o‘rnashib qoldi.Gippokrat ta’limotiga muvofiq, odamlarning temperament jihatidan turlicha bo‘lishi, ularning organizmidagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda bo‘lishi bilan bog’liqdir. Gippokrat fikricha, odam tanasida to‘rt xil suyuqlik (xilt) bordir. Chunonchi, o‘t yoki safro (grekcha — chole), qon (lotincha — sangus), (qora o‘t - grekcha melanchole) va balg’am (grekcha — plegma) bordir. Bu suyuqliklarning har biri o‘z xususiyatiga ega bo‘lib, ularning o‘z vazifasi, ishi bordir. Chunonchi, o‘tning xususiyati — quruqlikdir. Uning ishi — organizmdagi quruqlikni saqlab turish, ya’ni badanni quruq tutishdir. Qonning xususiyati — issiqlikdir. Uning ishi organizmni isitib turishdir. Qora o‘tning xususiyati — namlikdir. Uning ishi badan namligini saqlab turish, uning namligini tutib turishdir. Balg’am (shilimshiq modda)ning xususiyati sovuqlikdir. Uning ishi badanni sovitib turishdir. Gippokrat fikriga muvofiq, har qaysi odamda shu to‘rt xildagi suyuqlikdan biri ko‘proq bo‘lib, ustun turadi. Bu aralashma (lotincha — temperamentum)lardan qaysi biri ustun bo‘lishiga qarab, odamlar temperament jihatdan har xil bo‘ladilar. Xoleriklarda sariq o‘t ustun; sangviniklarda — qon; melanxoliklarda qora o‘t; flegmatiklarda esa balg’am (shilimshiq modda) ustun bo‘ladi, deb ko‘rsatadi. Gippokratning mana shu to‘rt xil moddalar aralashmasi to‘g’risidagi ta’limotidan kelib chiqqan temperament so‘zi qadimgi zamonlardan beri hozirgacha saqlanib kelmoqda. Jahon madaniyatiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino ham o‘zining ruhiy jarayonlar haqidagi izlanishlarida «mijoz» masalasiga alohida e’tibor berdi. U buyuk grek olimi Gippokratning temperament haqidagi ta’limotini yangi ishlarga g’ayrat bilan kirishadi. Faolligi va reaktivligi muvozanatli. Uni intizomga chaqirish oson. U o‘z hissiyotlarining namoyon bo‘lishini va o‘zining ixtiyorsiz harakatlarini tez ushlab qola oladi. Harakatlari shiddatli, nutqi tez, yangi ishga tezlik bilan kirishadi, diqqatini tez to‘playdi. Aqli tez ishlaydi, topqir. harakatlari nihoyat darajada silliqlik xususiyatiga ega. Hissiyotlari, kayfiyatlari, qiziqishlari va intilishlari juda o‘zgaruvchan. U yangi kishilar bilan tez kirishib ketadi. Yangi talablar, yangi sharoitga osonlik bilan o‘rganadi. Bir ishdan ikkinchi ishga tez ko‘cha oladi. Malakalarni tez o‘zlashtiradi va tez qayta o‘zgartiradi. Aqli ixcham. Ekstrovertlik xususiyatiga ega. o‘tgan va kelajak hayot haqida tasavvurlariga qaraganda quyiroq tashq taassurotlarga javob beradi. Xolerik xuddi sangvinik kabi sust senzitivlik, yuksak reaktivlik hamda faollik bilan ajralib turadi, lekin faollikdan reaktivlik ustunlik qiladi. Shuning uchun u tinimsiz o‘zini ushlay olmaydigan, betoqat, serzarda. Sangvinikka qaraganda ozroq silliq va qo‘proq qotib qolgan. Shuning uchun intilishlari va qiziqishlarida katta barqarorlik, zo‘r qatiylik bor, diqqatini ko‘chirishda qiyinchilikka uchraydi. Psixik tempi tez. Bir ishni boshlasa oxiriga yetkazadi, ammo unga qiziqsa. Flegmatik - senzitivligi sust, hissiy qo‘zg’aluvchanligi oz, kuldirish, jahlini chiqarish, kayfiyatini buzish qiyin. Ammo bir narsa yuzasidan qattiq kulganda u vazminligicha qolaveradi. Katta ko‘ngilsiz hodisa yuz berganda ham osoyishtaligini buzmaydi. Imo-ishoralari oz, harakatlari ifodasiz. qayrati ishchanligi bilan ajralib turadi. Yuksak faolligi oz, reaktivligidan ancha ustunlik qiladi. Chidamliligi, matonati, o‘zini tuta bilish bilan ajralib turadi. harakatlarining tempi va nutqining tempi sust, ifodasiz. Diqqatini sekinlik bilan to‘playdi. Rigid (qotib qolgan), diqqatini qiyinchilik bilan ko‘chiradi. Yangi sharoitga qiyinchilik bilan moslashadi. Introvert. Yangi odamlarga qiyinchilik bilan qo‘shiladi. Tashqi taassurotlarga qiyinchilik bilan javob qaytaradi. Melanxolik - yuksak senzitivlik xususiyatiga ega. Sezgirligi yuksak (sezgi chegaralari yuqori). Arzimagan sababga ko‘ra, ko‘zlaridan yosh oqib ketaveradi. Nihoyatda arazchan, sekin yig’laydi. Samimiy, juda oz kuladi, faolligi sust. o‘ziga ishonmaydi, tortinchoq, ozgina qiyinchilik tug’iladigan bo‘lsa, ho‘lini yuvib chopar, kuta bilish qobiliyatiga ega emas, chidamsiz. O‘zining qiziqishlariga og’ib ketadi. Sangvinik - qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlari kuchli, lekin muvozanatlashgan. Bunday shaxs o‘zini qo‘lda ushlay oladi, intizomli va xolerik kabi shoshqaloq emas, biron ishga kuchini to‘g’ri taqsimlaydi, yangi faoliyat turini tez o‘rganadi. Nizoli vaziyatda kelishuvga bora oladi, kelajakka ishonch bilan qaraydi. Tavakkallikka moyil, tezda natijaga erishishga harakat qiladi, puxta o‘ylab tez qaror qabul qiladi, ko‘tarinki va turg’un kayfiyat egasi, jonli, o‘zini tuta biladi. Eng qiyin sharoitlarda ham o‘zini yo‘qotmaydi. Umuman olganda sangvenik baland, tez aniq gapiradi. Muomalasi yaxshi, yangi jamoada o‘zini noqulay sezmaydi. bir ishga tez kirishib boshqa ishga ham tezda o‘tib keradi. Tashabbuskor, lekin ayrim masalalarda shoshma-shosharlik qiladi. Flegmatik - harakatlari sekin, shoshilmas va sabr-toqatli, tanholikni yaxshi ko‘radi, muloqot doirasini kengaytirishni xohlamaydi, do‘stlariga sodiq va ularni ko‘paytirish niyati ham yo‘q. O‘rganib qolgan sharoitida yaxshi faoliyat yuritadi va o‘zgaruvchan muhitga moslashishi qiyin, shovqinni yoqtirmaydi, bir joyda o‘tirib barajariladigan ishni ma’qul ko‘radi. Yangi odamlar bilan muloqotga kirishishi qiyin, lekin o‘rnatilgan aloqalarni saqlashga intiladi. Saramjon sarishtali, tartibni yoqtiradi, inizomli, boshlagan ishini oxiriga yetkazishga harakat qiladi, tashkilotdagi an’analarga sodiq. Melanxolik - nozik didli, hissiyotga berilgan, o‘z ichki dunyosiga va kechinmalariga e’tiborli. Bunday insonlar orasida san’atga qobiliyatlilar ko‘p uchraydi. Ulardan ajoyib rassomlar, yozuvchilar va shoirlar yetishib chiqadi. Murakkab va nizoli vaziyatlarda harakati sust, tezkor vazifalarn hal etishda asabiylashadi va tez toliqadi. Hamma hissiyotlari, tashvishlari o‘z ichida. Juda sezuvchan, o‘z kuchiga ishonmaydi. Uyatchan, yakkalikni yoqtiradi. U bilan suhbatlashish juda qiyin. Ozining qiziqishlariga bir xil. Yangi sharoitda o‘zini yo‘qotmaydi. MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………...3 I BOB. TEMPERAMENTNING ILMIY - NAZARIY TAHLILI.......……...….5 1.1. Temperament tushunchasining psixologik tasnifi................... ....….………….5 1.2. Temperamentning o‘zbek va xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilishi.........….10 1.3. Temperament nazariyalari................................................................................14 II BOB. SHAXS TEMPERAMENTINING EMPIRIK TADQIQ ETILISHI..18 2.1. Temperament bo‘yicha ishlab chiqilgan metodikalar............……………..….18 2.2. Tadqiqotda olingan natijalarning psixologik tasnifi......………………...........22 XULOSA………………………………………………………………………..24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………25 I.P.Pavlov shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlari bilan temperamentga aloqador nerv sistemasi xususiyatlarining o‘zaro qo‘shiluvini nerv sistemasining tipi deb nomlaydi va uni to‘rtta tipga ajratadi. Ular quyidagilardan iborat. 1. Kuchli, muvozanatli, epchil; 2. Kuchli, muvozanatsiz, epchil; 3. Kuchli, muvozanatli, sust; 4. Kuchli, muvozanatsiz sust. Yirik rus psixologlaridan biri B.M.Teplov (1896 - 1965) va uning shogirdlari, maslakdoshlari I.P.Pavlovning tadqiqotlarini davom ettirib, inson nerv jarayonlari xususiyatlarining o‘ziga xos tomonlarini ochishga muvaffaq bo‘ldilar. Ular nerv-fiziologik jarayonlarning nozik hirralarini o‘rganishga maxsus moslamalar yordami bilan o‘zgarishlarni qayd qilish hamda olingan natijalarni (omillarni) matematik statistika metodlari orqali hisoblashni tatbiq etdilar. Shuningdek, B.M. Teplov ilmiy maktabining namoyondalari tomonidan ijobiy va tormozlovchi shartli reflekslarning hosil bo‘lish tezligini tavsiflovchi individual xususiyatlar turkumi ham ta'riflab berilgandir. Ushbu individual xususiyatlar mohiyatida ifodalanuvchi nerv sistemasining notanish xususiyati dinamiklik deb nomlangan ham tavsiflangan. Bundan tashqari, ular shartli reflektor faoliyatining bir guruh individual xususiyatlari qo‘zg’alish jarayoni to‘xtalishining tezligi mahsuli sifatida taxmin qilingan xususiyatni (yangi xislatni) labillik deb atay boshlaganlar. Shuning bilan birga nerv sistemasining boshqa xususiyatlari mavjudligi to‘g’risida ilmiy taxminlar ilgari surilgan, chunonchi: senzitivlik, reaktivlik va hokazo. Nerv sistemasining umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan mulohaza yuritilganda, albatta I.P.Pavlovning ta'limotini eslash maqsadga muvofiqdir, chunonchi irsiyat yo‘li bilan shartlangan tip-bu genotip demakdir. Hozirgi davrda nerv sistemasining umumiy tipi (genotip) irsiyatga bog’liq ekanligi haqidagi ma'lumotlar, juda ko‘p bo‘lib, ular qiyosiy jihatdan hayvonlarni o‘rganish natijasida topilgandir. Temperamentning tipologiyasi mobodo insonlar temperamentlari bo‘yicha qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o‘zaro o‘xshash shaxslarning guruhi mavjudligi namoyon bo‘ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham temperament tiplari to‘g’risida materiallar to‘plangan. Ularda temperament tipi deyilganda, insonlarning muayyan guruhlarini tavsiflovchi psixik xususiyatlarning yig’indisi (majmuasi) tushuniladi. Hozirgi davrda temperament tipi deganda, ma'lum insonlar guruhi uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarning sodda majmuasi emas, balki mazkur xususiyatlarning qonuniy, zaruriy o‘zaro bog’liqligi tushuniladi. O‘zbek olimlari temperamentni o‘rganishda asosiy e’tibor xulq-atvor, his-tuyg’ular va xususiyatlardagi individual farqlarni tushunishga qaratilgan. O‘zbekistonlik olimlar xushmuomalalik, hissiy reaktivlik va moslashuvchanlik kabi temperament xususiyatlarining inson rivojlanishi va farovonligiga qanday ta’sir qilishini o‘rganish bo‘yicha tadqiqotlar olib bormoqda. Temperamentni o‘rganish orqali tadqiqotchilar shaxsiyat, psixologik kasalliklar va inson xatti-harakatlariga ta'sir qiluvchi mexanizmlar haqidagi tushunchamizni yaxshilashni maqsad qilgan. individual-tipologik xususiyatlari majmuasi tushuniladi. Mazkur xususiyatlar turli shakl va mazmunga ega bo‘lgan motivlarda, psixik holatlarda, maqsadlarda, faoliyatlarda nisbatan o‘zgarmas temperament tipini tavsiflovchi tuzilmani tashkil qiladi. Temperament xususiyatlarining o‘ziga xos yig’indisi inson faoliyati munosabatlari va bilish jarayonlarida faolligining individual uslubi jarayonida namoyon bo‘ladi. Faoliyatning individual uslubi faqat temperamentga emas, balki boshqa sabablarga, shaxsiy tajriba jarayonida hosil bo‘lgan ko‘nikma va malakalarga ham bog’liqdir. Faoliyatning individual uslubini inson organizmini tug’ma xususiyatlari va asab tizimi tiplarining faoliyat sharoitlariga moslanishi deb qarash mumkin. Faoliyatning individual uslubi asosini asab tizimi xususiyatlari yig’indisi tashkil qiladi. Faoliyatning individual uslubiga kiruvchi ikki xil xususiyatlar mavjud. 1. Asab tizimi individual xususiyatlari nuqsonlarining o‘rnini to‘ldiruvchi tajriba jarayonida shakllangan xususiyatlar. 2. Insonda mavjud layoqat va qobiliyatlardan maksimal darajada foydalanish imkonini beruvchi xususiyatlar. Kurs ishining maqsadi : Temperament nazariyalarini o‘rganish Kurs ishining vazifalari: - Mavzu bo‘yicha ilmiy adabiyotlar to‘plash va ulardan unumli foydalanish; - Temperament tushunchasining psixologik tasnifi haqida umumiy ma’lumot berish; - Temperamentning o‘zbek va xorijiy olimlar tomonidan o‘rganilishi; - Shaxs temperamentini empirik o‘rganish Kurs ishining obyekti : Jizzax shaxridagi 6-IDUMning 9-sinf o‘quvchilari Kurs ishining predmeti : Temperamentning ilmiy-nazariy tahlili Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi 2 bob, 5 paragraf , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. –T.: “O‘zbekiston”,2017. – 488 betMirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 2. Nishanova Z . T. Psixologik xizmat. - T.: Yangiyo‘l poligraf servis, 2007. 3. Mirashirova N. Maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik xizmat. -T.: TDPU, 2003. 4. Гамезо М.В, Домашенко И.А Атлас по психологии М; «Просвещение» 1986 г 5. Davletshin M . G Umumiy psixologiya T -2002 y P 6. Дружинин В. Н. Психология общих способностей. — 2-е изд. — СПб.: Питер, 1999. 7. Karimova V . M . Psixologiya T -2002 y Internet resurslari: 1.http://arxiv.uz 2.http://ziyonet.uz 3.http://psychol.ras.ru 4.http://psyberia.ru 5. www.expert.psychology qo‘ltig’iga urib g’o‘ya qoladi. G’ayratsiz qatiy emas. Diqqati tez chalg’iydi, barqaror emas. Psixik tempi sust. Rigid (qotib qolgan). Introvertlik xususiyatiga ega. Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin va ularning psixologik tavsifini yuqoridagi jadvalda ko‘rishimiz mumkin. 10. A) Gina saqlaysiz; B) Biron narsaga qiziqish sizda tez so‘nadi; V) Kunlik ish tartibiga qat’iy rioya qilasiz; G) Suhbatdoshingizning harakteriga moslasha olasiz; 11. A) Gapirganingizda intonatsiya bilan gapirasiz; B) Bir ishga kirishib tezda boshqasiga o‘tib ketish qobiliyatiga egasiz; V) Qiyinchilikni onsonlik bilan o‘tkazasiz; G) O‘g’ir vaziyatlarda yig’lab yuborasiz; 12. A) O‘zini tuta olmaslik; B) Bir hil sharoitga moslashish; V) Masalalar xal bo‘layotganda e’tiborsizlik; G) O‘ziga va boshqalarga yuqori dajarada talabchanlik; 13. A) Agressiv (jahldor) holatda bo‘lish; B) O‘zini yo‘qotmaslik va muomalani to‘g’ei qilib boshqalarni eshita olish; V) Birovdan hafa bo‘lmaslik sizga nisbatan muomalani to‘g’ri qabul qilish; G) Birovlardan xafsirash; 14. A) Kamchilikga chiday olmaslik; B) Chidamlilik va ishlash qobiliyatining ustunligi; V) Doimiy o‘z qiziquvchanligining o‘zgarmasligi; G) Hamma narsani o‘ziga olib tez hafa bo‘lish; 15. A) Aniq xatti - harakatlarga egamisiz; B) Xatti - harakat bilan tez va qattiq gapirish; V) Shoshilmasdan ishga kirishuvchanlik va boshqa ishga o‘tganda ham shunday davom ettirish; G) Hamma narsaga hafa bo‘lishlik; 16. A) Ishni tez hal qilasiz; B) Qiyin sharoitlarda o‘zingizni tuta olasiz; V) Hammaga teng qaraysiz; G) Boshqalar bilan ham suhbat qilishni yoqtirasiz; 17. A) Yangilikka doim intilib borasiz; B) Har doim kayfiyatingiz ko‘tarinki; V) Hamma ishni sifatli qilasiz; G) Kam harakatlik uyatchanlik sizga xos; 18. A) Tez va qo‘rs xatti - harakatga egalik B) Tez uhlab, tez uyg’onasiz; V) Qiyinchilik bilan yangi sharoitga moslashasiz; G) Bo‘ysunuvchanlik va tortinuvchanlikning mavjudligi; 19. A) Ishni shoshma-shosharlik bilan hal qilishingiz; B) Maqsadingizga erishishda qat’an harakat qilasiz; V) Kam harakatchanlik; G) Sizga nisbatan hamdardlikni xohlaysiz; O ZBEKISTONʻ RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON ʻ MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI “PSIXOLOGIYA” FAKULTETI “OILA PSIXOLOGIYASI” YO NALISHI ʻ 412-22-GURUH TALABASI XAMRAQULOVA MUXLISANING “UMUMIY PSIXOLOGIYA” FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Temperament nazariyalari Kurs ishi rahbari: Sharafitdinov Abdulla Topshirdi : Xamraqulova Muxlisa Jizzax-2024 II BOB. SHAXS TEMPERAMENTINING EMPIRIK TADQIQ ETILISHI 2.1. Temperament bo‘yicha ishlab chiqilgan metodikalar TEMPERAMENTNI ANIQLASH TESTI Yo‘riqnoma: Har bir berilgan raqamga 4 tadan javob variantlari berilgan. Nazaringizda ulardan ikkita va hattoki uchtasi sizda bordek tuyulsa, faqat bittasini ya’ni o‘zingizga to‘g’ri keladigan javobni tanlang. 1. A) faol; B) Xushchaqchaq; V) Og’ir,vazmin; G) Uyatchang; 2. A) O‘zini tuta olmaydigan; B) Energiyali va ishbilarmon; V) Ishini o‘z vaqtida bajaradigan; G) Yangi sharoitda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydiganlar; 3. A) Sabrsiz; B) Boshlagan ishini oxiriga yetkaza olmaydiganlar; V) Ehtiyotkor va fikrlovchi; G) Yangi odamlar bilan muomala qilishda qiynaladiganlar; 4. A) Betgachopar; B ) O‘ziga ortiqcha baho berish; V) Kuta bilish; G) O‘ziga ishonmaslik; 5. A) Qo‘rqmaslik va tashabbuskorlik; B) Yangilikni tez qabul qiladigan; V) Indamas va ko‘p gapirishni yoqtirmaslik; G) Yolg’izlikni onson o‘tkaza olishlik; 6. A) Qaysarlik; B) O‘zini aytganini qila olmaslik; V) O‘zini tutgan holatda suhbatlashish ( baqirmaslik) ; G) Tanholikni yoqtirish; 7. A) Muzokaralarda o‘z fikrini o‘tkaza olish; B) Qiyinchilik va omadsizlikka e’tibor bermaslik; V) Chidamlilik va o‘zini ushlay olish; G) O‘zi bilan o‘zi ovora bo‘lib qolish; 8. A) Tavakkalchilikni sizda borligi; B) Xar hil sharoitlarga osonlik bilan moslasha olishingiz; V) Boshlagan ishingizni oxirigacha olib bora olishingiz; G) Tavakkalchilikning sizda yo‘qligi; 9. A) Yugurib-yugurib ishlaysiz; B) Yangilikka qiziqish bilan kirishasiz; V) O‘z kuchingizni bekorga sarflamaysiz; G) Past ovoz bilan gapirasiz, ba’zida undan ham past; KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Insonning ruhiy olami beto‘xtov harakatlar majmuasidan iborat bo‘lib, biri ikkinchisini bevosita taqazo etadi va ular uzluksiz zanjir tizimiga o‘xshash tarzda hukm suradi. Xuddi shu bois shaxs ruhiyatida tashqi atrof-muhit to‘g’risidagi taassurotlar, o‘tmish xotiralari, kelajak yuzasidan ijodiy xayollar, ezgu niyatlar, xohish istaklar, maqsad va tilaklar, mulohaza, fikr va muammo, hissiy kechinmalar, irodaviy sifatlar uzluksiz tarzda o‘zaro o‘rin almashtirib turish evaziga ontogenetik dunyoga mustahkam negiz hozirlanadi. Ruhiy olam kechishi, uning sur'ati, mazmuni, shakli, ko‘lami, xususiyati, xislati, sifati, mexanizmi alohida, yakkahol insonda rang-barang tarzda namoyon bo‘lishi kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, insonlar tabiat hodisalariga, ijtimoiy turmush voqeliklariga, omillariga, ta'sir kuchlariga tez yoki sekin, engil yoki mushkulot bilan javob qaytarishga moyillik ko‘rsatadilar. Psixologiyada temperamentga taalluqli individual dinamik xususiyatlar o‘rtasida muayyan darajada tafovut mavjudligi alohida ta'kidlanadi, ular orasidagi farqlarni ajratib ko‘rsatish maqsadida quyidagicha belgilar kiritiladi va o‘ziga xos tarzda tavsiflab beriladi, ularning ayrimlarini ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq: 1. Favqulodda temperamentning bir xil xususiyatlari motiv, psixik holat va hodisalardan farqli o‘laroq, aynan shu shaxsning o‘zida, uning turli faoliyatlarida, muomalasida ifodalanadi. 2. Temperament xususiyatlari tabiiy shartlanganlik omiliga taalluqli bo‘lganligi tufayli inson hayoti va faoliyatining (umrining) davomida yoki uning muayyan bir bo‘lagida (ta'sirga beriluvchanligi sababligidan qat'iy nazar) barqaror, o‘zgarmas va mustahkamdir. 3. Yakkahol shaxsga dahldor temperamentning turli xususiyatlari o‘zaro bir-biri bilan g’ayriqonuniy ravishda birlashgan bo‘lmasdan, balki ular o‘zaro bir-biri muayyan qonuniyat asosida mujassamlashib, xuddi shu xususiyatlar uning tiplarini tavsiflovchi o‘ziga xos tuzilmani vujudga keltiradi. Psixologiya fanida temperament xususiyatlari deganda, alohida bir shaxsning psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror, o‘zgarmas 1.3. Temperament nazariyalari Ma’lumki, odamlar xulq-atvor va faoliyat motivlari nisbatan teng bo‘lganda, bir xil tashqi ta’sir etganda, bir biridan ta’sirchanligiga va ko‘rsatayotgan energiyasiga ko‘ra sezilarli darajada farq qiladilar. Jumladan, bir xil kishi sekinlikni, boshqasi shoshilishni yoqtiradi, bir xil odamlarga hissiyotlarning tez o‘yg’onishi xos bo‘lsa, boshqasiga esa sovuqqonlik xosdir, boshqa birovni keskin imo-ishoralar, ma’noli mimika, boshqasining harakatlarida og’ir-bosiqlik, yuzining juda ham kam harakat qilishi ajratib turadi. Kishining harakatlardagi o‘zgarishi tabiiy ravishda ko‘pincha tarbiyalangan ustanovkalar (ko‘rsatmalar) va odatga, vaziyatning talabiga va shu kabilarga bog’liq bo‘ladi. Ammo so‘z yuritilayotgan individual farqlar o‘zlarining tug’ma asosiga ega bo‘lishi shubhasizdir. Bu shu narsa bilan tasdiqlanadiki, bunday farqlar bolaligidayoq ma’lum bo‘la boshlaydi, xulq-atvorning va faoliyatning turli sohalarida ko‘rinadi va alohida barqarorligi bilan ajralib turadi. Individga xos dinamik fazilatlar o‘zaro ichki bog’lanishga ega bo‘lib, o‘ziga xos tuzilishni tashkil etadi. Temperamentning xususiyatlari psixikaning individual xususiyatlaridan bo‘lib, inson psixik faoliyatining o‘tishini, dinamikasini belgilab beradi. Psixik faoliyat dinamikasi faqat temperamentga bog’liq emas. Psixik faoliyat dinamikasi kishining motivlariga, psixik holatlariga ham bog’liqdir. U holda temperament va kishining faoliyatiga ta’sir qiluvchi xususiyatlarni qanday farqlash mumkin. Buning uchun quyidagi belgilarni hisobga olish zarur. 1.Temperament xususiyatlari faqat bir turdagi emas, balki har xil va turli maqsadlardagi faoliyat turlarida, mehnatda, o‘yinda, sportda, o‘quv mashg’ulotlari jarayonida namoyon bo‘ladi. 2. Temperament xususiyatlari odam hayotining butun davomida yoki ma’lum qismida barqaror va o‘zgarmasdir. 3. Temperament xususiyatlari bir-biri bilan tasodifiy emas, balki qonuniy bog’langan bo‘lib ma’lum tuzilishni tashkil qiladi. Shunday qilib, temperamentning xususiyatlari deganda, bir inson psixik faoliyati dinamikasini belgilovchi psixikaning barqaror individual xususiyatlarini Faollikning individual uslubini V.S.Merlin, Ye.A.Klimovlar o‘rganib, uning kishida darrov paydo bo‘lmasligi va faqat stixiyali tarzda paydo bo‘lishini ko‘rsatishdi. Agar kishi o‘z temperamentiga muvofiq yaxshi natijalariga erishishiga yordam beradigan o‘zining yo‘llari va usularini faol izlasa, individual uslub yuzaga keladi. Odamlarning birgalikdagi faolligi sharoitlarida ular temperamentning dinamik fazilatlari ular faoliyatining pirovard natijasiga har biri individual ishlagan holdagiga qaraganda ancha jiddiy ta'sir ko‘rsatadi. Bunda mazkur faoliyatni bajarish uchun ancha qulay va kamroq qulay bo‘lgan temperamentning har xil tiplarini birga qo‘shilib ketishi aniq bo‘ladi. Chunonchi, xolerik temperamentli kishining faoliyati sangvinik yoki xolerik temperamentli kishi bilan sherik bo‘lib ishlaganiga qaraganda flegmatik yoki melanxolik bilan birgalikda ishlagan hollarda ancha samarali bo‘ladi. Bunday faktlar shuni ko‘rsatadiki, temperamentning u yoki bu xususiyatlarining ahamiyatini ko‘pgina faoliyat turlarini birgalikdagi xarakterini hisobga olmasdan baholab bo‘lmaydi. o‘z temperamentining xususiyatlarini egallash va ularning o‘rnini to‘ldirish, faoliyatning individual uslubini shakllantirish bolalik yillaridan boshlanib, ta'lim va tarbiya ta'sirini negizida yuzaga keladi. Temperamentning fiziologik asoslariga ulkan o‘z hissasini qo‘shgan olimlardan biri rus fiziologi I.P.Pavlov (1849-1936) hisoblanadi. I.P.Pavlov temperament ham shartli reflektor faoliyatining individual xususiyatlarini keltirib chiqaruvchi omillar bilan bog’liq bo‘lishi mumkin, degan xulosa chiqaradi. I.P.Pavlov ta'limoti bo‘yicha, shartli reflekslar paydo bo‘lishining individual xususiyatlari ro‘yobga chiqishining sabablari nerv sistemasini xususiyatlari mohiyatidandir. Unga ko‘ra quyidagi 3 ta xususiyatni ajratib ko‘rsatadi: 1) qo‘zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchi; 2) qo‘zg’alish kuchi bilan tormozlanish kuchi o‘rtasidagi muvozanatlilik darajasi; 3) qo‘zg’alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi yoki nerv jarayonlarining harakatchanligi . O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali “Psixologiya” fakulteti “ Oila p sixologiyasi” yo ‘ nalishi 412 -2 2 -guruh talabasi Karimova Sohibjamolning Umumiy psixologiya fanidan “ Hissiy intellekt muammosi ’’ mavzusida yozgan kurs ishiga ilmiy rahbar XULOSASI Bugungi kunda jamiki narsaning boshlang‘ich asosi, manbai emotsiya degan g‘oyani, uning qiymatini umumiy fonda birmuncha qadrsizlantiradi, lekin ikkinchi, ustuvor va yetakchi, umumiy va xususiy ob’ektiv va sub’ektiv, muhim va nomuhim mezonlar, alomatlar, o‘lchamlar yordami bilan baholanishi ushbu psixologik masala mohiyatini oqilona talqin qilish zaruriyatini vujudga keltiradi. Talaba Karimova Sohibjamolning kurs ishi yuzasidan tanlagan mavzu dolzarb hisoblanadi. Mazkur kurs ishida hissiy intellekt muammosi haqida atroflicha yoritib o’tilgan. Kurs ishining kirish qismida mavzuning bugungi kundagi dolzarbligi, predmeti, maqsadi, vazifalari va tuzilishi imkon darajasida yoritib berilgan. Talaba Karimova Sohibjamol umumiy psixologiya fanini o‘rganishi orqali tayyorlagan ushbu kurs ishi kirish, II bob, V paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishining I bobi hissiy intellekt muammosi o‘rganilishining ilmiy-nazariy asoslari haqida ma’lumotlarni yoritib bergan. II bobida esa hissiy intellekt muammosining amaliy tahlili b o’ yicha olib borilgan tadqiqot natijalari haqida to xtalibʻ o tilgan ʻ . Xamraqulova Muxlisa tomonidan bajarilgan kurs ishi ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Kurs ishida ayrim juz’iy kamchiliklar mavjud. Kamchiliklar kurs ishining mazmuniga salbiy ta’sir qilmaganligi uchun kurs ishini himoyaga tavsiya etaman. Ilmiy rahbar: Sharafitdinov A 33% 53% 7% 7%Temperamentlar sangvinik xolerik flegmatik melanxolik Metodika tahlili Metodika obyekti sifatida Jizzax shaxridagi 6-IDUMning 16 yoshli 9-"f" sinf o‘quvchilarida temperamentni aniqlash testi bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdik. Ushbu metodikani bajarish vaqtida sinaluvchilar o‘zlarini xotirjam tutib, ochiq javob berishlari so‘raldi. Bu yerda hech qanday to‘g’ri yoki noto‘g’ri javobni aniqlash maqsadi yo‘q. Insoning u yoki bu temperamentga mansubligini bilish, uning biron-bir vazifani nega shu tarzda bajarayotganligi tushunishga yordam beradi, lekin kezi kelganda aynan unga mos vazifalarni yuklash imkonini beradi. O‘tkazgan metodikamizda 30 nafar sinaluvchilar ishtirok etdi. Temperamentni aniqlash testi sinaluvchilari o‘rtasida sangviniklar 33.3% ni, xoleriklar 53% ni, flegmatiklar 7% ni,melanxoliklar 7% ni tashkil qildi.

telegram:@print5703

Купить