Temur va temuriylar davrida madaniy-ma’rifiy hayot - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	100000UZS
Hajmi	175.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

52 Sotish

Temur va temuriylar davrida madaniy-ma’rifiy hayot

Sotib olish

“ TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA MADANIY MA’RIFIY HAYOT ”
MAVZUSIDAGI
BITIRUV MALAKAVIY ISHI

2M U N D A R I J A
Kirish ................................................................................................................. ... 3
I BOB. MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA AMIR TEMUR VA
TEMURIYLAR DAVRI MADANIYATINING RAVNAQ I .. ............................ 1 2 -
42
1.1. Amir Temur davri madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari ............................... .. 1 2
1.2. Mirzo Ulug‘bek davrida ilm-fan ravnaqi ............................................................. ... 3 0
II BOB. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHRDA
MODDIY- MA’NAVIY MADANIYAT RAVNAQI VA UNI O‘RGANISHNING
AHAMIYATI …… ....................................................................... ……………….… . 43-
60
1.3. Temuriylar Renessansi davrining jahon madaniyati va san’ati tarixidagi o‘rni .....
.. 4 3
1.4 . Temur va temuriylar davri madaniyatini o‘rganishning hozirgi davr uchun
ahamiyati……………………………………………………………………………... .. 5
5
Xulosa va
tavsiyalar …………………………………………………………… . . ..61-64
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………….............. . 65-68
Ilovalar ……………………………………………………………………………

4K I R I SH
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz tarixida, jumladan, madaniyat va san’at
tarixida ham Amir Temur va temuriylar davri alohida ajralib turadi. Amir Temur
o‘zining buyuk ishlari, yaratuvchiligi, milliy davlatchilikni shakllantirishdagi, ilm-fan
va madaniyatni rivojlantirishdagi xizmatlari bilan mamlakatimizni, millatimizni jahonga
tanitgan tarixiy shaxsdi r . Avvalambor shuni ta’kidlashimiz kerakki, Amir Temurdek
buyuk siymolar tarix sahnasiga tasodifan chiqmaydi. Bu kabi ulug‘ siymolarni hayotga
keltiradigan – bu zamonning o‘zi, xalqning buyuk orzu-intilishlari, tarixiy zaruratdir.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Amir Temur nafaqat o‘z davrining
qudratli sarkardasi, balki yuksak tafakkur egasi, xalqni ulug‘ maqsadlar sari boshlagan
donishmand davlat arbobi bo‘lgan. U zotning jasoratli ishlari, davlat boshqaruvi va
adolatli siyosati bugungi kunda ham biz uchun bebaho ibrat maktabidir” 1
.
Sohibqiron davlatchilik falsafasi tarixida yangi dunyoqarashga asos soldi va uni
amalga tadbiq etdi. Jahon madaniyati va sivilizatsiyasida munosib o‘rin egallagan
“Temur va temuriylar davri madaniyati” deb nomlanadigan alohida davr mavjudki, bu
uning keng qamrovli davlat arbobi, madaniyat, fan, adabiyot, tarix, san’at kabilar
rivojlanishiga katta hissa qo‘shganligidan dalolat berib turibdi. “Amir Temur va
temuriylar davrini mubolag‘asiz nafaqat o‘zbek xalqining, balki butun Yaqin va O‘rta
Sharf ellarining musiqa san’atlari uchun jadal ravnaq topgan, kamolot cho‘qqisiga
erishgan, chinakam uyg‘onish davri bo‘lgan, deyish mumkin. Zero, bu xalqlar yagon
davlatni tashkil etib, o‘zaro samarali madaniy aloqalar o‘rnatibgina qolmay, ayni vaqtda
Osiyo va Yevropaning eng yirik mamlakatlari bilan ham ma’naviy bog‘lanish
imkoniyatiga ega bo‘lgandilar” 2
.
Mustaqillik buyuk tariximizni xolisona yoritishga, haqiqatni borligicha ochib
berishga zamin yaratdi. Tarixda o‘tgan buyuk shaxslar va ular yaratgan mislsiz ishlar
asrlar osha avloddan avlodga o‘tib boraveradi. Amir Temur va u yaratgan buyuk davlat,
uning vorislari davridagi mislsiz ishlar biz yuqorida aytib o‘tgan ishlarga misol bo‘ladi.
Amir Temur lashkar tortib borgan mamlakatlarning olimlari va adiblari ham uning
1
Shavkat Mirziyoyev. Buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temur tavalludining 685 yilligi munosabati bilan yo‘llangan
tabrik. // Xalq so‘zi gazetasi, 2021-yil 9-aprel.
2
Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san’at. – T.:Sharq, 1996.

5faoliyati va jahongirligiga xolisona va adolatli baho berdilar. Jumladan, rus tarixchisi
V.V.Bartold shunday fikrlarni yozib qoldirgan: “Temur bir vaqtning o‘zida ashaddiy
buzg‘unchi va tashabbuskor quruvchi edi. U buyuk imoratlar barpo etdi va ularni ulkan
bog‘u-bo‘stonlar bilan o‘radi, shahar va qishloqlarni tikladi, suv inshootlari qurdirdi va
buzilganlarini tuzatdi. Temurning ijodkorlik faoliyati ham uning qilgan
vayronagarchiligi kabi kishini hayratda qoldiradi. Musulmon me’morchiligidagi eng
yaxshi davr Temur va uning avlodlari nomi bilan bog‘liq” 3
, deb ta’kidlab, katta va
yuksak baho bergan.
G‘arbiy Yevropaning ko‘plab olimlari ham Amir Temurga xolislik bilan baho
bergan, uni “ Ye vropa xaloskori” deb baholaganlar. Fransuz olimi Lyusen Keren
“Temurlang yohud Temur hoqon saltanati” asarida: “Bir tomonda qattiqqo‘l Temur
tursa, ikkinchi tomonda ilm ahlini qo‘llab, himoyasiga olgan Temur turgan, bir
tomondan butun bir shaharlarni ishg‘ol qiluvchi Temur bo‘lsa, ikkinchi tomondan
obidalar, madrasalar, anhorlar quruvchisi va bog‘lar barpo etuvchi Temur turadi. Bu
murakkab shaxs muarrixlar uchun hali ham jumboq bo‘lib qolmoqa”, deb yozgan .
Sohibqiron Amir Temur 1370 yilda Movoraunnahr hukmdori bo‘lib taxtga o‘tirgach
Samarqand, Kesh va Qarshi shaharlarini tiklashga kirishadi. Sohibqiron o‘z huzuriga
o‘sha davrning mashhur va mohir me’morlarini chaqirib shaharlar hamda qo‘riladigan
inshootlarning loyihalarini chizishni buyuradi. Me’morlar yaratgan loyihalarini Amir
Temur o‘zi har tomonlama o‘rganib chiqib lozim bo‘lgan o‘zgarishlarni kiritadi.
Loyihalar har tomonlama pishiq, puxta bo‘lgach qurilish ishlari boshlanadi. Shu tariqa
Samarqand, Kesh va Qarshi shaharlari bosh reja asosida qurilgan shaharlar hisoblanadi.
Shaharlarda qurilgan har bir inshootning o‘rni maxsus tanlangan. Shamolning qaysi
tomondan esishi. Oqova suvning oqib ketishi va ichimlik suvining qay tariqa kiritilishi
har tomonlama puxta o‘ylangan. Shaharlarning havosi mo‘tadil bo‘lishi uchun ularning
ichiga va tashqarisiga so‘lim bog‘lar barpo qilingan.
Birgina Samarqandning ichi va atrofiga Amir Temur tomonidan 12 bog‘- saroy
bunyod qilingan edi. Shaharliklarga qulay bo‘lishi uchun keng, ravon ko‘chalar,
3
Millat faxri. //Sohibqiron yulduzi. 2010. №1. 9-13 b .

6maydonlar barpo etilgan. Savdo-sotiqni rivojlantirish uchun rastalar, tomlar, bozolar,
karvonsaroylar hamda hunarmandlar uchun ustaxonalar qurilgan. Albatta, bu
inshootlarsiz sharq shaharlarini tasavvur qilish qiyin. Bulardan tashqari tolibu ilmlar
uchun madrasalar, xonaqohlar qurilgan.
Amir Temur davridagi an’anaga ko‘ra har bir amaldor malika yoki amirzoda o‘z
mablag‘i evaziga shaharda masjid, xonaqox, karvonsaroy, madrasa yoki ko‘prik
qurdirgan. Bu davrda shaharlarning tozaligiga katta e’tibor berilgan. Maxsus
tayinlangan amaldorlar ko‘cha va bozorlarning tozaligini hamisha nazorat qilib turgan.
Bir necha o‘nlab katta yoki kichik xammomlar shaharlarning xizmatida bo‘lgan. Tarixiy
manbalarda aytilishicha, Sohibqiron tomonidan tayinlangan muxtasiblar bozorlardagi
narx navoni, tarozi toshlarini hamisha tekshirib turganlar. Bu tadbirlarning barchasi
shaharliklar hayotining farovon bo‘lishiga xizmat qilganligi shubhasiz.
Prezident imiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Amir Temur merosi bizning
bebaho boyligimizdir, u yoshlarimiz uchun ibrat maktabi bo‘lib xizmat qilmoqda.”
Sohibqironning jonbozligi va tadbirkorligi bilan qayta qurilgan Samarqand “Er yuzining
sayqali”, Kesh, Shaxrisabz esa “Ilm va adab qubbasi” degan nomlariga sazovar bo‘lgan.
Amir Temur davri madaniyatini o‘rgangan ayrim olimlar Sohibqiron maxobatli
inshootlarini maqtanish, o‘z qudratini namoyon qilish uchun qurdirgan degan fikrni
aytgandilar. Ularning bu fikrlariga qo‘shilib bo‘lmaydi. Amir Temur Samarqand,
Turkiston, Shaxrisabz va boshqa joylarda barpo qilingan ko‘rkam inshootlarni o‘z
xalqiga faxr va g‘urur berish uchun bunyod etgan. Chunki, g‘ururi baland bo‘lmagan
xalq bunyodkorlik va g‘olibona ishlarga yaramasligini sohibqiron yaxshi anglagan.
Shuningdek, jahon madaniyati va san’ati tarixida Temuriylar Renessansi davriga
doimo yuksak baho berib kelinmoqda. Ana shu Renessans – Uyg‘onish davrida Mirzo
Ulug‘bek, Huqayn Boyqaro, Zahiriddin Muhammad Bobur, Alisher Navoiy,
Kamoliddin Behzod va boshqa zabardast fan va madaniyat allomalarimiz yetishganki,
ular Movarounnahr va xuroson ravnaqiga o‘zlarining katta ulushlarini qo‘shganlar.
Xullas, hozirgi kunda Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati, san’ati,
shaharsozligi jahon me’morchiligi tarixida eng yorqin sahifa ekanligini hisobga olib, bu
davr madaniyatini o‘rganish, xalqimiz qudratini yoshlar ongiga yetkazish dolzarb

7mavzulardan hisoblanadi.
Mavzuning o rganilish darajasi.ʻ Amir Temur va Temuriylar davri tarixi
mustaqilligimiz sharofati bilan bir qator mualliflar tomonidan yoritilgan bo‘lib, ularning
asarlarida asosan bu davrning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayoti haqida gap ketadi.
Madaniyat haqida umumiy ma’lumotlar va qisqacha tavsif beriladi. Masalan, akademik
I.Mo‘minovning “Amir Temurning Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” 4
nomli mashhur
risolasida, “Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san’at” 5
nomli o‘quv
qo‘llanmasida, “Madaniyatshunoslik” 6
fanidan ma’ruzalar matnida, Sh.Karimov va
R.Shamsutdinovlarning “Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati” 7
qo‘llanmasida,
A.Muhammadjonovning “Temur va temuriylar saltanati” 8
nomli monografiyasida va
boshqa qator adabiyotlarda Amir Temur va temuriylar davri tarixi yoritilishi bilan bir
qatorda madaniy hayotdgi yutuqlar haqda ham ma’lumotlar keltiriladi. Amir Temur va
Temuriylar davri me’morchiligi G.Pugachenkova, L.Rempel, P.Zoxidov,
B.Ya.Tuyakbaeva, M.A.Bulatov va boshqalarlar tomonidan maxsus o‘rganilgan bo‘lib,
san’atshunoslik nuqtai nazaridan yuksak baho berilg a n 9
. Albatta, bu davr me’morchiligi
hozirgi kun olimlari nigohida yuksak baholarni olmoqda. Buni bir qator mualliflarning
Amir Temur va Temuriylar qurdirgan binolarga bergan tavsiflaridan ham ko‘rishimiz
mumkin 10
.
Temuriylar davri madaniyati masalalari bir qator ilmiy maqolalarda ham o‘z
aksini topgan. Bularni sovet va mustaqillik davriga oid maqolalarga ajratish mumkin.
“Bularni sovet va mustaqillik davriga oid maqolalarga ajratish mumkin. Zero,
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, “Milliy tarixni milliy ruh bilan
4
Mo‘minov I. Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli – T.:Fan, 1968
5
Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san’at. – T.:Sharq, 1996 .
6
Gulmetov E., Qobiljonova T., Ernazarov Sh., Mavrulov A. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. – T., 2000.
7
Karimov Sh., Shamsutdinov R. Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati. – Andijon, 1995
8
Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. – T.:Qomuslar bosh tahririyati, 1994.
9
Пугаченкова Г.А. Зодчество Центральной Азии. 15 век. Ведущие тенденции и черты. – Т., 1976 ;
Пугаченкова Г.А, Ремпель Л.И. Выдающиеся памятники архитектуры Узбекистана. – Т., 1958; Ремпель Л.И.
Архитектурный орнамент Узбекистана. История развития и теория построения. – Т., 1961; Zoxidov P.Sh. Zeb
ichra ziynat. – T., 1985; Туякбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Яссави. –
Алма-Ата, 1989; Булатов М.А. Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии. X-XV вв. – М.,
1978.
10
Amir Temur davrining me’moriy kahqashoni. – T., 2006 ; Aleskerov Yu.N.Samarkand. – T., 1975; Де Клавихо Руи
Гонсалес. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). Пер. И. С. Мироковой. – М., 1990 ;

8yaratish kerak.” 11
Bu fikr, ayniqsa, mustaqillikdan keyingi Temuriylar davrini
o‘rganishdagi yangicha ilmiy yondashuvlarga asos bo‘lmoqda. Jumladan, P.Zohidov,
M.E.Masson va G.A.Pugachenkova, K.A.Shishkinlarning maqolalari sobiq sovet
tuzumi yillarida yozilgan bo‘lsa, mustaqillik yillarida ham bir qator maqolalar chop
etilgan 12
.
Mavzuga doir tarixiy mabalar : Amir Temur davriga oid manbalardan biri
Nizomiddin Shomiy (1409 yilda vafot etgan) qalamiga mansub “Zafarnoma” asaridir. U
Amir Temurning topshirig‘iga asosan 1402–1404 yillarda yozilgan. Nizomiddin
Shomiy Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishidan to 1404 yilga qadar kechgan
tarixiy voqealarni sodda va ravon tilda yozgan. Bu kitobga 1404 - 1405 yillardagi
voqealar – Amir Temurning vafotiga qadar bo‘lgan davr tarixi Hofizi Abro‘ tomonidan
qo‘shimcha ilova sifatida kiritilgan va u tugallangan mazmun kasb etgan.
Amir Temur davri tarixini o‘rganishda Ispaniya elchisi Rui Gonsales de
Klavixoning “Dnevnik puteshestviya v Samarkand ko dvoru Timura” asari katta
ahamiyat kasb etadi 13
. Klavixo o‘z davrining qudratli davlati sanalgan Ispaniyaning
elchisi sifatida 1403–1406 yillarda Movarounnahrga kelgan. Klavixo o‘z elchiligi
davomida Movarounnahrda ko‘rgan-bilganlari, unga ko‘rsatilgan yuksak ehtirom va
boshqa tassurotlari haqida malumotlar qoldirgan. “Kundalik” Amir Temur davlatining
kuch- qudrati, ichki va tashqi siyosati, rasmiy marosimlar, oilaviy munosabatlari, ilm-
fan taraqqiyoti, urf-odatlar, memorchilik va boshqa milliy an’analar haqida bizga
ko‘plab qimmatli malumotlarni beradi.
Amir Temur davriga oid yana bir mashhur manba Sharafiddin Ali Yazdiy (1454
yilda vafot etgan) qalamiga mansub “Zafarnoma” hisoblanadi 14
. Bu asar qahramonlik,
11
Mirziyoyev Sh.M. Tarix fanini rivojlantirishga bag‘ishlangan yig‘ilishdagi nutq. 2021-yil 20-yanvar. //
https://daryo.uz/2021/01/20/shavkat-mirziyoyev-ijtimoiy-gumanitar-fanlar-rivoji-zamondan-ortda-qolmoqda
12
Захидов П.Ш. Мавзолей Биби-Ханум. // «Архитектурное наследие Узбекистана». – Т.1960 ; Массон
М.Е., Путаченкова Г.А. Шаҳрисабз при Тимуре и Улугбека. // Тр. САГУ, Т., 1953; Массон М. Е. Самарканд
времени Улугбека. // Звезда Востока, 1958, №5; Пугаченкова Г.А. Садово-парковое искусство Средней Азии в
эпоху Тимура и тимуридов. // Тр. САГУ. История. Новая серия. Вып. 23. Т., 1951; Шишкин К.А. Медресе
Улугбека в Гиждуване. // Материалы Узкометариса. Вып.23, Ташкент, 1933; Шишкин В.А. Мазары в Занги-
ата. // В кн.: В.В. Бартольду, Туркестанские друзья и почитатели. – Т., 1927.
13
Де Клавихо Руи Гонсалес. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). Пер. И. С.
Мироковой. – М., 1990.
14
Sharofiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.- T., 1994.

9yuksak optimistik ruhda yozilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning bu asarida Amir Temur
tavallud topgan davrdan to Xalil Sulton davrigacha yuz bergan tarixiy voqealar
yoritilgan. Unda ahamiyatga molik bazi to‘ldirish va qo‘shimchalar mavjud. Bu asar
fors hokimi temuriyzoda Ibrohim Sulton rahbarligi va topshirig‘i asosida 1425 yilda
yozilgan. Ibrohim Sulton bu asarning haqqoniy va ishonchli chiqishida unga juda katta
yordam bergan. Shuning uchun Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si manbalar
orasidagi eng ishonarli va haqqoniysi hisoblanadi
Ibn Arabshoh-Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim (1389 -
1450)ning “Ajoyib al-maqdur fi axbori at-Taymur” (“Temur haqidagi xabarlarda taqdir
ajoyibotlari”) yoki qisqacha “Amir Temur tarixi” 15
asari Amir Temur davriga oid
muhim manbalardan biri hisoblanadi. 1401 yilda Amir Temur Damashqni zabt etgan
vaqtda Ibn Arabshoh 12 yoshda edi. U 1401 yilda asir sifatida Samarqandga keltirilgan,
bu yerda 1408 yilgacha yashagan va o‘z vataniga qaytgach, 1419 yilda Amir Temur
davri tarixini yozib qoldirgan. Bu asar Amir Temurga nisbatan salbiy va dushmanlik
munosabatida, manba va dalillarga kam asoslanib, o‘zining ichki subektiv tassurot va
munosabatlari asnosida yozilgan bo‘lsa ham undagi bazi ma’lumotlar saltanat tarixini
o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Amir Temur davri davlatchilik tarixiga oid yana bir eng muhim asar “Temur
tuzuklari”dir 16
. Asl nusxasining topilmaganligi uchun uning yozilish davri sanasi
olimlar tomonidan aniqlanmagan bo‘lsa-da, ammo unda tavsiflangan tarixiy jarayonlar,
voqealarning aksariyati Amir Temur davrida yozilgan boshqa ma’lumotlar bilan mos
keladi, unda mavjud bazi qimmatli dalil va voqealar boshqa manbalarda
uchramaydi. “Tuzuklar” o‘zining siyosiy-falsafiy, manaviy-axloqiy mazmunining
boyligi bilan mashhur bo‘lgan va turli davrlarda ko‘plab tillarga tarjima qilingan, davlat
boshqaruvida undagi g‘oyalardan foydalanilgan. “Tuzuklar” Amir Temur davlatchilik
tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi va uning mazmun-mohiyatini alohida
mavzularda ochib berish dolzarb masaladir.
Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfulloh ibn Abdurashid al-Havofiy – Hofizi Abru
15
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. – T.:Mehnat, 1991 .
16
Temur tuzuklari. – T., 1991

10(1431 yilda vafot etgan) ham Amir Temur davrining zabardast tarixnavislaridan biri
hisoblanadi. U “Majmu’ai Hofizi Abro‘”, “Zubdat ut–tavorixi Boysung‘uriy”
(“Boysung‘ur Mirzoning saralangan tarixi”) kabi bir necha asarlar muallifidir. “Zubdat
ut-tavorixi Boysung‘uriy” asarida olamning yaralishidan to 1426 yilgacha bo‘lgan
tarixiy voqealar yozilgan. Hofizi Abru o‘z davri tarixiy voqealarini shohid sifatida tahlil
etadi va uning malumotlari ham milliy davlatchilik tariximizni o‘rganishda muhim o‘rin
tutadi.
Amir Temur davri tarixnavislaridan biri Fasih Ahmad ibn Jaloliddin Muxammad
al-Xavofiydir. Uning “Mujmali Fasihiy” (“Fasihiy to‘plami”) nomli asari 1441 - 1442
yillarda yozilgan. Bunda tarixiy voqealar qisqa va lo‘nda yilma-yil, davriy ketma-
ketlikda berilgan va u ortiqcha mubolag‘a, maqtov va subektiv hissiyotlardan holi asar
hisoblanadi. U Amir Temur davridagi tarixiy voqealarga aniqliklar kiritishda katta
ahamiyat kasb etadi.
Amir Temur davrida bo‘lib o‘tgan voqealarni yozgan tarixchilardan biri
Kamoliddin Abdurrazzoq ibn Mavlon Jaloliddin Is’hoq as- Samarqandiy (1413 - 1483)
bo‘lib, “Matlai sadayn va majmai bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqish va ikki
dengizning qo‘shilish joyi”) asari uning tomonidan 1470 yilda yozilgan. Unda Amir
Temur, Shohruh Mirzo, Ulug‘bek va boshqa temuriy hukmdorlarning ichki va tashqi
siyosati, iqtisodiy, manaviy hayotiga oid qimmatli malumotlar uchraydi.
“Rauzat us-safo” (“Musaffolik bog‘ i ”) nomli asar muallifi mashhur tarixchi
Mirxond (1433-1498) va uning nabirasi G‘iyosiddin ibn Humomiddin Xondamirning
(1475 - 1535) “Habib-us-siyar fi axbor va afroz ul-bashar” (“Inson xabarlari va farzlarida
do‘stning tarjimai holi”) va boshqa asarlari ham Amir Temur davri manbashunosligida
alohida o‘rin tutadi. Bu asar 1524 yilda yozib tamomlangan bo‘lsa ham qo‘shimchalar
kiritilishi natijasida u 1529 yilda oxiriga yetkazilgan.
Amir Temur va temuriylar davrida Davlatshoh Samarqandiy (1435-1495),
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) kabi ko‘plab davlat arboblari, sayyoh
tarixnavislarning asarlari yaratilgan bo‘lib, ularni barchasiga batafsil to‘xtalish
imkoniyati bo‘lmasa-da, ish yozish jarayonida ular blan tanishib chiqildi. Tahlillar
natijasida Amir Temur tarixiga tegishli manbalarda o‘xshash malumotlar uchragani

11bilan, ular bir-biridan davrida, sifatida, yozilish uslubi, dalil – malumotlarning boyligi
va boshqa jihatlarida farqlar mavjudligi seziladi. Ularning barchasi ham o‘ziga xosligi
va qimmati bilan ajralib turadi.
Temur va Temuriylar davri madaniyati tarixi oid ma’lumotlar bir qator internet
saytlarida ham uchraydi.
Tadqiqot metodlari. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning madaniy meros va tarixiy xotirani asrash borasidagi nutqlari va Amir
Temur shaxsiyatini chuqurroq tadqiq qilish haqidagi fikrlari, ilmiy ishning uslubiy
asosini belgilashda muhim omil bo‘lib xizmat qildi. Prezidentimiz o‘z nutqlaridan birida
ta’kidlaganlaridek: “Biz xalqimizning madaniy merosini saqlashimiz va kelajak
avlodlarga yetkazishimiz kerak” 17
.
Mazkur yondashuvdan ilhomlanib, tadqiqotda ilmiylik, xolislik, tanqidiy va
qiyosiy tahlil usullariga tayanildi. Shuningdek, uzviylik va davomiylik tamoyillariga
amal qilindi, bugungi kunda xalqaro ilmiy doiralar tomonidan e’tirof etilayotgan
sivilizatsion yondashuv usuli ham tadqiqotda qo‘llanildi.
Ishning maqsadi va vazifalari. Amir Temur va Temuriylar davri madaniyatini
o‘rganishning hozirgi davr uchun ahamiyatiga har tomonlama baho berish maqsadida,
quyidagi vazifalarni o‘z oldimizga qo‘ydik:
- Amir Temur va Temuriylar davri bunyodkorligiga baho berish;
- XIV-XV asrlarda Movarounnahrda moddiy-ma’naviy madaniyat ravnaqini
tahlil qilish;
- Amir Temur va Temuriylar davriga oid islomiy obidalar haqida tushuncha
berish;
- Amir Temur va Temuriylar davri san’ati va me’morchiligining o‘ziga xos
xususiyatlarini tavsiflab berish;
- Mirzo Ulug‘bek davrida ilm-fan ravnaqini tahlil qilish;
- ma’naviyat asoslari, O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi, O‘zbekiston
tarixi darslarida mavzuni yoritish va mustahkamlashda interfol usullar, pedagogik va
17
Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning parlamentga murojaatidagi nutqi. 2020-
yil 29-dekabr. // https://www.gazeta.uz/oz/2020/12/29/culture/

12axborot-kommunikativ texnologiyalardan foydalanishning ahamiyatini tushuntirish.
Ishning yangiligi va erishilgan natijalar. Yuqorida aytganimizdek, Amir Temur
va Temuriylar davri madaniyatini o‘rganishning hozirgi davr uchun ahamiyati bugungi
kunga kelib umumlashtirilgan holda maxsus o‘rganilmagan. Biz o‘z ishimizda ham
Amir Temur davri, ham Temuriylar davri madaniyati va san’atini xolisona baholashga,
ular haqida ma’lumot berishga harakat qildik. Ayniqsa, me’morchilikda qo‘llanilgan
uslublar haqidagi ma’lumotlar, me’morlar, hunarmandlarning ustaligi, mahoratini aks
ettirganimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, mavzuni o‘rganish bobida
tavsiyalar ishlab chiqishga harakat qildik.
Ishning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishimizda keltirilgan
ma’lumotlardan “Ma’naviyat asoslari”, “Madaniyatshunoslik”, “O‘zbekiston tarixi”,
“O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi” fanlaridan referat, kurs ishlari, ma’ruzalar
yozishda, seminarlarga tayyorgarlik ko‘rishda, mustaqil ishlarni bajarishda foydalanish
mumkin. Amir Temur, Bobur, Mirzo Ulug‘bek yubileylariga bag‘ishlab o‘tkaziladigan
ma’naviy tadbirlarda ham qo‘llash tavsiya etiladi.
Ishning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish i kirish, adabiyotlar tahlili, tanlangan
ob’ektlar va tadqiqotlar metodlari, asosiy qism boblari, xulosa va tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat.

13I BOB. MOVAROUNNAHR VA XUROSONDA AMIR TEMUR VA
TEMURIYLAR DAVRI MADANIYATINING RAVNAQI
1.1. Amir Temur davri madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari
Ma’lumki, Amir Temur o‘z siyosatini mamlakatda markazlashgan kuchli
mustaqil jamiyat o‘rnatish, har bir ishda qonun va tartib joriy qilish, yurtda
osoyishtalikni jonlantirish, xunarmandchilik, savdoni rivojlantirish, islom aqidalariga
rioya qilishdan boshladi. Temurning amaliy-ijtimoiy faoliyati uning avval o‘tgan
podshohlarga nisbatan qanday ijobiy yangiliklarni amalga oshirganligiga qarab
baholanishi zarur. Ana shu nuqtai nazardan aytishimiz mumkinki, Amir Temur va
temuriylarning faoliyati, shubhasiz ilmu-fan taraqqiyoti va ma’naviyati bilan
sug‘orilgandir.
Amir Temur o‘z zamonasining qanday buyuk jahongiri bo‘lsa, shunday ulkan
ilmu-fan bunyodkori, madaniyat rivojining buyuk yo‘lboshchisi ham edi. Muhimi
shundaki, u o‘zining keng bunyodkorlik ilmu-fan va ma’murchilik ishlarini nafaqat ona
Vatani – Turonda, balki undan uzoq bo‘lgan o‘zga yurtlarda ham muvaffaqiyatli olib
bordi. U buzilgan va talofatga yuz tutgan Bog‘dod shahrini qayta tiklash va obod etish,
Qobul vodiysi va Mug‘on shahrini qayta tiklash va obod etish, Qobul vodiysi va
Mug‘on cho‘llariga suv chiqarish, Ozarbayjondagi Darband qal’asi va Boylakon
shaharlarini qayta tiklash, yangi jamoa binolarini qurish, Ozarbayjonning Ars daresidan
chulga kanal qazib suv chiqarish (uzunligi 60-70 km). Xuroson hududiga Balx shahrini
qayta tiklash va obod etish. Xitoy chegaralarida joylashgan uzoq Ampara shahri va
Bosh Xumra qal’asini ma’mur etish kabi ulkan bunyodkorlik, ta’mir va obodonchilik
ishlarini amalga oshirdi. Hozircha mavjud Isfaxondagi katta ko‘prikni qurdirdi.
Temurning nigohi mehri tushgan, ta’mir va ma’murchilikka muxtoj bo‘lgan yerlar xoh
Turkistonda bo‘lsin, xoh o‘zga yurtlarda Temur himmati va e’tiboridan chetda qolmadi.
Oddiy xalq tili bilan aytganda, Amir Temur o‘z hayoti davomida ming bir xayrli va
mo‘tabar ishlarga qo‘l urdiki, ularni qoyilmaqom qilib uddaladi. U nafaqat davlatchilik
salohiyatni, ijtimoiy adolatni, balki ma’naviy madaniyatni, diniy haqiqatni ham
rivojlantirib uni mustahkamladi.
Islom sharqi dunyosida el-yurt farovonligi, mamlakat obodonchiligi va

14osoyishtaligi uchun bunyodkorlik sohasida fidoyilik ko‘rsatgan allomalar oz emas.
Biroq, bu borada Amir Temur va temuriylarning o‘rni alohida ahamiyatga molikdir.
Vatan va millatning fahri uchun butun xalq kuchini ezgu ishlarga yo‘llashda ma’naviy
madaniyatni, ilmu-fanni rivojlantirishda temuriylarga Amir Temurning o‘zi bosh
bo‘lgan edi. Sohibqiron o‘zining barcha ishlariga musulmonchilik deb atalmish buyuk
bir axloq-odob va qadriyat bayrog‘ini baland ko‘tarishga harakat qildi va bunga erishdi
ham. Hazrat Amir Temurning islom olamida har yuz yilda bir marotaba beriladigan
“Qutbiddin” unvoniga sazovor bulishligi ham bejizdan emas edi. Amir Temur islom
ta’limoti va tasavvuf an’analariga tamoman mos keluvchi hayriya binolari va
inshootlarini ilmu-fan markazlarini, madaniyat maskanlarini qurishni davlat tomonidan
amalga oshirilishi shart bo‘lgan ishlar qatoriga kiritib, ularni o‘zi amal qilgan ijtimoiy
adolatning, siyosiy qudratning, diniy haqiqatning muhim tamoyillaridan biri deb bilar
edi.
Temur davrida Markaziy Osiyoda shaharsozlik, me’morchilik, san’ati, dinu-
islom, madaniyat va ilmu-ma’rifat tengsiz rivoj topdi. O‘rta Osiyo shaharsozligida bino
va inshootlarni qurishda yangicha ansambl uslubi, yangidan-yangi jamoa binolari, usti
berk savdo rastalari, maxsus bozorlar vujudga keldi, ilmu-fan markazlari tashkil topdi 18
.
Me’morchilik san’atining rivojlanishi yangi pog‘onaga ko‘tarildi. Peshtoq va
gumbazlar binolarga mahobat bahsh etuvchi asosiy shakllarga aylantirildi. Bino
shakllari va qismlarini bir-biriga hamohang va uyg‘un, miqyosiy ulchovlarda
shakllantirish avj oldirildi. Bu esa, o‘z navbatida, bino qismlari ulchovlarini mutanosib
nisbatlarda bo‘lishligini, bino tarzini esa me’moriy jihatdan shaklan mukammal va
go‘zal chiqishini ta’minladi. Muhandislik san’atidagi yutuqlar ham me’morchilikning
yanada ravnaq topishiga yaqindan yordam berdi. Temur davrida yaratilgan o‘zaro
kesishuvchi ravoq g‘ishtli qurilmalar keng xonalarning tomlarini yopishda, ularning
ichki va tashqi ko‘rinishlarini mahobatli qilib ishlashda qo‘llanildi. Me’morchilikka
tadbiq etilgan hattotlik san’atining rivoj topishi esa bino va inshootlarning yanada
mukammal va serjilo yaratilishini tashkil etdi. Naqshinkorlikda girix, islimiy va
18
Ahmedov B. Ulug‘bek. Esse. – T.:Yosh gvardiya, 1989. 36-b.

15husnixat bezaklaridan tashqari muqarnas va kundal uslubi keng qo‘llanildi. Binolar
yaqindan va uzoqdan ko‘rishga mo‘ljallangan naqshlar, yozuvlar bilan bezatildi.
Tasviriy san’atda kitob nafis naqqoshligi (miniatyura) bilan bir qatorda ilgarilari (XI-
XIII) asrlarda) din peshvolari tazyiqi ostida amaldan qolgan mahobatli devoriy
(monumental) rang-tasvir san’ati shoxona saroy va qushk hashamatlaridan yangitdan
rivoj topib qo‘llanila boshlandi 19
.
Bu holatlar Amir Temurning bunyodkorlik faoliyatida nafaqat me’morchilik,
qurilish san’ati, balki ilmu-fanning hamma sohasini rivojlantirishning sardori,
yo‘lboshchisi bo‘ldi. O‘zi esa ilmu-fanning yirik bilimdoni sifatida o‘zgalarga na’muna
bo‘lib davlat siyosati islom haqiqati bilan o‘yg‘unlashtirib olib bordi. Uning ashaddiy
raqibi ibn Arabshoh: “Temur podshohlar va xalqlar siyratlarida bilimdon, Sharqu- G‘arb
tarixining otasi va onasi edi” – deb bejiz tan olmagan edi.
G‘arb yepiskopi monax Ioann Grinlo Temur xaqida yozib, uning turk, fors va
arab tillarida bemalol so‘zlasha olganligini, ilmu-fandan bilimdon ekanligini
ta’kidlaydi. “Ilmu Qur’on va ilmu fikhda shunchalik zabardast ediki, – deb xabar
beradi u Temur haqida, – har qanaqa musulmon olimi u bilan bu mavzuda bellasha
olmagan” 20
.
Sultoniya yepiskopi monax Ioann Grinlo o‘zining Amir Temur haqidagi
xotiralarida: “Temurbekning bunyod etgan qasrlari ikki yuzdan ziyod edi: Samarqandda
o‘n sakkiz, Kesh shahrida yigirma, Bog‘dodda o‘n besh, Isfaxonda o‘n ikki, Sherozda
yetti qasri bor edi”, – deb yozadi. Ioann Grinlo ushbu qasrlarning aynan qanday
imoratlar ekanligini yozmasada, ularning sonini keltirgani Sohibqironning bunyodkorlik
ishlariga juda katta e’tiborni qaratganligidan dalolat beradi 21
.
Ayniqsa uning o‘zga yurtlarda bunyod etgan bino va inshootlari Temur
ma’naviyatidagi yangi qirralarni ochib berishga hizmat qiladi. O‘nlab shaharlar va bog‘-
saroylar, masjidu-madrasalar, savdo va tijorat inshootlari, kasalxonalaru langarxonalar,
xonakohlar, hammomlar, ko‘priklar, kanallaru bo‘g‘onlar Buyuk Ipak yuli bo‘ylab bino
19
Amir Temur davrining me’moriy kahqashoni. – T., 2006 . 7-8-b
20
Karimov Sh., Shamsutdinov R. Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati. – Andijon, 1995 .56-b.
21
Karimov Sh., Shamsutdinov R. Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati. – Andijon, 1995 . 57-58-b.

16etilgan son- sanoqsiz rabotu-karvonsaroylar, sardobalar Amir Temur bunyodkorlik
faoliyatining ko‘p qirralari va rang-barangligidan dalolat beradi.
Bir so‘z bilan aytganda Amir Temur davrida Turkiston va Xurosonda amalga
oshirilgan keng bunyodkorlik ishlarida o‘ziga xos “Temur uslubi” yaratilgan edi.
Keyinchalik temuriylar bu uslubni rivojlantirib davom ettirdilar va Shimoliy
Xindistonda Bobur Mirzo va boburiylar hukmronligi davrida ham bu uslub o‘zining
sezilarli ta’sirini ko‘rsata oldi.
Temur davri madaniy-ma’naviy hayoti bilan bog‘liq masalalar orasida ushbu
davrdagi mahobatli, ya’ni monumental devoriy tasviriy san’at rivoji masalasi o‘ziga xos
tadqiqotga muxtojdir. Markaziy Osiyo madaniyatiga qadimdan xos bo‘lgan, biroq Islom
tazyiqi ostida X-XIII asrlarda amaldan qolgan monumental tasviriy san’atning devoriy
uslubi aynan Amir Temur va temuriylar davrida yangidan jonlandi, rivoj topdi. Nega?
Tirik jonzotlarni tasvirlash, yirik o‘lchamdagi devorlardagi rangtasvirlarda ifodalash
islomu shariat talablariga tamoman qarshi edi- ku! Nega temuriylar bunga amal
qilmadi? Bu kabi savollarga javob berish temuriylar davri tasviriy san’ati turli qirralarda
tadqiq qilishni, bu davrda islom va tasviriy san’at munosabatlarini o‘rganishni taqozo
etadi.
Temur ilmu-fan rivojiga rahnamolik qilgan, o‘zi esa tarix, jug‘rofiya, tib ilmlarini
yaxshi bilgan, adabiyot va shaxmatni sevgan. U ulamo va shoirlarni behad hurmat
qilgan, e’zozlagan. Sababi uning o‘zi ham o‘z davrining olimi va donishmandi bo‘lgan.
Uning mug‘oliblaridan biri Ibn Arabshoh Temurni “Sharqu G‘arb tarixining otasi va
onasi edi”, deganda to‘g‘ri baho berib, mubolag‘a qilmagan edi. Temurning qadami
qaerga yetgan bo‘lmasin, u o‘sha yerdagi olimu ulamolar, shoirlar, san’atkorlar,
me’morlar, hunarmandlar, kasbkorlarni yig‘ib suhbat aylagan, ularga topshiriqlar va
vazifalar bergan, osoyishta ijod, bunyodkorlik bilan shug‘ullanishga imkoniyat yaratib
bergan, moddiy yordam berib xomiylik qilgan. Chunonchi, u Damashqda islom
ulamolarini yig‘ib, Qur’on haqida katta munozara o‘tkazdi. Ozarbayjonning Boylaqon
shahrida ham olimlar bilan kengash o‘tkazib, ular oldiga katta vazifalar qo‘yadi.
Rumning Basra shahridagi eng katta kutubxonadagi nodir kitoblarini Samarqandga
keltirib bu yerdagi kitoblar bilan qo‘shib Ko‘ksaroyda ulkan bilim maskani – kutubxona

17tashkil etadi. Bu kutubxona xazinasidan minglab kishilar bahramand bo‘lgan, yetuk
olimlar yetishib chiqqan. Fahmlash mumkinki, Temurning kutubxonasi o‘z davrida yer
yuzidagi ulkan va eng boy kutubxonalardan biri bo‘lgan. Negaki poytaxt Samarqandga
nafaqat kitoblar, balki Temur saltanati hududidagi eng nufuzli olimlar ham yig‘ilgan
edilar. Temurning bevosita g‘amhurligida yuzlab olimlar ilmu- fanda ijod qilganlar.
Ular qatorida Sa’uddin at-Taftazoniy, Mavlono Ahmad, Sayid Sharif Jurjoniy,
Shamsiddin Muhammad ibn al-Jazariy, Xoja Muhammad al-Buxoriy, Xoja Abdulmalik
Samarqandiy, Tojiddin as-Salmoniy, Mavlono Ubayd, Mavlono Abdujabbor, Ahmad
Kirmoniy, Xofizu Abru, G‘iyosiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Hofiz Sheroziy, Kamol
Xujandiy va boshqalar edi 22
.
Umuman olganda Amir Temur saltanatida zamonasining taniqli allomalari
hisoblangan dunyoviy fanlarning hamma tarmoqlari bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlari olib
borgan qariyib 100 dan ortiq olimlar, Islom tasavvufchiligi sohasida ham Sharqda nomi
mashhur bo‘lgan o‘nlab avliyoyu- pirlar ilohiyat yo‘lida samarali ibodatda bo‘lganlar.
Samarqand o‘sha davrda ana shunday buyuk zotlarning ijod markaziga aylangan edi. Bu
iborani o‘sha davrning guvohi bo‘lgan Ibn Arabshoh shunday ta’riflaydi: “Temur har
bir jonni (olimu-ulamolarni...) yig‘ib, nimaiki narsa bo‘lsa sarasini Samarqandga
keltirdi. Natijada, Samarqandda har bir ajib fan ahli namoyondasidan va san’atlar
g‘aroyib uslubidan fazilati peshonasida nishona bo‘lib, o‘z tengqurlaridan ustun turgan
o‘z sohasida alloma kishilar yig‘ilgan edi”. U davom etib: “Darhaqiqat Samarqand
fozillar jam bo‘lgan va fazilat ahlining kelib qunadigan joyi erdi” 23
.
Ushbu olimlar Temur tashkil etgan Ko‘ksaroy kutubxonasida ishlash va
foydalanish xuquqiga ega edilar. Har bir olimning o‘rni va vazifasi aniq edi.
Ular ilmu-fanning turli sohalarida ilmiy izlanishlar olib borib, Turoni-zamin
ilmu-fan, madaniyatini jahon sivilizatsiyasi darajasiga ko‘tarib, Samarqandda o‘ziga xos
ilmiy markazni tashkil etib, nevarasi Ulug‘bek davrida fanning keng taraqqiy etishiga,
ilmiy laboratoriya va Samarqand fanlar akademiyasining vujudga kelishiga asos solgan
22
Ahadov Sh.A., Egamov Sh.S. Amir Temur va Temuriylar davrining intellektual salohiyati. – Samarqand, 2004. 11-
12-b
23
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. – T.:Mehnat, 1991 . 87-b. 309-b.

18edi.
Temur davriga kelib Samarqand olimlar maskaniga aylanishi bilan
madrasalarning vazifalari ham kengaya borib, ular yuqori saviyasi ilm-fan
muassasalariga aylana bordi.
Ushbu olimlarning ko‘pchiligi, ayni paytda, Temur davrida va Temurdan oldin
barpo etilgan va obod xolga keltirilgan Samarqand madrasalarida talabalarga ta’lim
berar edilar. Ularda endi diniy qadriyatlardan tashqari davlat xizmatchilari va iqtidorli
yosh olimlar xam tayyorlana boshlandi. O‘sha davrda Damashkdan keltirilgan yosh
tolibi ilm Ibn Arabshoxning Samarqanddagi Idiku Temur madrasasida taxsil olib taniqli
tarixchi olim bo‘lib yetishganligi fikrimizning dalilidir.
Undan tashqari Amir Temurning bevosita ustozligida Temuriylardan tashqari
qariyib 80-dan ortiq mashhur davlat arboblari, talantli sarkardalar, ikki ta’limotda ham
bilimga ega bo‘lgan yirik siyosatchilar yetishib chiqadi. Jumladan, Tojuddin as-
Salmoniy, Ma’sud as- Simnoniy, Muhammad as-Sogirjiy, Ahmad as-Tusiy, Mavlono
Qutbiddin, Xoja Abdumalik, Mavlono Ubayd, Fazlulloh Mavlono, Jamoliddin,
Muhammad Kovchin, amir Xamza, Maxmud Shoxob Xurosoniy, Nasriddin Maxmud,
Amir Shox Malik, Amir Joku, Sayfitdin Borlos, Amir Sulaymonshox, Amir Abu Sayid,
Amir Usmon Abbos, Amir Sariq Atko, Amir Jalolitdin kabilar shular jumlasidandir.
Temur davrida qurilgan va obod etilib faoliyati ijobiy yo‘lga qo‘yilgan
madrasalar masalasiga kelsak faqat birgina Samarqandning o‘zida ularning soni unga
yaqin edi. Temurning suyukli nabirasi Muhammad Sulton madrasasi, Bibixonim
madrasasi, Feruzshoh madrasasi, Idiku Temur madrasasi, Amir Shoxmalik madrasasi,
Qutbiddin Sadr madrasasi va boshqalar shular jumlasidan edi.
Bundan tashqari, Shahrisabzda, Buxoroda, Xirotda ilm-fan axllari, ko‘plab
adiblar, shoiru-bastakorlar, musavvirlar, me’moru muxandislar, binokor naqqoshlar,
mohir xunarmandlar ijod bilan band edilar. Bu davrda Temurning ota yurti Shahrisabz
esa o‘zi o‘qigan madrasa qayta ta’mirlanib, kengaytirilib, ilmiy tarbiya markaziga, ya’ni
“Adab ilmining gumbazi”ga aylangan edi. Undagi Temur bunyod etgan “ Dor ut-
tilovat ” da nafaqat adab ilmi, balki diniy va dunyoviy bilimlar ham o‘rganilar edi.
Xirotda esa Shoxrux Mirzo ham Temurning ilm-fan va ma’rifat sohasidagi sa’y-

19harakatlarini olib butun Xurosondagi eng katta kutubxonani tashkil etadi. Temur
saltanatining har ikkala ulkan kutubxonasida nafaqat arab va turk tillarida, balki fors,
lotin va yunon tillaridagi eng nodir asarlar to‘plangan ediki, bu asarlardan foydalanib
ishlagan olimlar keyinchalik Samarqandda Mirzo Ulug‘bek shakllantirgan ulkan ilmiy
akademiyaning a’zolari bo‘lib, ilmu faoliyatlari bilan jahonga tanilgan yirik va mashhur
olimlar bo‘lib yetishadi.
Xirotda esa ana shu sa’y-xarakatlarning davomi va Xirot kutubxonasining
tarkibiy qismi tarzida pirovardda Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy davrida
Kamoliddin Behzod rahbarlik qilgan “San’at akademiyasi” – “Nigoriston” vujudga
kelgan edi.
Yuqorida keltirilgan dalil va mulohazalarga asoslanib Temurning xayotda amal
qilgan tartib e’tiqodlaridan biri, bu – kitob bitiklar kutubxonasini tashkil etish edi.
Chunki uzoq Bursa shahridan Samarqandga yaxlit bir kutubxonani kuchirib kelish faqat
Temur ma’naviyatiga xos tafakkur edi. Temurning fikricha, “kitob barcha
bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql-idrokning, ilmu donishning asosi, xayotni
o‘rnatuvchi murabbiydir”. Garchi bu satrlar Temur nomidan xalq tilida aytilgan
rivoyatlarda keltirilgan bo‘lsa-da, u Temur ma’naviyatiga tamoman mos keladi. Chunki
uning ugitlarida “yozilgan narsa avlodlar xotirasida qoladigan ishlardan ham uzoqroq
yashaydi”, degan hikmatli satrlar mavjud 24
.
Amir Temurning ilm-ma’rifatga qaratgan katta e’tiborini uning “ Tuzuklari ” da
ham kurish mumkin. Unda, jumladan shunday satrlarni o‘qiymiz: “Musulmonlarga
diniy masalalardan ta’lim berib, shariat aqidalar va Islom dini ilmlaridan dars bersinlar
deb, har bir shaharga olimlar va mudarrislar tayin qildim... Yana amr qildimki, har bir
shaharda masjid va madrasalar bino qilsinlar, kasallar uchun shifoxonalar qursinlar va
ularda ishlash uchun tabiblar tayinlasinlar” 25
. Darhaqiqat, Amir Temur zamonasida
ulamo va mudarrislarga katta moddiy yordam ko‘rsatilib ilgarigidan ham ortiqroq
maosh va ish haqi olib mudarrislik qilar edilar.
24
Amir Temur o‘gitlari. – T., 1992 . 59-b .
25
Temur tuzuklari. – T., 1991

20Ular esa davlat va uning boshlig‘i tomonidan olimu-ulamolarga qilgan
salohiyatni moddiy va ma’naviy yordami tufayli o‘sha davrlarda yaratilgan ilmu-fan
natijalari hozirgi kunda, kelajakda ham o‘z qiymatini yo‘qotmaydi. Jumladan, hozirgi
kunda Samarqandda Amir Temur saroyida hizmat qilgan olimlardan biri Muhammad
Ibn Umar Sa’didin at-Taftazoniyning ilmu-hisob, handasa va mantiqqa doir bir necha
risolasining qadimgi qo‘lyozma nusxalari mavjud. Shulardan biri tug‘ri chiziqlarning
paralelligiga bag‘ishlanadi. Unda Taftazoniy Yevklidning mashhur 5-postulatini isbot
qilishga harakat qiladi va bunda ikki to‘g‘ri chiziqni uchinchi to‘g‘ri chiziq kesganda
hosil buluvchi bir tomonli ichki tashqi burchak yig‘indisining ikki to‘g‘ri burchakka
teng bo‘lishi zarur ekanini ko‘rsatadi. Shu jarayonda u burchaklarning boshqa bir qator
hossalarini ham isbot qiladi. Ularning tatbiqi sifatida ikki masalaning yechimini ham
keltiradi.
Amir Temurning ilmu-fan, ma’naviy-madaniyati xaqida fikr yuritar ekanmiz
Sohibqironning o‘zi ham fan bilan shug‘ullangan, tarixni sevgan, tarix xaqida kitoblar
yozgan. Uning “Manzumoi Turk”, “Tuzuklari” shular jumlasidandir. Yuqorida
ta’kidlaganimizdek jahon xalqlari tarixini yaxshi bilgan, o‘z faoliyati to‘g‘risida siyosiy
xulosalar chiqargan. Shu bilan bir qatorda Amir Temur tabobat ilmining rivojiga katta
sharoit yaratib beradi va xalq meditsinasini, tabobat ilmiy markazlari, binolarini
vujudga keltiradi.
Temurning alohida bino tarzida shifoxona qurdirganligi xaqida adabiyotlarda
ma’lumot yo‘q. Biroq bizga Amir Temur davrida Samarqanddagi Ark-qal’ada dor ush-
shifo, ya’ni shifoxona xizmati tashkil etilganligi ma’lum. Zamonasining ulug‘
ulamolaridan bo‘lmish Mir Sayid Sharif Jurjoniy (1330-1414) avval Sherozda
mudarrislik qilib, 1387 yilda Amir Temurning taklifi bilan Samarqandga kelib ushbu
dor ush-shifoda o‘z faoliyatini davom ettirganligi xaqida ma’lumotlar mavjud.
Temur “Tuzuklari”ga amal qilib kasallar uchun shifoxonalar qurgan temuriylar
haqida gapiradigan bo‘lsak, unda Xuroson hukmdori Sulton Shoxruh Mirzoning xotini
Milkat og‘a (u oldin Umarshayx Mirzoning xotini bo‘lib, 1394 yilda u o‘lgandan keyin
Temur idorasiga bo‘ysunib, Shoxruh Mirzo oladi, u kishi Xirot shahrida dor ush-shifo
quradi) hamda Shoxruh Mirzoning nabirasi Mirzo Alouddavlatni (u ham Xirotda

21shifoxona qurgan) va Husayn Boyqaroni (Xirot yaqinidagi Gerirud tog‘idan chiqqan
shifobaxsh issiq suvga shifoxona qurdiradi) ko‘rsatib o‘tish mumkin. Xullas, Amir
Temurning nafaqat diniy ilmlar, balki dunyoviy ilmlar hamda tabobat ilmini rivoj
toptirishda ham hizmatlari katta bo‘lgan.
Temuriylar davrida ilm-ma’rifat faqat Ulug‘bek davridan boshlab rivoj topgan,
deb tushunilar edi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ayon bo‘ldiki, Temur nevarasi
Ulug‘bekka qadar ham o‘z saltanatida ilm - ma’rifat taraqqiyotiga alohida e’tibor
bergan va shunday xulosa qilish mumkinki, Ulug‘bek akademiyasidek ulkan ilm
maskanining poydevoriga ham aslida Temurning o‘zi asos solib ketgan edi.
Shuni aytib o‘tish kerakki, Buyuk Soxibqiron nafaqat yirik davlat arbobi,
markazlashgan yirik Turon davlati va milliy o‘zbek davlatchiligining asoschisi,
mashhur xarbiy sarkarda, ilmu-fan, madaniyat homiysi, balki orastalik, go‘zallik,
landshaft-madaniyatining ham takrorlanmas ijodkori-rahnamosidir. Amir Temurning
asosiy maqsadi Markaziy Osiyo xalqlarini nafaqat chingiziylar zulmidan ozod etish,
mustaqillikni qo‘lga kiritish, qudratli davlatni tashkil etish, xalqni birlashtirish bilan
cheklanib qolmasdan xorijiy bosqinchilar zulmi va vahshiyona siyosati oqibatida vayron
bo‘lgan va xarobaga aylangan shaharlar, qishloqlar, me’moriy-tarixiy obidalar, yo‘l-u,
ko‘priklar, ma’naviy- madaniy makonlar, maschitu-madrasalarni qayta tiklashdan iborat
edi.
Amir Temur o‘z “Tuzuklari”da: Saltanatim ishlarini qonun-qoida va intizomga
solib, saltanatim martabasiga zebu-ziynat berdim”, “...Xamisha mamlakat to‘kinchiligi
va obodonchiligi uchun xarakat qildim...”, “Muxandislar bilan ittifoqda oliy imoratlar
barpo etib, bog‘i bustonlarning loyixa-tarhini chizdirdim”, - deb asosiy istak-niyatlari va
maqsadlarini amalga oshirib yirik o‘zbek milliy davlatchiligini tashkil etibgina
qolmasdan, balki uni sharqona orasta, go‘zal uslubda bezashga ham muvaffaq bo‘ladi.
“Zafarnoma” muallifi Sharofiddin Ali Yazdiyning xabar berishicha Ozarbayjonda,
Boylakon shahrini Amir Temur yangidan bino etadi va bu shaharda ushbu munosabat
bilan o‘tkazilgan kengashda: “Agar oldin bizning diqqat e’tiborimizni harbiy yurishlar
tortgan bo‘lsa, endilikda mamlakatda xotirjamlik o‘rnatishga qaratilgan tadbirlarni
amalga oshirish bosh vazifamizdir. Bu olijanob ishda menga yordam berishlaringizni

22iltimos qilaman”, - deb ilmu-fan axliga va arbobu- xeshlarga murojaat qiladi 26
. Shu
maqsadda butun mamlakatni orasta, ko‘rkam qilishga butun kuch qudratini safarbar
etishga qaror qiladi.
Amir Temur o‘tkazgan mashvaratlarida mamlakat obodonchiligi, orastaligi
haqida mutasaddi kishilar hisobotini eshitib, o‘z fikr mulohazalarini berib turgan.
Qurilayotgan jamoa binolari, shaharu- sarhadlar, ko‘prigu-yo‘llar, kanallarni va boshqa
qurilishlarni borib o‘zi ko‘rgan. Ularning orasta, sharqona uslubga muvofiqligini
tekshirib, qimmatli fikr-mulohazalarini bergan, o‘ziga yoqmaganlarini esa boshqatdan
qurdirgan. Bu haqda Kastiliya (Ispaniya) elchisi Ryui Gonzales de Klavixoning
Samarqandga 1403-1406 yillarda qilgan sayohati haqidagi kundaligida ajoyib hikoya va
qimmatli ma’lumotlar mavjud bo‘lib, uning mazmuni qo‘yidagicha. Uning yozishicha
Samarqand shahri Amir Temurgacha xaroba xolida bo‘lgan. Uning davrida bu shahar
sharqona bezatiladi, ko‘rkamlashadi, go‘zallashadi. “Bu ishni podshoh o‘zining ikki
mirossiga (Mirzosiga) topshirdi. Podshoh ko‘rsatib bergan yerdan ko‘cha-rasta qurishga
kirishildi. Rasta o‘tadigan yerlarda uchraydigan uy-joylar, ular kimniki ekanligidan
qat’iy nazar buzila boshlandi. Bir gurux kishilar buzish ishlari, boshqa guruh odamlar
kelib qurilishni tezlatib yubordilar. Ko‘chani juda keng (orasta) qilib oldilar.
Ko‘chaning har yer, har yerida hovuzlar kovlangan bo‘lib ularga suvlar to‘ldirilib
qo‘yilgandi va uzluksiz yangilanardi. Bu ishga qo‘lida hunari bor ishbilarmonlar
tanlanar edi. Kunduz kuni ishlaganlar ketishi hamona kechasi ishlovchilar kelardilar.
Ular kechayu-kunduz shavqin-suron bilan ishlar edilar. Natijada kishini hayratga
soladigan ishlar qilindi, Samarqand go‘zal, orasta shaharga aylanmoqda”– deb yozib
qoldirgan Klavixo 27
. Albatta Ispaniya elchisi Klavixo bu voqealarni o‘z ko‘zi bilan
ko‘rib, hammasi haqiqiy guvoh bo‘lgan, bo‘rttirib ko‘rsatishdan xoli bo‘lgan xorijlik
kishidir.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, Samarqand haqiqatda m . a . VI-V asrlarda mavjud
Zarafshon vodiysining ko‘rkam, go‘zal va orasta shahri bo‘lgan. Xatto Aleksandr
26
Sharofiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.- T., 1994.
27
Де Клавихо Руи Гонсалес. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). Пер. И. С.
Мироковой. – М., 1990

23Makedonskiy-Zulqarnay m . a . 329 yilda Samarqandni bosib olib uning orastaligi va
mustahkam ekanligiga qoyil qolgan. Bu shaharning dahshatli vayronaligi arab va
chingiziy bosqinchlari davrida yuz bergan. Ular qadimiy Samarqand-Afrosiyobni
tomoman xarobaga aylantirgan. Hatto chingiziy amaldori Amir Temur hukmronligiga
qadar nafaqat Samarqandda, balki butun Movaraunnaxrda ko‘zga tashlanarli bironta
jamoat binolari qurmaganlar.
Amir Temur davrida Samarqandning qiyofasi tamoman o‘zgartirilib yuboriladi.
Samarqanddagi hamma qurilishlarga Sohibqironning yaqin safdoshi va qobiliyatli
sarkarda Oq Buqo (Oq Bug‘o ham deyiladi) boshchilik qiladi. 1371 yildayoq Sharqda
eng go‘zal, orasta oltita Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Qorizgoh, So‘zangaron va Feruza
nomli darvozalar quriladi va ular mustahkam qal’a devori bilan o‘rab olinadi. Shu yili
Samarqandda eng go‘zal bino hisoblangan davlat Mahkamasi-Arki Oliy quriladi. Uning
ichida Amir Temurning qarorgohi, to‘rt qavatli Ko‘k Saroy va Bo‘stonsaroylar qurilib,
ular orastalikda tabiat bilan jil’a talashgan koshinkor, naqshinkor va guldorparchinlar
bilan bezatilgan edi. Osmon o‘par, bag‘oyat go‘zal minbaru-minoralar, g‘aroyib
ustunlar, chiroyli va orasta, peshgohli gumbazlarga ega bo‘lgan shahar Jome’ masjidi,
Go‘ramir majmuasi va Saroymulkxonim madrasalari, mashhur shayx Burxoniddin
Sog‘arjiy xilxonasi, Ruxobod maqbarasi, Shoxizinda majmuasidagi maqbaralar
ta’mirlandi. Orasta, ko‘rkam bu binolar va uning atroflari, ko‘chalari xorijdan kelgan
mehmonlarni o‘z go‘zalligi, ko‘rkamligi, toza va ozodaligi, orastaligi bilan rom etib,
hayratda qoldirgan. Shahar ahli esa ana shu orastalikni ko‘z qorachig‘iday e’zozlagan 28
.
Shu bilan birga Movaraunnaxr va Xuroson shaharlarida Sohibqiron va undan
keyin temuriylar davrida yangicha usul, Sharqona nafosat, ruhiy orastalik tafakkuri
vujudga kelib, bu orastalik rassomlik, naqqoshlik, maishiy buyumlarda, tengi yo‘q
hashamatli, salohiyatli rang-barang bezakli binolarda o‘z aksini topadi.
Amir Temur nafaqat Samarqandni, balki butun Movaraunnaxr, Xurosonni,
temuriylar davlati tasarrufida bo‘lgan, keyinchalik mamlakatga qo‘shib olingan hamma
xududlarni reja asosida orasta, ko‘rkam, xushmanzara maskanlarga aylantiradi.
Zarafshon, Sirdaryo, Amudaryolarda ko‘priklar quradi. Samarqand, Toshkent
28
Булатов М.А. Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии. X-XV вв. – М., 1978 .

24atroflarida Sirdaryodan Ohangarongacha bo‘lgan xududni ho‘shmanzara joyga
aylantiradi, kanallar qozdirib suv chiqaradi. Buxoro, Farg‘ona, Shahrisabz, Turkiston va
boshqa shaharlarda karvon saroylar, cho‘llarda sardobalar, shaharlarda hammomlar,
madrasalar qurish ishlari ham keng ko‘lamda olib beriladi. Jumladan, uning amri
farmoni bilan Xuroson va Ozarbayjonda, Kavkazu-Eronda, hozirgi Turkmaniston,
Afg‘oniston va boshqa xududlarda qanchadan-qancha shaharlar, qal’alar qayta tiklandi,
ko‘priklar quriladi, kanallar qoziladi. Mo‘g‘ullar hujumi oqibatida vayron bo‘lgan
Banokat shahri Shoxruxiyat nomi bilan 1392 yilda qayta quriladi. Amir Temurning
farmoni bilan Xuroson bo‘ysundirilgach, 1381 yili Murg‘ob daryosidan chiqarilgan
kanalllar orqali Marv voxasi obod bo‘ladi. Kavkazda 1403 yilda Baylakon shahri qad
ko‘taradi, shahar mavzeida, ya’ni Baylakon vohasiga Araks daryosidan uzunligi 70
km.gacha cho‘zilgan, eni 10 metrli, chuqurli gi 4 metrga teng Barlos nomli kanal qozib,
suv chiqaradi. Shu tariqa bu mavze go‘zal, orasta vodiyga aylanadi 29
.
Sohibqiron farmoni bilan taniqli sarkardalar, davlat ma’muriyati rahbarlarining
har biri alohida-alohida reja asosida atroflari go‘zal, orasta, bog‘u-chorboqlar, gulzoru-
maysalar bilan bezatilgan kanallar qozdirib suv chiqarishga, chulu-sahrolarni obod,
orasta vohaga aylantirishga boshchilik qilgan. Bu xabarlar tarixiy haqiqat bo‘lib Amir
Temur butun mamlakatni geografik jihatdan tamoman o‘zgartirilgan,
obodonlashtirilgan, obod, orasta yurtga aylantirish uchun nafaqat o‘zini, butun davlat
arboblarini, sarkardalarni, taniqli amirlarni, ma’muriy rahbarlarni, balki butun ahli-
jamoani jalb qiladi. Sharofiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida yozishicha bu ishlar
doimo va uzluksiz Qarshida, Qorabog‘da (Ozarbayjon), Samarqandda rejali o‘tkazilgan
Qurultoylarda muhokama qilinib borilgan. Mamlakatni orasta, ko‘rkam, go‘zal
maskanlarga, obod, osoyishta mahallalarga aylantirish ishlarini davlat siyosati va
faoliyati darajasiga ko‘targan 30
.
Shubhasizki, Sohibqiron boshlab bergan bunday bunyodkorlik ishlari an’anaga
aylanadi va keyingi davrlarda Amir Temur vorislari, nufuzli davlat arboblari, amirlar
tomonidan davom ettiriladi.
Amir Temur Samarqand atrofida bunyod ettirgan bog‘lar sanog‘i turli manbalarda
29
Amir Temur davrining me’moriy kahqashoni. – T., 2006
30
Пугаченкова Г.А. Зодчество Центральной Азии. X V век. Ведущие тенденции и черты. – Т., 1976 .

25turlicha: bir o‘rinda 7ta, boshqa joyda 12-ta, deb keltiriladi. Mutaxassislar keyinchalik
aniqlashlaricha, ularning soni 14 ta bo‘lib, qo‘yidagicha atalgan va ko‘rinish kasb etgan:
BOG‘I S H AMOL. Bu bog‘ 1397 yili bino qilingan. Sharafuddin Ali Yazdiyning
qayd etishicha, bu manzil ilgaridan so‘lim bir joy ekan. Yazdiy yozadi: “Hazrati
Sohibqiron obod Samarqandning shimoliy tomonidan barpo etgani “Bog‘i Shamol”
nomi bilan mashhur boqqa ko‘chib o‘tib, jahon ahli sig‘gudek o‘lkan saroparda
(shohona chodir) qurdirdi.
Uning darvozasi oldidagi chodir hamda podshoh qabulxonasi (boroxgoh),
bazmlar uchun tikilgan katta va kichik chodirlar ko‘kka bo‘y cho‘zib, oyga tekkudek
tuyulardi. Bu Eram bog‘i yanglig‘ orom maskanini jannatning bazm saroyi xasad
qiladigan darajada orasta, salobatli qilib bezatdilar. …Devorlari sathini lojuvard va oltin
bilan shunday ajoyib va hayratomuz darajada go‘zal etib naqshladilarki, ularning
tarovatidan Moniy rasmlari va ChIN nigorxonasini uyatu xijolat g‘ubori qopladi.
Qasrning sahniga marmar toshlardan va Qo‘hi Nur (Nurota) dan keltirilgan toshlardan
chiroyli qilib yotqizdilar... Tashqi devorning ich tarafidagi izorasini-koshin bilan
bezadilar 31
.
BOG‘I BIHIS H T. Samarqandning g‘arbiy tarafida malika Tuman og‘o sharafiga
1378 yilda bino qilingan. Bu bog‘ Bog‘i Shamolning janubi- g‘arbida joylashgan.
Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”da yozishicha, bog‘dagi saroy atrofini suv bilan
to‘ldirilgan chuqur xandak o‘ragan bo‘lib, bir necha ko‘prik saroy bilan bog‘ni o‘zaro
bog‘lab turgan. G‘oyat ko‘rkam saroy oq marmardan tiklangan.
Bog‘i Bihishtning bir tomonida qo‘riqxona bo‘lib, undagi jonivorlar qafaslarda
emas, atrofi o‘ralgan maydonchalarda erkin holda saqlangan. Shuning uchun bir qator
tadqiqotchilar Amir Temurni ilk qo‘riqxona asoschisi deb hisoblaydilar.
BOG‘I BALAND. U shaharning shimolidagi Cho‘ponota tepaligi yonbag‘rida
barpo etilgan. Bog‘ Amir Temurning eng go‘zal oromgohlaridan bo‘lib, uni yaratishda
Eron, Iroq, Ozarbayjon va boshqa mamlakatlardan keltirilgan usta me’morlar
qatnashganlar.
31
Sharofiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.- T., 1994. 224-227- b .

26Bog‘dagi Tabriz marmari bilan tiklangan saroy binosi uchta xonadan iborat
bo‘lib, unda qimmatbaho buyumlar, nodir san’at asarlari saqlangan. Bu bog‘
Sohibqironning suyukli nabirasi, Mironshohning qizi Oqabegimga atab qurdirilgan.
Samarqand shimolidagi balandlikda barpo etilgani sababli Bog‘i baland nomini olgan.
Hozirgacha ham ushbu nom bilan atalgan bu manzil o‘zining to‘kin anjirzorlari bilan
mashhur.
BOG‘I DILKUS H O. Samarqand sharqidagi bog‘. Shahardan taxminan olti
kilometr masofada, Panjakent yo‘lining o‘ng tomonida bo‘lgan. Sharufiddin Ali
Yazdiyning yozishicha, Bog‘i Dilkushoni bino qilish davomida oldindan mavjud
bo‘lgan o‘n ikkita bog‘ birlashtirilib mukammallashtirilgan. Bog‘ qurilishi 1396 yilda
boshlangan. Bog‘da gumbaz shaklida tiklangan qasr bo‘lib, uning uch tomonidan
minoralar yuksalib turgan. 1398 yil bahorida – Hind yurishi arafasida shu yangi bog‘da
Amir Temur mislsiz tantanalar o‘tkazib, Amir Hizrho‘janing qizi To‘qolxonimga
uylangan va bog‘dagi qasrni yosh malikaga atagan.
Sharafiddin Ali Yazdiy yozadi: “Bog‘ nihoyatda dilkusho va go‘zal tarzda barpo
etilgan bezavol iqbol, uning ismi jismiga monand bo‘lgani uchun “Bog‘i Dilkusho”
deya atadi.
Bog‘i Dilkusho to‘rtburchak shaklida bo‘lib, har tomoni bir yarim ming tazga
barobar kelgan. To‘rt tomondagi toki rangli koshinlaru naqshi- nigorlar bilan
ziynatlangan darvozalari bo‘lgan.Bog‘ning to‘rt burchagida baland minoralar qad
ko‘targan. Bog‘ o‘rtasida yuksak go‘mbazli qasr tiklanib, uning uch peshtoqi va uch
minorasi bo‘lgan. Oq marmardan tiklangan bu saroy devorlari oy nurida tovlanib
turgan. Muarrixlar Sohibqiron uzoq muddat bu bog‘da to‘xtab, suyukli nabirasi Mirzo
Ulug‘bek bilan suhbatlar qurganini yozadilar. Peshtoqlarda osmonu yulduzlarning aks
ettirilishi nafaqat Amir Temurning ilmi falaqiyotga qiziqqani, shuningdek nabirasinng
ko‘ngil havasidan xabardorligiga ishoradir.
Qasr devorlarida Amir Temurning 1399 yilda Hindistonga yurishi voqealari
rangin tasvirlangan. “Boburnoma”da “ko‘shkga Temurbekning Hindiston urushi tasvir
qilibturlar”, deyilishi mazkur holatni yana bir karra tasdiqlaydi.
Amir Temur 1401 yilning 8 sentyabrida Kastiliya qiroli elchisi Rui De Klavixoni

27Bog‘i Dilkushoda qabul qilgan. Klavixo bog‘dagi favvoradan otilib turgan suvning
tepadagi oltindan yasalgan olmalarga urilib sochilishini ko‘rib, bu go‘zal manzaradan
beqiyos hayratga tushganini yozadi. Keyinchalik bog‘ o‘rni Xonchorbog‘ deb atalgan.
BOG‘I C H INOR. Samarqand janubida Darg‘om arig‘i yoqasida bino etilgan. U
yerda chinorlar haddan ziyod ko‘p bo‘lgani sababli “Bog‘i Chinor” deb
atalgan.Sharafiddin ali Yazdiy uni Kesh shahridan kelishda yaqin birinchi bog‘dir, deb
xabar beradi.
BOG‘I ZOG‘ON. Samarqandning sharqiy tomonida, shahardan taxminan 20
kilometr masofada Ko‘chan Xiyobon, ya’ni Samarqandning Xiyobon mavzesiga olib
boradigan yo‘l ustida – “Samariya” muallifi yozganidek,
“ Shovdor tumanining shimol tomonida ” bo‘lgan. Bu bog‘ o‘rnida bugun Bog‘izag‘on
qishlog‘i mavjud.
BOG‘I NAV . Samarqand janubidagi Lolazor qishlog‘i yaqinida 1404 yili barpo
etilgan. Bog‘ Amir Temurning barcha oromgohlari kabi to‘rtburchak shaklida bo‘lib,
baland devor bilan o‘ralgan. Bog‘ning har burchagida minoralar tiklangan, o‘rtasida
gumbaznamo qasr qurilgan, uning oldida katta hovuz ham bo‘lgan. Qasr xonalari
qimmatbaho buyumlar bilan bezatilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning yozishicha, Bog‘i
Nav bilan Bog‘i Dilkusho har tomoni bir yarim ming gaz, ya’ni tomonlari mingga ming
metrlik ko‘rinishda bo‘lgan. Klavixo o‘z sayoxatnomasida Bog‘i Nav haqida deydi: “Bu
bino biz avval ko‘rgan binolarga qaraganda ancha katta bo‘lib, oltin va lojuvard bilan
ziynatlangan. Bu bog‘ va saroylar shahardan tashqarida bo‘lib, mazkur bog‘ Bog‘i Nav
deb ataladi ” 32
.
BOG‘I JAHONNAMO. Bu bog‘ Samarqand janubidagi Taxti Qoracha davoniga
yaqin, shahardan 24-25 chaqirim uzoqdagi Qoratepa qishlog‘ida bino qilingan.
Bog‘ning yonida katta qal’a ham bo‘lgan. Bog‘ va qal’a Amir Temurning harbiy
yurishlari arafasida va jangdan qaytishida hordiq oladigan maskani hisoblangan.
BULBOG‘. Samarqandning janubiy tomonida, Taxti Qoracha davoni yaqinidagi
bog‘. Oromgoh o‘rtasida qasr joylashgan va uning yonidan tog‘dan tushgan jilg‘a
32
Де Клавихо Руи Гонсалес. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403-1406). Пер. И. С.
Мироковой. – М., 1990

28oqqan. Sharafiddin Ali Yazdiyning ma’lumotiga ko‘ra, bog‘ 1388 yilda barpo qilingan.
Hozir shu bog‘ o‘rnida Gulbog‘ qishlog‘i mavjud.
BOG‘I BO‘LDU. Samarqand sharqidagi maskan. Bobur Mirzo yozadiki:
(“Temurbek”) Samarqandning sharqida ikki bog‘ solibtur, birikim yiroqrog‘i, Bog‘u
Bo‘ldudur, yovuqrog‘i (yaqinrog‘i) “Bog‘i Dilkusho”dir. V.Vyatkin qadimiy
Samarqand topografiyasiga oid maqolasida Bog‘i Bo‘lduni Bog‘i Dilkushoga yaqin
yerdagi Qo‘rg‘oncha qishlog‘ida bo‘lgan, deb ma’lumot beradi.
Afsonalarning birida aytilishicha, Bog‘i Bo‘ldu darvozalari peshtoqiga
o‘rnatilgan marmartosh kechasi o‘zidan yog‘du taratib, atrofni yoritib turar ekan. Xalq
to‘qigan bu afsonada jon bor. Chunki saroy darvozasi peshtoqidagi zarhal naqshlar oy
nurida shu’lalanib turgan.
BOG‘I NAQS H I JAHON. Cho‘ponota tepaligining janubiy etaklarida bunyod
etilgan. Ayrim tadqiqotchilar Bog‘i Naqshi Jahon Amir Temur qurdirgan dastlabki
bog‘larning biri, deb hisoblaydilar. “Naqshi Jahon” so‘zi “dunyo bezagi” ma’nosini
bildiradi. Mirzo Bobur yozadi:
“(Temurbek) yana Pushtai Ko‘xak domonasida, Konigilning qora suyining ustidakim,
bu suyni Obi Rahmat derlar, bir bog‘ buzulib erdi”.
BOG‘I DAVLATOBOD. Samarqand janubida, Termiz yo‘lining yoqasida, Bog‘i
Dilkusho bilan Bog‘i Jahonnamo oralig‘ida barpo etilgan bog‘. Temuriylar davriga oid
vaqf xujjatlariga ko‘ra, bog‘ Darg‘om arig‘i yaqinida bo‘lgan. Harbiy yurishlardan
qaytgan Jahongir shu bog‘da tantanali marosimlar o‘tkazgan, elchilarni qabul qilgan.
Sharafiddin Ali Yazdiy Amir Temur 1399 yili Hindiston yurishidan qaytayotib, Bog‘i
Jahonnamoda orom olgandan so‘ng, Davlatobod bog‘idan o‘tib Bog‘i Dilkushoga
kelganini hikoya qiladi. Klavixo esa bog‘ni shunday ta’riflaydi: “…Bog‘da po‘rtahol
(apelsin) va limu (limon) dan tortib har xil mevali daraxtlar bor edi. Bog‘da oltita hovuz
bo‘lishiga qaramay, bog‘ni kesib o‘tgan anhor oqib turadi…Tepalik ustida ajoyib saroy
qad ko‘targan. Saroy oltin, lojuvard va yaltiroq koshinlar bilan to‘kis ziynatlangan,
mazkur tepalik suvga tula xandak bilan o‘ralgan. …Bog‘da shox (Temur) topshirig‘i
bilan erkin qo‘yilgan kiyiklar va tustovuqlar, tovuslar ham mavjud. ..Mazkur bog‘ va
saroy Davlatobod deb ataladi”.

29BOG‘C H A . Samarqand shahrining ichida, amirzoda Muhammad Sulton madrasasi
va dahmasi (bu yer Go‘rimir deb ataladi) yonida barpo etilgan kichik bog‘.
BOG‘I MAYDON . Samarqand shimolida, Afrosiyob bilan Cho‘ponota tepaliklari
oralig‘ida barpo etilgan bog‘. Bobur Mirzo Ulug‘bek barpo etgan deb yozsa-da, boshqa
qator asarlar bog‘ Amir Temurdan qolganini va Sohibqiron nabirasi uni ta’mirlatgani,
ko‘shk solgani haqida yozdilar.
” Boburnoma ” dan “ Yana pushtayi Ko‘hakning domanasida g‘arb sari bog‘ solibtur. Bu
bog‘ning o‘rtasida bir oliy imorat qilibtur. Chilsugun derlar, shu oshyona (ikki qavatli),
ustunlari tammom toshdan. Bu imoratning to‘rt burchida to‘rt minoradek burjlar
ko‘tarib turibdilarkim, yuqorida chiqar yo‘llar bu to‘rt burjundur. O‘zga tamom yerlarda
toshdan ustunlardur. Ba’zini morpech-xiyora qilibturlar”. Bog‘da chiroyli ayvon qurilib,
unda qimmatbaho toshdan taxt yasalgan. Bu joyni Mirzo Ulug‘bek tiklagan saroy nomi
bilan “ Chilustun ” deb ham ataganlar 33
.
Yozma manbalarda qayd etilishicha, Temur Kuragon davrida faqat keng
Samarqand shaharlari yoki Movarounnahrning azaliy xududida emas, balki mamlakatga
keyin qo‘shib olingan amirliklarda, masalan, uning amri farmoni bilan Xuroson va
Ozarbayjonda bir qancha shaharlar va qal’alar qayta tiklandi. Jumladan, mo‘g‘ullar
bosqini oqibatida tamom vayron bo‘lgan Sirdaryo sohilidagi qadimgi Banokat 1392
yilda qayta quriladi va tevarak-atrof aholisi ko‘chirilib, unga joylashtiriladi. Daryo
bo‘yida qayta qad ko‘targan bu yangi shahar-qal’a Sohibqironning kenja o‘g‘li nomi
bilan Shohruhiya deb ataladi.
Shubhasiz, Temur boshlab bergan bunyodkorlik an’anaga aylanib, bunday ishlar
vorislari tomonidan davom ettiriladi. Temuriy shahzodalardan tortib nufuzli amirlaru
vazirlar, viloyat va ulus hokimlari o‘z shaxsiy mulk va mablag‘larining kattagina
qismini markaziy shahar va ularning tevarak-atrofida shohona ko‘shku saroylar
qurishdan tashqari, hayriya ishlariga-masjidu madrasalar, xonakohu shifoxonalar,
hammomu bozor rastalari, rabotu karvonsaroylar, suv inshootlariyu bog‘- rog‘lar va
bo‘stonlar barpo etishga sarf qiladilar. Ayniqsa ular e’tiqod, ilm va ma’rifat maskanlari-
33
Bobur Z.M. Boburnoma – T.:Yulduzcha, 1992.

30masjidlar va madrasalar, shifoxona va xonakohlarning sarfu xarajati uchun katta-katta
ekin yerlari, tegirmon, objuvoz, moyjuvoz va do‘konlar kabi qo‘zg‘almas mulklarni
vaqf qilib, mudarris olimlaru tolibi ilmlar, zohidlar va obid mashoyixlarga maoshlar
belgilaydilar.
Hozirgi kunda yurtimizni orasta, go‘zal, ko‘rkam yurtga aylantirish ishlari butun
mamlakatimiz bo‘yicha boshlab yuborildi. Ayniqsa obodonlashtirish ishlari Samarqand
viloyatining tumanlarida, jonajon muqaddas shahrimizda ham yuksak ko‘tarinkilik bilan
olib borilmoqda. Haqiqatdan ham tarixiy binolar sharqona orastalik bilan
ta’mirlanmoqda, yangi ko‘rkam binolar qad ko‘tarmoqda, bulvar-parklar, guzaru-
go‘shalar, mahallayu-jamoat joylari, oromgoh-lar, ko‘llar, ariqu-kanallar
ta’mirlanmoqda, yangilari qurilmoqda. Ko‘chalar, mahallalar, go‘zarlar atroflari
tozalanib, gullar, maysalar, nihollar ekilmoqda, turli rangdagi favvoralar qurilmoqda.
Bu salohiyatli, fazilatli ishlarda nafaqat o‘qituvchiyu-talabalar, rahbar-xodimlar, balki
Vatan ishqida yongan g‘ururli, iftixorli, o‘z shahriga jon fido qilishga tayyor har bir
fuqaro ishtirok etmoqda. Przidentimiz ta ’ kidlaganidek , “ Obod va fayzli muhitda
yashash har bir insonning tabiiy ehtiyoji . Bunday muhitni yaratish esa barchamizning
muqaddas burchimizdir .” 34
Bu fikr , yurtimizda olib borilayotgan obodonlashtirish
ishlarning har bir fuqaro uchun qanday ahamiyatga ega ekanligini yana bir bor
tasdiqlaydi . Har bir fuqaro hech bo‘lmasa bittadan nihol, gul ekishi, o‘z uyi, hovlisi,
ko‘chasi, go‘zari, bozori, savdo maskanlarini, mahallasini toza, ko‘rkam, ozoda
saqlashni o‘z vazifasi deb bilishi zarur. Bu esa yurt, Vatan oldidagi har bir fuqaroning
muqaddas burchi va mas’uliyatidir. Shundagina hammamizdan shahrimizdan o‘tgan
ulug‘ zotlar, avliyo-yu-pirlarimizning ruhlari qo‘llab-quvvatlaydi, ularning ruhlari shod
bo‘ladi, ishimizga omad beradi, oilamizga qut’u-baraka ato etadi. Shundagina ulug‘
Sohibqironning Vatan muqaddasligini e’zozlab, orastalik, ko‘rkamlik, go‘zallikni
saqlashdek orzu-umidlarni amalga oshirishdek maqsadlariga o‘zimizning munosib
hissamizni qo‘shgan bo‘lamiz.
1.2. Mirzo Ulug‘bek davrida ilm-fan ravnaqi
34
Mirziyoyev Sh . M . Prezident Yangi O ‘ zbekiston ko ‘ chasidagi qurulish va obodonlashtirish loyihalari bilan tanishdi .
2024- yil 10- sentyabr .

31Insoniyat tarixida shunday ajoyib kishilar yetishib chiqqanki, ularning nomi tarix
sahifasida abadiy o‘rin olib kelayotir. Bular orasida Muhammad Xorazmiy, Beruniy,
Abu Ali Ibn Sino, Forobiy, Ulug‘bek, Kopernik, Jordano Bruno, Galiley, Lomonosov
kabi buyuk siymolar bor. Bu olimlarning tabiat to‘g‘risidagi fanlarni, xususan,
matematika, meditsina, astronomiyani vujudga keltirish va rivojlantirishdagi xizmatlari
beqiyosdir.
Ushbu siymolar ichida ulug‘ vatandoshlarimiz ham borki, bugungi o‘tish davrida
ularning hayoti va ijodiy faoliyatiga xalqimizning yangicha dunyoqarash bilan -
madaniy merosimiz va kechmish tariximizni o‘rganish ruh bilan qiziqishi tobora ortib
bormoqda.
Keyingi yillarda mamlakatimizda falakiyot sirlarini ochish va undan hayotda
foydalanish sohasidagi tadqiqotlar jadal sur’atlar bilan avj oldirildi. Bu ilmlarga asos
solgan va yaratgan kishilar hayoti va faoliyatini o‘rganish sham chuqurlashdi.
Falaqiyotga birinchilardan bo‘lib “darcha” ochganlar orasida faxrli o‘rinni buyuk
vatandoshimiz Mirzo Ulug‘bek egallaydi. Shuning uchun ham hayoti va uning
yaratuvchilik faoliyatini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
Buyuk sohibqiron Amir Temurning nabirasi Mirzo Ulug‘bek yoshligidanoq
bilimga zo‘r ishtiyoq hissi bilan voyaga yetdi. Yoshlik chog‘ida Ulug‘bek bobosi Temur
va bibisi Saroymulkxonim bilan Armaniston, Kavkazorti, Hindiston va Qobulda,
shuningdek, Eron va Kichik Osiyoning ko‘pgina shaharlarida safarda bo‘ldi. Ulug‘bek
Samarqandda boshqa nabiralar qatorida davlat kengashlarida bobosining elchilarni
qabul qilish marosimlarda qatnashar edi. Bunday marosimlar odatda tez-tez bo‘lib turar
edi. Ayniqsa, Temur saroyidagi olimlar va shoirlar anjumani juda maroqli o‘tar edi.
Ulug‘bek ushbu anjumanlarga qatnashib, olimlar va shoirlar bilan muloqotda bo‘lib
turardi. Bu uchrashuvlar yosh Ulug‘bekning madaniy va, ayniqsa, ilmiy jihatdan yanada
kamol topishiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatardi. Ulug‘bek kitob mutolaa qilishdan vaqtini
ayamas, bobosining Ko‘ksaroydagi podsholikka xos kuubxonasi ham uning uchun
doimo ochiq bo‘lardi. Unda ilohiyot, hadis, tarix, jug‘rofiya, falsafa, fikh, tibb,
falakiyot, riyoziyot va boshqa fanlarga oid kitoblar saqlanardi 35
.
35
Sharofiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.- T., 1994. 26- b .

32Ulug‘bek o‘n bir yoshga to‘lay deganda (1405 - yil 18 fevral), uning bobosi Temur
vafot qiladi. Shundan so‘ng Temurning ulkan saltanati sulolaviy kurashlar iskanjasiga
tushib qoladi. O‘sha kezlari (1405 - yildan to 1409 - yilgacha) Ulug‘bek otasi Shohrux
Mirzo huzurida bo‘ladi va bir necha bor uning harbiy yurishlarida qatnashadi. Shohrux
Mirzoning kitobga, ayniqsa nodir qo‘lyozmalarga qiziqishi zo‘r bo‘lib, Hirotda u ulkan
kutubxona yaratga edi. Ulug‘bek bo‘sh vaqtlarida ushbu kutubxonada bo‘lar, undagi
nodir kitoblarni mutolaa qilar edi. O‘z zamonasi va o‘tmishdagi ko‘p olimlarning
asarlarini Ulug‘bek dastlab Samarqandda, so‘ngra otasining ushbu kutubxonasida
o‘qishga muyassar bo‘ldi. Jumladan, yunon olimlari – Aflotun, Arastu, Gipparx,
Ptolemeylarning klassik asarlari bilan yaqindan tanishdi. Vatandoshlari Ahmad Bin
Muhammad al-Farg‘oniy, Muhammad al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn
Sino, Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy va boshqa olimlarning ilmiy asarlarini qunt
bilan o‘rganib chiqdi.
Ulug‘bek Movarounnahr hukmdori deb e’lon qilinganida endigina 15 yoshga
to‘lgan edi. Shuning uchun Samarqandagi haqiqiy hokimiyat Ulug‘bekning vasiyi
(otalig‘i) amir Shohmalikka ishonib topshirilgandi. U Ulug‘bek 17 yoshga to‘lguncha
Shohruh Mirzoning ko‘magida Samarqandni Ulug‘bek nomidan boshqarib turdi.
Ulug‘bek vasiydan xalos bo‘lgach, Movarounnahr va unga yondosh viloyatlarning
haqiqiy hukmdori bo‘lib qoldi. Ulug‘bek o‘z hukmronligi davrida harbiy bosqinchilik
yurishlari olib bormaydi. U faqat, zarurat tug‘ilganda, mamlakat xavf ostida qolgan
hollardagina tegashli choralar ko‘radi. Masalan, 1425 yil boshida Mo‘g‘uliston tarafidan
shunday xavf-xatar tug‘ilganda Ulug‘bek ularga qarshi qo‘shin tortishga majbur bo‘ladi.
U so‘nggi safar 1427 yili Oq O‘rda xoni Baroq o‘g‘longa qarshi qo‘shin tortgan edi.
Shundan keyin o‘tgan yigirma yil mobaynida Ulug‘bekning o‘zi o‘zga yurtlarga qarshi
harbiy yurishlar o‘tkazmagan 36
. Ulug‘bek harbiy yurishlar bilan emas, balki ma’rifat,
ilm-fan hamda obodonchilik ishlari bilan shug‘ullangan. Xullas, Ulug‘bek davlat arbobi
tarzida emas, balki jasur olimlik hamda yaratuvchilik faoliyati bilan shuhrat qozongan.
Lekin u davlat ishlarini butunlay tashlab qo‘ya olmas edi. Chunki hokimiyat tepasida
turish xayrli va fozillik ishlarini amalga oshirishda Ulug‘bekka yordam va madad
36
Qori-Niyoziy T.N. Ulug‘bek va uning ilmiy merosi. – T.:O‘zbekiston, 1971. 65- b .

33berardi.
Ulug‘bek shaxsiy hayotida va siyosiy faoliyatida otasi Shohruh va bobosi
Temurga nisbatan butunlay boshqacha yo‘l tutdi. Amir Temur va Shohruhlar shariat
qonunlariga berilib, o‘zlariga madadkor bo‘lgan musulmon ruhoniylari ta’siriga
suyangan holda, ko‘proq diniy muassasalar uchun zarur binolar, ya’ni masjid, maqbara
va xonaqohlar qurdirgan bo‘lsa, Ulug‘bek o‘z faoliyatida ulardan o‘zgacha yo‘lni –
ko‘proq madaniy va ilmiy muassasalar qurish, madaniyatni taraqqiy ettirish,
obodonchilik, ma’murchilik va ijtimoiy taraqqiyot yo‘lini tanladi.
Ulug‘bek o‘z davlatining nufuzli va madaniy markazlari bo‘lmish Buxoro (1417 -
yili), Samarqand (1420 - yili) va keyinchalik G‘ijduvonda (1433 - yili) madrasalar
qurdirib, ilmiy va ijtimoiy taraqqiyotga katta ahamiyat berdi.
Ulug‘bek qurdirgan madrasalar o‘z davrining dorilfununlari hisoblanib, ularda
mashhur olimlar ilohiyot ilmlari (qur’on, hadis, tafsir)dan tashqari riyoziyot
(matematika), handasa (geometriya), ilmiy hay’at (astronomiya), tibbiyot (meditsina),
tarix, jug‘rofiya, ilmi afruz (poeziya) kabi fanlardan ham dars berishgan. Madrasalarda
o‘qib tahsil ko‘rgan va olimlar sinovidan muvaffaqiyatli o‘tgan talabalarga sanad
(shahodatnomalar berilgan. Ulug‘bekning Samarqanddagi madrasasida sharqning
mashhur shoiri Abdurahmon Jomiy ham tahsil ko‘rib, o‘qishni tugatgandan so‘ng shu
madrasada mudarrislik qilgan.Buxorodagi Ulug‘bek madrasasi darvozasiga Qur’ondan
olingan bayt – “Talab-ul ilma farizatun alo kullimuslimin va muslima”, ya’ni “ilmga
talab – har bir musulmon erkak va ayol uchun farzdur” degan so‘zlar naqsh etilgan.
Bunday hikmatni madrasa peshtoqiga yozdirish Ulug‘bekning fuqaroni ijtimoiy
taraqqiyotga chorlashining guvohi edi. Ulug‘bek qurdirgan madrasalar orasida, ayniqsa
Samarqand madrasasi qurilishi va faoliyati jihatidan alohida e’tiborga sazovordir. U
Ulug‘bek Buxoroda qurdirgan madrasadan keyin (1417-1420 - yillarda) qurilgan bo‘lib,
tarhi, tarzi va ichki ko‘rinishi, muhandislik yechimlarini o‘ziga xosligi bilan Temuriylar
davrida qurilgan ko‘pgina boshqa madrasalardan ham farq qiladi. Ayniqsa, bosh
peshtoqining tarzi va me’moriy tuzilishi g‘oyat salobatli va mahobatlidir. Madrasaga
kiraverishdagi peshtoq yuzlarida yulduzlarga to‘la osmon tasviri ifodalangan. Atoqli
olim, akademik Toshmuhammad Qori-Niyoziy bu holni “madrasada o‘qitilgan fanlar

34ichida falakiyotga alohida ahamiyat va faxrli o‘rin berganligidan”, deb tushuntiradi .
Madrasa o‘z vaqtida ikki qavatli bo‘lib, to‘rt burchagida to‘rta baland gumbazli
darsxonalar, har ikki yonida hovliga qaragan qator hujralar bo‘lgan. Har bir hujra uch
xonadan: qaznoq, yotoqxona va darsxonadan iborat bo‘lgan. Madrasa devorlarining
naqshlari asosan moviy, lojuvard va oq ranglarda fazoviy girixlar bilan gilam xusnida
terilgan.
Mirzo Ulug‘bek qurgan madrasalarga mudarris tayinlashda ham iboratli ish
tutgan. Bir kuni Ulug‘bekdan uning Samarqand madrasasi yo‘sinida: “Shohim, bu ulkan
ajoyib madrasa qurilishi tugay deb qoldi. Unga kimni mudarris tayinlamoqchisiz?” -
deb so‘rashganlarida Ulug‘bek: “Bu madrasa mudarrisi jame’ ilmlarga mohir va barcha
fanlardan bahramand va komil kishi bo‘lg‘ay”, deb javob bergan ekan. Shunda ushbu
madrasa qurilishida ko‘p ko‘maklashib, ustod binokorlar qo‘liga g‘isht uzatib turgan va
ancha muddatdan beri Samarqandga kelib, jiddu-jahd bilan tahsil ko‘rgan mavlono
Muhammad Havofiy: “Bu martabag‘a men loyiqdurmen”, deb qoladi. Shundan so‘ng
Ulug‘bek uni yoniga chaqirib, tanishadi va imtihon aylaydi. Nimaniki so‘ramasin,
ma’qul va maqbul javob oladi. Keyin uni izzat-hurmat qilib, Qozizoda Rumiy huzuriga
olib boradi va o‘ziga hamsaboq qiladi.
Madrasa ochilgan kuni to‘qson nafar olimlar yig‘ilib, Mavlono Havofiydan
“ochiq dars” o‘tkazishni so‘raydi. Havofiy darsiga Mirzo Ulug‘bek va Qozizodayi
Rumiy ham tashrif buyurishadi. Havofiy darsni ilmiy jihatdan o‘ta teran bayon qiladiki,
uning ma’nosini Ulug‘bek va Qozizoda Rumiydan bo‘lak hech kim to‘la fahmlab
ololmaydi 37
. O‘sha kuni olimlar kengashi bilan mavlono Muhammad Havofiy Ulug‘bek
madrasasining yetakchisi qilib tayinlanadi. Bobomiz Ulug‘bekning XV asrdayoq olim
va fozillar ichida bunday oshkoralik tarzida ish tutish bugungi kunda ham o‘rnak olsa
arzigudek ahamiyat kasb etadi. Mashhur adib Abdurahmon Jomiyning ham Ulug‘bek
madrasasiga mudarrislik qilinishi buning isbotidir.
Taniqli olim va me’mor Po‘lat Zohidovning fikricha, Ulug‘bek madrasasi
imoratining g‘arb tomonida, ya’ni orqa qismida Ulug‘bek xonaqohi joylashgan bo‘lib, u
o‘zaro birlashgan uchta katta baland gumbazli xona (zal)lardan iborat bo‘lgan.
37
Zayniddin Vosifiy. Badoe’ ul vaqoe’. – T.:Fan, 1979. 18-19- b .

35Madrasaning hozirgi xolatini va tarxini o‘rganar ekanmiz, Po‘lat Zohidovning ushbu
talqini to‘g‘ri ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Haqiqatdan ham, madrasaning orqa
qismida ikki burchda bittadan baland gumbazli xonalar, o‘rtada ular hamda madrasa
hovlisiga chiquvchi baland ayvon bilan bog‘langan mehrobli cho‘zinchoq zal – masjid
joylashganki, bular xonaqohga tegishli xonalardir 38
.
Po‘lat Zohidov Temuriylar davrini yorituvchi yozma manbalarga tayanib hamda
arxeologik tekshirishlar natijalariga asoslanib, Temur va Ulug‘bek davridan boshlab
turli vazifalarga mo‘ljallangan imoratlarni kompleks yoki ansambl tarzida ubshtirish
an’anasi keng rivoj topgan, degan xulosaga keladi. Demak, madrasa va xonaqohni bir
imorat tarkibida qurish Ulug‘bek davrida ham yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan
me’moriy uslub hisoblangan. Buning ustiga shunday bo‘lganda ancha qulaylik
yaratilganki, xonaqoh madrasaga kelgan shoirlar, olim va talabalar uchun yotoqxona
rolini ham bajargan. Musofir darveshlar uchun esa katta va kichik alohida xonaqohlar
qurilgan.
Ulug‘bekning Buxoro va G‘ijduvondagi madrasalari ham Samarqand
madrasasidek to‘g‘ri to‘rtburchak tarxga va chorsu hovliga ega. Hajmiy tuzilishi va
tarxining o‘lchovlari jihatidan Samarqand madrasasiga nisbatan kichik bo‘lsada, ular
ham ancha mukammal ishlangan. Hovlilar ikki muqobil ayvonli, Buxoro madrasasi ikki
qavatli hujralar bilan, G‘ijduvon madrasasi esa bir qavatli qilib qurilgan. Madrasalarda,
darsxonalar, masjid, kitobxonalar, hujralar, ayvonlar, minoralar bor. Madrasalar hovlisi
berk, lekin o‘ziga jozibador qilib bezatilgan. Madrasa tarzlari serhasham, puxta va teran
kompozitsiyalarda, go‘zal va mahobatli qilib ishlangan. Shunisi diqqatga sazovorki,
Ulug‘bek madrasalaridagi koshinkoriy bezaklar bir-birida hech takror ishlatilmagan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Buxorodagi Ulug‘bek madrasasining bosh me’mori isfaxonlik
me’mor usta Tohir o‘g‘li Ismoil bo‘lgan. Ushbu me’mor keyinchalik o‘z o‘g‘li bilan
Ulug‘bek rasadxonasi qurilishida ham bosh me’mor bo‘lgan ekan.
Ulug‘bek madrasasi asrlar davomida musulmon Sharqida dong taratgan oliy
bilim maskani bo‘lib keldi. Madrasa binosi ta’lim-tarbiya, ma’rifat va ilm maqsadlarini
ko‘zlab bunyod etilganligi uchun ham uni yaratgan me’morlar talabalarga bilim va
38
Zoxidov P.Sh. Zeb ichra ziynat. – T., 1985

36tarbiya berish masalasini kompleks hal qilishdi: ta’limot va ilm maskani go‘zal san’at
asari tarzida - g‘oyat maftunkor me’moriy maskani ko‘rinishida yaratilgan. Oddiy rangli
sirlangan g‘ishtlar, mozaika va o‘yma marmarlar omixta bo‘lib, ana shu yagona badiiy
g‘oyani ifodaladi. Naqshlardagi yulduzsimon girixlar va arab imlosidagi yozuvlar
Ulug‘bekning ma’rifatparvarligi va “falakiyot” faniga cheksiz muhabbatni asrlar osha
hikoya qilib turadi.
Ulug‘bek faqat madrasalar – dorilfununlar qurish bilan cheklanib qolmadi. U
umuman Samarqandni obod qilishga va Movarounnahrni boshqa shaharlarni ham
obodonlashtirishga katta hissa qo‘shdi. Ayniqsa, u Samarqandda, Registon maydonida
katta qurilishlar qildi. O‘zi qurdirgan madrasa yoniga 1424 yili Mirzoyi karvonsaroyini
soldirtirdi (hozirgi Tillakori madrasasi ushbu karvonsaroy o‘rniga XVII asrda qurilgan).
Shu yerda madrasa va xonaqohga yaqin joydan ajoyib bir hammom ham qurdirdi.
Madrasaning janub tomonidan Muqatta’ nomli masjid ham soldirdiki, u haqda Bobur
keyinchalik: “…Bu jihattin, Muqatta’ derlarkim qat’a-qat’a yig‘ochlarni tarosh qilib,
islimiy va xitoiy naqshlar solibturlar, tamom devorlari va saqfi ushbu yo‘sinluqtur”, –
deb yozadi. Tarixchi olim B.Ahmedovning fikricha, ushbu masjid va Ulug‘bek
madrasasi uning rasadxonasi bitkazilib ishga tushganga qadar, o‘zining asosiy
vazifasidan tashqari, o‘ziga xos rasadxona vazifasini ham bajargan ekan.
Ulug‘bek bobosi Amir Temur davrida qurilish boshlanib, ayrim sabablarga ko‘ra
bitmay qolgan bir talay muhim binolarni ham qurib bitkazadi. Samarqandda Bibixonim
masjidi, Go‘ri Mir maqbarasi va Shohizinda ansambli qurilishi nihoyasiga yetkaziladi.
Marvda Xayriya muassasalari, shuningdek Shahrisabzdagi Ko‘kgumbaz masjidi va
Gumbaz maydon, Yassidagi Hoji Ahmad Yassaviyning qabri ustiga qo‘yilgan binolar
tugallanadi. Bulardan tashqari, Ulug‘bek farmoyishi bilan Movarounnahr shaharlarida
ko‘plab chorsu, savdo rastalari, karvonsaroylar, hammomlar, sardobalar. Samarqandda
Obirahmat suvi yoqalab bir qancha ko‘rkam bog‘- rog‘lar barpo etiladi.
Ulug‘bek 1424 - yili Go‘ri Mir kompleksida, uning kunchiqish tarafidan eshik
ochtiradi va undan to maqbaraga qadar yopiq ayvon qurdirtiradi. Maqbara eshigining
tepasi, yon taraflari, shuningdek, yopiq ayvon naqshin bo‘yoqlar bilan bezatiladi.
qabrlar atrofidagi jimjimador marmar panjaralarni ham Ulug‘bek qo‘ydirgan bo‘lib, ular

37maqbaraning ichki ko‘rinishiga alohida husn qo‘shib turibdi. Ulug‘bek davrida Temur
qabri uchun kattakon to‘q yashil nefritdan tosh yo‘nilib, unga Temurning shajarasi o‘yib
yoziladi.
Afrosiyobning janub tarafida joylashgan va Shohizinda nomi bilan ma’lum silsila
Samarqandning ajoyib me’morchilik yodgorliklaridan hisoblanadi. Shohizinda XI asrda
qurila boshlanib, Temur va Ulug‘bek davrida poyoniga yetkaziladi. Xususan Ulug‘bek
hozirgi ansamblning quyi qismini tashkil qiluvchi binolar guruhini norasida o‘g‘li
Abdulaziz nomidan qurdirtiradi. Dastlabki u bu yerda qo‘sh gumbazli ko‘rkam
maqbara, so‘ngra yuqori va quyidagi imoratlarni bog‘lovchi serbar zinapoya va rango-
rang serjilo g‘ishtlar bilan bezalgan baland peshtoqli darbozani (1434-1435) qurdiradi.
Bu bilan Ulug‘bek asrlar bo‘yi bino etib kelingan Shohizinda ansamblini kompozitsion
jihatdan nihoyasiga yetkizadi. Qo‘sh gumbazli maqbaraning me’moriy qurilish uslubi
boshqa maqbaralardan tubdan farq qilib, u bir o‘qda joylashgan alohida ikki xonadan:
go‘rxona va ziyoratxonadan iborat.
Ulug‘bek qurdirgan binolar haqida gapirar ekanmiz, uning Registon maydoni
atrofida soldirgan hammomining o‘rni xususidagi muammoga to‘xtalib o‘tmoqchimiz.
Gap shundaki, bu hammom bizgacha yetib kelmagan, adabiyotlarda hatto uning
joylashgan o‘rni haqida ham aniq ma’lumotlar yo‘q. Bobur Ulug‘bekning Samarqandda
qurdirgan imoratlari haqida yoza turib: “Ulug‘bek Mirzoning imoratlaridan Samarqand
qal’asining ichida madrasa va xonaqohdir… Ushbu madrasa va xonaqohga yovuq bir
yaxshi hammom solibtur. Mirzo hammomiga mashhurdir, har bir nav’ toshlardan
farshlar qilibtur. Xuroson va Samarqandga oncha hammom ma’lum emaskim bo‘lg‘ay.
Yana bu madrasaning janubida masjid solibtur, masjidi Muqatta’ derlar… ” , deb
tushuntiradi 39
.
Ulug‘bek hayotida eng katta o‘rin tutgan, Yevropada “Samarqand akademiyasi”
deb shuhrat topgan, Ulug‘bek va u homiylik qilgan olimlarning ilmiy kashfiyotlari,
laboratoriyasi va oliy mahkamasi hisoblangan, Samarqandda bunyod etilgan mashhur
binolardan biri Ulug‘bek rasadxonasidir. U 1424-1429 yillari hozirgi Cho‘ponota
39
Bobur Z.M. Boburnoma – T.:Yulduzcha, 1992.

38tepaligida, Obirahmat arig‘i bo‘yiga yaqin joyda quriladi. Rasadxonaning hajmiy
yechimi, bezak va jihozlari haqida hali juda oz, afsuski, faqat umumiy
ma’lumotlargagina egamiz, xolos. XVII asrgacha saqlanib, keyinchalik vayron bo‘lib
ketgan rasadxona qoldiqlarini rus olimi V.L.Vyatkin 1908 yili tarixiy hujjatlar asosida
topdi. Shundan keyin rasadxona o‘rganila boshlandi. 1948 yili qazish va o‘rganish
ishlarini arxeolog olim V.A.Shishkin davom ettirdi. Sovet davrida olib borilgan uzoq
tekshirishlardan so‘ng bino ustuvon (silindr) ko‘rinishida bo‘lganligi aniqlandi.
Olimlardan V.Vyatkin, M.Masson, V.Shishkin, B.Zapiski, T.Qori-Niyoziy, V.Nilsen,
G.Pugachenkovalar hamda keyingi yillarda M.Bulatov rasadxona ko‘rinishini, shaklu
shamoyilini ilmiy asosda aniqlab berishga harakat qildilar.
Rasadxona uch qavatli, g‘oyat hashamdor va pishiq g‘ishtdan ishlangan ulkan
bino bo‘lgan. Mutaxasislarning fikricha, bino balandiligi 30,4 metr, aylanasini diametri
esa 46,4 metrga teng. Binoning asosiy qismini radiusi 40,2 metrli suds (sekstant) deb
atalgan ulkan kuzatish asbobi tashkil qilgan. Sudsning saqlanib qolgan qismi yer ostida
joylashgan bo‘lib, qolgan qismi yer sathidan 30 mertcha baland bo‘lgan. Rasadxona
binosi kattaligi, qurilish uslubining originalligi va uskunalanishi jihatidan Sharq va
Yevropa mamlakatlaridagi barcha boshqa astronomik inshootlardan ustun turgan. Suds
astronomiyaning asosiy doimiyliklari – muaddil (ekvator) va falak al-burj (ekliptika)
tekisliklari orasidagi burchakni o‘lchash, yilik protsessiya doimiysini va boshqa
fundamental astronomiy doimiyliklarni aniqlashga imkon bergan. Rasadxonada
sayyoralar, oy harakati tekshirilgan. Kichik o‘lchamli asboblar: amilyar sfera, 2,4 va 7
xalqadan iborat o‘lchash asboblari, quyosh va yulduz soatlari, usturlob (astrolyabiya) va
boshqalar bo‘lgan. Rasadxona ichida katta zallar, turli katta- kichik xonalar, qariyb 15
ming kitobga mo‘ljallangan kutubxona ham bo‘lgan .
Rasadxona binosining sirti koshin va sirli parchinlar bilan bezatilgan. Rasadxona
xonalariga Ulug‘bek o‘zi va o‘zidan oldin o‘tgan olimlarning astronomiya sohasidagi
muhim yutuqlarini turli shakllar, tasvir va raqam-naqshlar bilan chizdirtiradi. U huddi
shunday uslubni ilgari o‘zining Samarqanddagi madrasasida ham qo‘llangan edi.
Chunonchi, Ulug‘bek madrasa ravog‘iga sayyoralarning Quyosh atrofida ma’lum tartib
bilan joylashishini, boshqacha aytganda, falak burji (Zodiak) tasvirini soldirgandi.

39Ushbu tasvir madrasaga kiraverishda bino peshtoqiga ishlangan o‘n ikki burchli shakl
va uning ichidagi inson ko‘zi va qorachig‘ini eslatuvchi naqsh sifatida hozirgacha
saqlanib qolgan. Shakl ichiga, aftidan, asosiy maqsadni shariat peshvolaridan niqoblash
uchun, Qur’ondan olingan axloq haqidagi suralar yozilgan.
Falak burji kabi ilmiy ma’no anglatuvchi tasvirlar madrasa binosining boshqa
peshtoqlari va ichkari hovli bezaklarida ham uchraydiki, ular kelajakda o‘rganishga
loyiq bo‘lgan zarur tarixiy ma’lumotlardir. Huddi shunday tasvirlar: falakiyot, yer
kurasi, yetti iqlim bilan bog‘liq bo‘lgan kashfiyotlar, muhim belgi va ramzlar bilan
rasadxona bezaklari sifatida uning ichki devorlari va shiplariga ham tushirilgan edi.
Ularni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan muarrix Abdurazzoq Samarqandiy yozishicha: “… u oliy
bunyod va ulug‘sifat imoratning xonalari ichiga to‘qqiz falakning hay’atiyu to‘qqiz
(osmon) doiralari shakllarini darajalar, daqiqalar, soniyalardan tortib to oshiralargacha
(cho‘zildi) hamda aylanuvchi falaklar, yetti sayyora, sobita yulduzlar ko‘rinishi va yer
kurasi hay’atiyu iqlimlar suratlarini tog‘lar, biyobonlar… dilpazir naqshlaru benazir
raqamlar bilan” chizildi.
Ulug‘bek nazdida madrasa va rasadxonaga ishlangan bunday benazir naqsh –
tasvirlar ushbu binolar bilan uzoq saqlanishi va kelajak avlodlarga yetib borishi, savodli
insonlar uchun kelgusida muhim dastur bo‘lib xizmat qilishi lozim edi. Tasvirlarning
madrasa va rasadxonaxonalariga chizilishi esa ulardan hamma savodli kishilarning
barobar foydalanishi imkonini tug‘dirardi. Ulug‘bek vaqt o‘tishi bilan ilmiy yutuqlar
majmu bo‘lgan ushbu tasvirlarning xalq mulkiga aylanajagiga ishongan edi.
Rasadxonaning bunyod etilishida uning joyini tanlashdan tortib to jihoz-
uskunalarini hozir qilgunga qadar o‘z zamonasining mashhur olimlari (matematik va
astronom Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshoniy, Ali Qushchi va taniqli
me’morlar usto Ismoil va uning o‘g‘li) Ulug‘bekka hamkor bo‘ldilar. Rasadxona
yaratilishida Sharq va G‘arbda yig‘ilgan boy ilmiy meros, bilan va amaliy tajribalar
asos qilib olindi. Marvon II (744-750) zamonasida Damashqda qurilgan rasadxona, IX
asrning boshlarida ishga tushgan Bog‘dod rasadxonasi, Nosiriddin Tusiy nomi bilan
bog‘liq bo‘lgan Marog‘a (XIII asr) rasadxonalarining ilmiy ishlari va qurilish tajribalari,
mashhur yunon olimlari Aflotun, Arastu, Gipparx, Ptolemey ta’limotlari, ulug‘

40vatandoshlarimiz Ahmad Farg‘oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino,
Muhammad Xorazmiy va boshqalarning ajoyib ilmiy asarlari va tajribalariga tayanib ish
ko‘rildi. Har qalay rasadxona qurilishi juda murakkab bo‘lganligi sababli, u besh yilga
cho‘zildi
Rasadxona etagida Ulug‘bek ikkita mumtoz chorbog‘ ham qurdirgan edi. Biri
Bog‘i maydon, ikkinchisi esa Chinnixona nomini olgandi. Bog‘i maydonga ikki
oshiyonli chilstun nomli go‘zal va mahobatli ko‘shk qurilgan bo‘lib, uning devor va
ustunlariga marmardan sayqal berilgandi. Chinnixona bog‘idagi ikki imoratning biri
toshdan, yana biri rangli Xitoy chinnisidan ishlangandi. Imoratgina emas, hovuzi,
quvurlari, zinapoyalari, ayvonlarigacha chinnidan edi. Bu bog‘lar Ulug‘bek
rasadxonadan chiqib dam olar, mutolaa qilar, ilmiy munozara va davlat kengashlarini
ham o‘tkazar edi.
Rasadxona bitgach, Ulug‘bek va uning homiyligidagi taniqli va mashhur olimlar
fan ishlarini qizitib yuboradilar. Shogirdlar ilmiy kuzatishlarda, jadval tuzishda hisob-
kitob ishlari bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Ulug‘bek boshchiligidagi ushbu “akademiya”
olimlari o‘sha davr mezoni bilan olganda, astronomik kuzatishlarda ajoyib
muvaffaqiyatlarga erishganlar. Jumladan, ekliptikaning og‘maligini, beshta sayyoraning
– Zuhra (Venera), Zuhal (Saturn), Mirrih (Mars), Mushtariy (Yupiter) va Utorud
(Merkuriy)ning yillik harakatini, yulduz yilining uzoqligini, 1018 yulduzni o‘z ichiga
olgan jadval va, nihoyat, aholi yashaydigan punktlardan 683 tasining geografik
koordinatalarini tuzganlar. 1437 yili ko‘p yillik kuzatish va ilmiy mulohazalardan so‘ng
Ulug‘bek va uning shogirdlari “Samarqand akademiyasi”da ishlangan buyuk asar –
“Ziji jadidi Ko‘ragoniy” (“Ulug‘bek Ko‘ragoniyning yangi astronomik jadval”)ni yozib
tugatdilar. Bu asar keyinchalik Sharq klassik astronomiyasining nazariy va amaliy
masalalarini o‘zida mujassamlashtirgan, uni yangi dalillar bilan boyitgan ulkan
kashfiyot sifatida butun dunyoga tanildi. “ Zij ” da berilgan ilmiy natijalarning aniqligi va
mukammalligi pirovardida jahon olimlarini hayratda qoldirdi. Ushbu shohona asar
mazmunini vatandoshimiz, taniqli olim va mutafakkir Toshmuhammad Qori- Niyoziy
o‘zining “Ulug‘bek va uning ilmiy merosi” degan kitobida Ittifoqda birinchi bo‘lib

41kitoxonlarimizga tahlil va talqin qilib berdi 40
.
“Zij”ning dunyodagi yoyilishida dastlab Ulug‘bekning sodiq shogirdi, matematik,
astronom Ali Qushchi va Miram Chalabiy hamda Abdullali Birjandiylarning hissasi
katta bo‘ldi. Samarqand astronomik maktabida Ulug‘bekning ushbu shohona asaridan
bosh qator ajoyib ilmiy ishlar yaratildiki, ular Samarqand maktabining yetuk olimlari
G‘iyosiddin Jamshid, Qozizoda Rumiy va Ali Qushchilar qalamiga mansubdir.
Jahon fani tarixida Mirzo Ulug‘bek faoliyati kamdan-kam uchraydigan hodisa
bo‘lganligi endilikda keng miqyosda tan olinmoqda. U faqat tabiiy qobiliyatlari
bilangina emas, shu bilan birga, ilm-fanga nihoyatda mehr-muhabbat qo‘ygan va
progressiv g‘oyalarga qattiq ishonganligi, horib-tolmasligi va serqirra hayotining barcha
jabhalarini bir zaylda olib borganligi tufayli shunday darajada erishgandi.
Mirzo Ulug‘bek zamonida Muvarounnahrda dunyoviy fanlardan tashqari tarix,
adabiyot va san’at, ayniqsa, tasviriy san’at taraqqiy etgandi. Ulug‘bekning ukasi
Boysunqur bilan o‘zaro yozishmalarida ham ilmiy adabiyot mavzularida mubohasa
borgani ma’lum. Ulug‘bek she’riyatda ozarbayjon shoiri buyuk Nizomiy Ganjaviy
uslubi va maktabini ustun deb isbotlamoqchi bo‘lsa, Mirzo Boysunqur genial shoir va
mutafakkir Amir Xusrav Dehlaviy ijodiyotining haqiqiy mahsuli sifatida bahs qilardi.
Ulug‘bek o‘z ona tili (o‘sha davrda chig‘atoy-turkiy tili)dan tashqari arab va fors
tillarini mukammal bilardi. Muhammad Haydar o‘zining mashhur ” T arixi Rashidiy”
asarida Mirzo Ulug‘bek “tarixnavis donishmand edi va “To‘rt ulus” tarixini ham yozib
qoldirgan edi”, deb yozadi. Bu asar Ulug‘bekning “Tarixi arba’ ulus” kitobi bo‘lib, unda
bir vaqtlar Chingizxon bosib olgan mamlakatlarning XIII asr – XIV asrning birinchi
yarmidagi siyosiy hayoti aks ettirilgan edi 41
.
Shuni alohida ta’kidlash zarurki, buyuk olim va jamoat arbobi Mirzo Ulug‘bek
davrida Samarqandda faqat O‘rta Osiyodagina emas, balki Sharqda ma’lumu mashhur
bo‘lgan sozandalar, bastakorlar, xonandalar va raqqosalar ijod etardilar. Ulug‘bekning
o‘zi ana shu iste’dod egalarining birinchi muxlisi va homiysi ham edi. Tarixchi
G‘iyosiddin ali kundaliklarining dalolat berishicha, Samarqandga kelgan chet ellik
40
Qori-Niyoziy T.N. Ulug‘bek va uning ilmiy merosi. – T.:O‘zbekiston, 1971
41
Ahmedov B. Ulug‘bek. Esse. – T.:Yosh gvardiya, 1989. 30- b .

42elchilar ham saroy qabul marosimlarida qatnashib, bu yerda musiqa tinglar va tasviriy
san’at asarlarini tomosha qilardilar.
Buyuk Alisher navoiyning ta’rifiga ko‘ra, Ulug‘bek ajoyib shoir ham bo‘lgan.
“ Tuxfatu surur ” kitobi esa uning buyuk musiqa bilimdoni ekanligidan dalolatdir.
“Muhit attafviq” kibtobida Ulug‘bekning “Bilujiy” “Shodiyona” (bu asar bizgacha
yetib kelgan), “Axloqiy”, “tabriziy”, “Usuli ravon”, “Usuli bahriy” singari katta
musiqa asarlarini ijod etganligi ko‘rsatilgan. Ulug‘bek homiyligida Samarqandda
Darvesh Ahmad Samarqandiy, Sulton Ahmad Noiy, Hosimi Abuvafo, Muhammad Ali
G‘aribiy, Yusuf Burxon Naqqorachi (Navoiyning amakisi), Mavlono Sohib Balxiy,
Abul baraka va boshqa san’atkorlar ijod bilan band bo‘lganlar. Shuningdek, Ulug‘bek
madrasasining ko‘zga ko‘ringan mudarrislari – qomusiy olimlar Mavlono Muhammad
Havofiy, Said Imomiddin, mashhur tib olimi Hoja Burhoniddin Nafis, yirik
adabiyotshunos va tilshunos olim Hoja Fazlulloh hamda Abulqosim Samarqandiy
zamonasining peshqadam olimlari sifatida dong taratdilar.
Ayrim manbalarga ko‘ra, Ulug‘bek tabobat sohasida ham anchagina mukammal
bilimga ega bo‘lgan. U tib ilmiga doir “ Nafis ” nomli risola yozib, u sohada to‘plangan
bilimlarni unda ifodalagan. Yozuvchi Tohir Malik xalq og‘zaki ijodiga asoslanib
Ulug‘bekni Samarqandda “Dor ush-shifo” – shifoxona qurdirishga ham jazm qilganligi
haqida yozadi.
Afsuski, Ulug‘bek qisqa umr ko‘rdi. Uning ilg‘or tadbirlari va ilmiy faoliyati
reaksion musulmon-ruhoniylari tomonidan qattiq qarshilikka uchradi. Shariat peshvolari
va vatan xoinlari rahnamo bo‘lgan fitna natijasida Ulug‘bek 1449 - yil 25 oktyabrda
vaxshiylarcha o‘ldirildi. Biz Ulug‘bek haqida fikr yuritar ekanmiz, u nimalar qilishga
ulgurolmagani xususida emas, balki nimalarni ro‘yobga chiqarganligi uchun olimni
fahrlanib eslaymiz va uning o‘chmas xotirasini e’zozlaymiz. Akademik V.V.Bartold
ta’biri bilan aytganda, musulmon olamida uningdek zahmatkash odil podshoh
bo‘lmagan. Ulug‘bekning zamondoshlari ham huddi shu fikrda edilar. Uni Abdurazzoq
Samarqandiyning quyidagi misralaridan ham qiyos qilish mumkin:
Chun ulug‘ Mirzo dar ilmi handasa,
Notavon yoft dar hazoron madrasa.

43Ma’nosi: geometriya ilmida minglarcha madrasalarda ham Ulug‘bekdek olimni
topa olmaysan.
Alisher Navoiy esa o‘zining “Farhod va Shirin” dostonida Ulug‘bekning
sayyoralar haqida yaratgan shohona asariga yuksak baho beradi:
Temurxon naslidin Sulton Ulug‘bek,
Ki, olam ko‘rmadi sulton aningdek.
Aning abnoi jinsi bo‘ldi barbod,
Ki davr ahli biridin aylamas yod.
Va lek ul ilm sori topdi chun dast,
Ko‘zi ollinda bo‘ldi osmon past.
Rasadkim bog‘lamish zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur .
Bilib bu nav’ ilmi osmoniy,
Ki ondin yozdi “Ziji Ko‘ragoniy”.
Qiyomatga deganda ahli ayyom,
Yozarlar aning ahkomidan ahkom.
Ulug‘bek hayoti va faoliyati haqida gapirar ekanmiz, buyuk olimning ilmiy
merosini asrlar g‘uboridan tozalab, madaniyatimiz tarixining ulkan va yorqin bir
sahifasini ko‘zimiz oldiga keltirgan zotlarni ham eslamay ilojimiz yo‘q. Biz yuqorida
ularni qisman eslab o‘tdik. Ular orasida Ulug‘bek ilmiy va tarixiy muhitiga hammadan
ko‘ra keng yondoshib chuqur kirib borgan, Ulug‘bek boshliq astronomlar maktabi
merosini keng ko‘lamda yoritib bergan zabardast olimlar borki, Toshmuhammad Qori-
Niyoziy va Bo‘riboy Ahmedovlardir. Agar Qori-Niyoziy bizga Ulug‘bekning o‘zini
kashf qilib bergan bo‘lsa, Bo‘riboy Ahmedovning tadqiqotlari ushbu kashfiyotga
uzukka qo‘yilgan ko‘zdek ajoyib chiroy baxsh etdi.
Ulug‘bek boshlab bergan fayzli ishlarni sovet olimlari va astronomlari samarali
davom ettirmoqdalar. 1928 - yilda O‘zbekistonda astronomik kenglik stansiyasi –
observatoriya tashkil qilinib, unga Ulug‘bek nomi berildi. Qazib topilgan Ulug‘bek
rasadxonasi qoshida 1964 yili Ulug‘bek muzeyi ochildi. 1966 yili Toshkentda

44O‘zbekiston Fanlar akademiyasi qoshida Astronomiya instituti tashkil qilindi. O‘sha yili
Samarqandda me’morchilik-qurilish instituti ochilib, unga ham Mirzo Ulug‘bek nomi
berildi. Zotan, Ulug‘bek bobomizning o‘zi ta’riflaganidek, podsholiklar yemirilib,
o‘tmish dunyo o‘tib ketmoqda, ammo olimlarning ishi abadul-abad qolajak. Buyuk
alloma Mirzo Ulug‘bek abadiyati ham hamisha shunday barhayotdir.
II BOB. TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA MOVAROUNNAHRDA
MODDIY-MA’NAVIY MADANIYAT RAVNAQI VA UNI O‘RGANISHNING
AHAMIYATI
1.3. Temuriylar Renessansi davrining jahon madaniyati va san’ati tarixidagi o‘rni
Amir Temurning ijtimoiy-siyosiy qarashlari, davlatni qurish va boshqarish,
xalqaro diplomatik munosabatlar, qo‘shnichilik, barqaror hamkorlik, sulhparvarlik
siyosati, urushlarning oldini olish, mamlakatning iqtisodiy farovonligi, qonunchilik,
qonun ustuvorligi, qonun oldida barchaning tengligi, qonunning insonparvar
bo‘lishining ahamiyatini Uzoq Sharq – Xitoy, Fransiya, Ispaniya, Italiya kabi
davlatlarning siyosatchilari, elchilari, sayohatchilari, shuningdek ilm-fan va madaniyat
arboblari yuksak baholagan.
Bu jihatlar nafaqat tarixiy manbalar orqali, balki bugungi davrda ham yuqori
darajada e’tirof etilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev ushbu ulug‘ ajdod merosini yuqori qadrlab, shunday deydi: “Buyuk
sarkarda, yirik davlat arbobi, ilm-fan va madaniyat homiysi Sohibqiron Amir Temur va
avlodlari qoldirgan boy merosning qadri va tarovati asrdan-asrga tobora oshib
bormoqda, yangi davr va zamonlarga ham munosib xizmat qilmoqda” 42
.
Amir Temur davrida Markaziy Osiyoning mustaqil davlat qilib birlashtirilishi
mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ilm-fan, adabiyot
va san’at, hunarmandchilik va me’morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt
Samarqandning obodonchiligi yo‘lida mahalliy chet mamlakatlardan ko‘plab fan va
san’at ahllarini, hunarmand me’morlarni va musavvirlarni to‘pladi.
42
Mirziyoyev Sh.M. “Amir Temur – dunyo olimlari va adiblari nigohida” xalqaro ilmiy-amaliy anjumanidagi nutqi. 2021-
yil 28-sentabr. // https://oyina.uz/kiril/posts/773

45Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan
qishloq xo‘jaligiga alohida e’tibor berdi. Markaziy Osiyoda esa qishloq xo‘jaligi sun’iy
sug‘orishga bog‘liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi, Murg‘ob
vodiysida sug‘orish ishlarini yo‘lga qo‘ydi. Samarqand, Shahrisabz, Xuroson o‘lkalarini
suv bilan ta’minladi. Obodonchilik, yangi yerlar ochish, bog‘lar barpo etish kabi
tadbirlarni amalga oshirdi. O‘nlab kanallar, ariqlar qazildi, daraxtzorlar, ekinzorlar,
bog‘- rog‘lar yashnab, to‘kin-sochinlik yuzaga keldi. Dehqonchilikda donli ekinlar,
paxta, zig‘ir ekilgan. Bo‘yoq uchun ro‘yan o‘simligi, shuningdek pillachilikda tutlar
ko‘p ekilgan. Uzum, limon yetishtirilgan. Xorijdan kelgan sayyohlar, elchilar mamlakat
go‘zalligidan xayratga tushganlar. Bunday tadbirlar nafaqat bizning yurtda, balki
saltanat tarkibidagi boshqa mamlakat va makonlarda ham amalga oshirilganligini
ta’kidlash lozimdir.
Bu haqda taniqli tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy shunday guvohlik beradi: “Olam
ravnaqi va ro‘shnoligi yo‘lida hafsalasi nihoyatda baland bo‘lgan Amir Temur
obodonchilikka yaraydigan biron parcha yerning zoe bo‘lishini ravo ko‘rmasdi” 43
.
Amir Temur Ozarbayjonda ham sun’iy sug‘orish tizimlarini bunyod etish
ishlariga katta axamiyat berganini bilamiz. Chunonchi, Qorabog‘da bo‘lib turgan
paytida Sohibqiron o‘sha atrofda uzunligi 60-70 km keladigan Barlos kanalini,
shuningdek, uzunligi 35-40 km keladigan Boylaqon kanalini qazdirgani ma’lumdir.
Umuman, Amir Temur qazdirgan kanallardan bizlarga ma’lumlari deb
quyidagilarni aytib o‘tish mumkin: Dilkusho, Ganjravon, Darband, Ganjxona, Umar
Tabon, Oqbug‘a, Qutluq Xotun, Shayx Ali, Davlatshoh Jondor, Gulbog‘on, Qutlug‘
Temur, Xasan Jondor, Amir Alovuddin, Navro‘z, Navbatxon, Kepanchi, Ali Malik
kanallari. Yuqorida tilga olingan Qutluq Xotun kanali aftidan Amir Temur opasi
Qutlug‘ Turkon Og‘o nomiga berilgan bo‘lishi kerak 44
.
Temur hayotlik davrida uning saroy devorlarida shoh va shahzodalar soy bo‘yida
tasvirlanib, haqiqiy portret janrini Kamoliddin Bexzod shakllantirdi. Umuman, Temur
va temuriylarning qiyofalari tasvirlangan ko‘plab miniatyuralar dunyoning turli
43
Sharofiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.- T., 1994.
44
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – T.: Sharq, 2000 . 192-b.

46kutubxonalarida saqlanmoqda. Ularning aksariyatida rasm chizilgan davr yoki rassom,
joy, maktab ko‘rsatilmagan. Biroq, tabiat tasvirida to‘q yashil va jigarrang ko‘pligi,
kiyimlar turkiy millatga xos bo‘lganligidan bu miniatyuralar Samarqand
miniatyurachilik maktabiga mansub deyish mumkin.
Ulug‘bek davrida Samarqand maktabiga xos bo‘lgan 18 miniatyura Nizomiyning
“Xamsa” asariga va 49 miniatyura “Shohnoma” asariga ishlangan. Sharq
miniatyurachiligida oddiy xalq hayoti mavzui temuriylar davrida paydo bo‘lgan.
Masalan, “Samarqand masjidini qurish”, “Iskandar devorini bunyod etish”,
“Ko‘chmanchilar turmushi”, “Jamshidning oddiy xalqqa hunar o‘rgatishi” mavzusidagi
miniatyuralar bunga misoldir. Umuman, Samarqand miniatyurachilari manzarani
tasvirlashda mahoratlidirlar 45
.
Kamoliddin Bexzod (taxm. 1455-1535 y.) Hirotda tug‘ildi. O‘z iste’dodi bilan
Alisher Navoiy diqqatini o‘ziga tortdi. Keyinchalik uning xomiyligida buyuk san’atkor
darajasiga ko‘tarildi. Bexzod Hirotda tug‘ilib, Alisher Navoiy davrasida ijod qilgan
bo‘lsa ham, temuriylar inqirozga yuz tutgach, u ham ko‘pgina san’atkor va rassomlar
qatori Buxoroga ko‘chib o‘tdi. O‘zining mashxur asarlaridan biri Shayboniyxon
portretini ham shu yerda yaratdi. Keyinroq qisqa vaqt Tabrizda, so‘ng qolgan umrini
Hirotda o‘tkazdi. U shoirlar asarlariga illyustratsiyalar chizdi, portretlar ishladi. Jang va
ov manzaralarini, jumladan Sa’diyning “Bo‘ston”, “Guliston”, Nizomiyning “Xamsa”,
Dehlaviyning “Xamsa”, Sharafiddin Ali Yazdiyning “Temur zafarnomasi” asarlariga
rasmlar ishlagan. Alisher Navoiyning ko‘pgina dostonlarini ham o‘z suratlari bilan
bezagan. Navoiy, Jomiy, Husayin Boyqaro va Shaybonixonning Behzod tomonidan
ishlangan portretlari mavjuddir. Maxmud Muzahib Bexzod ta’sirida kamol topdi. U
Shayboniylar, Ubaydullaxon va Abdulaziz saroyida xizmat qilgan. Bu musavvir
o‘zining kitob bezash va miniatyura ishlash borasidagi yuksak mahorati uchun
“Muzahib” - “oltin suv yurituvchi” taxallusiga loyiq bo‘ldi. Uning ilk asari Alisher
Navoiyning hassaga tayanib turgan holatini tasvirlovchi portretdir. Uning asarlari
orasida ayniqsa, “Sulton Sanjar va to‘quvchi qari kampir uchrashuvi” rasmi diqqatga
45
Gulmetov E., Qobiljonova T., Ernazarov Sh., Mavrulov A. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. – T., 2000.136-
137- b .

47sazovordir.
Markaziy Osiyoning yana bir yirik musavvirlaridan biri Muhammad Murod
Samarqandiydir. U qahramonlik temalarida qator miniatyuralar yaratdi. Xiva xoni
uchun tayyorlagan “Shohnoma” qo‘lyozmasiga 115 miniatyura ishlangan.
Amir Temur ilm-fan rivoji uchun g‘amxo‘rlik qilishi tufayli Samarqand
dunyoning ma’rifiy markaziga aylandi. Mashhur olimlar Samarqandga keldi. Masalan,
Qozizoda Rumiy, tabib Xisomiddin Kermoniy, falakshunos Mavlono Ahmad, Ulug‘bek
davrida turli mamlakatlardan kelgan 100dan ortiq olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat
ko‘rsatgan.
Falakiyotshunoslik fanida Ulug‘bek, Qozizoda Rumiy, G ‘iyosiddin Jamshid va
Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Tarix ilmida Sharafiddin Ali Yazdiy, Hofizi
Abro‘, AbdurazzoqSamarqandiy, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar
qimmatli asarlar yaratdi. Badiiy ijod va tilshunoslikda Jomiy, Navoiy, Davlatshoh
Samarqandiy, Qoshg‘ariy kabi ijodkorlar yuksak san’at asarlari bilan mashhur bo‘ldi 46
.
Mirzo Ulug‘bek davrida Samarqandda birinchi akademiyaga asos solindi. Yer
kurrasini o‘lchash va falakiyotshunoslik jadvallarini tuzish ishlari amalga oshirildi.
Ulug‘bek matematikaga doir “Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola”,
falakiyotshunoslikka oid “Risolai Ulug‘bek” va musiqa haqida “Musiqa ilmi xaqida
risola” kabi asarlar yozdi. Agar yana Amir Temur davriga qaytsak, Temur dunyoning
qaysi bir mamlakati va shahariga bormasin olimu-fuzalolarni bir yerga yig‘ib, ular bilan
uzoq suhbatlashish, ularning fikrini tinglash, bahslashish ishini kanda qilmagan.
Masalan, Ibn Arabshohning yozishicha: “Amir Temur olimlarga mehribon bo‘lib,
sayyidu-sharaflarni o‘ziga yaqin tutardi. Ulamolar va fozillarga to‘la-to‘kis izzat
ko‘rsatib, ularni har qanday kimsadan batamom muqaddas ko‘rardi. Ularning har birini
o‘z martabasiga qo‘yib, o‘z ikromi hurmatini unga izhor etardi...” 47
.
Amir Temur Chingiziylardan so‘ng o‘lib borayotgan fan va madaniyatni
46
Gulmetov E., Qobiljonova T., Ernazarov Sh., Mavrulov A. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. – T., 2000.
138- b .
47
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. – T.:Mehnat, 1991. 69-b.

48yaxshilash borasida o‘nlab farmon va farmoyishlar bergan. Masalan, uning buyrug‘iga
ko‘ra oliy o‘quv yurtlari bo‘lmish madrasalar va ularning o‘quvchilarini moddiy
jixatdan ta’minlab, stipendiyalari oshirilishi ko‘zda tutilgan.
Ilm va madaniyatga bunday munosabatni Sohibqiron umrining oxirigacha saqlab
qoldi. Bu yo‘ldan uning avlodlari ham yurdilar. Natijada temuriylar zamonida ko‘plab
madrasalar, kutubxonalar, maktablar barpo etildi. Ularda o‘qish va o‘qitish uchun
dunyoning turli burchaklaridan yetuk olimlar taklif etildi. Bizga ma’lumki Chingizxon
bosqinidan so‘ng juda ko‘p olimlar, shoirlar, hunarmandlar, san’atkorlar jon saqlash
niyatida Kichik Osiyo, arab o‘lkalari, Hindiston tomonga qochib ketgan edilar.
Endilikda esa, chingiziylar davrida ta’qibu-siquvlar, siyosiy ostin- ustunliklar natijasida
ilm va madaniyat nuqtai nazaridan huvillab qolgan Markaziy Osiyo Amir Temur
zamoniga kelib yana jonlanish imkonini qo‘lga kiritdi.
Natijada turli mamlakatlardagi Markaziy Osiyoliklar o‘z mamlakatlariga qayta
boshlaganlar. Shuningdek, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Hirot shaharlarining
madaniyat va ilm markaziga aylanishi, bu yerlarda boshqa joylardan ko‘ra ijod uchun
sharoitning yaxshiligi o‘z-o‘zidan xorijiy olimlar, shoirlar, san’atkorlarning bu o‘lkaga
“oqib kelishi”ga sabab bo‘lgan.
Aslini olganda Amir Temur ham, uning avlodlari ham ijod qilish borasida
iste’dodli insonlar bo‘lgan. Temuriylardan 22 tasi ijodkor – san’atkor shoir bo‘lganlar.
Bular: Xalil Sulton, Mirzo Ulug‘bek, G ‘iyosiddin Boysung‘ur, Abdulqosim Bobur,
Abdulattif Mirzo, Boysung‘ur Mirzo, Sulton Xusayn Boyqaro, Budiuzzamon Mirzo,
Shoh ¢arib Mirzo, Muxammad Xusayn Mirzo, Mo‘min Mirzo, Zaxiriddin Muxammad
Bobur va boshqalar nozik didli shoir bo‘lganlar.
Shuningdek, Amir Temur davrida musiqa san’ati ham yangi bosqichga chiqdi.
Yangi kuy va qo‘shiqlar, cholg‘u asboblari va musiqa nazariyasiga oid asarlar yaratildi.
Mahoratli sozanda, bastakor va hofizlar yetishdi. Ulug‘bek, Jomiy, Navoiy va Binoiylar
musiqa ilmiga oid asarlar yozib, yangi kuy ijod qildilar IX - XII asrlarda shakllangan 12
maqom bu davrda takomillashdi.
Markaziy Osiyoda Temur va temuriylar davrida madaniyat rivojlandi va kamol
topdi. XIV - XV asrlardagi Movarounnahr va Xurosondagi madaniy taraqqiyotni buyuk

49sohibqiron Amir Temur gullatib yashnatdi.
XV asrda metall buyumlar – uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbob-uskunalar, qurol-
yarog‘lar ko‘plab ishlab chiqilgan. Shaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis chaqalar
zarb qilingan.
Shu o‘rinda temuriylar davridagi pul muomalasiga to‘xtalsak. Amir Temur
zamonida 6 gramm og‘irlikdagi kumush tangalar va uning to‘rtdan biriga teng 1,5
grammlik kumush pullar zarb qilingan. 1,5 grammlik kumush pullar “miri” deyilgan.
Shuningdek muomalada mis pullar – chaqalar ham bo‘lganini bilamiz. Tangalar
Samarqand, Buxoro, Ardabil, Astrobod, Darband, Tabriz, Sheroz va boshqa shaharlarda
zarb qilingan.
Amir Temur fan va madaniyat sohasida, san’at va me’morchilik yo‘nalishlarida,
bog‘-rog‘lar yaratish olamida ham ko‘plab ishlar olib borgan. Masalan, faqatgina bog‘-
rog‘chilikning o‘zida ko‘plab bog‘lar barpo etgan. Birgina Samarqand atrofida Behisht,
Shamol, Dilkusho, Baland, Chinor, Zog‘on, Bog‘inav, Jahonnamo, Naqshi jaHon,
Gulbog‘, Bo‘ldu, Davlatobod, Amirzoda Shoxrux kabi bir qator bog‘larni qad
ko‘tartirgan. Ular nafaqat bog‘dorchilik, balki ichidagi qasrlari bilan me’morchilikning
nafis namunalari ham edilar.
Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilikda namoyon bo‘ladi. Bu
davrda Movarounnahr shaharlari qurilishda istehkomlar, shoh ko‘chalar, me’moriy
majmualar keng ko‘lam kasb etadi.
Shaharlar esa mahallalardan iborat bo‘lib, guzarlarga birlashgan. Shaharlarda
me’moriy majmualar shakllanishi Temur va temuriylar davrining eng katta yutug‘i
bo‘ldi. Me’morchilik taraqqiyoti yangi bosqichga ko‘tarildi, inshoatlar soni bilan birga
ularning shakli va hajmi ham kattalashdi. Bu jarayon muhandislar, me’morlar va
naqqoshlar zimmasiga yangi vazifalar qo‘ydi. Aniq fandagi yutuqlarni me’morchilik
yodgorliklarida ko‘rishimiz mumkin. Inshoatlarning ichki va tashqi tomonlarini
rejalashtirishda geometrik tuzilmalardan keng foydalanilgani ko‘rinadi.
Temuriylar davrigacha va undan keyin ham Movarounnahr va Xuroson
me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar yuksalmagan. Temur va Ulug‘bek davri
me’morchiligida bezakda ko‘p ranglilik va naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi. Albatta,

50rangli bezak Markaziy Osiyo an’anaviy me’morchiligining ajralmas qismi bo‘lgan.
Lekin, XIV asrga kelib, binoning ichki va tashqi pardozi alohida o‘rinni egallay
boshladi. Markaziy Osiyo me’morchiligida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar ilk bor qo‘hna
Urganchdagi To‘rabek xonim maqbarasida namoyon bo‘ldi. Xorazm ustalari yaratgan
bu ajoyib yodgorlik an’analari keyinroq Temur farmoyishi bilan Samarqand va
saltanatning boshqa yerlaridan keng foydalanilgan.
XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Samarqandda katta qurilish ishlari olib
borilgan, hashamatli va go‘zal binolar vujudga kelgan. Shahar qalin devor bilan o‘ralib,
olti darvoza orqali kirilgan. Shaharda baland qo‘rg‘on bo‘lib, uning saroylari bo‘lgan.
Bu davrda pishgan g‘ishtdan qurilgan va moviy rangli koshinlar bilan bezatilgan
machit, madrasa va maqbaralar ko‘p bo‘lgan. Shunday yodgorliklardan biri masalan,
Bibixonim jome’ masjitidir (XIV-XV asrlar).
Umuman, shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, Amir Temur va temuriylar
davrida binolar bezagida ko‘k va sarg‘ish, yashil va ayniqsa, moviy rang asosiy o‘rin
egallaydi.
Markaziy Osiyo me’morchiligining xaqiqiy durdonasi bo‘lmish “Shohi-zinda”ga
to‘xtalmasdan ilojimiz yo‘q. Bino qurilishi sodda, qirrali bo‘lib, ko‘k-moviy gumbazdan
tashkil topgan. Ichki qismi serjilva, devorlari marmar bilan pardozlangan. Afsonaviy
Afrosiyob yonbag‘riga joylashgan Shohizinda XI - XII asrlarda bu yerda qurila
boshlagan maqbaralar o‘rniga qurilgan bo‘lib, bu joy islom diniga qadar ham muqaddas
sig‘inish joyi bo‘lgan. Afsonalarga ko‘ra, shu yerda keyinroq musulmonlar avliyosi
bo‘lgan Qusam ibn Abbos maqbarasi bo‘lib, go‘yo u shu yerda tirilib, yer ostiga kirib
ketgan va oxiratgacha shu yerda yashashga qaror qilgan ekan. “Shoxizinda” (tirik
podsho, tirik shoh) nomi ham shundan olingan.
Hozirgi “Shohi-zinda” ansambli esa Ulug‘bek tomonidan 1434-1435 yillarda
qurdirilgan. “Shohi-zinda” peshtoqlaridan biriga; “Bu yer jannat bog‘i, bu yerda baxt
yulduzlari ko‘milgan”, - deb yozilgan so‘zlarda butun ansamblning g‘oyaviy-badiiy va
falsafiy mazmuni o‘z ifodasini topgan.
Shahrisabzdagi Oqsaroy peshtoqlarida esa Sher bilan Quyoshning juft tasviri
uchraydiki, bu ham ramziy ma’noga ega. Oqsaroy devor va shifti, gumbazi naqsh bilan

51ziynatilgan. Temur davrida qurilgan binolarda ko‘k va zarhal ranglar ustun bo‘lib,
dabdabali naqshlar ishlangan. Ulug‘bek davrida esa Xitoy chinnisiga o‘xshash oq
fondagi ko‘k naqshlar ko‘p uchraydi.
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, Temur va temuriylar davrida qurilgan har bir bino
o‘zining g‘oyaviy-falsafiy mazmuniga egadir. Shunga qaramay bu davrda qurilgan
saroylar asosan ikki xil yo‘nalishda xizmat qilishgan.
Birinchisi – ma’muriy-siyosiy maqsadda bo‘lib, qal’a yoki shahar ichida
qurilgan.
Ikkinchisi - shahar tashqarisidagi tog‘larda qurilgan qarorgohlarda qabul
marosimlari majlislar o‘tkazilgan va xordiq chiqarilgan.
Temur va Ulug‘bekning asosiy qarorgohi Samarqanddagi Ko‘ksaroy va
Bo‘stonsaroylardir.
Amir Temur va Temuriylar davrida Markaziy Osiyo, Movarounnahr va Xuroson
xududlarida o‘ndan oshiq inshootlar, binolar, masjid va madrasalar, maqbaralar, turli
me’morchilik komplekslari vujudga keldi. Bularga quyidagilarni kiritish mumkin:
Shohi-zinda, Ahmad Yassaviy, Ulug‘bek madrasasi, Samarqand jome’ masjidi,
Oqsaroy, Ko‘ksaroy, Bo‘stonsaroy, Registon maydonidagi madrasalar, Buxorodagi
katta Jome’ masjidi va Mir Arab madrasasi, Samarqand Registonida Ulug‘bek, Sherdor,
Tilla qori madrasalari, Toshkentda Zangi ota maqbarasi, Shayxontoxur majmuasi,
Qaldirg‘ochbiy maqbarasi, Ko‘kaldosh madrasasi, Samarqanddagi 210 gumbazli
Ko‘kaldosh jome’ masjidi, Buxoroda Chashmai Ayub yodgorligi, Shahrisabzda
“Chilustin”, “Chinnixona” saroylari, Shirinbeka opa, Tuman opa obidalari va
boshqalardir.
Amir Temur va temuriylar davrida qurilgan o‘nlab masjid va madrasalar bilan
birgalikda bu sulola vakillari honaqohlar qurilishiga ham katta e’tibor berganlar. Ilmiy
adabiyotlarga murojaat qilsangiz xonaqoh atamasi tez-tez uchrab turuvchi, ammo biz
uchun mazmuni aniq, ravshan bo‘lmagan tushuncha sifatida ma’lumdir. Tarixiy
adabiyotlarga murojaat qilsangiz bu atama to‘g‘risidagi ilk ma’lumotlar
Qoraxoniylar, g ‘aznaviylar davri madaniy xayotiga doir asarlarda, shuningdek,
Jaloliddin Rumiy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Zaxiriddin Muxammad Bobur, Alisher

52Navoiy, Xondamir yozgan asarlarda uchratish mumkin.
Avvalo xonaqoh o‘zi nima deyilganda, uning maxsus qurilgan me’moriy majmua
ekanligi ma’lum bo‘ladi. Lekin biz buni nihoyasiga yetgan xulosa deb ham
aytolmaymiz.
“Temur tuzuklari”da bayon qilinishicha Amir Temur har bir shaharda masjidlar,
madrasalar qurishni, yo‘lovchi musofirlar uchun yo‘l ustiga rabotlar bino qilishni,
daryolar ustiga ko‘priklar bilan bir vaqtda xonaqohlar qurishni ham buyuradi.
Amir Temurning Samarqandda bunyod ettirgan obidalaridan biri – Go‘ri Amir
maqbarasidir. Dastlab bu yerda Temurning nabirasi Muxammad Sulton nomidan
madrasa va xonaqoh qurildi. Madrasa aslzoda xonadonlarning farzandlariga dunyoviy
ilmlardan ta’lim berishga moslashgan bo‘lsa, xonaqoh esa dongdor ziyoratchilarni qabul
qilishga mo‘ljallangan 48
. Shu xududda joylashgan Shohizinda majmuasida esa Amir
Temurning rafiqasi Tuman og‘oning ham qurdirgan inshoati mavjud. Bu inshoat
mulozimxona, masjid, xonaqoh va Tuman og‘o maqbarasidan iborat.
Ispaniya elchisi Klavixo qoldirgan ma’lumotlarga ko‘ra Temurning katta xotini
Bibixonim ham Samarqanddagi Temurning jome’ masjidi qarshisida madrasa va
xonaqoh binolarini bunyod ettiradi. 1408 yili Bibixonim hayotdan ko‘z yumgandan
so‘ng, o‘zining madrasasi yonidagi xonaqohga mo‘miyolanib dafn etiladi.
Saroymulkxonim dafn etilgan bino uning o‘zi qurdirgan xonaqoh bo‘lib, aynan shu yer
tanlanganligiga sabab esa xonaqohning Bibixonim madrasasi yonida joylashganligidan
deyish mumkin. Demak, Saroymulkxonim xonaqohi uning o‘limidan keyin maqbaraga
aylantirilgan va keyinchalik “Bibixonim maqbarasi” deb nomlangan.
Shuningdek, Amir Temur farmoyishiga ko‘ra qurilgan Xo‘ja Axmad Yassaviy va
Zangiota maqbaralarida ham xonaqoh mavjud bo‘lgan. Demak, xonaqoh nafaqat
alohida inshoat bo‘libgina qolmay, balki biror bir yirik diniy-ma’rifiy majmuaning bir
qismi bo‘lgan, deyish mumkin.
Xo‘ja Axmad Yassaviy maqbarasi o‘z davrida ulkan xonaqoh, masjid- madrasa
vazifasini ham bajargan. O‘sha davrda u yerda katta kutubxona bo‘lgan. Tabrizlik usta
48
Karimov Sh., Shamsutdinov R. Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati. – Andijon, 1995 .

53Abdulaziz ibn Sarvariddin ishlagan “Qirq quloqli qozon” esa xonaqohning eng katta
zali – qozonliqqa o‘rnatilib, uning o‘ng va chap tomonidan boshqa bo‘lmalar
joylashgan.
Amir Temurning kichik o‘g‘li Shohruh Mirzo ham bir qator qurilishlar qilib,
Hirotda Shoxruhiya madrasasi va xonaqosini bunyod ettiradi. Shoxruhning bunday
“Qo‘sh - egizlik” uslubida inshoat bunyod etishi madrasa va xonaqohlar hamisha
“egizak” bino sifatida barobar va birga qurilgan, degan xulosani ham berishi mumkin.
Abdurazzoq Samarqandiyning guvohlik berishicha Shohruh Mirzo xonaqohning
shayxlik lavozimiga Xo‘ja Alouddin Ali Chishtiyni tayinlaydi. Keyinchalik Abdurazzoq
Samarqandiyning o‘zi ham Shohruhiya xonaqosida shayxlik qiladi va shu yerda
o‘zining “Matlai sa’dayn va majmai bahrayn” asarini yozib tugatadi. Umuman olganda,
Shohruh otasi Amir Temurning yo‘lini tutib Hirotda ko‘plab madrasa, masjid, maqbara,
karvonsaroy, xammom va shifoxonalar bunyod ettirish qatorida xonaqohlar qurilishiga
ham alohida e’tibor qaratadi.
Amir Temurning nabirasi Ulug‘bek ham otasi va bobosining izidan ketib ilmu-
ma’rifatni rivojlantirish uchun madrasa va xonaqoh qurilishga katta ahamiyat beradi. U
15 yil avval qurilgan Temurning jome’ masjidi va Bibixonim madrasasi qurilishidagi
“egizaklik” uslubini tanladi. Ulug‘bek madrasasining boshqa madrasalardan farqi
shunda ediki, u Samarqand madrasasi qoshida o‘zga shaharlardan kelgan mashhur
fozilu-ulamo va ilmtalab yoshlar uchun alohida xonaqoh ham qurdirtiradi. Madrasa va
xonaqoh uchun joyni Ulug‘bekning o‘zi tanlab, “Sarduvonik” mavzesida (Registon
maydoni) to‘xtaydi. Mashhur adib Zayniddin Vasifiyning xabar berishicha, Ulug‘bek
madrasasi va xonaqohiga o‘n nafar mudarris tayin qilingan ekan 49
.
Markaziy Osiyoda temuriylar bilan bir qatorda o‘z davrining yetuk fozilu-
ulamolari, badavlat xokimlaru mirzolari ham o‘z yurtlarini har tomonlama rivojlantirish
uchun xissalarini qo‘shishga harakat qilganlar.
Bu haqida biz mavlono Sharafiddin Ali Yazdiy, Lutfiy, Abduraxmon Jomiy,
tarixchilar Mirxond, Xondamir, Alisher Navoiy asarlaridan ham bilishimiz mumkin. Bu
49
Zayniddin Vosifiy. Badoe’ ul vaqoe’. – T.:Fan, 1979. 17- b .

54ulug‘ zotlar ilmu-ma’rifatni nafaqat o‘z asarlari bilan, balki o‘zlarining hulq-atvorlari,
qilgan amallari bilan ham boyitib borganlar. Masalan, Alisher Navoiy fuqaro va
darveshlarning farovonligi, g‘arib hamda musofirlarning farog‘ati uchun ko‘plab jamoa
binolari, va inshoatlari: honaqoh, masjid, madrasa, karvonsaroy, xammom, rabot, hovuz
va ko‘priklar qurdirgan. Tarixchi Xondamir Navoiy qurgan ba’zi imoratlarni sanab
o‘tadi: 52 rabot, 18 masjid, 3 madrasa va xonaqoh, 16 ko‘prik, 19 hovuz, 9 hammom va
boshqa bir qancha inshoatlar.
Alisher Navoiy xalqparvar va ibratli kishilarning qabrlari ustida ham
yodgorliklar, saqanalar, honaqohlar qurdirgan. Masalan, “Jamoatxona” honaqohi –
Hirot hiyobonida bo‘lgan Mavlono Shamsiddin Muhammad Tabodqoniy sarmozorida
joylashgan. Honaqohi Ziyoratgoh – bu yerda esa Navoiy faqir va miskinlarga ovqat
berganlar.
Xonaqoh haqida zamonamizning yetuk olimlari ham o‘z asarlarida, izlanishlarida
fikr va mulohazalarini bildirib o‘tishgan. Xonaqoh muayyan tasavvuf tariqati peshvosi -
shayxning muridlari yashaydigan va pir- murshidlar tarbiyalanadigan joy – deb ta’rif
beradi taniqli olim, filologiya fanlari doktori, professor Najmiddin Komilov.
Xonaqoh qalb quvvatini, xissiy bilish kuchini oshirishga yo‘naltirilgan, tizimiy
asoslarda faoliyat yurituvchi ta’lim muassasasi hamdir. Shuningdek, obro‘-e’tiborli
shaxslar, ulamolar tomonidan qabristonlar, azaldan muqaddas joylar hamda
ziyoratgohlarga yaqin joylarda barpo etiladigan diniy-ma’rifiy, me’moriy majmua
hamdir. Xonaqohlarda yashash ma’rifat va tarbiya olish, pir bilan birga targ‘ibot ishlari
bilan shug‘ullanish imkoniyatlarini yaratadi.
Xullas, milliy ma’naviyatimizning muxim markazlardan bo‘lib, xalqimiz tarixida
chuqur iz qoldirgan xonaqoh quyidagi ijtimoiy mohiyatni kasb etib kelgan:
 Xonaqohlar ma’naviyat tarqatuvchi ijtimoiy institut hisoblangan.
 Xonaqohlar ma’rifiy muassasa hisoblangan va madrasalar qoshida
tashkil etilgan.
 Xonaqohlar islomiy mazxablar tahlili, diniy talqinlar muhokamasi uchun
maxsus qurilgan demokratik baxslar maskani ham hisoblangan.
 Xonaqohlar tasavvuf aqidasi tarafdorlari uchun muhim ijod etish

55mumkin bo‘lgan boshpana vazifasini bajargan.
 Xonaqohlarda kutubxonalar mavjud bo‘lgan va ilmiy, diniy ijodiyot
uchun moddiy va ma’naviy shart-sharoitlar hozirlangan.
 Xonaqohlarda shayxlarda bilan bir paytda mudarrislar ham
mashg‘ulotlar o‘tkazganlar.
 Xonaqohlarda diniy ta’limotlar bilan birga dunyoviy ijodiyotga, xususan,
she’riyat, tarix, kolligrafiya janrlarida izlanishlar qilish uchun ham imkoniyatlar
berilgan.
Me’morchilik va ilmiy markazlar bilan birgalikda shuningdek, Amir Temur va
Ulug‘bek davrida tasviriy san’at turli yo‘nalish bo‘yicha yuksaldi. Islomda jonli narsalar
tasviri rag‘batlantirilmaganligi sababli tasviriy san’atda naqshning ravnaqiga sabab
bo‘ldi. Markaziy Osiyoda arablar bosqini tufayli to‘xtab qolgan devoriy suratlar va
umuman tasviriy san’at Temur davrida yangi shakl va mazmunda tiklandi. Xattotlik
- qo‘lyozma adabiyotining ajralmas bir qismi hisoblangan. Miniatyura – tasviriy
san’atga avvalo naqsh sifatida qaralgan. Ayniqsa Temur va temuriylar davrida “rasm
chizish” san’ati ravnaq topgan. Samarqanddagi temuriylar saroy-qarorgohlarida qabul
marosimlari, jang voqealari, ov manzaralari, xalq bayramlari tasviri tushirilgan devoriy
suratlar bo‘lgan. Ulug‘bek davrida ham devoriy suratlar mavzu jixatidan rang-barang
bo‘lib, uslubi jihatidan miniatyuraga yaqin bo‘lgan. Samarqand rasadxonasida to‘qqiz
falak ko‘rinishi, yettigardish, yetti yulduz, vaqt bo‘limlari, Yer yuzining yetti iqlimi
tasvirlangan.
Amir Temur davrida Samarqandda miniatyura rassomchilik maktabi tashkil topdi.
Miniatyura rassomchiligi adabiyot bilan bog‘liq ravishda rivojlangan. Musavvirlar
asosan Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy va Navoiy asarlariga rasmlar ishlaganlar.
Ayrim hollarda Makka va Madina tushirilgan. XV asr miniatyuralarining aksariyatida
qahramonlar – Layli va Majnun, Xusrav va Shirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. 50
50
Gulmetov E., Qobiljonova T., Ernazarov Sh., Mavrulov A. Madaniyatshunoslik. Ma’ruzalar matni. – T.,
2000.134-135- b .

561.4.Temur va temuriylar davri madaniyatini o‘rganishning hozirgi davr uchun
ahamiyati
Amir Temur yirik davlat arbobi, ikki ta’limot bilimdoni, komil insonlik xislati,
fazilatlariga, yuksak ma’naviy barkamollikka ega bo‘lgan shaxsdir. Prezidentimiz
Shavkat Mirziyoyev uni chuqur hurmat bilan tilga olar ekan, shunday deydi: “Amir
Temur bobomizning tarixiy siymosi va boy merosini chuqur o‘rganish, uni har
tomonlama targ‘ib etish – bu, avvalo, yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy g‘urur va
yuksak ma’naviyat ruhida tarbiyalashning eng muhim omilidir” 51
.
Haqiqatda ulug‘ bobokalonimiz Amir Temur ulug‘ligida o‘ziga xos ma’naviy
sifatlar yotadi. Ana shunday ta’rif bir qator temuriyzodalarga ham xos bo‘lib qariyib 35-
tadan ortiq Amir Temur farzandlari, nevalari, chevaralari nafaqat podshohlar, balki yirik
ilmu-fan arboblari bo‘lib, xalqimiz ma’raviy madaniyatiga munosib hissa qushgan
fazilatli zotlar edi. Amir Temur va temuriylarning ma’naviy-madaniy fazilatlari
haqidagi bilimlarimiz faqat xalqimiz o‘z mustaqilligini qulga kiritgandan keyin
o‘rganishlikka kiritildi. Sobiq chor Rossiyasi va sobiq sovetlar davrida soxtalashtirilgan
tariximiz, milliy qadriyatlarimiz qayta tiklandi. Uni chuqur va atroflicha o‘rganib
xalqimizga yetkazishga imkoniyat yaratildi. Yangi-yangi tarixiy kitoblar chop etilib,
Amir Temur haqidagi bilimlarimiz kengayib bormoqda. Shu jumladan, Amir Temur va
temuriylar davri tarixi, milliy qadriyatlar qayta o‘rganilmoqda. Shu davrning saloxiyati,
tarixiy saboqlari qancha chuqurroq o‘rganilishga harakat qilingan sari yangi-yangi boy
tarixiy ma’lumotlarning guvoxi bo‘lmoqdamiz. Bu davrning tarixiy saboqlari, hozirgi
va kelajak avlod uchun namunaviy ma’naviy tarbiya rolini bajarishda zaruriy, kerakli
manba bo‘ladi.
Ana shu maqsadda Vatanimizda yaratilayotgan yangi avlod adabiyotlari qatorida
Amir Temur va Temuriylar davri madaniyati tarixiga bag‘ishlangan kitoblar chop
ettirilsa, yosh avlodga, ayniqsa, talaba yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda, ularda
xalqimiz, Vataniiz haqida milliy davlatchiligimiz, milliy urf-odatlar, qadriyatlar haqida,
buyuk olimu-ulamolar, mashhur sarkardalar, davlat arboblari, milliy qaxramonlar, shu
51
Shavkat Mirziyoyev. Amir Temur tavalludining 684 yilligi munosabati bilan yo‘llangan tabrik. // Xalq so‘zi gazetasi,
2020-yil 9-aprel

57jumladan, Amir Temur, temuriylar haqida yangi bilimlarga ega bo‘ladigan tarixiy
haqiqat asosida ularga nisbatan to‘g‘ri tushuncha paydo bo‘lishi muqarrar degan
xulosaga kelamiz.
Amir Temur va temuriylarning moddiy va ma’naviy madaniyati o‘quvchi va
talaba yoshlarga o‘rgatilar ekan, ulardan kutiladigan asosiy maqsad yoshlarimiz
kelajakda ma’naviyatli, komil inson bo‘lishidir. Chunki yuksak ma’naviyatli inson
umumxalq manfaatini kuzlab, davlat va jamiyat uchun o‘z taqdirini Vatan taqdiri bilan
bog‘laydi, Vatan uchun kuyib-yonadi, Vatan ruxi bilan yashaydi. Vatan kuch-qudratini
oshirishga, mustahkamlashga bor kuchi, imkoniyati va bilimini sarf qiladi. Amir Temur
va temuriylar ana shunday aql-zakovatli ma’naviyatli insonlar bulganlar. Ana shunday
tarbiyani Amir Temur yoshligida ota-onasidan olib temuriylarga ham shunday ruxda
tarbiya berdi.
Amir Temurning 4-o‘g‘li, 2-ta qizi bor edi. o‘g‘illaridan: G‘iyosiddin Jahongir
Mirzodan 2-ta o‘g‘il, 10-ta nevara, 1-ta chevara; Umarshayx Mirzodan 5-ta o‘g‘il, 18-ta
nevara, 14-xevara; Jaloliddin Mironshoh Mirzodan – 6-ta farzand, 4-ta nevara, 11-ta
chevara, 8-ta xevara, Shoxrux Mirzodan – 7-ta o‘g‘illari, 13-ta nevarasi bo‘lib, ularning
hammasi qobiliyatli siyosiy-davlat arbobi, sarkarda, ilmu-fanga qiziqqan, xalqiga sodiq
kishilar bo‘lganlar, ularning har biri yosh avlod uchun munosib namuna bo‘ladigan
kishilar bo‘lib, tarixda o‘z nomlarini qoldirishga erishganlar.
Xullas, Amir Temur va temuriylar davri Vatanimiz xalqlari tarixida o‘ziga xos
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, hozirga qadar bu davr tarixi tulaligicha o‘rganilgan
emas. Bu davrning tarixini qanchalik chuqurroq va tula atroflicha o‘rganilishiga xarakat
qilinsa shunchalik yangidan-yangi tarixiy voqea va xodisalarni ma’naviy-madaniy
merosimizga bog‘liq qimmatbaho va noyob tarixiy xujjatlarning mavjudligiga ishonch
hosil qilamiz. Ular nafaqat Vatanimiz xalqlarining, balki jahon xalqlari madaniyatida
ham muhim rol uynaydigan tarixiy voqealarni eslatadigan xujjatlar ekanligining guvohi
bo‘lamiz.
Amir Temur va temuriylarga doir hozirgi kunda mavjud dastlabki manbalardan
usha davrning ma’naviy va madaniy tafakkurini tuliq tasvir va tavsiflar beradigan
xujjatlar galereyasi mavjud bo‘lib, ularni atroflicha va chuqurroq urganilishiga xarakat

58qilinmoqda. Ayniqsa bu borada Toshkentdagi Temuriylar davlat muzeyi jamoasining,
Xalqaro Amir Temur jamg‘armasining o‘rni kattadir.
Endi esa maktabda yoki oliy o‘quv yurtida mavzu yuzasidan dars o‘tish usulini
tavsiya etamiz.
Mavzu: Mirzo Ulug‘bek davrida Movarounnahr, uning ilm-fan va
madaniyatga qo‘shgan hissasi
Dars maqsadi:
A) ta’limiy maqsad: o‘quvchilarga Mirzo Ulug‘bek davridagi tarixiy voqea-
hodisalarni tahlil qilish, Mirzo Ulug‘bek hukmronligi davrida Movarounnahrdagi
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvolni tushuntirish, Mirzo Ulug‘bekning ilm-fan va
madaniyatga qo‘shgan hissasini ochib berish, Ulug‘bek Akademiyasining o‘rni va
ahamiyatini ko‘rsatish;
B) tarbiyaviy maqsad: o‘quvchilarning Ona Vatanimizga, milliy
qadriyatlarimizga, ajdodlar merosiga va o‘tmish tariximizga hurmat- e’tibori va
muhabbatini o‘stirish, ularni vatanparvarlik, insonparvarlik ruhida tarbiyalash;
V) rivojlantiruvchi maqsad: o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, tarixiy voqealarni
qiyoslash asosida xulosalar chiqarish va ilmiy tafakkur salohiyatini o‘stirish.
Darsning jihozi: rasmlar xronologik jadval, tarqatma material, xarita, texnik
vositalar (kompyuterxonada seminar o‘tish mumkin), Internet ma’lumotlari.
Dars uslubi: interfaol usullar: lahzalik savolqjavob uslubi, aqliy hujum, hikoya
qilish metodi, “klaster” metodi, test sinovi, psixologik o‘yin, sinkveyn metodi, “Kim
topqir” o‘yini.
Darslararo bog‘lanish: Vatan tuyg‘usi, matematika, astronomiya, geografiya,
adabiyot, ma’naviyat asoslari, Milliy istiqlol g‘oyasi, manbashunoslik,
tarixshunoslik, tarixiy geografiya, o‘zbek davlatchiligi tarixi.
Darsning oltin qoidalari:
 o‘ng qo‘l qoidasiga rioya qilish;
 o‘zaro hurmat va ahillik;

59 o‘zgalar fikrini tinglay bilish;
 faollik;
 vaqtga rioya qilish.
Darsning borishi:
A) salomlashish;
B) navbatchi hisoboti va davomat;
V) o‘quvchilarni darsga tayyorlash; takrorlash; G) o‘qituvchi bayoni;
D) mavzuni mustahkamlash.
Dars quyidagicha o‘tishi mumkin:
Assalomu alaykum. “Bizga maktab bitiruvchilari emas, balki kuchli bilimga ega
bo‘lgan, tarbiya ko‘rgan yoshlar kerak”, degan Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyev.
Prezidentimizning ushbu gaplariga “Labbay” deb javob bergan holda, bugungi
darsimizni boshlaymiz.
Marhamat, so‘z navbatchiga, davomat haqida ma’lumotni eshitaylik (Navbatchi
hisobot beradi).
Darsimiz Mirzo Ulug‘bekning tariximizda tutgan o‘rniga bag‘ishlangan bo‘lib,
darsda quyidagi guruhlar bilan ish olib boramiz:
 qator – tarix
 qator – madaniyat
 qator – ilm-fan
 Aqliy hujum. Har bir guruh o‘z nomini tarixiy jihatdan izohlaydi. Ya’ni 1 qator
Mirzo Ulug‘bek davri tarixi, 2-qator – madaniyati, 3 - qator ilm-fan ravnaqini izohlab
beradi. Vaqt 2-3 minutdan.jami 6-9 minut ketadi.
 Hikoya qilish metodi. O‘qituvchining yoki o‘quvchining hikoyasi tinlanadi. 5
minut.
 O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida “ Klas s ter ’ metodiki qo‘llaymiz.
Mana bu varaqlarda (Varaqlar o‘qituvchi tomonidan oldindan tayyorlanadi)
novdasiz daraxt ekilgan. U qatorlar nomlari bilan, yoki “ Mirzo Ulug‘bek ” deb
nomlanishi mumkin. Siz, aziz o‘quvchilarim, uni shunday parvarish qilingki, undan
serhosil novdalar unib chiqsin. Masalan bunday daraxt hosil bo‘lishi mumkin:

60Ulug‘bek Akademiyasi
Rasadxona Ziji K uragoniy
Shogirdlar To‘rt ulus tarixi
(Javoblar taqdimoti o‘tkaziladi, g‘olib guruh aniqlanadi. Vaqt 5 minut.)
 Test sinovi. Guruhlarga test savollari yozilgan kartochkalar beriladi. Ularda 10
tadan test savol-javoblari bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri javoblar belgilanadi. (Vaqt 3-5
minut).
 Psixologik o‘yin. Sirli sandiqchada sirli bir jumboq bor. Bu 12 burjning biri. Uni
yegan kishining ko‘zi o‘tkir bo‘larmish, quruqlikni o‘ziga dushman bilarmish – bu
nima? (Savollar 2-3 ta bo‘lishi mumkin. Javob: Bu – baliq. Vaqt 2-3 minut)
Lahzalik savol-javob metodi:
1) Mirzo Ulug‘bek qachon tug‘ilgan?
2) Mirzo Ulug‘bek kimning o‘g‘li bo‘lgan?
3) Mirzo Ulug‘bekni mashhur qilgan asari qanday nomlanadi?
4) “ To‘rt ulus tarixi ” qachon yozilgan?
5) Mirzo Ulug‘bekning ustozi kim bo‘lgan?
6) Ulug‘bek rasadxonasi qachon qurilgan?
7) Ulug‘bek rasadxonasini qaysi olim topib o‘rgangan?
8) Mirzo Ulug‘bek necha yil hukmronlik qilgan?
9) Uni kim o‘ldirgan?
10) Ali Qushchi kim bo‘lgan? Kabi savollar beriladi.
 Sinkveyn metodi . Dastlab varaqda gapning ma’nosini ifodalovchi so‘zlar
tushirilgan gaplar beraman. Kerakli so‘zlarni qo‘yib, gap hosil qilgach, metod asosiga
o‘tamiz.

61Yil _____________________ yilda tug‘ilgan
Ism Uning to‘la ismi ___________________ bo‘lgan
Asar nomi Uning mashhur asari ___________________ bo‘lib,
__________ yilda yozilgan
Har bir guruh doskada taqdimot o‘tkazadi. Baholanadi. ( Vaqt 5 minutdan
beriladi)
 “ Kim topqir ” o‘yini. Xarita tarqatiladi. O‘quvchilarga turli savollar bilan
murojaat qilaman. Masalan: Mirzo Ulug‘bek davrida poytaxt qaysi shahar bo‘lgan, uni
ko‘rsating (Samarqand, ko‘rsatiladi) va hk. (Vaqt 5-10 minut)
 Bilimlarimizni sinab, mustahkamlab oldik. Bugungi yangi mavzumizni
boshlaymiz.
 Yangi mavzuning bayoni (10-15 minut)
 U yga vazifa. Savol-topshiriqlar. Adabiyotlar. Dars so‘ngidagi xulosa.
Mazkur metodikaga tegishli o‘zgartirishlar kiritib, uni maktabda va oliy o‘quv
yurtlarida qo‘llash mumkin.

62XULOSA VA TAVSIYALAR
Amir Temur va Temuriylar davrida Movarounnahrda madaniy taraqqiyot o‘z
rivojining yuksak cho‘qqisiga chiqdi. Bu davrni bexuda G‘arb olimlari “Temuriylar
Renessansi davri” deb atashmaydi. Odatda madaniyat haqida gap borganda, ko‘p
hollarda xonlr, amirlar va sultonlar, olimu fuzalo, yozuvchiyu mutafakkirlar tomonidan
yaratilgan tarixiy obidalar, osmono‘par binolar, ilmiy-badiiy asarlar, xalq amaliy san’ati
namunalariva shu singari tashqi belgilarga qarab bir tomonlama baho beradilar. O‘z
hukmronliklari davrida moddiy va ma’naviy madaniyatning rivojlanishi va ravnaqiga
homiylik qilgan davlat arboblarining shaxsiy sifatlari, ularning ichki ma’naviy
dunyoqarashlari va madaniyatlarig unchalik e’tibor berishmaydi. Hozirgi kunda bu
o‘lchov madaniylik tushunchasining eng nozik va o‘ta muhim ko‘rinishi, tomonidr.
Shuning uchun ham Amir Temur va Temuriylar davri tarixini, jumladan bu davr
madaniyati va san’ati tarixini o‘rganish bugungi kunda ham nihoyatda dolzarb ahamiyat
kasb etmoqda.
Temuriylar sulolasining yalovbardori Sohibqiron Amir Temurni tarixda shu
paytgacha o‘tgan jahongirlarning birortasi bilan ham qiyoslab bo‘lmaydi. Bu fikrni
ulug‘ bobomiz qoldirgan madaniy va moddiy yodgorliklargina emas, balki jahon fani va
ma’naviy madaniyatida salmoqli hissa qo‘shgan Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Bobur va
boshqalarning Temuriylar sulolasi va davrida bo‘lganligi ham isbotlaydi.
Ayrim g‘arb olimlarining ta’kidlashicha, Sohibqiron Amir Temur Osiyoning
hamma qismidan hadsiz, hisobsiz xazina va boylik yig‘diyu Bu albatta, to‘g‘ri. Zamona
zayli bilan o‘zga hududlarni bosib olgan jahongir katta o‘lja olib Vataniga qaytardi.
Lekin shuni ham bilish kerakki, akademik Ibrohim Mo‘minov o‘zining “Amir
Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli” risolasda yozishicha, ularni xassi
odamlar kabi saqlamadi: “Buni birinchidan, uning saroyining boy hashamatliligi,
ikkinchidan esa, ham o‘z rezidensiyasini (ya’ni qarorgohini), ham o‘z shahrini bezab
turuvchi g‘oyat ulkan va muhtasham binolari isbotlaydi. Shuning uchun Temurni
Chingizxon blan bir qatorga qo‘yib, uni yovuz, o‘zboshimcha mustabid hokim deb
atovchilarning fikrlari ikki tomonlama xatodir. U avvalo o‘zining holibona qurolini
zamonasining odatiga ko‘ra ishga solgan osiyolik hokim edi. Uning dushmanlari

63ta’kidlagan qabih ishlari va vayrogarchiliklari ham, hatto biror jinoyat uchun olingan
uch edi, xolos. To‘g‘ri, bu uch juda qattiq, lekin shu bilan birga adolatli edi”.
Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, mo‘g‘ullar hukmronlik qilgan davrda, 1220-
1360 yillar ichida Samarqandda ko‘zga ko‘rinarli birorta ham bino qurilmagan edi.
Amir Temur saltanat taxtiga o‘tirgandan so‘ng Samarqandni o‘zining poytxtiga
aylantirgach, shaharni mutlaqo o‘zgartirib yubordi. Samarqand Ko‘ksaroy, Bibixonim
masjidi, Shohi Zinda maqbarasi, Go‘ri Amir qurdirdi, bog‘lar barpo etdi. Yo‘llar va
ko‘priklar qurdirdi. Boshqa shahar va qishloqlarda bozorlar va karvonsaroylar,
hammomlar, madrasalar va maqbaralar qurdirdi. Kanallar o‘tkazdi. Amir Temur davrida
Samarqandda, Toshkentda, Buxoroda, shahrisabz, Qarshi va Turkistonda, Hirot,
Mashhad, Qobul, Nishopur va boshqa shaharlarda ulkan yaratuvchilik ishlari olib
borilgan. Umuman, Amir Temur davrida Movarounnahrda madaniyat va san’at shu
darajada rivojlangan ediki, bugungi kunda O‘rta osiyo san’atining ko‘zga ko‘ringan
tadqiqotchilari – san’atshunoslik fanlari doktorlari L.I.Rempel va G.A.pugachenkovalar
o‘sha davr san’atini har tomonlama keng tahlil qilib, olib borilgan tekshirishlari
natijasida
XIV asr oxiri – XV asr boshlarida umuman Movarounnahr, Xuroson, Samarqandda
yangicha san’at yuzaga kelganini qayd etdilar. Amir Temur va Temuriylar
davridaMolvarounnahr O‘rta Osiyoning original, o‘ziga xos me’morchilik san’ati
xususiyatlarini hamda O‘rta va Yaqin Sharqda rivojlangan badiiy tafakkur asosini
ifodalagan edi, deb ta’riflaydilar.
Bumualliflar o‘sha davrda Movarounnahr Yaqin va O‘rta Sharq ijodiy kuchlarining
bosh markaziga aylanganini, san’atda yangi yo‘nalish paydo bo‘lganligini
ta’kidlaydilar. Bu fikrni Amir Temurning zamondoshlari ham o‘z asarlarida yozib
qoldirishgan. Masalan, Ibn Arabshoh Amir Temurning shahar atrofidagi saroylari
haqida hikoya qilib, ular yangi uslubda qurilganligini ko‘rsatib o‘tgan.
Me’morchilikning yangi tasviriy vositalarini izlash o‘sha davrda butun Sharqda tengsiz
hashamat va dabdabaga erishgan, rang-barang bezaklarda o‘z aksini topganligi qayd
qilinadi.
Amir Temur va Temuriylar davrida O‘rta Osiyoda me’morchilik bilan bir

64qatorda, rassomchilik, naqqoshlik, zardo‘zlik, sopolchilik kabi ko‘plab badiiy
hunarmandchilik sohalari rivoj topdi. Bu sohalarning rivojlanishi me’morchilik, bezak
san’ati va amaliy san’at turlari bilan uzviy bog‘liq tarzda shakllandi. Har xil san’at
turlarining o‘zaro uyg‘unlashuvi – yog‘och va toshga uyib naqsh solish, gilam to‘qish,
qo‘lyozma kitoblarni bezash, sopol va metall idishlarga naqshlar tushirishda o‘zining
yaqqol ifodasini topdi.
Sharqda doimiy urushlar bo‘lib turganiga qaramay, Temuriylar davrida diniy va
dunyoviy fanlarga e’tibor yuqori bo‘lgan. Xususan, Ulug‘bek davrida astronomiya,
matematika, tibbiyot va boshqa tabiiy fanlar yuksak cho‘qqilarga ko‘tarilgan. Bu
borada, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi fikri ayni muddaodir: “Amir
Temurdek tarixiy shaxslarni, sarkarda va sohibqironlarni tarix taqozasi, shu zamon
talablari, kerak bo‘lsa, zamon ehtiyoji hayotga olib keladi va ul zotlarning fazilat-
xususiyatlarini namoyon qilishga zamin yaratadi... Kimki Amir Temur qadimiy
Turkiston zaminida tasodifan paydo bo‘lgan desa, xato qiladi. Nega deganda hech narsa
to‘satdan paydo bo‘lmaydi.”
Gumanitar fanlar sohasda katta yutuqlarga erishildi. Sharofiddin Ali Yazdiy,
Nizomiddin Shomiy, Xofizi Obro‘, Abdurahmon Samarqandiy, Xondamir, Zayniddin
Vosifiy va boshqalar tarix sohasida barakali ijod qildilar.
YuNESKOning sobiq bosh direktori Federiko Mayor janoblarining tashabbusi
bilan 1996-yilda YuNESKO qarorgohida “Temuriylar davrida fan, madaniyat va
maorifning gullab-yashnashi” mavzusida o‘tkazilgan xalqaro konferensiya va
ko‘rgazma mamlakatimiz tarixida muhim voqea bo‘lgan. Ushbu tadbirlar orqali
O‘zbekiston Amir Temur siymosida, u homiylik qilgan madaniy va ma’naviy meros
vositasida jahon hamjamiyatiga tanitilgan edi. Bugungi kunda esa ushbu tarixiy merosni
chuqur o‘rganish va jahon miqyosida targ‘ib etish borasida izchil ishlar olib
borilmoqda. Prezidentimiz o‘z nutqlarida bu boradagi aniq strategik yo‘nalishlarni
belgilab bergan. Jumladan, u kishi ta’kidlaganidek: “Amir Temur avlodlari yaratgan
bebaho ilmiy va madaniy meros – bu bizning milliy faxrimiz, xalqimizning bebaho
boyligi. Temuriylar davrini Sharq Uyg‘onishining cho‘qqisi sifatida chuqur o‘rganish
va yoshlarimizga yetkazish – bizning muqaddas burchimizdir”. Shu bilan birga, 2020–

652023 yillar oralig‘ida O‘zbekistonda Temuriylar tarixiga oid ko‘plab ilmiy anjumanlar,
xalqaro ko‘rgazmalar, akademik izlanishlar o‘tkazilib, YuNESKO bilan hamkorlikda
Amir Temur va temuriylar merosini jahon miqyosida keng targ‘ib qilish bo‘yicha qator
loyihalar amalga oshirildi.
Xulas, Amir Temur va Temuriyl a r tomonidan yaratilgan qadriyatlarni
o‘rganishimiz, u ulug‘ zotlardan qolgan ma’naviy va madaniy merosni asrab-
avaylashimiz yo‘lida bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar qilishimiz lozim.

66FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI
SH . M . MIRZIYOYEVNING SO ‘ ZLAGAN NUTQLARI VA ME’YORIY
HUJJATLAR:
1. Shavkat Mirziyoyev. Amir Temur tavalludining 684 yilligi munosabati bilan
yo‘llangan tabrik. // Xalq so‘zi gazetasi, 2020-yil 9-aprel.
2. Shavkat Mirziyoyev. Temuriylar merosi – bizning bebaho boyligimizdir. //
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi, O‘zbekiston tarixi akademiyasi
yig‘ilishi, 2022-yil, may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tarix fanini rivojlantirishga bag‘ishlangan yig‘ilishdagi nutq.
2021-yil 20-yanvar. // https://daryo.uz/2021/01/20/shavkat-mirziyoyev-ijtimoiy-
gumanitar-fanlar-rivoji-zamondan-ortda-qolmoqda
4. Mirziyoyev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
parlamentga murojaatidagi nutqi. 2020-yil 29-dekabr. //
https://www.gazeta.uz/oz/2020/12/29/culture/
5. Mirziyoyev Sh . M . Prezident Yangi O ‘ zbekiston ko ‘ chasidagi qurulish va
obodonlashtirish loyihalari bilan tanishdi . 2024-yil 10- sentyabr.
6. Mirziyoyev Sh.M. “Amir Temur – dunyo olimlari va adiblari nigohida” xalqaro
ilmiy-amaliy anjumanidagi nutqi. 2021-yil 28-sentabr. // https://oyina.uz/kiril/posts/773
7. Mirziyoyev Sh.M. “Sharq Uyg‘onish fenomeni: davlatlar, dinlar, shaxslar va
sivilizatsiyalar” xalqaro konferensiyadagi nutqi. 2024-yil. //
https://oac.dsmi-qf.uz/index.php/oac/article/download/1912/1911/1851
KITOBLAR, MONOGRAFIYALAR, RISOLALAR:
8. Amir Temur o‘gitlari. – T., 1992
9. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyat va san’at. – T.:Sharq, 1996.
10. Amir Temur davrining me’moriy kahqashoni. – T., 2006
11. Aleskerov Yu.N.Samarkand. – T., 1975
12. Ahmedov B. Ulug‘bek. Esse. – T.:Yosh gvardiya, 1989.
13. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. – T.: Sharq, 2000

6714. Ahadov Sh.A., Egamov Sh.S. Amir Temur va Temuriylar davrining intellektual
salohiyati. – Samarqand, 2004.
15. Bulatov M.A. Geometricheskaya garmonizatsiya v arxitekture Sredney Azii. X-
XV vv. – M., 1978
16. Bobur Z.M. Boburnoma – T.:Yulduzcha, 1992.
17. Gulmetov E., Qobiljonova T., Ernazarov Sh., Mavrulov A. Madaniyatshunoslik.
Ma’ruzalar matni. – T., 2000.
18. Dadaboev H. Amir Temurning harbiy mahorati. – T., Yozuvchi, 1996
19. Де Клавихо Руи Гонсалес. Дневник путешествия в Самарканд ко двору
Тимура (1403-1406). Пер. И. С. Мироковой. – М., 1990
20. Zoxidov P.Sh. Zeb ichra ziynat. – T., 1985
21. Zayniddin Vosifiy. Badoe’ ul vaqoe’. – T.:Fan, 1979.
22. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi. – T.:Mehnat, 1991 .
23. Искусство зодчих Узбекистана. Вып. 1. – Т., 1967.
24. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi. – T., 1997.
25. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Sohibqiron Amir Temur va uning saltanati. –
Andijon, 1995.
26. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. – T.:Qomuslar bosh tahririyati,
1994.
27. Mo‘minov I. Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli – T.:Fan,
1968 .
28. Пугаченкова Г.А. Зодчество Центральной Азии. 15 век. Ведущие
тенденции и черты. – Т., 1976 .
29. Пугаченкова Г.А, Ремпель Л.И. Выдающиеся памятники архитектуры
Узбекистана. – Т., 1958 .
30. Ремпель Л.И. Архитектурный орнамент Узбекистана. История
развития и теория построения. – Т., 1961
31. Тамерлан. Эпоха, личность, деяния. – М., 1992 .
32. Temur tuzuklari. – T., 1991 .
33. Туякбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда

68Яссави. – Алма-Ата, 1989 .
34. Sharofiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma.- T., 1994.
35. Eminov A.M., Qarshiboev H.Q. Bakalavriat ta’lim yo‘nalishi bitiruvchilari uchun
bitiruv malakaviy ishlarni tayyorlash va himoya qilishga oid uslubiy ko‘rsatma. –
Guliston, 2011.
36. Qori-Niyoziy T.N. Ulug‘bek va uning ilmiy merosi. – T.:O‘zbekiston, 1971
ILMIY TO‘PLAM, GAZETA VA JURNALLARDAGI MAQOLALAR:
37. Ziyoev H. Tarixiy shaxslar xususida. // Muloqot. №11. 69-75 b.
38. Захидов П.Ш. Мавзолей Биби-Ханум. // «Архитектурное наследие
Узбекистана». – Т.1960..
39. Zohidov P. Sohibqiron jamoli. // O‘zbekiston ovozi. 1996 yil 9 aprel.
40. Массон М.Е., Путаченкова Г.А. Шаҳрисабз при Тимуре и Улугбека. //Тр.
САГУ, Т., 1953.
41. Массон М. Е. Самарканд времени Улугбека. // Звезда Востока, 1958,
№5.
42. Пугаченкова Г.А. Садово-парковое искусство Средней Азии в эпоху Тимура
и тимуридов. // Тр. САГУ. История. Новая серия. Вып. 23. Т., 1951
43. Shavkat Mirziyoyev. Buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temur tavalludining
685 yilligi munosabati bilan yo‘llangan tabrik. // Xalq so‘zi gazetasi, 2021-yil 9-aprel.
44. Шишкин К.А. Медресе Улугбека в Гиждуване. // Материалы Узкометариса.
Вып.23, Ташкент, 1933.
45. Шишкин В.А. Мазары в Занги-ата. // В кн.: В.В. Бартольду, Туркестанские
друзья и почитатели. – Т., 1927 .
46. Юсупова М.А. Архитектура хонако эпохи Темуридов. // ОНУ. 1997.
№3-4. С.51- 58 .
47. Qilichev A. Amir Temurning davlat boshqaruvi. //Jamiyat va boshqaruv. 2009.
№1. 19-20 b.
48. Millat faxri. //Sohibqiron yulduzi. 2010. №1. 9-13 b.

69
ІNTERNET RESURSLARI:
49. www.ziyo net .uz
50. www.wikipedia.ru
51. www.google.uz
52. www.doc.uz
53. www.ferghana.ru
54. www.allbest.ru

70Tavsiyalar
Amaliy mashg‘ulotda ta’lim texnologiyasi
Mashg‘ulot vaqti -
2 soat Talabalar soni : 20 – 35 nafargacha
Mashg‘ulot shakli Bilimlarni kengaytirish va mustahkamlash
buyicha seminar mashguloti
Amaliy mashg‘ulot
rejasi 1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-
iqtisodiy,madaniy-maishiy taraqqiyoti
2. Me’morchilik, tasviriy san’at va amaliy san’at
3. Ilm-fan va adabiyot.
4. San’at, falsafa va din
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Temur va Temuriylar davri
madaniyati
haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash.
Pedagogik vazifalar :
 Temur davridagi madaniy hayot
haqidagi bilimlarni mustahkamlash;
 Temuriylar davridagi madaniy
hayot to‘g‘risidagi tasavvurlarni
kengaytirish;
 Temur va Temuriylar davri o‘zga
xos Sharq Renessansi ekanini asoslash O‘quv faoliyati natijalari:
 Amir Temur davrida ma’naviy- madaniy
hayot rivojlanishidagi asosiy voqealar haqida
aytib beradi;
 Ulug‘bekning ilm-fan va madaniyat
ravnaqiga qo‘shgan hissasini ochib beradi;
 Temur va Temuriylar davri
madaniyatining madaniyat tarixidagi
o‘rni va rolini tushuntiradi.
Ta’lim berish usullari suhbat, tushuntirish, tezkor so‘rov,
zigzag (arra) texnikasi,guruhlarda
ishlash texnologiyasi
Ta’lim berish shakllari Ommaviy, guruhlarda ishlash
Ta’lim berish vositalari O‘quv qo‘llanma, proektor, flipchart,
markerlar, o‘quv topshiriqlari
Ta’lim berish sharoiti
Texnik ta’minlangan, gurhlarda

71 ishlash
uchun mo‘ljallangan auditoriya
Monitoring va baholash Og‘zaki nazorat: savol- javob

72“Temur va Temuriylar davri madaniyati” mavzusi bo‘yicha amaliy
mashg‘ulotning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari va
vaqti Faoliyat mazmuni
Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Tayyorlov
bosqichi Mavzuni aniqlaydi, ta’limiy maqsadni
belgilaydi va kutilayotgan natijalarni
shakllantiradi. Mavzu bo‘yicha tayanch
konspektlar ishlab chiqadi. Belgilangan
ta’limiy maqsadlarga erishishni
ta’minlovchi o‘quv topshiriqlarini ishlab
chiqadi . Kichik guruhlarda samarali
faoliyatni ta’minlash uchun yozma
yo‘riqnomalarni tayyorlaydi (1-ilova).
Ekspert guruhlar faoliyat natijalarini
baholash mezonlarini ishlab chiqadi
(2-ilova).
1. O‘quv
mashg‘ulotiga
kirish
bosqichi (10
daqiqa) 1.1. Mashg‘ulot mavzusi, uning maqsadi
va kutilayotgan natijalarini e’lon kiladi,
ularning ahamiyatliligi va dolzarbligini
asoslaydi.
1.2. Mavzu bo‘yicha asosiy
tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi
va shu asosda tezkor-so‘rov o‘tkazib
talabalar bilimlarini faollashtiradi .
1.3. Faoliyat kichik guruhlarda o‘quv
topshiriqlarini bajarish orqali amalga
oshirilishini e’lon qiladi (2- ilova).
1.4. Qo‘shimcha ma’lumotlar aks etgan
tayanch konspektlarni tarqatadi.
1.5. Ekspert guruhlar faoliyati
natijalarini baholash mezonlarini
e’lon qiladi. Tinglaydilar.
Savolni muhokama
qilib, ularga javob
beradi.
2. Asosiy
bosqich 2.1. Talabalarni to‘rtta kichik guruhga
bo‘ladi. Mashg‘ulotning o‘tkazilish tartibini Kichik guruhlarga
bo‘linadilar.

73(60 daqiqa) yana eslatadi. O‘quv
mashg‘uloti «o‘zi o‘rganib, o‘zgaga
o‘rgatish»,
ya’ni hamkorlikda o‘rganish
prinsipi asosida o‘tkazilishini aytadi
(Zigzag.).
2.2. Guruhlarga e kspert varaqlarini,
shu bilan birga, har bir talabaga
geometrik shakl tarqatadi va
faoliyatlarini tashkil qiladi (geometrik
shakllarni vaqtincha bir joyga
q o‘yishlarini, vakti kelganda ulardan
foydalanishlarini aytadi) . Guruhlarda ishni
tashkil kiladi. (matnni o‘rganib, muhokama
kilishga 15 daqiqa beradi).
2.3. Doira shaklini olgan talabalar 1- stol,
uchburchak shaklini olganlar 2-stol va
to‘rtburchak olganlar 3-stol atrofiga
o‘tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan
to‘plangan talabalar o‘z savollarini boshqa
talabalarga yoritishini tushuntiradi. O‘zaro
o‘rgatish jarayoni boshlanadi (15 dakika).
Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni
yo‘naltiradi, maslahatlar beradi.
2.4. Talabalarni o‘zlarini dastlabki
joylariga, stol atrofiga kelib o‘tirishlarini
aytadi.
2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi.
Har bir guruhdan 3 nafardan talaba chiqib,
faoliyat natijalarini taqdim qilishlarini
aytadi. Taqdimot uchun xar bir guruhga 8
daqiqadan vaqt ajratadi. Yo‘naltiruvchi,
maslahatchi sifatida ishtirok etadi.
Javoblarni aniqlashtiradi, to‘ldiradi, izoh
beradi va tuzatishlar kiritadi.
2.6. Har bir gurux taqdimoti oxirida
ekspert savollari bo‘yicha xulosalar qiladi. Topshiriq bo‘yicha
faoliyat boshlaydilar.
Matnlarini o‘qib,
savollarga javob
topadi.
Ma’lumotni
muhokama kilib, fikr
almashib,
sistemalashtiradi.
Format kog‘oziga
sxema tarzida
tushiradi,
taqdimot uchun
materiallar
tayyorlaydilar.
Faoliyat natijasini
taqdimot qiladilar.
3–Yakuniy
bosqich 3.1. Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar
qiladi. Tinglaydilar.

Guruhlarda ishlash qoidasi
Sherigingizni diqqat bilan tinglang.
Guruh ishlarida o’zaro faol ishtirok eting,berilgan topshiriqlarga ma’suliyat bilan yondashing.
Agar yordam kerak bo’lsa, alabatta murojat qiling.
Agar sizdan yordam so’rashsa albatta yordam qiling.
Guruhlar faoliyatini baholashda hamma ishtirok etishi shart.
Aniq tushunishimiz lozim:
Boshqalarga tushuntirish orqali o’zimiz o’rganamiz;
Biz bittsa kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz: yoki birgalikda chukib ketamiz.
74(15 daqiqa) 3.2. O‘quv mashg‘ulotini natijalarini
sharhlaydi, guruhlar faoliyati
bahosini e’lon qiladi.
3.3. Mustaqil ishlashlari uchun vazifa
beradi: amaliy mashg‘ulotga tayyorlanib
kelish; nazorat savollariga og‘zaki
javob berish
1- ilova
2- ilova
Guruhlar faoliyatini baholash mezonlari
Guruhlar Ma’lumotning
to‘liqligi
(1,0) Ma’lumot
mazmunining
aniq
tushuntirilshi
(0,5) Taqdimotning
ko‘rgazmali
berilishi (0,5) Umumiy ball

751-guruh
2-guruh
3-guruh
4-guruh
Guruhlar faoliyati natijalarining umumiy bahosi
Guruh O‘zaro baholash natijalari
Jami
1 2 3 4
1 *
2 *
3 *
4 *

Temur va temuriylar davrida madaniy-ma’rifiy hayot

Sotib olish