Temuriylar davri tarixiy geografiyasining olimlar tomonidan o'rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17000UZS
Hajmi	49.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Temuriylar davri tarixiy geografiyasining olimlar tomonidan o'rganilishi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA TARIXIY GEOGRAFIYA.......................4
1.1 Temur davlatining tarixiy geografiyasi ..........................................................4
1.2 Temuriylar davri tarixiy geografiyasi............................. ...............................9
II BOB. TEMURIYLAR DAVRI TARIXIY GEOGRAFIYASINING
OLIMLAR TOMONIDAN O'RGANILISHI VA O'RTA OSIYO OLIMLARI
ASARLARIDAGI AHAMIYATI.........................................................................16
2.1 Temur va temuriylar davrida geografik bilimlar.. ........................................16
2.2 O‘rta Osiyo olimlari asarlarining tarixiy geografiya uchun ahamiyati.. ......25
XULOSA ...............................................................................................................33
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................34
1

KIRISH
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan
bir qatorda, tanlagan sohasi bo‘yicha mustaqil faoliyat ko‘rsata oladigan, o‘z bilimi
va malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondoshgan
holda muammoli vaziyatlarni to‘g‘ri aniqlab, uni tahlil qila oladigan
mutaxassislarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri etib belgilangan.
Prezident Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch”
asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya
tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil
va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib
voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi
lozim, deb qabul qilishimiz kerak”1, - deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
2

Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
Tadqiqotning obyekti . O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida
imkoniyatlarini tahlil qilish.
Tadqiqotning predmeti. O'zbek etnik nomi kelib chiqishi tarixi xususida
tadqiq qilish.
3

I BOB. TEMURIYLAR DAVRIDA TARIXIY GEOGRAFIYA
1.1 Temur davlatining tarixiy geografiyasi
Amir Temu ro`ta murakkab bir sharoitda maydonga chiqdi. XIV asrning 60-
yillarida Movoraunnahr siyosiy jixatdan tarqoq bo`lib, mug'il shahzodalar bir-
birlari Bilan to`xtovsiz urush olib bormoqda edilar. Chig'atoy ulusiga qarashli
Movoraunnahr o`nlab mustaqil bekliklarga bo`linib ketgan edi: Shahrisabizda -
Xoji Barlos, Xo`jandda - Boyazid Jaloir, Balxda - Amir Xusayin, Shibirg'onda -
Muhammad Aperdi Nayman, Ko`xistonda - Amir Sotilmish, Arxang Saroyda -
O`ljoy Aperdi va xakozo. O`zaro feodal urushlar Movoraunnahr iqtisodini yo`ldan
chiqardi, xalqning turmush sharoiti og'irlashdi.
Amir Temurning xokimiyat uchun yo`li 1360 yili Keshda To`g'liq temur
xizmatiga kirishdan boshlandi. 1365 yil 22 mayda Temur va Xusayn qo`shinlari
Ilyosxo`jadan mag'lubiyatga uchradi (Chinoz "Jangi loy"). Sarbadorlar harakatidan
so`ng 1366 yili ittifoqchilar Samarqandga kiradilar. 1370 yili Amir Temur Balxni
egallaydi. U Movoraunnahr Amiri deb e`lon qilinadi 1371 yili Xorazmni egallaydi.
1376 yilgacha qamaruddinga zarba berib, Farg'ona vodiysining katta qismini
egallaydi. 1391 yilda qunduzchada To`xtamizga katta zarba beradi. 1395 yili Tarak
daryosi (Kavkazda) yaqinida shu zarba qaytarildi. 1380 yillardan boshlab Temur
qo`shni davlatlarni bosib olishi boshlandi. 1381 yili Xirot, 1384 yilgacha Э ronning
katta qismi, 1386-1388 yillarda (uch yillik urush) Jn. Ozarbayjon, Shimoliy Iroq,
Gruziya va Armaniston egallandi. 1392-1396 yillarda (besh yillik urush) Iroq,
g'arbiy Э ron egallandi. 1398-1399 yillarida Hindiston, 1404 yilgacha Damash,
Bog'dod, Turkiya erlari egallandi. Oqibatida Xitoydan qora dengizgacha, Oroldan
Fors qultig'igacha bo`lgan ulkan davlat barpo qilindi. Amir Temur davlatni
boshqarishda syurg'ol usulida foydalandi. Jahongir Mirzoga Bal х , Umarshayh
Mirzoga Fors, Mironshohga Ozarbayjon, Armaniston, Iroq, Shohruhga Xuroson,
Jurjon, Mozandaron, Seyiston bo`lib berildi.
Amir Temur davlati iqtisodi to`g'risida gapirganda shuni aytish mumkinki,
Movoraunnahr bu davrda tarixdagi eng rivojlangan cho`qqilaridan birida edi.
4

Barcha ishlar aniq belgilab qo`yilgan qonun - qoidalar asosida olib borildi.
Xo`jalikning asosiy turi xisoblanmish dexqonchilikga katta e`tibor berildi. Yangi
erlarni o`zlashtirish uchun suniy sug'orish inshootlari qurildi. Bunday erlardan uch
yilgacha soliq olish taqiqlandi. Soliq tizimi ham davlat tomonidan tartibga
solindi.
Samarqand bozori atrofidagi misgarlik, kulolchilik, zargarlik, maxsido`zlik,
duradgorchilik, temirchilik, to`qimachilik ustaxonalari rivojlandi. Amir Temur chet
el hunarmand ustalarini to`xtovsiz Movoraunnahrga keltirdi. Natijada keng turli
hunarmandchilik mahsulotlari ko`paydi. Binokorlik ayniqsa keng avj oldi.
Ko`prik, yo`l qurilishida tortib, yirik inshootlar qurilishi shu paytgacha bu darajad а
ko`paymrgan edi. Samarqand atrofida Sultoniya, Sheroz, Damashq, Bog'dod,
qohira kabi yirik davlatlar nomlari berilgan butun bir qishloqlar vujudga keldi.
Ichki va tashqi savdo xo`jalikning boshqa turlari rivojlanishiga qarab tez
rivojlandi. Shahar markazlarida Chorsu, deb nomlangan bozorlar vujudga keldi.
Bozor atroflarida esa ustaxonalar bilan birga savdo do`konlari binyot etildi.
Xattoki (Ro`za oylarida ) kecha-yu kunduz savdo tinmaydigan "bozori shab" urfga
kirdi.
Chegaralarning mustahkamligini, qat`i qonunlarning mavjudligi savdo va
karvon xavfsizligini ta`minlovchi chora-tadbirlar tashqi savdoni kuchaytirdi.
Buyuk ipak yo`li tiklandi. Sharq va g'arb o`rtasida doimiy tavar ayrboshlash davlat
xazinasini boyitdi.
Temuriylar. Temurning davlat erlarini syurg'ol shaklida bo`lishi
temuriylar davrida
(Amir Temur o`limidan keyinoq) feodal tarqoqlika bosh sababchi bo`ldi.
Pirmuhammadning taxt vorisi etib vasiyat qilinishiga qaramasdan taxtni Xalil
Sulton egalladi va 1405 yil 18 martda o`zini oliy hukmdor deb e`lon qildi. Lekin
ko`p o`tmay Amudaryoning chap sohilida uning ukasi Mirzo Surton Xusayn
bo`ysinishdan bosh tortdi. Turkistonda Amir Xudaydod, Farg'onada Shayx
Nuriddin bosh kutardi. Paytdan foydalangan Pirmuhammad Amudaryoning
o`ng sohiliga - Xalil
5

Sulton erlariga kechib o`tdi. Umuman, Xurosonda Shohruh, Balx, g'azna,
qandahorda
Pirmuhammad, g'arbiy Э ron va Ozarbayjonda Mironshohning o`g'illari
Umarshayx Mirzo va Abu Bakr Mirzolar mustaqil hokimlarga aylanishdi.
Farg'onada Xudaydod, Xorazmda Idiku temuriylarga bo`ysinmay quydilar. 1407
yil Pirmuhammadning, 1408 yili Mironshohning o`ldirilishi vaziyatni yanada
chigallashtirdi. Faqatgina 149 yilda Shohruhning taxtni egallashi birmuncha
osoyishtalikni boshladi. U Xirotga qaytgach Samarqand taxtiga o`g'li Ulug'bekni
qoldirdi. Ulug'bekdan so`ng 1469 yilda Sulton Xusayn davrida rivojlandi. Lekin
amalda Movoraunnahr va Xuroson ajratib yuborilgan edi.
Temuriylar davrida geografik bilimlarning rivojlanishi.
XIV asrning 60-70 yillaridan to XV asr oxirigacha hukm surgan temuriylar
hokimiyati davrida, aksincha, O`rta Osiyoda geografik bilimlar ancha rivojlandi.
Amir Temurning ilm-fan taraqqiyotiga etarlicha homiylik qilmadi. U asosan
mashxur quruvchi ustalarni to`plab Movoraunnahrning ulkan qurilishlarida
foydalandi hamda tarixnavis olimlarni to`pladi. Mana shunday tarixnavis va
geogrif olimlardan biri Hofizi Abrudir.
Amir Temu ro` ta murakkab bir sharoi tda maydonga chiqdi . XIV
asrning 60-yillarida Movoraunnahr siyosiy jixatdan tarqoq bo`lib, mug'il
shahzodalar bi r-birlari Bilan to`xtovsiz urush olib bormoqda edilar.
Chig'atoy ul usiga qarashli Movoraunnahr o`nlab mustaqil bekliklarga bo`linib
ketgan edi: Shahrisabizda - Xoji Barl os, Xo`jandda - Boyazid Jaloi r,
Balxda - Amir Xusayin, Shibi rg'onda - Muhammad Aperdi Nayman,
Ko`xistonda - Amir Sotilmish, Arxang Saroyda - O`ljoy Aperdi va xakozo.
O`zaro feodal urushlar Movoraunnahr iqtisodini yo`ldan chiqardi , xalqning
turmushsharoi t i og'i rlashdi. Amir Temurning xokimiyat uchun yo`li 1360
yili Keshda To`g'liq temur xizmat i ga ki rishdan boshlandi . 1365 yil 22
mayda Temur va Xusayn qo`shinlari Ilyosxo`jadan mag'lubiyatga uchradi
(Chinoz "Jangi l oy"). Sarbadorl ar harakat i dan so`ng 1366 yili ittifoqchilar
Samarqandga kiradilar. 1370 yili Amir Temur Balxni egallaydi . U
6

Movoraunnahr Amiri deb e`l on qilinadi 1371 yili Xorazmni egallaydi . 1376
yilgacha qamaruddinga zarba berib, Fag'ona vodiysining katta qi smini
egallaydi . 1391 yilda qunduzchada To`xtamizga katta zarba beradi . 1395
yili Tarak daryosi (Kavkazda) yaqinida shu zarba qaytarildi. 1380 yillardan
boshlab Temur qo`shni davlat l arni bosib olishi boshlandi . 1381 yili Xirot,
1384 yilgacha Э ronning katta qismi, 1386-1388 yillarda (uch yillik urush)
Jn. Ozarbayj on, Shimoliy Iroq, Gruziya va Armaniston egallandi. 1392-1396
yillarda (besh yillik urush) Iroq, g'arbiy Э ron egallandi. 1398-1399 yillari da
Hindiston, 1404 yilgacha Damash, Bog'dod, Turkiya erlari egallandi.
Oqibatida Xi toydan qora dengi zgacha, Orol dan Fors qultig'igacha bo`lgan ulkan
davlat barpo qilindi. Amir Temur davlatni boshqarishda syurg'ol usulida
foydalandi. Jahongir Mirzoga Bal х , Umarshayh Mi rzoga Fors, Mi ronshohga
Ozarbayj on, Armaniston, Iroq, Shohruhga Xuroson, Jurj on, Mozandaron,
Seyiston bo`lib berildi . Amir Temur davlati iqtisodi to`g'risida gapirganda
shuni ayt ish mumkinki, Movoraunnahr bu davrda tarixdagi eng rivojlangan
cho`qqilaridan biri da edi . Barcha ishlar aniq belgilab qo`yilgan qonun - qoi
dalar asosi da olib boril di. Xo`jalikning asosiy turi xisoblanmish
dexqonchilikga katta e`tibor berildi . Yangi erlarni o`zl asht i rish uchun suniy
sug'ori sh inshootl ar i quril di. Bunday erlardan uch yilgacha soliq olish taqi
qlandi . Soliq t i zimi ham davlat tomoni dan tartibga solindi. Samarqand
bozori atrofi dagi misgarlik, kul ol chilik, zargarlik, maxsido`zlik,
duradgorchilik, temirchilik, to`qimachilik ustaxonalari rivojlandi . Amir
Temur chet el hunarmand ustal arini to`xtovsiz Movoraunnahrga kel ti rdi .
Nat ijada keng turli hunarmandchilik mahsul otl ari ko`paydi. Binokorli k
ayniqsa keng avj ol di. Ko`prik, yo`l qurilishida torti b, yirik inshootl ar
qurilishi shu paytgacha bu darajad а ko`paymrgan edi . Samarqand atrofi da
Sul toniya, Sheroz, Damashq, Bog'dod, qohi ra kabi yirik davlat l ar nomlari
berilgan butun bi r qishl oqlar vujudga keldi . Ichki va tashqi savdo
xo`jalikning boshqa turlari rivojlanishiga qarab tez rivojlandi. Shahar
markazlarida Chorsu, deb nomlangan bozorl ar vujudga keldi. Bozor
7

atroflarida esa ustaxonalar bilan bi rga savdo do`konl ari binyot etildi . Xattoki
(Ro`za oylarida ) kecha-yu kunduz savdo tinmaydigan "bozori shab" urfga ki rdi.
Chegaralarning mustahkamligini, qat`i qonunlarning mavjudligi savdo va
karvon xavfsizligini ta`minl ovchi chora-tadbi rlar tashqi savdoni kuchayt irdi .
Buyuk ipak yo`li ti klandi. Sharq va g'arb o`rtasi da doimiy tavar ayrboshlash
davlat xazinasini boyi tdi .
Hofizi Abru taxminan 1361-1362 yillarda Xirotda tug'ilgan va 1431 yil
Ozarbayjondan Xirotga qaytib kelayotganida Zinjon shahrida vafot etgan.
Binobarin, olim hayoti va ijodining bir qismi Amur Temur davriga to`g'ri
kelsa, bir qismi uning o`g'li, Xuroson hokimi Shohruh davriga to`g'ri keladi.
HofiziAbru deyarli yarim asr davomida temuriylar davrida O`rta Osiyo va O`rta
Sharq mamlakatlarida ro`y bergan, siyosiyiqtisodiy va madaniy o`zgarishlar
shoxidi bo`lgan. Ayni vaqtda "ulug' amir" xizmatida munshiy (kotib) vazifasini
o`tagan. Olim juda ko`p o`lka shaharlarda bo`lganligini yozadi.
Hofizi Abru o`zi ko`rgan erlar tarixi hamda geografiyasiga doir ko`plab
ma`lumotlar to`plagan va keyinchalik Shohruh saroyida tarixchi sifatida xizmat
qilar ekan, bu ma`lumotlardan keng foydalangan.
Hofizi Abruning ko`plab asarlaridan bizgacha birgina geografik-tarixiy asari
eti б kelgan.
Bu asa O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining
qo`lyozmalar fondidagi 5361- sonli qo`lyozmadir. Bu qo`lyozmaning geografik
qismida butun Dune haqidagi o`rta asr geograflariga ma`lum bo`lgan dunyoning
tasviri, shuningdek, Э ronning Fors, Kirmon viloyatlari hamda Xurosonning
qisqacha geografiyasi berilgan. Hofizi Abru asari tasviriygeografik va kartografik
qismlardan iborat.
Hofizi Abruning o`zidan oldin o`tgan ko`plab geograflarning ma`lumotlaridan
bahramand bo`lganligi, bu ob`ekilarning bevosita kuzatganligi, uning tasviri
ahamiyatini yanada oshiradi. Sayyoh o`lkamizning ikki asosiy daryosi - Amudaryo
8

bilan Sirdaryonigina emas, boshqa yirik daryolarni ham (jumladan Murg'ob
daryosini) ham yuqoridagi tarzda batafsil tasvirlagan.
Hofizi Abru o`zi tasvirlagan yirik tabiiy geografik ob`ekilarning (Hind
okeani, dengizlar orollar, shaharlar va h.k.) chizmalarini ham berganki, bu hol ham
uning asariga bo`lgan qiziqishini ko`paytiradi. Xullas, Hofizi Abru ma`lumotlari
umumgeografik jahatdan ham o`lkashunostlik jihatdan ham o`z davrining eng
ajoyib ilmiy durdonasidir.
XV-XVI arslar O`rta Osiyoda geografik tasavvurlarning rivojlanishida juda
muqim tarixiy bosqichdir. Bu davrda, O`rta Osiyoda yuqori aytib o`tganimiz
Hofizi Abrudan tashqarii, jahon geografiyasi uchun boy ilmiy meros qoldirgan
ajoyib sayyoh, tarixnavis va geograf olimlar Giyosiddin NaqqOsh, Abdurazzoq
Samarqandiy, Mirzo Ulug'bek, Ali qushchi, Zahiriddin Muhammad Bobur, Haydar
Mirzo, Hofizi Tanish Buxoriy, O`tamish Hoji va Sulton Balxiylar etishib chiqdilar.
Masalan, Xuroson hokimi Shohruh Xitoyga elchilar sastavida yuborgan
g'iyosiddin Naqqosh (1418-1422) uch yil davomida Xirotdan Pekingacha bo`lgan
mashrut bo`ylab juda katta territoriyaning tarixi, aholisi, shaharlari va tabiati
haqida ajoyib ma`lumot to`plagan. "Uning Xitoy tarixi" va "Ajoyi Ul Latif" nomi
balan mashxur kundaiklaridan iborat asarida O`rta Osiyoning SharqIy qismi
geografiyasiga oid boy materiallar bor.
Ulug'bekning istedodli shogirdi va olim ishning davomchisi Ali qushchi
(1403-1474) o`z davrining Ptolemeyi nomini olishga muyassar bo`ldi. Ali qushchi
Ulug'bekning fojiali o`limidan (1449) so`ng bir necha yil o`tgach, Э ron va
Turkiyaga ketib, astranomiya, geografiya va tematikaga oid ilmiy tadqiqodlarini
o`sha erlarda davom ettirdi.
1.2 Temuriylar davri tarixiy geografiyasi
Amir Temu ro`ta murakkab bir sharoitda maydonga chiqdi. XIV asrnin
g 60yillarida Movoraunnahr siyosiy jixatdan tarqoq bo`lib, mug'il shahzodala
r bir-birlari Bilan to`xtovsiz urush olib bormoqda edilar. Chig'atoy ul
usiga qarashli Movoraunnahr o`nlab mustaqil bekliklarga bo`linib ketgan edi:
9

Shahrisabizda - Xoji Barl os, Xo`jandda - Boyazid Jaloi r, Balxda -
Amir Xusayin, Shibirg'onda Muhammad Aperdi Nayman, Ko`xistonda Amir
Sotilmish, Arxang Saroyda O`ljoy Aperdi va xakozo. O`zaro feodal urushlar
Movoraunnahr iqtisodini yo`ldan chiqardi , xalqning turmushsharoi t i og'i
rlashdi. Amir Temurning xokimiyat uchun yo`li 1360 yili Keshda To`g'liq te
mur xizmatiga kirishdan boshlandi. 1365 yil 22 mayda Temur va Xusayn q`
shinlari Ilyosxo`jadan mag'lubiyatga uchradi (Chinoz "Jangi l oy"). Sarbadorl
ar harakatidan so`ng 1366 yili ittifoqchilar Samarqandga kiradilar. 1370 yili
Amir Temur Balxni egallaydi. U Movoraunnahr Amiri deb e`lon qilinadi 13
71 yili Xorazmni egallaydi. 1376 yilgachaqamaruddinga zarba berib, Fag'ona
vodiysining katta qismini egallaydi. 1391 yilda qunduzchada To`xtamizga ka
tta zarba beradi. 1395 yili Tarak daryosi (Kavkazda) yaqinida shu zarba qay
tarildi. 1380 yillardan boshlab Temur qo`shni davlalarni bosib olishi boshlan
di. 1381 yili Xirot, 1384 yilgacha Э ronning katta qismi, 13861388 yillarda (
uch yillik urush) Jn. Ozarbayjon, Shimoliy Iroq, Gruziya va Armaniston egal
landi. 13921396 yillarda (besh yillik urush) Iroq, g'arbiy Э ron egallandi. 139
81399 yillarida Hindiston, 1404 yilgacha Damash, Bog'dod, Turkiya erlari eg
allandi. Oqibatida Xi toydan qora dengi zgacha, Orol dan Fors qultig'igacha
bo`lganulkandavlatbarpoqilindi. Amir Temur davlatni boshqarishda syurg'ol u
sulida foydalandi. Jahongir Mirzoga Bal х , Umarshayh Mi rzoga Fors, Mi
ronshohga Ozarbayj on, Armaniston, Iroq, Shohruhga Xuroson, Jurj on,
Mozandaron,Seyistonbo`lib berildi. Amir Temur davlati iqtisodi to`g'risida ga
pirganda shuni aytish mumkinki, Movoraunnahr bu davrda tarixdagi eng rivo
jlangan cho`qqilaridan birida ediBarcha ishlar aniq belgilab qo`yilgan qonun
qoidalar asosida olib borildi. Xo`jalikning asosiy turi xisoblanmish dexqonchi
likga katta e`tibor berildi . Yangi erlarni o`zl asht i rish uchun suniy sug'ori
sh inshootl ar i quril di. Bunday erlardan uch yilgacha soliq olish taqi
qlandi . Soliq tizimi ham davlat tomonidan tartibga
solindi. Samarqand bozori atrofi
dagi misgarlik, kulolchilik, zargarlik, maxsido`zlik, duradgorchilik, temirchili
10

k, to`qimachilik ustaxonalari rivojlandi. Amir Temur chet el hunarmand usta
larini to`xtovsiz Movoraunnahrga keltirdi. Natijada keng turli hunarmandchili
k mahsulotlari ko`paydi. Binokorlik ayniqsa keng avj oldi. Ko`prik, yo`l qu
rilishida tortib, yirik inshootlar qurilishi shu paytgacha bu darajad а ko`paymr
gan edi. Samarqand atrofida Sultoniya, Sheroz, Damashq, Bog'dod, qohira ka
bi yirik davlatlar nomlari berilgan butun bir qishloqlar vujudgakeldi. Ichki v
a tashqi savdoxo`jalikning boshqa turlari rivojlanishiga qarab tez rivojlandi.
Shahar markazlarida Chorsu, deb nomlangan bozorlar vujudga keldi. Bozor a
troflarida esa ustaxonalar bilan bi rga savdo do`konl ari binyot etildi .
Xattoki (Ro`za oylarida ) kecha-yu kunduz savdo tinmaydigan "bozori shab"
urfgakirdi. Chegaralarning mustahkamligini, qat`i qonunlarning mavjudligi sav
do va karvon xavfsizligini ta`minlovchi choratadbirlar tashqi savdoni kuchayt
irdi . Buyuk ipak yo`li ti klandi. Sharq va g'arb o`rtasi da doimiy tavar
ayrboshlash davlat xazinasini boyitdi .Temuriylar. Temurning davlat erl
arini syurg'ol shakli da bo`lishi temuriylar davrida (Ami rTemur o`limidan
keyinoq) feodal tarqoqlika bosh sababchi bo`ldi . Pirmuhammadning taxt vori
si etib vasiyat qilinishiga qaramasdan taxtni Xalil Sulton egalladi va 1405 yi
l 18 martda o`zini oliy hukmdor deb e`l on qildi . Lekin ko`p
o`tmay Amudaryoning chap sohilida uning ukase Mi rzo Surton
Xusayn bo`ysinishdan bosh tortdi . Turki stonda Amir Xudaydod, Farg'onada
Shayx Nuriddin bosh kutardi. Paytdan foydalangan Pirmuhammad Amudaryo
ning o`ng sohiliga Xalil Sulton erlariga kechib o`tdi. Umuman, Xurosonda S
hohruh, Balx, g'azna, qandahorda Pirmuhammad, g'arbiy Эron va Ozarbayj
onda Mironshohning o`g'illari Umarshayx Mirzo va Abu Bakr Mirzolar must
aqil hokimlarga aylanishdi. Farg'onada Xudaydod, Xorazmda Idiku temuriyla
rga bo`ysinmay quydilar. 1407 yil Pirmuhammadning, 1408 yili Mironshohni
ng o`ldirilishi vaziyatni yanada chigallashtirdi. Faqatgina 149 yilda Shohruhn
ing taxtni egallashi birmuncha osoyishtalikni boshladi. U Xirotga qaytgach S
amarqand taxtiga o`g'li Ulug'bekni qoldirdi. Ulug'bekdan so`ng 1469 yilda Su
l ton Xusayn davri da rivojlandi. Lekin amalda Movoraunnahr va Xuroson aj
11

ratib yuborilganedi. Temuriylar davri da geografik bilimlarning
rivojlanishi. XIV asrning 6070 yillaridan to XV asr oxirigacha hukm surgan
temuriylar hokimiyat i davrida, aksincha, O`rta Osiyoda geografi k bilimlar
ancharivojlandi. Amir Temurning ilmfan taraqqiyotiga etarlicha homiylik qi
lmadi. U asosan mashxur quruvchi ustalarni to`plab Movoraunnahrning ulk
an qurilishlari da foydalandi hamda tarixnavis olimlarni to`pl adi. Manashunday
tarixnavis vageogrif olimlardan biriHofizi Abrudir. Hofizi Abru taxminan 136
1-1362 yillarda Xirotda tug'ilgan va 1431 yil Ozarbayj ondan Xi rotga qayt ib
kelayotganidaZinj onshahrida vafot etgan. Binobarin, olim hayot i va ij
odining bir qismi AmurTemur davriga to`g' ri kelsa, bir
qismi uning o`g'li, Xuroson hokimi Shohruh davriga to`g'ri keladi. HofiziAb
ru deyarli yarim asr davomida temuriylar davrida O`rta Osiyo va O`rta Shar
q mamlakatlarida ro`y bergan, siyosiyiqtisodiy va madaniy o`zgarishlar shoxi
di bo`lgan. Ayni vaqtda "ulug' amir" xizmatida munshiy (kotib) vazifasini o
`tagan.Olim juda ko`p o`lkashaharlarda
bo`lganligini yozadi. Hofizi Abru o`zi ko`rgan erlar tarixi hamda geografiy
asiga doir ko`plab ma`lumotlar to`plagan va keyinchalik Shohruh saroyida tar
ixchi sifatida xizmat qilar ekan, bu ma`lumotlardankeng foydalangan. Hofizi
Abruning ko`pl ab asarlaridan bizgacha birgina geografik-tarixiy asari eti б
kelgan. Bu asa O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti
ning qo`lyozmalar fondidagi 5361sonli qo`lyozmadir. Bu qo`lyozmaning geo
grafik qismida butun Dune haqidagi o`rta asr geograflariga ma`lum bo`lgan
dunyoning tasviri, shuningdek, Эronning Fors, Kirmon viloyatlari hamda Xur
osonning qisqacha geografiyasi berilgan. Hofizi Abru asari tasvi riygeografik
vakartografik qismlardan iborat. Hofizi Abruning o`zidan oldin o`tgan ko`plb
geograflarning ma`lumotlaridan bahramand bo`lganligi, buob`ekilarning bevos
i ta kuzatganligi, uning tasvi ri ahamiyat ini yanada oshi radi. Sayyoh o`l
kamizning ikki asosiy daryosi Amudaryo bilan Sirdaryonigina emas, boshqa
yirik daryolarni ham (jumladan Murg'ob daryosini) ham yuqoridagi tarzda ba
tafsil tasvirlagan. Hofizi Abru o`zi tasvirlagan yirik tabiiy geografik ob`ekila
12

rning (Hind okeani, dengizlar orollar, shaharlar va h.k.) chizmalarini ham be
rganki , bu hol ham uning asari ga bo`l gan qi ziqishini ko`payt i
radi. Xullas, Hofizi Abru ma`lumotlari umumgeografik jahatdan ham o`lkash
unostlik jihatdan ham o`z davrining eng aj oyib ilmiy durdonasidi r. XV-
XVI arslar O`rta Osiyoda geografik tasavvurlarning rivojlanishida juda muqta
rixiy bosqichdir. Bu davrda, O`rta Osiyoda yuqori aytib o`tganimiz Hofizi
Abrudan tashqarii, jahon geografiyasi uchun boy ilmiy meros qol di rgan aj oyib
sayyoh,tarixnavis vageograf olimlar Giyosiddin NaqqOsh, Abdurazzoq Samarq
andiy, Mirzo Ulug'bek, Ali qushchi, Zahiriddin Muhammad Bobur, Haydar
Mirzo, Hofizi Tanish Buxoriy, O`tamish Hoji va Sulton Balxiylar etishib
chiqdilar. Masalan, Xuroson hokimi Shohruh Xitoyga elchilar sastavida yubor
gan g'iyosiddin Naqqosh (1418-1422) uch yil davomida Xirotdan
Pekingacha bo`lgan mashrut bo`ylab juda katta terri
toriyaning tarixi, aholisi , shaharl ari va tabiati haqida aj oyib ma`lumot to`pl
agan. "Uning Xi
toy tarixi" va "Ajoyi Ul Latif" nomi balan mashxur kundaiklaridan iborat as
ari da O`rta Osiyoning SharqIy qismi geografiyasiga oi d boy materi allar bor. U
ug'bekning istedodli shogirdi va olim ishning davomchisi Ali qushchi (1403-
1474) o`z davrining Ptolemeyi nomini olishga muyassar bo`ldi. Ali qushchi
Ulug'bekning fojiali o`limidan (1449) so`ng bir necha yil o`tgach, Эron va T
urkiyaga ketib, astranomiya, geografiya va temat i kaga oi d ilmiy tadqi qodl
arini o`sha erlarda davom ettirdi. Temurning davlat erl arini syurg'ol shakli da
bo`lishi temuriylar davrida (Ami rTemur o`limidan keyinoq) feodal tarqoqlika
bosh sababchi bo`ldi . Pirmuhammadning taxt vori si et ib vasiyat qilinishiga
qaramasdan taxtni Xalil Sul ton egalladi va 1405 yil 18 martda o`zini oliy
hukmdor deb e`l on qildi . Lekin ko`p o`tmay Amudaryoning chap sohilida
uning ukase Mi rzo Surton Xusayn bo`ysinishdan bosh tortdi . Turki stonda Amir
Xudaydod, Farg'onada Shayx Nuri ddin bosh kutardi . Paytdan foydalangan Pi
rmuhammad Amudaryoning o`ng sohiliga - Xalil Sul ton erl ariga kechib
o`tdi . Umuman, Xurosonda Shohruh, Balx, g'azna, qandahorda Pi
13

rmuhammad, g'arbiy Эron va Ozarbayj onda Mi ronshohning o`g'illari
Umarshayx Mi rzo va Abu Bakr Mirzol ar mustaqil hokimlarga aylanishdi .
Farg'onada Xudaydod, Xorazmda Idiku temuriylarga bo`ysinmay quydilar.
1407 yil Pirmuhammadning, 1408 yili Mi ronshohning o`l di rilishi vaziyatni
yanada chigallashti rdi . Faqatgina 149 yilda Shohruhning taxtni egallashi
birmuncha osoyishtalikni boshladi. U Xi rotga qaytgach Samarqand taxt i ga
o`g'li Ulug'bekni qol di rdi. Ulug'bekdan so`ng 1469 yilda Sul ton Xusayn
davri da rivojlandi. Lekin amalda Movoraunnahr va Xuroson aj rat ib
yuborilgan edi . Temuriylar davri da geografik bilimlarning rivojlanishi. XIV
asrning 60-70 yillaridan to XV asr oxi ri gacha hukm surgan temuriylar
hokimiyat i davrida, aksincha, O`rta Osiyoda geografi k bilimlar ancha
rivojlandi . Amir Temurning ilm-fan taraqqiyot i ga etarlicha homiylik
qilmadi. U asosan mashxur quruvchi ustal arni to`pl ab Movoraunnahrning
ulkan qurilishlari da foydalandi hamda tarixnavis olimlarni to`pl adi.
Manashunday tarixnavis va geogrif olimlardan bi ri Hofizi Abrudi r. Hofizi
Abru taxminan 1361-1362 yillarda Xirotda tug'ilgan va 1431 yil Ozarbayj
ondan Xi rotga qayt ib kelayotganidaZinj onshahrida vafot etgan. Binobarin,
olim hayot i va ij odining bir qismi AmurTemur davriga to`g' ri kelsa, bir
qismi uning o`g'li, Xuroson hokimi Shohruh davri ga to`g' ri keladi.
HofiziAbru deyarli yarim asr davomida temuriylar davri da O`rta Osiyo va
O`rta Sharq mamlakat l arida ro`y bergan, siyosiyiqt i sodiy va madaniy
o`zgarishlar shoxidi bo`lgan. Ayni vaqtda "ulug' amir" xizmat i da munshiy
(koti b) vazifasini o`tagan. Olim j uda ko`p o`l kashaharlarda bo`lganligini
yozadi . Hofizi Abru o`zi ko`rgan erl ar tarixi hamda geografiyasiga doi r
ko`plab ma`lumot l ar to`plagan va keyinchalik Shohruh saroyida tarixchi
sifat i da xizmat qilar ekan, bu ma`lumotl ardan keng foydalangan. Hofizi
Abruning ko`pl ab asarlaridan bizgacha birgina geografik-tarixiy asari eti б
kelgan. Bu asa O`zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik inst i
tutining qo`lyozmalar fondidagi 5361- sonli qo`lyozmadir. Bu
qo`lyozmaning geografik qismida butun Dune haqidagi o`rta asr geograflari
14

ga ma`lum bo`lgan dunyoning tasvi ri, shuningdek, Эronning Fors, Kirmon
vil oyat l ari hamda Xurosonning qisqacha geografiyasi berilgan. Hofizi Abru
asari tasvi riygeografik va kartografik qi smlardan iborat. Hofizi Abruning
o`zidan ol din o`tgan ko`plab geograflarning ma`lumot l ari dan bahramand
bo`lganligi , bu ob`ekilarning bevosi ta kuzatganligi, uning tasvi ri ahamiyat ini
yanada oshi radi. Sayyoh o`l kamizning ikki asosiy daryosi - Amudaryo
bilan Si rdaryonigina emas, boshqa yiri k daryolarni ham (jumladan Murg'ob
daryosini) ham yuqori dagi tarzda batafsil tasvi rlagan. Hofizi Abru o`zi
tasvi rlagan yirik tabiiy geografi k ob`ekilarning (Hind okeani, dengizlar
orollar, shaharl ar va h.k.) chizmalarini ham berganki , bu hol ham uning
asari ga bo`l gan qi ziqishini ko`payt i radi. Xullas, Hofizi Abru ma`lumotl ari
umumgeografik jahatdan ham o`l kashunostlik jihatdan ham o`z davrining eng aj
oyib ilmiy durdonasidi r. XV-XVI arsl ar O`rta Osiyoda geografik tasavvurl
arning rivojlanishida j uda muqim tarixiy bosqichdir. Bu davrda, O`rta
Osiyoda yuqori ayt ib o`tganimiz Hofizi Abrudan tashqarii, jahon
geografiyasi uchun boy ilmiy meros qol di rgan aj oyib sayyoh, tarixnavis va
geograf olimlar Giyosiddin NaqqOsh, Abdurazzoq Samarqandiy, Mi rzo Ul
ug'bek, Ali qushchi , Zahi riddin Muhammad Bobur, Haydar Mi rzo, Hofizi
Tanish Buxoriy, O`tamish Hoji va Sul ton Balxiylar eti shib chiqdilar.
Masalan, Xuroson hokimi Shohruh Xi toyga elchilar sastavida yuborgan
g'iyosiddin Naqqosh (1418-1422) uch yil davomida Xirotdan Pekingacha bo`lgan
mashrut bo`ylab juda katta terri toriyaning tarixi, aholisi , shaharl ari va tabiati
haqida aj oyib ma`lumot to`pl agan. "Uning Xi toy tarixi" va "Aj oyi Ul Lat
if" nomi balan mashxur kundaiklaridan iborat asari da O`rta Osiyoning
SharqIy qismi geografiyasiga oi d boy materi allar bor. Ul ug'bekning istedodli
shogi rdi va olim ishning davomchisi Ali qushchi (1403-1474) o`z davrining
Ptol emeyi nomini olishga muyassar bo`ldi . Ali qushchi Ulug'bekning fojiali
o`limidan (1449) so`ng bir necha yil o`tgach, Эron va Turkiyaga ketib,
astranomiya, geografiya va temat i kaga oi d ilmiy tadqi qodl arini o`sha erlarda
davom ettirdi.
15

II BOB. TEMURIYLAR DAVRI TARIXIY GEOGRAFIYASINING
OLIMLAR TOMONIDAN O'RGANILISHI VA O'RTA OSIYO OLIMLARI
ASARLARIDAGI AHAMIYATI
2.1 Temur va temuriylar davrida geografik bilimlar
Yuqorida qayd etilganidek, tarixiy-geografik tadqiqotlar tarix faniga
asoslanadigan manbalarga tayanadi. Tarixiy geografiya uchun qimmatli bo‘lgan
manbalarga aholi ro‘yxatlari, xo‘jalik hisob-kitob daftarlari, yilnomalar, qadimgi
geografiyaga oid kitoblar kiradi. Tarixiy geografiya uchun katta ahamiyatga ega
bo‘lgan manbalar bu arxeologik, toponimik, shuningdek, antropologik manbalar
hamda yordamchi tarixiy fanlarning ma’lumotlari kiradi. Arxeologiya (arxeo-
qadimgi va logos-fan) — jamiyat hayoti va insoniyat faoliyatini moddiy ashyolar,
qadimgi yodgorliklar asosida o‘rganadi. Jumladan, mehnat qurollari, taqinchoq,
turli idishlar hamda alohida qo‘rg‘on va qal’alami o‘rganish asosida qadimgi va
o‘rta asrlar tarixiy geografiyasining xo‘jalik va etnik ma’lumotlariga ega bo‘lish
mumkin. Arxelogik qazish ishlari natijasida to‘plangan ashyolar yozma
manbalarda uchramaydigan ma’lumotlami qo‘lga kiritishimizga imkon beradi.
Toponimika (yunoncha topos-joy, onoma-nom) — joy nomlari to ‘g‘risidagi
fandir. Toponimika deganda joy nom larini o‘rganadigan fanni, toponimiya
deganda esa geografik nomlar yig‘indisi tushuniladi. Toponimiya bir necha turga
bo‘linadi: gidronimiya, ya’ni daryo, dengiz, ko‘l, soylar, jilg‘alar, kanallar,
qo‘ltiqlar, bo‘g‘ozlar, sharsharalar nomlari; oronimiya, ya’ni yer yuzasining relef
shakllari — tog‘lar, cho‘qqilar, qirlar, vodiylar, tekisliklar nomlari: oykonimiya
(yunoncha ,,uy“), polinimiya (yunoncha ,,shahar“), yoki urbonimiya
(lotincha ,,shahar“), ya’ni qishloq hamda shaharlaming nomlari. Bundan tashqari
xalq urug‘-aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar etnotoponimlar deyiladi;
kishilaming ismlari bilan yuritiladigan toponimlami esa antrotoponim/ar deb atash
mumkin. Toponimika shaharlar, qishloqlar, daryolar, ко ‘liar, tog'lar kabi geografik
16

nomlami, ularning keUb chiqishini, tarixini o‘rganar ekan, bu fan geograflarga
ham, tarixchilarga ham boy ilmiy ma’lumot beradi.
Chig‘atoy ulusi davrida Movarounnahrdagi o‘zaro nizolar va tarqoqlikni tugatish
maqsadida Amir Temur kurash boshlaydi. 1365 yilda Movarounnahr hukmdori deb
tayinlangan Ilyosxoja qo‘shinlari bilan Temur va Husaynning ittifoqchi qo‘shinlari
o‘rtasida Chirchiq daryosi bo‘ylarida bo‘lib o‘tgan jangda Ilyosxoja
qo‘shinlarining qo‘li baland keladi va u Xo‘jand, Jizzax shaharlarini egallab,
Samarqandga yurish qiladi. Samarqandda bu paytda sarbadorlar harakati
maydonga chiqib, mo‘g‘ullarning qo‘shiniga qarshi qaqshatqich zarba beradi.
Ilyosxoja avval Samarqandni, so‘ngra esa butun Movarounnahrni tashlab chiqib
ketishga majbur bo‘ladi. Bundan xabar topgan Amir Temur va Amir Husayn
Samarqandga keladilar. Ammo ko‘p vaqt o ‘tmay Amir Temur va Amir Husayn
o‘rtasidagi munosabat keskinlashib, nizoga aylanadi. Amir Temurning nufuzi ortib
borayotganidan xavfsiragan Amir Husayn Balxga qaytib, uning qal’a devorlari va
istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. 1370 yilda Amir Temur Balxga yurish
qilib, Amir Husaynni taslim qiladi. 1370 yilning 10 aprelida Amir Temur
Movarounnahr hukmdori deb e’lon qilinadi. Amir Temur Movarounnahming
yagona hukmdori bo‘lib olgach, o‘z davlatini siyosiy va iqtisodiy jihatdan
mustahkamlashga kirishadi. Awalo 1370 yilning may oyida Samarqandga qaytib
shaharni tiklaydi. Maxsus qo'shin tuzib, davlat chegaralarini kengaytirishga
kirishadi. Awal u Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni birlashtirib, o‘ziga
bo‘ysundiradi. Mo‘g‘ullar davrida Xorazm ikki qismga ajralib, markazi Urganch
shahri bo‘lgan shimoliy Xorazm Oltin 0 ‘rdaga, markazi Kat bo‘lgan janubiy
Xorazm esa Chig‘atoy ulusiga bo'ysungan. 1371 yilda Aniir Temur Xorazmga
yurish qilib, uni egallaydi. Shunday qilib, Amir Temur Movarounnahr va
Xorazmda feodal tarqoqlik hamda o‘zaro nizolarga barham berib, Sirdaryo
vohasidan to Orol dengizigacha bo‘lgan yerlarda yashovchi xalqlarni yagona
davlat tasarrufida birlashtiradi. Keyinroq Shibirg‘on viloyati, Balx va Toshkent
viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oladilar. Yigirma yil (1371-1390
17

yillar) mobaynida Amir Temur Mo‘g‘ulistonga yetti marta yurish qilib, mo‘g‘ul
hukmdorlari ustidan g‘alaba qozondi. 1395 yilda Shimoliy Kavkazning Tarak
daryosi bo‘yida Amir Temur va Oltin 0 ‘rda xoni To‘xtamishxon qo‘shini
o‘rtasidagi jangda Amir Temur g‘alaba qozonadi va Oltin 0 ‘rda hokimiyatiga chek
qo'yiladi. 1381 yilda Hirot, Saraxs, Jom shaharlari, keyinroq esa Eronning katta
qismi Amir Temur hokimiyatiga bo‘ysundiriladi. Uch yillik (1386-1388 yillar)
harbiy yurishlar natijasida Janubiy Ozarbayjon, Iroqning shimoliy qismi, Guijiston
va Armanistondagi yerlar egallanadi. 1392-1396 yillardagi besh yillik urush
davomida Amir Temur G'arbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni egallaydi. 1398-
1399 yillarda Amir Temur Hindistonga yurish qilib, bu hududni ham o‘z
tasarrufiga kiritadi. 1399-1404 yillardagi yetti yillik urush davrida esa Shomning
Xalab, Kumis, Baalbek, Damashq kabi shaharlari, Bag‘dod hamda Turkiyaning
katta qismi egallanadi. 1402 yilda Anqara yaqinidagi jangda Boyazid Yildirim
qo‘shini yakson qilingach, Kichik Osiyo ham Temur hokimiyatini tan oladi. 1405
yili Amir Temur vafotidan keyin temuriy shahzodalar o‘rtasida taxt uchun kurash
avj oldi. Amir Temuming bu kurashda g‘olib chiqqan o‘g‘li Shohruh Samarqand
taxtini egalladi va 1409 yilda o‘g‘li Ulug‘bekni Samarqand taxtiga o'tqazib,
Movarounnahr hukmdori etib tayinladi. Ulug‘bek davrida (1409-1449 yillar)
mamlakatda hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlandi. Ammo Mirzo Ulug'bek
o‘ldirilganidan keyin taxt uchun kurashlar yana avj oldi. 1451 yili Samarqand
taxtini Mironshohning nabirasi Abu Said Mirzo egalladi. Uning vafotidan (1469
yil) keyin hokimiyat uchun kurashlar yana avj oldi, feodal tarqoqlik kuchaydi.
Dashti Qipchoqda yashagan Shayboniyxon qo'shinlari Movarounnahrga yurish
boshladilar. Bu vaqtda, ya’ni 1500 yili Andijon hokimi Zahiriddin Muhammad
Bobur Samarqand taxtini egallab, uni mustahkamlay boshladi. Biroq 1501 yili
Shayboniyxon bilan to'qnashuvda yengilib, Hindistonga ketishga majbur bo'ldi.
Shunday qilib qudratli temuriylar saltanati inqirozga uchradi. Amur Temur
davlatining siyosiy tuzumi haqida gapiradigan bo'lsak, u o‘z davlatini barpo
qilishda o4mishda mavjud siyosiy boshqaruv tajribalaridan keng foydalandi.
Mazkur davlat o‘z tarkibiy tuzilishiga ko‘ra ко ‘pineha harbiy-siyosiy tartiblarga
18

asoslangan edi. QudratU hukmdor tarix faniga ixlos qo‘yganidan bo‘lsa kerak,
qadimgi va o‘rta asr Sharq mamlakatlaridagi turli davlatlar va ularning siyosiy
hamda ma’muriy usuli, boshqaruv tizimlari haqida keng tasavvurga ega edi. Biroq
uning davlat boshqaruv tizimi qo‘l ostidagi butun hududda yagona markaz lashgan
siyosiy tartib asosiga qurilgan bo‘lib, bu sohadagi tajribalar o‘rta asrlardagi 0 ‘rta
Osiyo davlatlarida keng qo‘llanilgan idora usullari tajribasi bilan boyitilgan edi.
Boshqaruv ikki idoradan: dargoh va vazirlik (devon)dan iborat bo‘lgan. Dargohni
oliy hukmdor boshqargan. Dargoh faoliyatini boshqarish, uning devonlar, mahalliy
hokimiyat idoralari bilan bog‘lanib turish ishlari Oliy devon zimmasida bo‘lgan.
Oliy devonda — ijroiya hokimiyatda bosh vazir, mulkchilik va soliq ishlari vaziri,
moliya vaziri turgan. Sarhadlar va tobe’ mamlakatlarning boshqaruvi bilan
shug‘ullanuvchi yana uch vazir bo‘lgan va devonbegiga hisobot berib turgan.
Markaziy hokimiyat tizimida shayxulislom, qozikalon, qoziyi axdos (odat bo'yicha
hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri a ’zam (vaqf yerlari mulklari
mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko‘ruvchi), eshikog ‘a, saroy vaziri, yasovul
(hukmdorning shaxsiy buyrug‘ini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini
aniqlovchi), muhassil (soliq undiruvchi), tavochi (asosiy qo'shinlarni to'plash
ishiga mutasaddi amaldor), qorovulbegi, qutvol (qal’abon), muhtasib (shariat
qoidalari ijrosini, bozor tartiblarini nazorat qiluvchi) va boshqalar bo‘lgan.
Shuningdek, dargohda bosh hojib, hojiblar, xazinabon, xonsolar jibachi, qushchi,
bakovul, kotiblar, bitikchilar, tabiblar, sozandalar, dorixonachilarbo‘lgan. Amir
Temur davrida Movarounnahrda aholining yashash darajasi va sharoiti
yaxshilangan. Yagona markazlashgan davlatning shakllanishi va rivoj topishi bilan
oddiy aholining tinch va osuda yashab, mehnat qilishiga shart-sharoitlar yaratildi.
Mo‘g‘ullar istilosi davrida va undan keyin Amir Temuming markazlashgan davlat
barpo etguniga qadar 0 ‘rta Osiyo va unga qo‘shni hududlarning xalq ommasi
nihoyatda og‘ir azobuqubatlar, qiyinchiliklar bilan hayot kechirayotgan edi.
Mo‘g‘ullaming vayrongarchilik va buzg‘unchilik ishlari tufayh mehnatkash
aholining yashash sharoiti quyi darajaga tushib qoldi. Xo‘jalikni qayta tiklash
ishlari e’tiborsiz bo‘lgan ko‘chmanchi mo‘g‘ullar xalq boshiga turli soliqlar
19

soldilar, ular orasidan ba’zilarini qullaiga aylantirdilar. Amir Temur hokimiyat
tepasiga kelgach, u mamlakatda qayta tiklash ishlari, obodonchilik, sug‘orish
tarmoqlarini ta’mirlash ishlariga katta e’tibor qaratdi. Turli toifaga mansub mulk
sohiblarini bir qo‘l ostida birlashtirdi. Qattiq intizom har qanday zodagonni o‘z
hukmdori oldida bosh egishga majbur qilar edi. Mehnatkash xalq, jumladan
hunarmand qatlamiga mansub kishilaming yashash darajasi ancha yaxshilandi.
Shaharlarda, madaniyat markazlarida yaratuvchilik, obodonchilik ishlari nihoyatda
kuchayib ketdi. Amir Temur davlatining sarhadlari keng edi. U nafaqat hozirgi 0
‘rta Osiyo balki, Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Kavkaz, Qozog‘iston, Iroq singari
mamlakat va hududlarni o‘z tarkibiga olgan edi. Ijtimoiy tuzum masalasida
to‘xtalganimizda, aynan shu joylardagi aholining turli qatlamlari, ularning o'zaro
nisbati, birbiriga aloqadorligini nazarda tutishimiz mumkin. Ijtimoiy tuzumni biz
mulk egaligisiz tasavvur qila olmaymiz. . XV asrda ziroatchilik bilan mashg‘ul
qishloqahli orasidan ma’lum qismi imtiyozli haq-huquqlar egasi bo‘lgan. Ular
davlatga juda oz miqdorda soliq to‘lashgan. Aholining juda katta qismini
ijarachichorikorlar va jamoatchi dehqonlar tashkil qilgan. Qishloqlar jamoa yoki
qariya deb nomlangan. Uning mulki butun jamoa ahliga qarashli edi.
Hunarmandchilik sohasida asosiy ishlab chiqaruvchi ijtimoiy toifa vakili erkin
hunarmandlar bo‘lgan. Ular shaharda yashovchi savdogarlar bilan bir qatorda
madaniy markazning o‘rta hoi toifalari vakillari sanalganlar. Bular jumlasiga
amaldorlar va o‘rta hoi islom peshvolarini ham kiritish mumkin. Amir Temur
o‘ziga tobe mamlakatlarning sipohu raiyat kayfiyatini, turmushini biror kishi
ularga jabr sitam qilsa, ularni jazolash tadbirlarini o‘z qonunlarida qayd etib
o‘tgan. Har bir shaxs o‘z qobiliyati va o‘z xohish irodasiga ko‘ra, shuningdek,
bilim va tajribasiga muvofiq muayyan vazifani egallay olar edi. Albatta, u o‘sha
ishni va amalni uddalay olsa, o‘z harakatiga muvofiq ijtimoiy qatlamning
yuqoriroq darajasiga ko‘tarilardi. Temuriylar davrida esa mamlakatda tez-tez sodir
bo‘lib turadigan ichki urushlarga qaramasdan XV asrda ham Movarounnahr va
Xuroson shahar hamda qishloqlarida birmuncha obodonchilik ishlari amalga
oshiriladi. Bu davrda temuriylar va ulaming viloyat hokimlari tomonidan
20

Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Marv vohalarida, Tus vodiysida hamda Hirot
va uning uning atrofida yirik sug‘orish inshootlari barpo etilib, ayrim dehqonchilik
viloyatlarining suv ta’minoti tubdan yaxshilandi. Temuriylar hukmronlik qilgan
davrda amalga oshirilgan eng yirik sug'orish ishlaridan biri Samarqand vohasida
Zarafshon daryosidan bosh olgan, Darg‘om anhoridan chiqarilgan qadimgi Angor
kanalining qayta tiklanishi bo'ldi. Bu kanal orqali Zarafshon daryosi oqimining bir
qismi bu davrda kam suvli Qashqadaryo vohasiga tashlanib, uning adog‘ida
joylashgan dehqonchilik yerlari suv bilan ta’minlanadi. Buxoroning qadimgi
sug‘orilgan yerlari bo ‘ у lab olib borilgan arxeologik tadqiqotlardan ma’lum
bo‘lishicha, mo‘g‘ullar bosqini oqibatida butunlay vayron etilgan voha suv
xo‘jaligi XV asrga kelib to‘la tiklanadi. Uning dehqonchilik yer maydoni bir
muncha kengaydi. Ulug‘bek hukmronlik qilgan davrda Buxoro vohasining janubi-
sharqiy chegarasiga yondoshgan Somonjuq dashtiga suv chiqarilib, yangi yerlar
o‘zlashtiriladi. Butun asr davomida Movarounnahr va Xurosonda awalgidek yer va
mulkchilikning asosan to‘rt shakldagi „mulki devoniy" — davlat yerlari, ,,mulk“
— xususiy yerlar; „mulki vaqf‘ — madrasa va ibodatxonalar tasarrufidagi yerlar va
nihoyat „jamoa yerlari“ boigan. Dehqonchilik yerlarining eng katta qismi davlat
mulki hisoblangan. Bu yerlarda awalgidek mamlakat hukmdori Sulton yoki amirlar
egalik qilardi. Temuriylar davrida davlat yerlarini ,,suyurg‘ol“ tarzida in’om qilish
keng tarqaladi. Suyurg‘ol yerlari haimi, sharti hamda yer va yorliqqa ega bo‘lgan
shaxslarning tabaqasi jihatidan turlicha bo‘lingan. Odatda shahar yoki
viloyatlardan tortib, to alohida qishloqqacha suyurg'ol shaklida in’om etilgan.
Temuriylar davrida Movarounnahming Samarqand, Buxoro, Toshkent,
Shohruhiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi va boshqa ko‘pgina shaharlari aholisining
kasb-kori, icliki va tashqi aloqalari bilan o‘rta asr Sharqining namunali
hunarmandchilik va gavjum savdo markaziga aylanadi. Hunarmandchilikning rivoj
topib, uning turli-tum an tarmoqlari bo‘yicha ixtisoslanishining kuchayishi
shaharlarni ham o‘zgartirib yuboradi. Shaharlarda hunarmandchilik
mahallalarining soni ortib, kasb-hunar bilan bog‘liq bo‘lgan yangi-yangi guzarlar,
ko'cha-ko'ylar, timlar va toqilar (usti gumbazli bozor) paydo bo‘lgan. K o‘pgina
21

shaharlarda zargarlik, miskarlik, ignasozlik, sovutsozlik, toshtarashlovchilar,
shishasozlar, ко ‘nchilik kabi hunarmandchilik mahallalari bo‘lgan. Shaharlarda,
xususan Samarqand va Hirotda zargarlik rivoj topadi. Shahar zargarlari orasida
oltin, kumush, va jez qotishmalaridan turli xil zeb-ziynatlar va qimmatbaho
buyumlar yasaydigan va ularga nozik did bilan nafis badiiy ishlov beruvchi mohir
ustalar soni ko‘payadi. Odatda naqshinkor badiiy buyumlar boylik hashamlari
hisoblanib, ular faqat mulkdor tabaqalargagina mansub edi. Bunday qimmatbaho
jih o z la rn i yasaydigan h u n a rm a n d -za rg arlar m utlaq mulkdorlarga xizmat
qilishar va ular bilan yaqindan aloqada bo'lardi. Samarqand hunarmandchiligida,
ayniqsa, qog‘oz ishlab chiqarish alohida o‘rin tutadi. Shahar yaqinida, Obirahmat
anhori sohilida qog‘oz ishlab chiqaradigan maxsus objuvozlar va korxonalar
bo‘lgan. Samarqand qog‘ozi o‘rta asr sharqi hattotligida g‘oyat mashhur bo‘lib,
uning ma’lum bir qismi chet o‘lkalarga chiqarilgan.
Xalqlar biror hududdan turU sabablarga ko‘ra ko‘chib ketishsa ham,
daryolar ko‘llar, shaharlarga ular bergan nomlar saqlanib qolgan. Toponimika
xalqlarning qaysi millatga tegishli ekanini aniqlab beradi. Geografik nomlar
kartaning eng muhim elementi bo‘lib, biror mamlakat yoki o‘lka tabiatining
xususiyatlarini aks ettiradi. Shu bilan birga joy nomlari jamiyat tarixi bilan
chambarchas bog‘liq. Joyga nomni kishilar beradilar. Har bir joyning bir necha
xususiyati bo‘lishi mumkin. Ana shu xususiyatlardan qaysi birini tanlash
jamiyatning talabiga, uning taraqqiyot darajasiga bog‘liq. Xalqlar turli joylarga
ko‘chganlarida yangi yashash joylariga o‘z nomlarini beradilar, ko‘proq o‘zlari
oldin istiqomat qilgan joylarining nomini yangi yashash joylariga ham beradilar.
Toponimlarning ana shu muhim xususiyatlaridan biri ularning takrorlanib
turishidir. Bu holni biz AQSh shaharlarining Yevropaning turli davlatlari
shaharlari nomi bilan atalganligida ko‘rishimiz mumkin. Masalan, AQShning
birgina o‘zida 8 ta Moskva, bir necha Odessa degan shahar va aholi maskanlari
bor. Dunyoda 10 ga yaqin Samarqand bo'lganligi ma’lum. Zarafshon vodiysida bir
necha Toshkent qishlog‘i bo'lgan. Nomlar ,,ko‘chib“ yuradi. 0 ‘zbekistonda
takrorlanadigan nomlar juda ko‘p. Ularning hammasini ham boshqalarga nisbat
22

berib qo'yilgan nomlar deyish xato. Agar biror qishloq nomi ko‘p yerlarda uchrasa,
u awalo etnonim, ya’ni biror millat, urug‘, qabilaning nomi bo‘ladi. Masalan,
Qo‘ng‘irot, Mang‘it, Urganji, Mitan Arab nomli qishloqlar etnotoponimlardir.
Atamalar ham joy nomlari tarkibida takror-takror uchraydi. Rabot, buloq, quduq,
soy, suv, qum, tosh, gaza, tangi, qopchig‘ay, tog‘, dahana, ama, tepa kabi atamalar
ana shular jumlasidandir. Toponimlaming ana shunday takrorlanib turishi ulami
tasniflab o‘rganish ishini osonlashtiradi. Joy nomlarini turlicha tasnif qilish
mumkin. Agar toponimlami etimologiyasi jihatdan tasnif qilsak, 1) etimologiyasi
hammaga ravshan bo‘lgan toponimlar (Uchquduq, Beshariq, Navoiy, Paxtakor va
hokazolar); 2) ma’nosi etimologik tadqiqotlar yordamida ochib beriladigan
toponimlar (Jizzax, Shopurkom, Buxoro, Norin va hokazolar); 3) mazmunini
hozircha izohlab berish qiyin bo‘lgan toponimlarga (Arsif, Zomin va hokazolar)
ajratish mumkin. Tarixiy geografiyani o‘rganishda qator yordamchi tarixiy
fanlaming uslublariga tayaniladi. Ularning manba va ma’lumotlari tarixiy
geografiya fani uchun keng qo‘llanilishi mumkin. Jumladan, antropologiya fani m
a’lumotlari orqali esa xalqlarning kelib chiqishi, uning turli irqlarga oidligi
masalalari ilmiy hal etiladi. 0 ‘rta Osiyo xalqlarining ham turli irqlarga oidligi ana
shu fanning uslublari yordamida aniqlangan. Jumladan, tog‘lik tojiklar
antropologik tip jihatidan yevropoid irqiga, qozoq va qirg‘izlar esa mongoloid,
o‘zbek va tojiklar esa har ikki irqqa ham oidligi ma’lum. 0 ‘zbeklarda yevropoid
irqining belgilari kuchli. Genealogiya (yunoncha genealogia-shajara) — shajaralar
tuzish, urug‘ va oilalaming kelib chiqishi, ayrim shaxslaming tarixi va qarindoshlik
aloqalarini o‘rganadi. Siyosiy tarixiy geografiya uchun genealogiyaning katta
ahamiyati bor. Hukmdorlar va sulolalar tarixini o‘rganishda, ularning haqiqiy qon-
qarindoshlik aloqalarini tiklashda genealogiya uslublaridan foydalanish zarur.
Geraldika (lotincha heraldus-jarchi, gerald) — gerbshunoslik, dastlab XIII-XIX
asrning birinchi yarmigacha dvoryan, sex va yer mulklarining gerblarini tuzish
bilan geraldlar shug‘ullanganlar (geraldika atamasi shundan olingan). XIV asrdan
boshlab gerbchilar ustaxonalari tashkil topgan, unda murakkab va rangli gerblar
yaratilgan. Bora-bora uylar, tarixiy yodgorliklar, davlat bayroqlari, pullar va harbiy
23

qurollarga gerb suratlarini tushirish rasm bo‘lgan. Geraldika moddiy madaniyat
yodgorliklarini hamda gerbli va ramzli yozma manbalarni o‘rganadi hamda
tarixiygeografik tadqiqotlar uchun ijtimoiy xususiyatlar, mamlakatlararo iqtisodiy
aloqalarni o‘rganishda yordam beradi. Arxeologik qazishlar 0 ‘zbekistonda ham
qadimdan muhrlar, tangalar va buyumlarga, shahar, davlat, urug‘ yoki
hunarmandchilik uyushmalarining gerb suratlarini tushirish keng tarqalganligini
ko‘rsatadi. Tamg‘alarga tushirilgan turli ramzlar yordamida davlat yoki ma’lum
mintaqaning tabiiy-geografik joylashuvi, asosiy xo‘jalik shakli, siyosiy tuzumi
haqida tasawurga ega bo‘lish mumkin. Ular ajdodlarimizning iqtisodiy va ijtimoiy
hayotini, davlatlar va sulolalar tarixini oydinlashtirishga xizmat qiluvchi nodir
manbalardan biridir. Diplomatika (yunoncha diploma-ikki buklangan hujjat) —
yordamchi tarix fani bo‘lib, tarixiy hujjatlar va yozishmalami o‘rganadi.
Diplomatika XIV-XV asrlarda ilmiy asosda rivojlana boshladi va bu jarayon XIX
asrga qadar davom etdi. Diplomatikada maxsus tarmoqlar. imperator va qirollar
yorliqlari diplomatikasi, papalar yorliqlari diplomatikasi, shaxsiy hujjatlar
diplomatikasi shakllandi. Mazkur hujjatlar orqali siyosiy-tarixiy geografiyaga oid
ma’lumotlami qoiga kiritishimiz mumkin. 0 ‘zbekistonda asosiy diplomatika
hujjatlari 0 ‘zbekiston Markaziy Davlat Arxivi va FA Sharqshunoslik institutida
to‘plangan. O‘lchovlar, ularning bir xilligini ta’minlash usullari va vositalari
hamda talab etilgan aniqlikka erishish yo'llari haqidagi fan. Tarixiy metrologiyada
asosan, o‘tmishdagi, ayniqsa, turli davrlarda aholining xo‘jalik munosabatlarida
mavjud bo'lgan xilma-xil o‘lchov birliMari hozirgi zamonaviy metrik o‘lchovlar
tizimiga aylantiriladi. Bu orqali esa iqtisodiy tarixiy geografiyaga doir ma’lumotlar
yanada oydinlashadi. Numizmatika (lotincha numisma-tanga) — yordamchi tarix
fani bo‘lib, tanga-chaqalar va pul munosabatlari tarixini tangalar, tanga-chaqalar
yordamida o‘rganadi. Tangalarni to'plash (kolleksiyasi) XIV asrdan boshlangan.
Numizmatika fan sifatida XIII asrda paydo bo‘lgan. Numizmatik materiallar
yordamida siyosiy, iqtisodiy-tarixiy geografiyaga doir ma’lumotlarga ega
bo‘lishimiz mumkin. Tangalarda u zarb etilgan joy va uning qiymati, qachon va
qaysi hukmdor yoki podsho tomonidan zarb etilganligi o‘sha davrga doir siyosiy
24

va iqtisodiy bilimlarimizni boyitadi. 0 ‘zbekistonda yozma yodgorliklaming
aksariyati arab yozuvida bo‘lganligi sababli arab paleografiyasi bir qadar
rivojlangan. Tarix fanining muhrlami o‘iganuvchi yordamchi sohasi sfragistika
(yunoncha sphragis-muhr) XVIII asrda diplomatikaning bo‘limi sifatida shakllana
boshlagan. Uning vazifasi hujjatlami tasdiqlash hamda ularning haqiqiyligini
aniqlashdan iborat bo‘lgan. XIX asr oxiridan sfragistikaning qadimgi davlat
muassasalarining shakllanishi va rivojlanishi tarixini o‘rganadigan fan sifatida
yangi davri boshlangan. Sfragistika davlat apparatidagi islohotlami aks ettiruvchi
muhrlami xronologik tavsiflash asosida rivojlanib bordi. Sfragistika materiallari
tarixiy-geografik ma’lumotlami, geraldika, numizmatika, onomastikani
o‘rganishda, qadimgi arxivlami aniqlashda muhim manbadir. 0 ‘rta Osiyoda
muhrlar shahar hokimi, mingboshi, noib, qozi, mufti muhri va boshqalarga
bo'lingan. Xronologiya (yunoncha xronos-vaqt va logos-ta’limot) - vaqt o‘lchovlari
haqidagi fan. U 2 xil xronologiyaga bo‘linadi: 1) astronomik (matematik)
xronologiya', 2) texnik (tarixiy) xronologiya. Astronomik xronologiya — osmon
hodisalarini turli astronomik vaqt doirasida o‘rganadi. Tarixiy xronologiya -
yordamchi tarixiy fan bo‘lib, yozma va arxeologik manbalardagi aniq vaqtlami
o‘rganadi. Qadimdan xalqlar tabiat hodisalarini kuzatib, qiyin matematik hisob-
kitob orqali vaqtni o‘lchashgan. Qadimdan xalqlar Oy, Quyosh, Oy-Quyosh
kaledarlaridan foydalanishgan. Bu kalendarlardagi vaqtlami hozirgi kalendarga
ko‘chirish va tarixiy voqealar, muhim jang va qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan sanalami
to‘g‘ri aniqlash uchun ham xronologiya fani qonun-qoidalaridan foydalaniladi.
2.2 O‘rta Osiyo olimlari asarlarining tarixiy geografiya uchun
ahamiyati
Xorazmiy. 0 ‘rta asrlarda xalifa Ma’mun tashkil qilgan „Bayt al-hikma“
(„Donishmandlar uyi“)da buyuk alloma Muhammad Muso al-Xorazmiy ham
faoliyat ko‘rsatgan. Xalifa Ma’mun o‘sha davrda yer yuzining batafsil kartalarini
tuzish to‘g‘risida topshiriq bergan. „Dunyo kartalari“ aslida yaxlit atlas bo‘lishi
kerak edi. Atlas tuzish ishi bilan 70 ga yaqin olim shug‘ullangan, ularga esa
25

Muhammad Muso al-Xorazmiy boshchilik qilgan. Bu kartalar yig‘indisi „Ma’mun
dunyo kartasi“ nomi bilan ham yuritilgan. Tadqiqotchilaming fikricha, uni tuzish
ishlari 840 yillarga yaqin tugallangan bo‘lsa kerak. Xorazmiyning mazkur kartalar
munosabati bilan yozilgan „Surat al-arz“ kitobi o‘z davrida juda mashhur bo‘lgan,
undan hamma bilimdonlar foydalanishgan. „Xorazmiy geografiyasi“ nomi bilan
mashhur bo‘lgan ta’limot olimning ayni shu asariga asoslangan. Kitobning
taxminiy mazmuni quyidagicha: kitob bir necha o‘nlab kartalar va ularga berilgan
izohnomalardan iborat bo‘lgan. Shulaming hammasi „Kitobu surat al-arz“ deb
atalgan. “Arz“ so‘zi — yer, dunyo ma’nosida, „surat“ - umumiy qiyofa, ko‘rinish
ma’nosini anglatsa ham, ko'pincha „geografiya" so‘zi o'mida ishlatilgan; shuning
uchun kitobning nomi „Yeming surati" yoki „Geografiya" deb taijima qilingan.
Kitobning ikkinchi nomi: „Kitobi rasm ar-rub al-ma’mur“(„Ma’muramng rasmi",
„Aholi yashaydigan chorak rasmi"). Bu asaming faqat bir nusxasi topilgan, uning
ham ko‘p betlari yo‘qolib ketgan ekan. Qo'lyozma 1878 yilda Qohirada topilgan,
bir necha yildan so‘ng Strasburg shahridagi kutubxonaga o‘tib qolgan.
Izohnomalar to‘la saqlangan. Izohlar asosan zij tarzida, ya’ni raqamlar jadvali
tarzida yozilgan. Har sahifada ikki qator jadval berilib, unda dunyoning turU
mintaqalari iqlimlar bo‘yicha joylashtirilgan va koordinatalari ko'rsatilgan. Jami
537 ta eng muhim joyning nomi, g‘aibdan sharqqa qarab ketma-ket yozilgan.
Awalo shaharlar birma-bir aytib o‘tilgan, so‘ngra tog‘lar (203 nom), dengizlar va
orollarning nomlari, eng oxirida daryolar alohida-alohida yozilgan. Jayhoniy. X
asrda Buxoro somoniylar davlatining poytaxti edi. 914 yili hokim Ahmad ibn
Ismoilning vafotidan so‘ng uning go‘dak o‘g‘li — shahzoda Nasr ibn Ahmad
taxtga o‘tirdi, ammo davlatni boshqarishga yoshlik qilganidan butun ishni ulug‘
vazir, ayni vaqtda buyuk geograf Abu Abdulla Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr
Jayhoniy bajardi. Jayhoniy IX asr oxirida (870 yillarda) tug‘ilgan. 914 yildan
umrining oxiri — 942 yilgacha vazirlik qilgan. Fanimiz tarixida chuqur iz
qoldirgan bu ajoyib siymo o‘zining yuksak lavozimidan ilm-fan manfaatlari uchun
foydalana bilgan, xususan, geografik mashg‘ulotlarga va sayohatlarga homiylik
qilgan: mashhur Abu Zayd Balxiyni qo‘Uab-quwatlagan, Arabistondan Buxoroga
26

kelib qolgan va shu yerda xizmat qilgan geograf va shoir Abu Dulafni Xitoy,
Tibet, Hindistonga sayohatga yo‘llagan, sayyoh ibn Fadlonni 921 yili sentyabrda
Buxoroda mehmon qilgan (ibn Fadlon X asr arab sayyohi bo‘lib, Bag‘doddan
Eron-BuxoroXorazm-Ural orqali Volgagacha yetib borgan). Jayhoniy farming bir
qancha sohasiga oid asarlar yaratgan, jumladan, dunyo geografiyasidan taxminan
907-922 yillar oralig‘ida katta hajmli asar yozgan. Arab geografi Muqaddasiy
(947-1000 yillar) kutubxonada Jayhoniyning yetti jildlik geografiya kitobini
ko‘rganligini e’tirof etgan. Bu kitobning „Kitob al-masolik val-mamolik“
(„Masofalar va mamlakatlar kitobi“) deb atalganligi Abu Rayhon Beruniyning
„Osori boqiya“ asarida aytib ketilgan. Uning „Kitob al-masolik fi ma’rifat al-
mamolik “ („Mamlakatlami bilishda masofalar kitobi“) deb atalganligi ham bizga
ma’lum. “Kitob al-masolik val-mamolik“ X-XII asrlarda juda mashhur bo‘lgan,
eski geografik adabiyotlarda hurmat bilan tilga olinib turgan. Jayhoniy
geografiyasining yana bir xususiyati shundaki, urfodatlar va udumlar yozma
manbalardan, jumladan Ibn Xurdodbeh asaridan foydalanish bilan birga, talay
geografik ma’lumotlami bevosita turli mamlakatlardan kelgan odamlar bilan
suhbatlashib yig‘ar ekan. Muqaddasiyning yozishicha, Jayhoniy chet ellik
sayyohlar, m ehm onlar bilan suhbatlashganida ulardan mamlakatlari, bu
mamlakatlarga boradigan yo‘llar, savdo-sotiqdan olinadigan foyda haqida
surishtirgan, yulduzlaming balandligi, buyumlardan soya tushishi, falakning
aylanishi to‘g‘risida ular bilan fikr olishgan. Hatto, Rus, Hindiston, Xitoy va
boshqa mamlakatlarga maktublar yo‘llab, maktubda urf-odatlar va udumlar, u
yerlardagi aholi, urf-odatlar, saroy va devon tartibqoidalari to ‘g‘risida
surishtirgan. Jumladan, Tunkat bilan Xitoyning poytaxti oralig‘idagi masofa 140
kunlik yo‘lga teng ekanligini elchilardan surishtirib olgan (Tunkat shahri
Ohangaron vodiysida bo‘lgan). Jayhoniy asarida Sharq mamlakatlariga katta
e’tibor berilgan. Unda Markaziy Osiyo va 0 ‘rta Osiyo, Hind vodiysi, turk
qabilalari, Uzoq Sharq to‘g‘risida yangi ma’lumotlar bor. Jayhoniy asari G ‘arb
mamlakatlari to‘g‘risida asarlar yozgan Sharq mamlakatlari uchun asosiy manba
bo‘lishi bilan birga, ularga Sharq to‘g‘risida ham boy ma’lumot bergan. Narshaxiy.
27

Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy X asrning birinchi yarmida (899-959
yillar) Buxoroda yashagan tarixchi olimdir. U 944 yilda Buxoro viloyatining tarixi
to‘g‘risida arab tilida „Tahqiqi al-viloyat“ nomli ajoyib asar yozgan. “Tahqiqi al-
viloyat“ kitobini ba’zan „Axbori Buxoro“, „Buxoro tarixi“, ko‘pincha, „Narshaxiy
tarixi“ deb ham ataganlar. “Tarix“da Buxoro to‘g‘risida turli rivoyatlar va
hikoyatlar, hokimlaming hayoti va urushlar yozilgan. Ammo biz uchun uning
geografik tomoni — Buxoro viloyatining tabiati, shahar topografiyasi, qishloqlari,
boyligi, sanoati va ahoUsi to‘g‘risidagi ma’lumotlar juda muhimdir. Narshaxiy
Buxoro viloyatidagi shaharlami ham qisqacha ta’riflagan: „Afshina katta bir shahar
bo‘lib, qal’asi bor. Bir necha qishloqlar unga qarashlidir. Odamlar и joyni tabarruk
deydilar. Haftaning muayyan birkunida и yerda bozor bo‘ladiu. „Karminada
mullalar va shoirlar ko‘p bo‘lgan. Qadimda Karmanani bad’iyan xurdak (kichkina
tog‘ora, kichik obdasta) deb ataganlar. Buxorodan to Karminagacha 12 toshdir“.
Asarda bulardan tashqari, Buxorodagi katta yong‘in, viloyatdagi ariqlar, ekinlar,
masofalar to‘g‘risida ham mukammal ma’lumotlar bor. Joy nomlari bilan bir
qatorda geografik atamalar ham uchraydi. „Hudud al-oIam“. „Hudud al-olam“
(„Kitobi hudud al-olam minal mashriq ilal mag‘rib“) asari 983 yili Amudaryoning
chap sohilidagi Juzjon viloyatida (Balxdan g‘arbda) yozilgan bo‘lib, shu
viloyatning hokimi amir Abul Xoris Muhammad ibn Ahmadga bag‘ishlagan. Fors-
tojik tilidagi bu asami o‘z zamonasida ham, XIX asr oxirigacha ham shu nom bilan
biror kimsaning eshitgani yoki tilga olgani ma’lum emas; urf-odatlar va udumlar
hatto biron ro‘yxatda ham qayd qilinmagan. Biroq, u tamomila noma’lum asar
bo‘lmasa kerak, chunki, birinchidan, asar yozilganidan 300 yil keyin, ya’ni 1258
yilda qayta ko‘chirilgan ekan; demak, urfodatlar va u XIII asrgacha qo‘ldan-qo‘lga
o‘tib yurgan. Ikkinchidan, kitob, ehtimol, boshqacha nom bilan ham atalgandir.
Ammo u ilmiy ahamiyati jihatidan Sharq geografik adabiyotining durdona
yodgorliklaridan biridir, xususan, 0 ‘rta Osiyo va Afg‘onistonda geografik bilimlar
tarixi uchun qimmatli manbadir. Asar jami 60 bob (maqola) dan iborat bo'lib,
muqaddimadan keyin quruqliklaming chegaralari, dengiz va qo‘ltiqlar, orollar
(jaziraho), tog'lar va ular bag‘ridagi ma’danlar, daryolar, cho‘llar va qumlar,
28

so‘ngra jahondagi viloyatlar (nohiyathoi jahon) ning ta’rifi berilgan.
Qo‘lyozmaning asl nusxasida sarlavhalar va mashhur joylaming nomlari qizil
siyohda yozilgan. “Hudud al-olam“ asarida jahondagi barcha mamlakatlaming
ta’rifi berilgan geografik, etnografik va iqtisodiy ma’lumotnomadir. Chunonchi,
„Hudud al-olam “ning noma’lum muallifi xurosonlik bo‘lganligidan, asarda
hozirgi Tojikiston, Qirg‘iziston, 0 ‘zbekiston, Turkmaniston, Afg‘oniston yerlari
mukammal tasvirlangan. Uning dunyo to‘g‘risidagi ta’riflari Sharqning boshqa
geografiari asarlaridagiga o‘xshash bo‘lsa-da, original va mustaqil mulohazalari
ko‘p. Beruniy. Sharqshunoslarning taxminicha, Beruniy 150 tacha asarning
muallifidir. Ba’zi sharqshunoslar, u 180 tacha kitob yozgan, degan fikrda.
Sharqshunoslarning eng keyingi hisobiga ko‘ra, Beruniy asarlari quyidagicha
taqsimlanadi: astronomiyaga oid asari — 70 ta, matematikaga oidi — 20 ta,
geografiya-geodeziyaga oidi — 12 ta, kartografiyaga oidi — 4 ta, iqlim va ob-
havoga oidi — 3 ta, mineralogiyaga oidi — 3 ta, falsafaga oidi — 4 ta,fizikaga oidi
— 1 ta, dorishunoslikka oidi — 2 ta, tarix, etnografiyaga oidi — 15 ta, adabiyotga
oid asari 28 tadir. Beruniy asarlari orasida geografiyaga doir maxsus kitoblar
anchagina; uning astronomiya va boshqa sohalarga bag'ishlangan kitoblarida ham
geografik m a’lumotlar ko‘p. Beruniyning uzunliklar va kengliklar, Yer yuzidagi
odamlar yashaydigan mamlakatlaming chegaralarini aniqlash, suratga tushirish,
havoning isishi va sovishi sabablari to‘g‘risidagi asarlari ham bo‘lgan; u Ptolemey
„Geografiya“siga qisqacha sharh ham yozgan. „Osori boqiya“ (,,Al-osor al-boqiya
an al-qurun al-holiya“- „ Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“) taxminan 1000
yilda, Abu Rayhon Jurjon (Kaspiy dengizining janubi-sharqidagi shahar)da
yashaganida yozib tamomlangan. Bu asar 1879 yil ingliz tiliga, 1943 yil fors tiliga,
1957 yil rus tiliga, 1968 yil o‘zbek tiliga taijima qilinib, nashr etildi. Asarda turli
xalqlaming kalendar tizimi, oy va muchal nomlari, bayramlari, Oy manzillari, juda
ko‘p meteorologik, fenologik va tarixiy та ’lumotlar, qabilalar va joylaming
nomlari yozilgan. Yevropalik sharqshunoslar bu asami qisqacha „Xronologiya"
deb ataydilar. „Kartografiya“ („Tastih as-suvar va tabtih al-quvar“) 10 varaqdan
iborat risola bo‘lib, xorazmshoh Abul Abbos Ma’munga bag‘ishlangan. Risolaning
29

kirish so‘zida astronomiya, kartografiya va geografiyaning amaliy ahamiyati
tushuntirilgan. „Geodeziya“ („Kitobu tahdidi nihoyot al-amokin li tashih masofat
al-masokin“ — „Turar joylaming oralaridagi masofalami aniqlash uchun
joylaming chegaralarini belgilash haqida kitob“). Bu kitobning bittagina
qo‘lyozma nusxasi mavjud. Unda „23 rajab 426“ yozuvi bor; bu-1025 yil 20
oktyabr degani. Kitob shu yili yozib tugatilgan. Aslida Beruniy uni 1017 yilda
Xorazmda yoza boshlab, Kobulda davom ettirgan va G'aznada nihoyasiga
yetkazgan. Kitobning uchinchi bobida dunyo geografiyasi bayon
etilganshaharlaming kengliklarini aniqlash, iqlimlarga bo‘Ush, ularning
chegaralari, okeanlar, dengizlar va orollaming taqsimlanishi bayon etilgan,
shimolda yashaydigan isu va yugra qabilalari tilga olingan. Kitobning beshinchi
bobi joylaming geografik uzunligini aniqlash usullariga bag‘ishlangan. Umuman,
bu kitobda taklif qilingan va amalda qo‘llanilgan o‘lchash uslublari, asboblari o‘rta
asrlarda eng ilg‘or usullar va eng ma’qul asboblar bo‘lgan. Beshinchi bobning
oxirida ko‘pgina misollar keltirilgan; jumladan, Bag‘dod bilan Ray, Ray bilan
Jurjon, Jurjon bilan Bolxon oraliqlaridagi meridian farqini aniqlash usuli, Balx va
Jurjoniya shaharlarining uzunlik va kengliklariga asoslanib Omul (Choijo‘y)ning
uzunlik va kengligini aniqlash usuli, Balx bilan Buxoro orasidagi masofani
ularning kenglik va uzunliklariga qarab aniqlash usullari va hakozolar berilgan.
Olim bir qancha joylarning kenglik va uzunliklarini shu usullarda
aniqlagan. ,,Hindiston“ („Kitobi fi tahqiqi molil hind min maqola Maqbula fil aql
au marzula“ — „Hindlarga maxsus narsalarni tushuntirish kitobi“) ni olim 1020
yilda yoza boshlab, 1030 yilda tamomlagan. Geografiya uchun bu kitobning
ahamiyati katta. Unda umumiy geografik ma’lumotlar (Yer to‘g‘risidagi
ma’lumotlar, quruqlikning chegarasi, dengiz va quruqliklar, suv ko‘tarilishi va
qaytishi, boshlang'ich meridian tarixi) bilan birga, Hindiston tabiatining mufassal
ta’rifi (tog‘lari, daryolari, shaharlari, qabilalari, hayvonoti va hokazo), tom ma’nosi
bilan Hindiston tabiiy gegrafiyasi bor. Undagi etnografik ma’lumotlar, din, falsafa,
urf-odatlar ta’rifi mufassal va haqiqiydir. Qoshg‘ariy. Mahmud Qoshg'ariyning
umumiy turkiy tillami o‘rganish, turkiy til shevalarining qiyosiy gramatikasini
30

tuzish, folklor va etnografiya sohasidagi xizmatlari benihoya kattadir. Shu bilan
birga, u turli tabiiy fanlar atamashunosligini yaratishga va geografiya faniga ham
katta hissa qo‘shgan. Mahmud Qoshg‘ariy mashhur „Devonu lug‘atit turk“ asarini
bundan IX asr awal yozib qoldirgan bo‘lib, u qimmatU tarixiy-geografik va
toponimik manba hisoblanadi. Qoshg‘ariyninggeografiyasi quyidagilarni о ‘z
ichiga oladi: 1) “Devon“da berilgan tabiiy geografik atamalar va ularning izohi; 2)
„Devonu lug‘atit turk“ka ilova qilingan dunyo kartasi; 3) „Devon“da uchraydigan
joy nomlari va ularning izohi; 4) 0 ‘rta Osiyoda uchraydigan ayrim qabilalaming
joylashishi haqidagi „aholi geografiyasi“ga doir ma’lumotlar; 5) ,,Devon“dagi
astronomik ma’lumotlar, kalendar tizimi - muchallar va ularning tarixi. Yoqut
Hamafiy. Sharq mamlakatlari va Sharqning ulug‘ namoyandalari to‘g‘risidagi
ikkita shoh asarning muallifl Yoqut Hamafiydir. Uning „Mu’jam al-buldon“
(,,Mamlakatlarlug‘ati“) nomli asari 10 jilddan va „Mu’jam al-udabo“ („Adiblar
lug‘ati“) asari 7 jilddan iborat. Yoqutning „Mu’jam al-buldon“ asari hozirgi til
bilan aytganda, dunyoning geografik va toponimik lug'atidan iborat. Lug‘atda har
bir mamlakatga, shahar, tog‘, daryo va qishloqqa berilgan izohlar bilan bir qatorda,
aholiga doir, shu yerda yashagan atoqli shaxslar, shu yerdagi ziyoratgohlar,
yodgorliklar, ob-havo sharoitlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham ko‘p. Hofizi Abru.
Hofizi Abruning asl ismi sharifi - Shahobiddin Abdulloh ibn Lutfilloh al-Havofiy
(1362-1431 yillar). U o'zining xizmat faoliyatini Amir Temuming sayohatlaridan
birida munshiy vazifasidan boshlagan va umrining oxirigacha temuriylaming saroy
tarixchisi bo‘lgan. U ko‘p marta sayohatga chiqqan, ko‘pjoylami ko‘rgan. 1414 yil
Hirot hokimi Shohruxga arabcha yozilgan jug'rofiya kitobini taqdim qilishgan. Bu
„Kitob al-masolik va al-mamolik“ (,,Yo‘llar va mamlakatlar kitobi“) edi. Uni
„Ashkol al-aqolim“ („Iqlimlar surati“) deb ham atashgan. Hofizi Abruning
geografik merosi asosan ikki sohada yorqin ko‘rinadi: geografik tasvir (matn)
va ,,suratlar“ — kartalar chizishda. Asarning mundarijasi quyidagicha: dastlab
olamning umumiy bayoni berilgan, yetti iqlimning qismlari ta’riflangan. Uning
ketidan okeanlar, dengizlar, ko‘llar va tog‘lar, so‘ngra ayrim viloyatlar (Arab
diyori, Mag‘rib, Rum, Arman, Iroq, Xuziston, Xuroson va boshqalar)
31

ning ,,masofalari“, ya’ni yer maydoni va tabiiy sharoitlari bayon etilgan. Eng
oxirida yirik shaharlar (Hirot, Marv, Balx, Mashhad va boshqalar) ta’riflangan.
Bobur. Zahiriddin M uhammad Boburning jahonga „Bobumoma“ nomi bilan
mashhur bo‘lgan shoh asari bo'lib, u esdalik-xotira shaklidagi asardir. 0 ‘zining
bayon uslubi bilan „Temur tuzuklari“ni eslatadi. Kitobda Farg'ona, Toshkent,
Samarqand, Hisori shodmon, Chag‘oniyon, Kobul, Xuroson poytaxti Hirot hamda
Shimoliy Hindistonning XV asr ikkinchi yarmi va XVI asrning birinchi o‘ttiz
yilligida ijtimoiy-siyosiy ahvoli batafsil yoritilgan. Asar mazmunini shartli uch
qismga bo ‘lish mumkin: 1. Farg‘ona va Movarounnahr voqealari davri (1494-
1504 yillar). 2. Kobul va Xuroson voqealari davri (1504-1525 yillar). 3. Hindiston
voqealari davri (1525-1530 yillar). Siyosiy voqealar bayonidan tashqari, asar
geografik hamda etnografik ma’lumotlaiga boy. Undan Farg‘onaning turk-mo‘g‘ul
qabilalari, ko'chmanchi o‘zbeklar qo‘shini tuzilishi, Movarounnahr, Xuroson va
Hindiston xalqlarining urf-odatlari, hayvonoti, o‘simliklari, parrandalari va
boshqalar to‘g‘risida tafsilotlar o‘rin olgan. Shuningdek, asarda bir qancha joy
nomlarining etimologiyasini Boburning o‘zi tushuntirib o‘tgan.
32

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz dunyoqarashini milliy
istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson tug`ilib o`sgan o`lkasi
tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat yodgorliklarini
muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi qomusimizda
o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy ukuv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning
roli va axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va
estetik tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy
boyliklarini kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish
burchiligiga o`lka tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston
fuqarolarining O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga
extiyotkorlik bilan munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan.
33

O`lkashunoslik kursi kup millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat
yodgorliklarini o`rganishning eng muhim vositalaridan biridir.
ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: “O’zbekiston”, 2019.
2. Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
3. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
4. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2019.
5. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild.
–T.: “O’zbekiston”. 2020.
6. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998.
7. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”,
2008.
8. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma).
– T., 2007.
9. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
10. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari,
1985.
11. Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi.
«O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
34

4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
35

Temuriylar davri tarixiy geografiyasining olimlar tomonidan o'rganilishi

Sotib olish