Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………..……..2
I BOB. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-
IQTISODIY HAYOT
1.1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti……………….6
1.2. Me’morchilik, tasviriy san’at va amaliy san’at ………. .........................................17
II BOB. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA SIYOSIY VA
MADANIY HAYOT
2.1. Ilm-fan va adabiyot . ..........................................................................................25
2.2. San’at, falsafa va din ........................................................................................29
XULOSA................................................................................................................34
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO’YXATI...................36
ILOVALAR............................................................................................................37
1

Kirish
”Shaxsan men Temur tuzuklarini har gal o’qir ekanman, xuddiki o’zimga
qandaydir ruhiy kuch-quvvat topgandek bo’laman. O’z ish faoliyatimda bu kitobga
takror-takror murojaat qilib, undagi hech qachon eskirmaydigan, inson ma’naviyati
uchun bugun ham oziq bo’ladigan hikmatli fikrlarning qanchalik hayotiy ekaniga
ko’p bor ishonch hosil qilganman. 1
Masalan, Tajribamda ko’rilgankim, azmi
qat’iy, tadbirkor, hushyor, mard va shijoatli bir kishi mingta tadbirsiz, loqayd
kishidan yaxshiroqdir, degan so’zlar bugungi kunda ham ma’naviy jihatdan
naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekani barchamizga ayon”. Shu ilmiy mezonga
asoslansak, Sohibqiron Amir Temur bin Muhammad Tarag’iy Bahodirxon o’g’li
ulug’ligining asosida, uning dunyoviy va islomiy qadriyatlardan yug’rilgan
ma’naviy salohiyati turadi. U zoti komilning bu sifatlari O’zbekiston Prezidenti
I.Karimovning asarlari, maqola va nutqlarida, Davlatimizning Amir Temurga
bag’ishlangan rasmiy hujjatlarida, ilmiy adabiyotlarda har tomonlama asoslab
berilgan. U manbalarda birinchi marta “Jahom tarixidagi buyuk siymolardan biri,
Markaziy Osiyo xalqlarining iqtisodiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotiga ulkan
hissa qo’shgan ulug’ davlat arbobi va sarkarda fan va madaniyat homiysi” Amir
Temur sahxsi va faoliyati yuqori davlat darajasida hurmatlandi. Biroq, totalitor
sovet davlatchiligi yillarida butun madaniy ma’naviy hayotda bo’lganidek, milliy
qadriyatlarimiz tarixi ham sohtalashtirildi. Jumladan, Turkiston xalqlarining
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, ma’naviy hayotida muhim o’rin utgan vatandoshimiz,
yirik davlat arbobi sarkarda, ulug’ intellekt sohibi Amir Temur avlodlarga o’z
javobini aytib qo’yganlar. Shunday ekan, miliy qadriyatlarimiz tarixini puxta bilish
ajdodlarimiz ruhipoklarini xotirlash ularning qoldirgan madaniy, manaviy
meroslari to’g’risida haqiqatni aytish biz avlodlar, millat farzandlari uchun farzdir.
Tarixiy xotiraga ega inson – irodali insondir. Chunki, tarix xalq ma’naviyatining
asosidir. Ulug’ ma’naiyatli insondir har doim shaxsiy ehtiyojlarini cheklab o’tib,
umumxaql manfaatlarini ko’zlab yirik davlat jamiyat ahamiyatiga molik tadbirlarni
1
Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
2

amalgam oshirishga qodir bo’ladilar. Sohibqiron Amir Temur ana shunday
sharqona, islomiy aql-zakovatli, ulug’ manaviyatli inson bo’lgan. Amir Temur
manaviy salohiyati mustaqil Turkistonni odora qilib, uning ichki va tashqi
siyosatini belgilash Movaraunnahrning qadimiy, iqtisodiy, madaniy shuhratini
qayta tiklash ishlarida yanada kamol topdi va ijtimoiy hayotda to’laligicha
namoyon bo’ldi. Ana shuning uchun mamlakat ijtimoy hayotining barcha
tomonlari: davlat idora tizimi, iqtisodiy, moliyaviy, dehqonchilik,
hunarmandchilik, savdo, madaniyat, fan memorchilik, harbiy, xalqaro aloqalar,
islom dini, shariat arqonlari maqsadga muvofiq, mutonosib rivojlandi. Amir Temur
davlatni boshqarishda uning ichki va tashqi siyosatini faollashtirish xalq ommasi,
mansabdor shaxslar, olimu fuzalolar, islom rahnamolariga, ologa iymonga,
tafakkurga, kitobga va eng sungi choralarda qilichga asoslanib ish yuritdilar, hukm
chiqardilar.
Mavzuning dolzarbligi: Amir Temur manaviyatining ummoniyligi, tiniqligiyu
dunyoviy, islomiy qadriyatlar qorishmasida mujassamlashganligidir. Amir
Temurning manaviy komolotiga yoshlik va o’smirlik yillaridayoq asos qo’yilgan
edi. Ul zotning ma’naviyati toboro qudratli ijtimoiy omilga aylanib
borlanganligining asoslaridan biri hokimiyatga kelgunga qadar o’n yilgdan ko’proq
vaqt davomida hech ikkilanmasdan Turkistonni xorijiy istilochilaridan,
gayridinlardan tozalash va barcha murakkab mayday mulklarni yagona markazga
birlashtirishdek ulug’ maqsad sari dadil borganligidir. Amir Temur bu yillarda bir
qancha murakkab harbiy, siyoiy vaziyatga duch keldi, istirob chekdi. Biroq hech
qachon chekinmadi, maqsaddan qaytmadi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Amir Temur ijtimoiy faoliyatiga, shaxsiga,
xatto ruxiga, xokiga nisbatan ham hurmatsizlik qilindi. U ulug’ zot savotsizlikda,
johillikda, bosqinchilikda ayblandi. Hatto qalbi pok insoniyat Sohibquron
tavalludining 672-yilligini nishonlayotgan hozirgi vaqtda ham o’sha eski
markazning axborot vositalaridan birida Amir Temurga qarshi g’arazli fikrlar
aytilmoqda. Ammo, zamonlardan-zamonlarga o’tib kelayotgan bir haqiqat bor.
3

Bo’xton, tuxmatning umri kasot bo’ladi. Zamon har doim voqealarni, g’oyalarni
tarixiy shaxslar faoliyatini ijtimoiy “elak”dan o’tkazib turadi. Shunda ularning
zamon sinovlariga bardosh berganlariogina omon qoladilar. Bobolarimiz Amir
Temur bin Muhammad Tarag’ay Bahodirxon o’g’ri ham foniyda, ham boqiyda
katta-katta sinovlardan, hatto totalitar qizil mafkura qatag’onlaridan omon-eson
o’tib, istiqlolga keldilar. O’zbeksiton mustaqilligi sharoitidan nafaqat avlodlar,
balki Amir Temur singari ulug’ vatandoshlarimiz ham bahramand bo’lmoqdalar.
Binobarin, istiqlol manaviyati nafaqat kelajak yo’limiz yoritgan, balki
o’tmishimizni ham turli xil g’arazli g’oyalar, mafkuralar asoratidan tozalagan.
Agar xolis mantiq, qonuniyatiga asoslanib aytsak, sohibquron Amir Temur har
qanday maqtovlarga hikoyalarga muhtoj ham emasdir. Bo’xtonu, tosh
otishmalaridan hazar ham qilmaydilar. U ulug’ zotni “qo’rqitib” ham “o’ldirib”
ham bo’lmaydi. Chunki u kishi hayotliklaridayoq hech qachon “o’lmaslik”
chorasini ko’rib barcha sodiq va g’arazli, uzoq va yaqin. Bunday hollarda uning
mushohadasida manfiy qutblar emas, donoligi, tafakkuri, quvvai hofizasi, islomg
bo’lgan samimiy e’tiqodi g’alaba qildi. Amir Temurga podsholik meros qolgan
emas. Uni kuchlar teng bo’lmagan va uzoq davom etgan kurashda tantilik bilan,
zukko tafakkuri, dono mushohodasiga tayanib g’alaba qilib oldi.
Kurs ishining vazifasi: Amir Temur ulug’ ma’naviy salohiyat sohibi
bo’lganligi uning nihoyatda kamtar hazil-mutoyibali bo’lganligiga ashiyochiligida
kamsuxan va o’tkir so’zligida muslimalar, malikalarga nisbatan o’ta iffatli kata-
kichik muxoliflariga kechirimliligida bilib bilmay yo’l qo’ygan hatolarini
ko’pchilik oldida oshkora e’tirof etganligida har bir toifa, mansabdagi insonlarga
alohida hurmat ehtirom bildirganligida hatto shohona qahr-g’azabi ham adolatga
haqiqatga asoslanganligida harbiy mahorati kabi o’nlab xislatlarida amalda
namoyon bo’lgan.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi: Amir Temur ma’naviyati va siyosatida
islomiy ilmlarni dunyoviy fanlardan chegaralash, ularning birini-ikkinchisidan
baland-past quyish hollari zinhor bo’lmagan. Chunki Sohibqironning o’zlari
4

taqvador xudojoy bo’lish bilan birga tafsir tavhid, hadis, fiqh, tarix, falsafa,
falakiyot, tabobat kabi ilohiy va dunyoviy ilmlarni yaxshi bilganlar. Bu xususda
XX asrning mashhur olimlari Abdurazzoq, Samarqandiy, Hofizi Abru, Ibn
Arabshoh, Alisher Navoiylar aniq malumotlar yozib qoldirganlar. Shuning uchun
ham Amir Temur Movaraunnahrda fan, madaniyat, adabiyot, san’at,
memorchilikning rivojlanishiga alohida homiylik va rahnamolik qildi. Barcha
olimu fuzalolarga unumli ijod qilishlari uchun qulay sharoitlar yaratib berdi. Ular
bilan majlislar, munozaralar uyushtirib turdilar.
Davriy (xronologik) chegaral a nishi: Kurs ishining davriy chegarasi Amir
Temur tu’gilganidan toki vafotiga qadar va undan keying vorislari davrida
Temuriylarning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini o’rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo’lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxat i va ilovalar dan iborat.
5

I BOB. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-
IQTISODIY HAYOT
1.1. Temur va temuriylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti
Temur va temuriylar davri O’rta Osiyo madaniyatida alohida davrni tashkil
qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr xususan, o’zbek
madaniyatining butungi huquqiy joylashuvida asos bo’lib xizmat qildi. Avvalo, bu
davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida
shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog’liqdir. Amir Temur davrida
O’rta Osiyoning mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-
madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san’at,
hunarmandchilik va me’morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt
Samarqandning obodonchiligi yo’lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko’plab
fan va san’at ahllarini, hunarmand me’morlarni va musavvirlarni to’pladi. Temur
markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan qishloq
xo’jaligiga alohida e’tibor berdi. 2
O’rta Osiyoda qishloq xo’jaligi sun’iy
sug’orishga bog’liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va
Murg’ob vodiysida sug’orish ishlarini yo’lga qo’ydi. Samarqand va Shahrisabz
shaharlari oqar suv bilan ta’minlavchi- Lalmikor yerlarda ariklar qazildi.
Dehqonchiliqda donli ekinlar, paxga, zig’ir ekilgan. Bo’yoq uchun ro’yan
o’simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko’p ekilgan. Uzum, limon
yetishgirshnan. Ana shunday ichki o’zaro urushlar avj olib, ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy inqiroz kuchayib borgan davr Amir Temur faoliyati bilan bog’liq. 3
Amir
Temur Shahrisabz yaqinidagi Xo’ja Ilg’or qishlog’ida barlos beklaridan bo’lgan
Muhammad Tarag’ay oilasida 1336-yil 9 -aprelda tavallud topadi. Uning
yoshligi Keshda kechadi, harbiy mashq, diniy va dunyoviy bilim o’rganadi.
2
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T.1996 y. 56 b
3
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.T. 1992 y. 73 b
6

1360-1361 yillarda Tug’luq Temur qarshiliksiz Movarounnahr yerlariga
bostirib kirganida Temurning amakisi Kesh hokimi Hoji barlos Xurosonga
qochib ketadi. Yosh Temur amakisi hokim bo’lib turgan yerlarni qo’lda
saqlash maqsadida Tug’luq Temur xizmatiga kiradi va uning ishonchini qozonib,
Kesh viloyati yerlariga hokimlik qilish uchun yorliq oladi. Temurning bu
harakati Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik, o’zaro nizolar va boshboshdoqlik
hukm surgan davrdagi birdan-bir to’g’ri yo’l yedi. Chunki kelajakda mahalliy
hukmdorlarning Mo’g’uliston xoniga qarshi kurashining yuzaga kelishi,
shubhasiz yedi. Tug’luq Temur 1361-yilda Movarounnahr yerlarini
boshqarishni o’g’li Ilyosxo’jaga topshiradi. Shundan boshlab Amir Temur
Tug’luq Temur xizmatidan asta-sekinlik bilan uzoqlashib, Balx hokimi Amir
Qozog’onning nabirasi Amir Husayn bilan ittifoq tuzadi. Uni mustahkamlash
maqsadida Temur Amir Xusaynning singlisiga ham uylanadi. Muhimi,
birgalikda mo’g’ullarga qarshi kurashni ham boshlab yuboradi. U mahalliy
hokimiyat uchun bo’lgan janglarning birida, aniqrog’i, Seyistonda turkmanlarga
qarshi bo’lgan janglarda o’ng qo’li va oyog’idan yaralanib, bir umrga oqsoq
bo’lib qoladi. 1363-yili Tug’luq Temurning vafoti Movarounnahr uchun bo’lgan
kurashlarni kuchaytirib yubordi. Lekin mo’g’ul bosqinchilari osonlikcha
Movarounnahrni bermasligi ma’lum yedi. Shu munosabat bilan Temur va
Amir Husaynning birlashgan kuchlari 1365-yilda Movarounnahrdan haydalgan
Ilyosxo’ja qo’shinlariga qarshi kurash boshlaydilar. Toshkent va Chinoz oralig’ida
bo’lgan mashhur Loy jangi ittifoqchilar o’rtasidagi kelishmovchilik tufayli
mag’lubiyat bilan tugaydi. Ana shu voqeadan so’ng Amir Temur va Amir Husayn
o’rtasida ixtilof boshlanadi. Loy jangida g’alaba qilgan Ilyosxo’ja yesa
Movarounnahrdagi harbiy harakatlarini kengaytirdi. Yendi u katta qo’shinlar
bilan Samarqandga yurish boshlaydi. Bu paytda Samarqanddagi Mavlonozoda
va Abu Bakr Kalaviy boshliq sarbadorlar Ilyosxo’jaga qarshi chiqadilar.
Mahalliy aholining vatanparvarlik namunalarini ko’rsatib qarshilik
ko’rsatganliklari tufayli Samarqandni qamal qilib turgan mo’g’ul qo’shinlari
Movarounnahrni butunlay tashlab ketishga majbur bo’ldilar.
7

Samarqandliklarning mo’g’ullar ustidan yerishgan g’alabasi to’g’risidagi
xabarni yeshitgan Amir Temur va Amir Husayn Movarounnahrga yo’l olishib,
Samarqand yaqinidagi Konigilda sarbadorlar rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu
uchrashuvda o’zaro kelishmovchilik kelib chiqib, sarbadorlarning rahbarlari
hiyla yo’li bilan o’ldiriladi. Movarounnahrda Samarqand taxtini Amir Husayn
yegallab, uning hukmronligi o’rnatiladi. Shundan boshlab Temur va Husayn
o’rtasidagi munosabat yanada keskinlashadi. Demak, bu vaqtga kelib
Movarounnahrda o’zaro urushlarga barham bera oladigan markazlashgan davlat
tuzish o’ta zaruriyatga aylangandi. Buni anglagan Amir Temur Amir Husaynga
qarshi zimdan kurash olib borib, Balxni qamal qilish paytida o’z ittifoqchisi
Xuttalon hokimi Kayxusrav qo’li bilan 1370-yili Husaynni chetlashtiradi. Mana
shu davrdan ye’tiboran Amir Temurning Movarounnahrda yakka hukmronlik
faoliyati boshlanadi. Bu yesa uning qariyb 35 yillik hukmronligi va ko’plab
jahongirlik harbiy yurishlari uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Amir Temur
o’zini Amir Kuragoniy deb atay boshladi. Chunki, u Amir Husaynning beva
xotini Chingizxon avlodidan bo’lgan Saroymulkxonimni o’z nikohiga olgan
yedi. Keyinchalik unga atab maqbara qurdiradi.Temur qisqa vaqt ichida
Amudaryo bilan Sirdaryo oralig’idagi yerlarni, Farg’ona va Shosh mulklarini
o’ziga bo’ysindirdi. 1372-1388 yillar orasida Xorazmga 7 marta harbiyyurish
qilib, uni ham o’ziga bo’ysundirdi.Temur Oltin O’rda xoni To’xtamishga
qarshi 1389, 1391, 1394-1395 yillarda 3 marta yurish qilib, uni ham yengdi. 4
Oltin O’rda qudrati to’lasincha sindirildi. 1395-yilda Shimoliy Kavkaz hamda
Terak daryosi bo’yida Temur va To’xtamish o’rtasida shiddatli jang bo’lib, bu
jang Temur g’alabasi bilan tugadi. Bu g’alabalar Temur qo’shinlarining quyi
Povolje, Astraxon, Shimoliy Kavkaz, Azov bo’ylariga chiqish uchun keng
yo’l ochildi.
Temurning Xorazm, Movarounnahr yerlariga va Oltin O’rdaga yurishlari,
poytaxtning Keshdan Samarqandga ko’chirilishi O’rta Osiyoda markazlashgan
davlatni tashkil qilishga qaratilgan bo’lsa, uning Yeron, Kavkaz, Hindiston, Old
4
Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). T., 1996. 69 b
8

va Kichik Osiyoga harbiy yurishlari imperiyani kengaytirish maqsadida amalga
oshirilgandi. Temur o’zining uch yillik (1386-1388), besh yillik (1392-1398),
yetti yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar,
Sabzavorda sarbadorlar davlatini, Hirotda kurdlar davlatini tugatib, Yeron va
Xurosonni o’z tasarrufigakiritdi. Amir Temur 1398 yilda Hindistonga qilgan
harbiy yurishida Dehli shahrini, 1400-yilda Suriyaga qilgan 143yurishida yesa
Halab va Beyrut shaharlarini, 1401-yilda Damashq shahrini yegallaydi.
1402 yilda usmoniylar imperiyasining sultoni Yildirim Boyazidga qarshi
yurishida uni mag’lubiyatga uchratadi. Bu g’alaba bilan Temur Yevropaning
usmoniylar asoratiga tushishini bir necha o’n yillar orqaga suradi. Temur 1404-
yilda Kichik Osiyodan Samarqandga keladi va Xitoyga harbiy yurish taraddudini
ko’radi. Aslida Temur yirik sarkarda bo’lib, kuchli hafbiy boshqaruv tizimini
yaratadi.1404-yil qishida Temur 200 minglik qo’shin bilan Xitoy safariga otlandi.
Ammo Temur qattiq betobligi sababli chegara shahari O’trorda to’xtaydi va shu
yerda 1405-yilning 18-fevralidavafot yetadi. Natijada Xitoyni tobe yetish rejasi
amalga oshmay qoladi. Amir Temur hayotining so’nggi yillarida o’zining
yesdaliklari va tuzuklarini yozib qoldirdi “Temur tuzuklari” da davlat tuzilishining
asosiy bo’g’inlari, ularning vazifa, funksiyalari, vazirlarning faoliyatlari, turli
hil ijtimoiy guruhlar, tabaqalarga munosabat, qo’shin tuzilishi davlatning
moliya va soliq siyosati, mulkiy munosabatlar hamda shu singari dolzarb
masalalar, ularni hal yetish yo’llari aniq ifodalangan. Amir Temur davlatni
mustahkamlashda qonun-qoidalarning tutgan o’rniga keng ye’tibor berdi. U bu
haqda quyidagilarni yozdi: Davlat ishlarini saltanat qonun -qoidalariga
asoslangan holda boshqardim. To’ra va tuzukka tayanib saltanatda o’z martaba
va maqomimni mustahkam saqlab turdim. Amir Temur turk-mo’g’ul an’analariga
amal qilgan holda o’z davlati hududlarini suyurg’ol (ulus) tariqasida in’om qilish
yo’li bilan boshqargan. Temur Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarni to’rt
ulusga bo’lib, farzandlariga in’om yetdi. Bu masalaning ye’tiborli tomoni
shundaki, bo’lib berilgan yerlar ichki mustaqillikka yega bo’lsalar-da, lekin amalda
markaziy hokimiyatga bo’ysunganlar. Uluslar o’rtasida turli nizolar va
9

kelishmovchiliklar bo’lmasligi uchun ularning faoliyatini shaxsan o’zi nazorat
qilib turgan. Temur davlat mafkurasining kuchli hokimiyat va tayanch
yekanligini tushunib yetganligi bois davlat, saltanat ishlarini yuzaga keltirishda
kamchilikka yo’l qo’ymaydigan vazirlarni tanlashga alohida ye’tibor bergan. Amir
Temur vazir to’rtta sifatga yega bo’lishi lozim deb hisoblagan: asillik, toza nasllik;
aql-farosatlilik; sipohi raiyat ahlidan xabardorlilik; sabr-chidamlilik va
tinchliksevarlik. Temur davrida davlat markaziy ma’muriyati boshida devonbegi,
ark begi va to’rt vazir turgan. Vazirlar soliq yig’ish, meros ishlari, askarlar
maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash va saroy xarajatlari bilan bog’liq
ishlar bilan shug’ullangan.Temur davridagi ilm-fan, me’morchilik, san’at
sohalari o’z davriga nisbatan yuqori darajada rivojlanib,yuksak ma’naviy boylik
darajasiga ko’tarildi. Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta
e’tibor berdi. Samarqandni poytaxt qilib olgach dunyoning turli joylaridan
keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar
qurildi. Hattoki g’ariblarga oziq-ovqat beradigan g’aribxonalar, yo’lovchilar
qo’nib o’tadigan maxsus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam
devorlar bilan o’ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So’zangaron,
Feruza kabi nomlar bilan darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida
noyob ma’muriy bino Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar qad ko’taradi. Samarqand
atrofida atab go’zal bog’lar yaratgan.Temur tug’ilgan joyi Keshda Oqsaroy, Jome
masjidi, madrasalar barpo ettirdi. Turkiston shahrida Xoja Ahmad Yassaviy
maqbarasini qurdiradi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Shahrisabz va Toshkent
kabi shaharlar hunarmandchilik va savdo markazlariga aylandi. Amir Temur
savdo yo’llari rivojiga va uning tinchligiga alohida ye’tibor berdi. U boy
o’ljalar bilan cheklanibqolmay, balki jahon karvon savdosi yo’llari (Yevropa va
O’rta Osiyo mamlakatlarining Uzoq Sharq bilan) ustidan hukmronlik qilishni ham
o’z oldiga maqsad qilib qo’ygandi. Sohibqiron Oltin O’rda hududidan o’tgan
shimoliy savdo yo’lini ishdan chiqarish va savdo yo’lini O’rta Osiyo orqali
o’tgan yeski ipak yo’liga yana burib yuborishga zo’r berib harakat qildi. 5
5
Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. T., 1994 yil, 111-bet.
10

Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga
solib yo’naltirishdan tashqari siyosiy hayotda ham katta kuchga aylandi. U chet
davlatlar bilan aloqani kengroq yo’lga soldi. U davr shart-sharoitlaridan kelib
chiqib, tashqi siyosatda qat’iy faol harakat qilib, o’z saltanati dovrug’ini jahon
miqyosiga olib chiqa oldi. Amir Temurning Yildirim Boyazid ustidan bo’lgan
g’alabasidan so’ng Fransiya, Angliya, Genuya va Vizantiya yerkin aloqalarni,
savdogarlar va mol almashishni taklif yetgan. U Yevropa mamlakatlari bilan
yaqin qo’shnichilik qilish, savdo karvon yo’llarini rivojlantirish niyati borligini
ko’rsatib, o’z davlati shuhratini Yevropaga tarqata oldi. Uning saltanatining
dovrug’i bu mamlakatlarga borib yetishi bilan Fransiya, Angliya, Genuya,
Vizantiya va Ispaniya kabi davlatlarning qirollari sohibqiron bilan siyosiy,
iqtisodiy, savdo aloqalari o’rnatishga intilganlar. Shu bois ular Temur huzuriga
muntazam yelchilar yuborib turganlar. Amir Temur davrida diniy ilmlar va
dunyoviy fanlar barqaror bo’lgan. U o’z davrining fan va madaniyat homiysi
sifatida ham shuhrat qozondi. Doimo kamsitilgan va ye’tibordan chetda
bo’lgan mazhab tarafdorlarini o’z homiyligiga olgan. Darvesh, faqir-
miskinlarni o’ziga yaqin tutib, ularni ranjitmaslikni o’zining insoniy burchlaridan
biri deb bilgan. Amir Temur vafotidan so’ng uning yirik imperiyasi parchalana
boshladi. Temuriy shahzodalarning taxt uchun o’zaro kurashlari qudratli
davlatning bo’linishidagi asosiy sabablardan biri yedi. Amir Temur
taxtiga valiahd qilib nabirasi Pirmuhammadni qoldirgan bo’lsa-da, yeng katta
o’g’li Jahongir Mirzoning farzandi, ko’pgina amirlar va amaldorlar uning
hukmronligini tan olmadilar. 1405-yil mart oyida Temurning nabirasi Xalil
Sulton o’zboshimchalik bilan Samarqand taxtini yegalladi. Undan tashqari,
Xurosonda Shohruh, Balx, G’azna va Qandahorda Pirmuhammad, G’arbiy
Yeron va Ozarbayjonda Mirzo Umar va Abubakr Mirzo, Turkiston, Sabron,
O’tror, Sayramda Amir Berdibek, O’ratepa va Farg’onada Amir Xudoydod,
Xorazmda Idiku o’zlarini hukmdor deb ye’lon qildilar.Temuriy
hukmdorlardan Shohruh (1405-1447), Mirzo Ulug’bek (1409-1449), Sulton
Husayn (Boyqaro) (1469-1506), qisman Sulton AbuSaid (1451-1469)
11

davrlarida ichki osoyishtalik, ma’rifat va madaniyatga ye’tibor tufayli ilmu-fan va
madaniyat yuksalib, Movarounnahr va Xuroson yana Sharqning ma’rifat va
madaniyat markazi nomini qaytarib oladi.Bu vaqtda nafaqat Hirot va
Samarqand, balkiMovarounnahr va Xurosondagi boshqa shaharlarda ham
olimu-fuzalo, shoiru-me’morlar, bastakoru naqqoshlar guruhlari to’plana
boshlaydi. Buxoro, Xorazm, Balx, Mashhad, Sheroz ham o’ziga xos madaniy
markazlar rolini o’ynay boshlaydi. Ma’rifatparvarligi va aqlli bilan nom
chiqargan Shohruh davrida asriy ilm-fan, madaniyat an’analari qayta jonlana
boshlagan yedi. Shahar qayta qurildi. Hirotdagi yeng gavjum joylardan biri
Shohruhning o’g’li Boysunqur tashkil yetgan kitobxona nomini olgan joy bo’lib
qoldi. Bu yerda o’z davrining yeng sara kitoblari qayta ko’chirilar, sotib olinar va
sotilar yedi. Bu paytda hukmdor va amaldorlarning homiyligi natijasida
tasviriy san’at, amaliy san’at, xattotlik san’ati o’z rivojini maromiga yetqazdi.
Mirak Naqqosh boshchiligidagi sharq miniatyura san’ati ham o’z faoliyatini shu
yerdan boshlagan yedi. Hirotlik va xurosonlik ko’plab badavlat zodagonlar,
savdogarlar ham ilm-fan, madaniyatga homiylik qila boshlaydilar. Masalan,
Shohruh hukmronligi davrida zodagon Hoji Arslon Tarxon o’zining
ma’rifatparvarligi bilan nom chiqargan yedi. 6
Movarounnahr yerlarini 1409-
yildan boshlab Shohruhning katta o’g’li Ulug’bek Mirzo boshqara boshladi.
Ulug’bekning hukmronlik davri (1409-1449) asosan Movarounnahrda ijtimoiy-
iqtisodiy hayot, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishi bilan izohlanadi. Mirzo
Ulug’bek Movarounnahrni musulmon olamining ilmiy markaziga aylantirishga
harakat qildi. Xususan, Samarqand, Buxoro, Kesh ilm-fan markazlariga
aylandi. 7
U 1417-yilda Buxoro, 1420-yilda Samarqand va 1433-yilda
G’ijduvonda madrasalar barpo yetdi.
Samarqandni obodonlashtirish ishlariga bosh-qosh bo’lib, Go’ri Amir,
Shohizinda me’moriy majmualarini oxiriga yetqazdi. Marvda ham bir qator diniy
muassasalar qurdiradi. Hadisi sharifdagi «Ilm olmoqka intilmoq har bir muslim
6
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T.1996 y. 71 b
7
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.T. 1992 y. 103 b
12

va muslima uchun ham farz va qarz» degan iborasi Buxoro madrasasi
peshtoqiga shior sifatida o’yib yozdirib qo’yiladi. Xususan, Samarqandga o’z
zamonasining yirik, taniqli olimlarini chorlashga harakat qilgan. Uning sa’y-
harakatlari tufayli zamonasining 100 dan ortiq olimlari Samarqandga yig’ildilar.
Ular orasida Taftazoniy, Mavlono Ahmad, o’z zamonasining Aflotuni deb nom
olgan Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Koshiy, Muhammad Xavofiylar va
boshqa taniqli olimlar ham bor yedi. 1420-yilda Samarqand madrasasi
ochilganda unda 90 dan ortiq olim qatnashgan. Ilk ma’ruzani Mavlono Havofiy
o’qigan vaqtida, uni faqat 2 kishi –Mirzo Ulug’bek va Qozizoda Rumiy
tushungan, xolos. Keyinchalik o’z zamonasining taniqli kishilari Abdurahmon
Jomiy, Xo’ja Ahror va boshqalar ham Samarqand madrasasida tahsil
olganlar.Shuningdek, Samarqandda bu davrda bir necha madrasalar ham bo’lib
(Xonim, Feruzshoh, Shohmalik, Qutbiddin va boshqalar) ularda ham
salohiyatli olimlar dars berishar yedi. 1424-1429 yillarda Samarqand
yaqinidagi Obirahmat anhori yaqinida Mirzo Ulug’bek rasadxona qurdiradi. U
o’sha davrning noyob inshootlaridan bo’lib, doira shaklida barpo yetilgan,
imoratning aylanasi 47 m., balandligi 31 m. dan iborat 3 qavatli bino
bo’lgan. Binoning ichida maxsus tekshirish xonalari bo’lib, unda yerlarda maxsus
asbob-uskunalar joylashtirilgan. Samoni kuzatish va o’rganish borasida
G’iyosiddin Jamshid yordamida astronomik o’lchov asbobi -ulkan sekstant
o’rnatilgandi. Bu sekstant Sharqdagi yeng katta astronomik o’lchov asbobi
hisoblangan. Shuningdek, mahalliy ustalar (Iso Usturlobiy, Abu Mahmud
Xo’jandiy, usta Ibrohim) qo’li bilan ko’plab zaruriy astronomik o’lchov asboblari
ham yasaladi va o’rnatiladi. Rasadxona qoshida 15 ming nusxadan iborat boy
kutubxona ham bo’lgan. Uning atrofida olimlar yashaydigan yer-chorbog’lar
Bog’imaydon va Chinnixona nomi bilan shuhrat topdi. Ulug’bek Samarqandda
o’ziga xos astronomiya maktabini yaratdi. Rasadxonada Ulug’bek bilan birga
o’z zamonasining mashhur matematigi va astronomlari Qozizoda Rumiy,
G’iyosiddin Jamshid, Koshiy, Ali Qushchi kabilar tadqiqot ishlarini olib
borgan.Ulug’bek davrida, shuningdek, Samarqand Sharqning madaniy markaziga
13

aylanganligi uchun mashhur faylasuf Ali ibn Muhammad Jurjoniy, taniqli
tabib Mavlono Nafis, shoir Xayoliy Buxoriy, Yusuf va Zulayho dostonining
muallifi Durbek, qasida janrining taniqli namoyandasi o’zbek shoiri Sakkokiy,
mashhur xattot Abdurahim Xorazmiy va boshqalar Ulug’bek homiyligi ostida
Samarqandda yashab ijod qilganlar. Yana Sharqning ko’plab taniqli olim va
shoirlari, fuzaloi ulamolari Samarqandga tez-tez kelib turdilar. Ulug’bek
davridagi madaniy markaz keyinchalik Ulug’bek akademiyasi nomini olib,
dastavval mashhur fransuz yozuvchisi va olimi Volter (1694-1778)
tomonidan ye’tirof ye’tilgandi. Ulug’bek atrofiga uyushgan kuplab buyuk
komusiy olim soxiblari -Kozizoda Rumiy, Giyesiddin Jamshid Koshiy,
Muxammad Ali Kushchi, Muxammad Xavofiylar ilm-fanning turli soxalarida,
ayniksa, astronomiya, matematika singari anik fanlar buyicha barakali ijod
kildilar xamda uzlaridan ulkan meros koldirib ketdilar. Temuriylar davri
tasviriy san’atining ulkan namoyandasi, tengsiz talant sohibi, unlab moxir
musavvirlarning ustozi, benazir ijodi xozirgacha xam insoniyat axlini lol koldirib
kelayetgan Kamoliddin Bexzod (1455-1537) xam Xirot ijodiy muxitida
faoliyat kursatdi. Temur va temuriylar davrida tarixshunoslik fani rivoj topdi.
Bu davrda yashab ijod kilgan muarrixlarning asarlarida usha zamon
tarixiy vokealarning mufasal tafsilotlari, sharxlaridan tashkari ularning chukur
ijtimoiy moxiyati, mazmuni uzining butun ziddiyatliligi va murakkabliligi
bilan ifoda etilgan. Bu davr tarixchilaridan Nizomiddin Shomiy, Xofizu Abru,
Sharofiddin Ali Yazdiy, Fosix Xavofiy, Abdurazzok Samarkandiy, Ibn
Arabshox, G’iyosiddin Ali, Mirxond, Xondamir usha davr ijtimoiy xayeti
jarayenining talab va extiyejlaridan kelib chikkan xolda temuriy xukmdorlarning
turli-tuman faoliyati, sa’y-xarakatlari bilan boglik tarixiy xodisalar, vokealarni
xolis va xakkoniy aks ettirishga intilganlar.1447-yilda Shohruh Mirzo
vafotidan so’ng Temurzodalar o’rtasidagi kurash boshlanib ketdi. Oqil va
dono hukmdor Ulug’bek bu kurashlarga barham berishga harakat qilib ko’rdi.
Lekin buning uddasidan chiqolmadi. Aksincha, o’g’li Abdullatifning bevosita
ishtiroki tufayli o’zi bu kurashlarning qurboni bo’ldi. Xullas, XV asr o’rtalariga
14

kelib, Mirzo Ulug’bek vafotidan keyin (1449) temuriy shahzodalar o’rtasida
hokimiyat uchun kurash yana avj oldi. Abdullatif xurofotchi din ahllari, darveshlar
guruhi bilan yaqinlashib, o’zinihimoya qilishga urindi. Lekin qotil padarkush
taxtda uzoq o’tira olmadi. 1450 yilning 8 mayida shahar qandag’i yonida,
Bog’inavdan nariroqda unga suiqasd qilinib, o’ldirildi. 8
O’ldirganlar hattoki
qo’rqmasdan Abdullatifning kesilgan boshini Registondagi Ulug’bek qurdirgan
madrasa peshtoqiga namoyishkorona tarzda ilib qo’ydilar. Yendi Samarqand
taxtiga temuriylardan Mirzo Ulug’bekning kuyovi hamda jiyani Mirzo Abdullo
o’tiradi. Buxoroda yesa hokimiyat Mironshohning nevarasi Sulton Abu Said
qo’liga o’tadi. Mirzo Abdullo o’zining bir yillik hukmronlik davrida mamlakatda
barqarorlikni tiklashga, Mirzo Ulug’bekning madaniy sohadagi ishlarini davom
yettirishga, markaziy hokimiyatni kuchaytirishga harakat qildi. U Samarqand
taxti davogarlari Alouddavla va Abu Saidlar bilan kurash olib borib,
Samarqandga qarshi yurish qilgan Abu Said qo’shinini tor-mor keltirdi. Abu Said
Sirdaryo ortiga qochib, Dashti Qipchoq o’zbeklari xoni Abdulxayrxondan
yordam so’rab murojaat qiladi. 1451-yilning yozida Samarqand yaqinidagi
Sheroz qishlog’ida bo’lgan jangda Mirzo Abdullo o’ldirilib, taxt Sulton Abu Said
Mirzo (1451-1469) qo’liga o’tadi. Temur davlatining Xuroson yerlari
Shohruhning boshqa bir nevarasi Boysunqurning o’g’li Abdulqosim Bobur
qo’lida saqlanib qolib, u to vafoti (1457)ga qadar Hirot taxtini boshqarib turadi.
Bu vaqtga kelib o’zaro siyosiy tarqoqlik yanada avj oladi. Birgina Xurosonning
o’zi o’ndan ortiq qismga bo’linib ketadi. O’zaro taxt uchun muttasil kurashlar
mamlakat iqtisodiy va madaniy hayotiga katta zarar yetqazib, inqiroziy
holatlarga sabab bo’la boshladi. Abulqosim Bobur Xurosonni o’z qo’li ostida
birlashtirishga, Shohruh davridagi madaniy hayotni tiklashga harakat qildi. 1454-
yilda uning Samarqandga yurishi muvaffaqiyasiz tugab, 40 kunlik shahar
qamalidan keyin yana orqaga qaytishga majbur bo’lgan yedi.Ulug’bek vafotidan
so’ng madaniy markaz Xurosonga va uning poytaxti Hirotga ko’chdi. Hirot
madaniy va ilmiy markazning shakllanishida Huroson hukmdori Sulton Husayn
8
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000 yil, 194-bet.
15

(Boyqaro) va buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiyning roli nihoyatda
beqiyos bo’ldi. Ma’rifatli hukmdor bo’lmish Sulton Husayn butun Xurosonda ilm-
fan, adabiyot, madaniyat homiysiga aylandi. Uning o’zi Husayn taxallusida
g’azallar bitgan. Hozirgi kungacha uning she’riy Devoni va Nasriy Risola asarlari
yetib kelgan. Alisher Navoiy (1441-1501) yoshligidan temuriy shahzoda
Sulton Husayn bilan do’st yedi, keyinchalik ular Xuroson hokimi Abdulqosim
Bobur (1451-1457) xizmatida birga bo’lganlar. Husaynning xizmat davrida Alisher
Navoiy Mashhad va Hirot madrasalarida tahsil ko’radi.
Keyinchalik Movarounnahr hokimi Sulton Abu Said tazyiqi bilan
Samarqandga ketishga majbur bo’ladi va u yerda 2 yil turib, o’z bilimini yanada
takomillashtiradi. 1469-yilda Xuroson taxti Sulton Husaynga tekkanidan
so’ng, uning taklifi bilan yana Hirotga keladi va bu yerda dastlab
muhrdorlik, so’ngra vazirlik qiladi. Alisher Navoiy vazirlik davrida (1472-
1476) mamlakatda iloji boricha osoyishtalik va adolat o’rnatishga harakat qildi,
shaharlar yuksaldi, suv chiqarilib ko’pgina yerlar obod bo’ldi, hunarmandchilik va
savdo-sotiq ishlari yanada rivojlandi. Navoiy ilm-fan, ma’rifat va madaniyat
ahliga shaxsan o’zi homiylik qildi. Garchi toju taxt uchun kurashlarda va
fitna-nizolar natijasida Navoiyning Sulton Husayn bilan oralaribiroz sovugan
bo’lsa-da, lekin Navoiy umrining oxiriga qadar davlatning tayanch shaxslaridan
biri bo’lib qoldi. Jumladan, u vazirlik lavozimidan ketar yekan, Navoiyga
shohona to’n kiygizib, uning iltimosi hyech qachon yerda qolmasligini qayd
qiladi. Ma’lumotlarga ko’ra, Alisher Navoiy 300 dan ortiq turli qurilish,
obodonchilik ishlariga bosh-qosh bo’lgan. Hirotdagi Injil daryosi bo’yida uning
rahnamoligida Ixlosiya, Shifoiya majmualari, Tus viloyatidagi Turuqband suv
ombori va kanali, Hirot va Mashqaddagi sug’orish inshootlari, Astroboddagi
saroy va masjid, Marvdagi madrasa ishga tushirildi. Navoiy o’z daromadlarini
ham xayriya ishlariga sarflaydi. Shaxsan uning mablag’lari hisobidan 52 ta rabot,
19 ta hovuz, 16 ta ko’prik, 9 ta hammom va boshqalar qurilgan. 9
Xurosonda 12
dan ortiq minora, masjid va rabotlar ta’mirlandi.Navoiy homiyligida Sharq
9
Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). T., 1996. 96 b
16

miniatyurasi maktabining yetuk namoyandasi Sharq Rafayeli nomini olgan
Kamoliddin Behzod, tabiblar Abdulxay Muniy, Darvish Ali, xattotlardan Sulton
Ali Mashhadiy, musiqachilardan Husayn Udiy, tarixchilardan –Sohib Doro,
Muhammad Nizomiy, Kamoliddin Binoiy, Davlashoh Vosifiy, Muiniddin
Muhammad, Mirxond va boshqalar yetishib chiqdilar. Alisher Navoiy turkiy
tilda 1483-1485 yillarda 5 ta dostondan iborat Hamsa asarini yaratdi. Buyuk
shoirning 20 dan ortiq asarlari ham ana shu tilda yaratildi. Ularning
mazmunida tarixiy, falsafiy, axloqiy mezonlar bo’lib, insoniyatga xos bo’lgan
barcha ijobiy xislatlar ulug’lanadi.Amir Temur va temuriylar davri
madaniyatining tudakonli mazmuni, manzarasi va kulami usha zamondla xar
taraflama gurkirab ravnak topgan badiiy adabiyotda yakkol namoyon buldi.
Eng muximi shundaki, bu davrda badiiy tafakkurda an’anaviy bayrokdor
bulib kelgnan fors-tojik adabiyoti bilan yonma-yon turkiy-uzbek adabiyoti xam
rivojlanib, uning namoyandalari safi kupayib bordi. Bu urinda uzbek mumtoz
adabiyoti tarakkiyotiga salmokli xissa kushgan Lutfiy, Xaydar Xorazmiy, Durbek,
Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy , Xusayniy singari budiy suz ustalari nomini aloxida
tilga olib butish joizdir. Shoir Lutfiy (1366-1465) o’zining 20 dan ortiq asarlari
bilan Navoiygacha ham mashhur bo’lgan.Xulosa:Ana shu davrda Sharofiddin
Ali Yazdiyning (vafoti 1454) Temur tarixiga doir Nizomiddin Shomiydan so’ng
yozilgan bir xil nomdagi Zafarnoma asari yaratildi.Fors-tojik adabiyotida
mashhur bo’lgan Abduraxmon Jomiy (1414-1492)ning ham roli buyuk
bo’ldi.Temuriyzodalar urtasidagi uzaro urushlar, birodarkushliklar nafakat kuyi
tabaka axlining, balki yirik zodagonlarning xam noroziliklariga sabab buldi.
Temuriylar davlatidagi siyosiy tarkoklik, ayrim xukmdorlarning ajralib,
mustakillikka intilishi bu davlatning yemirilishiga olib keldi. Natijada Amir
Temur asos solgan ulkan saltanat tanazzulga yuz tutdi va tugatildi.
1.2. Me’morchilik, tasviriy san’at va amaliy san’at
17

O’rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san’at sohlarida
kamolot bosqichiga ko’tarildi. Тemuriylar davlatining qudrati ayniqsa
me’morchilikda namoyon bo’ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan Qudratimizni
ko’rmoq istasang- binolarimizga boq! degan yozuv Тemur davlatining siyosiy
vazifasini ham anglatar edi. Тemur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida
istehkomlar, shoh ko’chalar, me’moriy majmualar keng ko’lam kasb etadi. Ilk o’rta
asrlardagi shaharning asosiy qismi bo’lgan Shahristondan ko’lam va mazmuni
bilan farq qiluvchi hisor qurilishini Samarqand va Shahrisabzda kuzatish mumkin.
Тemur davrida Kesh shahar qurilishi yakunlandi. Hisorning janubi-g’arbida
hukumat saroyi Oqsaroy va atrofida rabotlar, bog’-rog’lar qurildi. Тemur saltanat
poytaxti Samarqandni bezatishga alohida e’tibor berdi. Shaharda Hisori, qal’a,
ulug’vor inshoatlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarqandga kiraverishdagi
Ko’hak tepaligida Cho’pon ota maqbarasi Ulug’bek davrida qurilgan bo’lib, bu
inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda ulug’vorlik
uyg’unlashib ketgan. Тemur davrda Samarqand Afrosiyobdan janubda mo’g’ullar
davridagi ichki va tashqi shahar o’rnida qurila boshladi hamda bu maydon qal’a
devori va xandok bilan o’ralib (1371) Hisor deb ataldi. Hisor 500 gektar bo’lib
devor bilan o’ralgan. Shaharga oltita darvozadan kirilgan. Shahar mahalalardan
iborat bo’lib, guzarlarga birlashgan. Shaharda me’moriy majmualar shakllanishi
Тemur va temuriylar davrining eng katta yutug’i bo’ldi. Me’morchilik
taraqqiyotning yangi bosqichiga ko’tarildi, inshootlar ko’lami bilan birga uning
shakli ham ulkanlashdi. Bu jarayon muhandislar, me’morlar va naqqoshlar
zimmasiga yangi vazifalarni qo’ydi. Тemur davrida gumbazlar tuzilishida qirralar
oralig’i kengaydi. Ikki qavatli gumbazlar qurishda ichkaridan yoysimon
qovurg’alarga tayangan tashqi gumbazni ko’tarib turuvchi poy gumbazning
balandligi oshdi. Ulug’bek davrida gumbaz osti tuzilmalarning yangi xillari ishlab
chiqildi. Aniq fanlardagi yutuqlar me’morchilik yodgorliklarida aniq ko’rinadi
(Shohizinda, Ahmad Yassaviy, Go’ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi,
Ulug’bek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki qiyofasi rejalarini tuzishda
me’moriy shakllarning umumiy uyg’unligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning
18

aniq o’zaro nisbati bor. Bezak va sayqal ishlari ham bino qurilishi jarayonida
baravar amalga oshirilgan. Тemuriylar davrigacha va undan keyin ham
Movarounnahr va Хuroson me’morchiligida bezak va naqsh bu qadar
yuksalmagan. Тemur va Ulug’bek davri me’morchiligida bezakda ko’p ranglilik va
naqshlar xilma-xilligi kuzatiladi. 10
Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga,
xattotlik san’atini mukammal egallagan ustalar olti xil yozuvda ishlagan. Koshin
qatamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida Sher bilan
Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Тemur va Ulug’bek
davrida bino ichining bezagi ham xilma-xil bo’lgan. Devor va shift, hatto gumbaz
ham naqsh bilan ziynatilgan. Тemur davrida qurilgan binolarda ko’k va zarhal
ranglar ustun bo’lib, dabdabali naqshlar ishlangan, Ulug’bek davrida Хitoy
chinnisiga o’xshash oq fondagi ko’k naqshlar ko’p uchraydi. Bu davrda diniy
inshootlar, hukmdor saroylari, aslzodalarning qarorgohlari ko’plab qurildi. Тemur
Hindiston yurishidan so’ng (1399). Samarqandda jome masjidi qurdiradi. Uning
ro’parasida Bibixonim madrasasi va maqbara bunyod ettirdi. Ulug’bek Buxoro
Jome masjidini kengaytirib, qayta qurish ishlarini boshlagan, biroq u XVI asrda
qurib bitkazdi. Тemur davrida Saroy Mulk xonim Go’ri Amir majmuasida
madrasalar qurilgan. Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda madrasalar
bunyod etirdi. XV asrda madrasa me’morchiligi o’zining uzil-kesil qiyofasiga ega
bo’ldi. Madrasa qurilishi yagona tizim bo’yicha rejalashtirilsa ham, asosiy
shakllari, ularning o’zaro nisbatlari va bezaklariga ko’ra har biri o’z qiyofasiga ega
edi. Тemuriylarning ikki san’at durdonasi-Samarqanddagi Ulug’bek va Hirotdagi
Gavharshodbegim madrasalari yagona tizim rejasi bo’yicha qurilganiga qaramay,
bir-biridan farq qiladi. Тemuriylar davridan qolgan maqbara, din arboblari va
ruhoniylar qabrini o’z ichiga oluvchi to’siq-xazira, avliyolar qadamjolari, dahma
alohida guruhni tashkil qiladi.
Samarqandda Тemur davrida shayx Burxoniddin Sag’orjiy xilxonasi – Ruhobod
maqbarasi va Тemuriylar xilxonasi -Go’ri Amir. Shuningdek, Shohizinda
majmuasida peshtoqli maqbaralar guruhi quriladi. Ulug’bek davrida ijodiy
10
Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. T., 1994 yil, 146 bet.
19

izlanishlar samarasi dahmalarning me’moriy ko’rinishiga ham ta’sir o’tkazadi.
Shohizinda majmuasida sakkiz qirrali maqbara va hozirgacha Qozizoda Rumiy
maqbarasi deb kelinayotgan (Sultonning onasi uchun qurilgan, asli noma’lum)
maqbara quriladi. Ulug’bek Buxoro, G’ijduvon, Shahrisabz, Тermiz, Тoshkentda
ham noyob obidalar qurdirgan. Ammo qurilish miqyosi va bezaklar bo’yicha
Samarqanddagi obidalar ustunlik qiladi. Тoshkentda Zangi ota maqbarasi va
Shayxontohur majmuasi, bo’lib, Qaldirg’ochbiy maqbarasi XV asrning birinchi
yarmiga mansub. Тemur davrida ulkan inshoot-Тurkiston shahrida Ahmad
Yassaviy maqbarasi barpo qilindi. Bu maqbara musulmon Sharqining me’moriy
yodgorliklari orasida eng noyobidir. Qadamjolar me’morchiligi ham o’ziga xos
tuzilishga ega. Тemur Buxoroda Chashmai Ayub (1380) yodgorligini qurdiradi.
Shunigdek, Тemur Shahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari uchun hazira - Dor
us-Siyozat (1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O’g’li Jahongir vafot etgach
Shahrisabzda maqbara (hazrati Imom) qurdirgan. Unda Хorazm me’morchiligi
an’analarini ko’rish mumkin. Samarqanddagi Ulug’bek rasadxonasi me’moriy
san’atning noyob yodgorligidir. Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda
bo’lib, uch qavatlidir. Тemuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo’lgan.
Birinchisi-ma’muriy-siyosiy maqsadda bo’lib, qal’a yoki shahar ichida qurilgan.
Ikkinchisi-shahar tashqarisidagi bog’larda qurilgan qarorgohlarda qabul
marosimlari, majlislar o’tkazilgan va xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy
gumbazining diametri 22 metr bo’lib, toq va ravoqlari beqiyos bo’lgan. Тemur va
Ulug’bekning asosiy qarorgohi Samarqanddagi Ko’ksaroy va Bo’stonsaroy
deyiladi. Shuningdek, shahar tashqarisida Тemur o’n ikkita bog’ va saroylar
bunyod ettirgan. Ulug’bek davrida Samarqandning Registon maydoni shakllandi,
Masjidi Muqatta’, 210 gumbazli Ko’kaldosh jom’e masjidi qad ko’tardi.
Shohizindada ayrim maqbaralar, Shahrisabzda Ko’kgumbaz masjidi, Chilustun va
Chinnixona saroylari uning davrida qurildi. XV asrning ikkinchi yarmida
Samarqandda Хo’ja Ahror madrasasi, Ishratxona, Oqsaroy maqbaralari bunyod
qilindi. Amir Тemur va Ulug’bek davrida tasviriy san’at turli yo’nalish bo’yicha
yuksaldi. Islomda jonli narsalar tasviriga sig’inmaslik tasviriy san’atda naqshning
20

ravnaqiga sabab bo’ldi. O’rta Osiyoda arablar bosqini tufayli to’xtab qolgan
devoriy suratlar va umuman tasviriy san’at Тemur davrida yangi shakl va
mazmunda tiklandi. 11
Хattotlik- qo’lyozma adabiyotning ajralmas bir qismi
hisoblangan. Miniatyura- tasviriy san’atga ham avvalo naqsh sifatida qaralgan.
Тemuriylar davrida tiklangan devoriy suratlar esa XVI asrda yana to’xtab qoldi.
Samarqanddagi Тemuriylarning saroy-qarorgohlarida qabul marosimlari, jang
voqealari, ov manzaralari, xalq bayramlari tasviri tushirilgan devoriy suratlar
bo’lgan. Тemur, o’g’illari, nabiralari, ayollari va kanizaklari tasviri bu devoriy
suratlarda aks ettirilgan Ulug’bek devorida ham devoriy suratlar mavzu jihatdan
rang-barang bo’lib, uslubiy jihatdan miniatyura janriga yaqin bo’lgan. Bu davrda
qayta ko’chirilgan Abdurahmon as-So’fiyning (X asr) falaqiyotga oid asariga
ishlangan bir suratda Andromeda yulduzlar turkumi Chochlik ayol qiyofasida
tasvirlanadi. Samarqand rasadxonasida esa to’qqiz falak ko’rinishi, yetti gardish,
yetti yulduz-yoritqich daraja, vaqt bo’limlari, Yer yuzining yetti iqlimi
tasvirlangan.
Тemur darvrida qurilgan Shirinbeka opa, Bibixonim, Тuman opa obidalarida
naqqoshlik va xattotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham mavjuddir. Shirinbeka opa
maqbarasida tasvir ko’p ranglarda, qolgan ichki bino devorlarida oq va moviy
rangdagi tabiat manzaralari tasvirlanadi. Хattotlik san’ati taraqqiyotiga XV asrda
an’anaviy nasxi, kufiy, devoriy xatlari bilan birga peshtoqlarni bezovchi suls va
tezkor-nasta’liq noyob qo’lyozma asarlar ko’chiriladigan maxsus ustaxonalar
kitobotchilikning ravnaqiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Amir Тemur davrida
Samarqandda miniatyura rassomchilik maktabi tashkil topdi. hozir Тurkiya va
Berlin kutubxonalarida saqlanayotgan ko’chirma homaki miniatyura nusxalari
XIV-XV asrlarga oid bo’lib, ularda alohida shaxslar, daraxtlar, gullar, kichik
kompozitsiyalar, naqshlarda chiziqlar uyg’unligi, harakatlar aniqligi, qiyofalarning
o’z o’rnida joylashtirilishi bilan ajralib turadi. Тarixiy shaxslarning qiyofalari ham
miniatyuralarda aks etgan. Amir Тemur qiyofasi tiriklik vaqtida aks etgan
miniatyuralar hali topilmagan. Asl holatiga yaqin suratlar Zafarnomaning dastlabki
11
A mir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T.1996 y. 83 b
21

ko’chirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir muncha yorqinroq qiyofasi Hirotda
(1467) ko’chirilgan Zafarnomada keltiriladi. Dastlab Mirak Naqqosh boshlagan va
Behzod yakunlagan ushbu miniatyurada boy kompozitsiya va serjilo bo’yoqlarning
uyg’unligi ajralib turadi. Miniatyura rassomchiligining taraqqiyoti adabiyotning
rivoji bilan bog’liq bo’lgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dehlaviy, so’ngra
Jomiy va Navoiy asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda Jome’ ut-tavorix, Тarixi
Rashidiy kabi tarixiy asarlarga ham miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Тemuriylar
davrida ham davom ettirilib, Zafarnoma va Тemurnoma asarlarida jang lavhalari
tasvirlanadi.
Ayrim hollarda diniy asarlarga ham Makka va Madina tasviri tushirilgan.
Badiiy asarlarning ba’zilarida Muhammad payg’ambarning (yuzi niqobda) odamlar
orasida turgan holati va me’rojga chiqishlariga oid lavhalar uchraydi. XV asr
miniatyuralarining aksariyatida sharq she’riyatining qahramonlari-Layli va
Majnun, Хusrav va Shirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman
miniatyura san’ati Iroq, Eron, Хuroson, Movarounnahr va Hindistongacha hududda
bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Тemuriylar bilan bog’liq
bo’lib, temuriylarning Bag’dod, Sheroz, Тabriz, Hirot, Samarqand, Dehli kabi
markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.
Samarqand miniatyura maktabi XIV-XV asrning birinchi yarmida qaror topgan
bo’lib, turli turkumda yaratilgan bu miniatyuralarda Sharqiy Тurkiston san’atiga
xos bo’lgan Тurkiy obrazlarda Хitoy rassomchiligi ta’siri sezilib turadi.
Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Хayya va uning shogirdlari Shayx
Mahmud Тaliliy, Pir Ahmad Bog’i Shamoliy, Muhammad bin Mahmudshoh,
Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, bo’yoqlar ustalik bilan qo’llangan.
ularning miniatyuralari temuriylar davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan.
1420-yildan keyin Boysunqur Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi
tashkil qilgach bu rassomlarning ayrimlari hirotga ko’chib o’tadi. Abul hayya
tarixiy asarlariga ishlagan miniatyuralarda Amir Тemur va temuriylarning
qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli holatlarda
tasvirlanadi. Хalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar grafik tarzda,
22

badiiy jihatdan o’ziga xos siyohi qalam uslubida ishlangan. Тemur hayotlik
davrida uning saroy devorlarida shoh va shahzodalar bor bo’yida tasvirlanib,
haqiqiy portret janrini Kamoliddin Behzod shakllantirdi. 12
Umuman, Тemur va
temuriylarning qiyofalari tasvirlangan ko’plab miniatyuralar dunyoning turli
kutubxonalarida saqlanmoqda. Ularning aksariyatida rasm chizilgan davr yoki
rassom, joy, maktab ko’rsatilmagan. Biroq, bu miniatyuralarda nur sochib turgan
quyoshsimon sherning boshi tasvirlangan tug’-Тemurning gerbi-uning saroyi
peshtoqida, Хalil Sulton va Ulug’bek zarb qilgan tangalarda uchraydi. Shuningdek,
tabiat tasvirida to’q yashil va jigarrang ko’pligi, kiyimlar turkiy millatga xos
bo’lganligidan bu miniatyuralar Samarqand miniatyurachilik maktabiga mansub
deyish mumkin. Chunki, Hirot va Sheroz miniatyuralari qahramonlarining
kiyimlari boshqacharoqdir. Samarqand maktabi miniatyurachilari vakillari
kompozitsiya yaratish va manzara tasvirida mahoratlidirlar. Ulug’bek davrida
mashhur bo’lgan xattot va musavvir asli Obivardlik Sulton Ali Boverdiy
miniatyuralari chiziqlarning keskinligi, ranglarning yorqinligi bilan o’ziga xosdir.
Samarqand maktabiga xos bo’lgan 18 ta miniatyura Nizomiyning Hamsa asariga
va 49 ta miniatyura Shohnoma asariga ishlangan bo’lib hozir Тurkiya
kutubxonasida saqlanadi. Ulug’bek davrida as-So’fiyning Siljimas yulduzlar
ro’yhati asariga ishlangan miniatyuralarda xaritalar qizil va qora doiralar bilan
katta va kichik yulduzlarning joylashishi ko’rsatilgan bo’lib, grafik tarzda rang
bermay, qora siyohda chizilgan. Yulduz turkumi oddiy xalq vakili qiyofasida tasvir
etiladi. Sharq miniatyurachiligida oddiy xalq hayoti mavzui temuriylar davrida
paydo bo’lgan. Masalan, Samarqand masjidini qurish, Iskandar devorini bunyod
etish, Ko’chmanchilar turmushi, Jamshidning oddiy xalqqa hunar o’rgatishi
mavzuidagi miniatyuralar bunga misoldir. Тemuriylar davrida madaniyatning
yuksalishi badiiy hunarmandchilikning turli shakllarida namoyon bo’ldi. Badiiy
hunarmandchilik asosan me’morchilik bilan bog’liq bo’lmay, koshinkorlik
kulolchiligi, yog’och va tosh o’ymakorligi bilan ham bog’liq edi. Qabr toshlariga
qisman o’simliksimon, asosan geometrik nazmlarda xattotlik namunalari bilan
12
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000 yil, 201 bet.
23

so’zlar bitilgan. Bu yozuvlar chuqur, qusha o’yiqlarida bitilgan. Qabrtoshlar
sag’ana yoki suna shaklida bo’lib, bo’z rangli marmardan, ayrim hollarda o’ta
noyob toshlardan tantana idishlar ishlangan. Yog’och o’ymakorligida Go’ri
Amirda, Shohi Zinda, Yassaviy maqbaralari, eshiklari, shuningdek Xv asrga oid uy
ustunlari naqshlar bilan ishlangan. Тemur va Ulug’bek davrlarida metall
o’ymakorligi taraqqiy etadi. Buyum va idishlar oltinsimon bronza, latun, qizil
misdan ishlangan. Naqshlar o’yib, bo’rtma usulda, qimmatbaho toshlar qadalib
tayyorlangan. Yassaviy maqbarasi ulkan-shamdonlar, ayniqsa ikki tonnalik qozon
bronza qo’yish san’atining eng yuksak namunasidir. Amaliy san’atning kulolchilik
turi uchun yashil, zangori tusdagi yorqin sir ustiga sodda o’simliknoma naqshlarni
qora bo’yoqlar bilan tushurishga yoki uyurma gullar ishlanishi, bu davrda paydo
bo’lgan oppoq idishlarga sir ustidan kobalt yordamida naqsh berilishi yangilik edi.
Sopol buyumlardagi naqshlar mo’yqalamda chizilgan. Oldingi asrlarda sopol
buyumlariga chiziq naqshlar chizishgan, temuriylar davriga mansub chikkisimon
sopol buyumlarda kulol-rassom turli uslubda och havorangdan to lojuvardga qadar
ranglarni qo’llaydi. Тemur va temuriylar davrining amaliy san’at turlaridan
to’qimachilik, gilamdo’zlik, kashtachilik yuksak san’at darajasiga ko’tarildi.
.
24

II BOB. AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA SIYOSIY VA
MADANIY HAYOT
2.1. Ilm-fan va adabiyot .
Amir Тemur ilm-fan rivoji uchun g’amxo’rlik qilishi tufayli Samarqand
dunyoning ma’rifiy markaziga aylandi. Mashhur olimlar Samarqandga keldi.
Masalan, Qozizoda Rumiy, tabib Хusomiddin Kermoniy, falaqiyotshunos Mavlono
Ahmad, Ulug’bek davrida turli mamlakatlardan kelgan 100 dan ortiq olimlar ilmiy
va ijodiy faoliyat ko’rsatgan. 13
Тemur va temuriylar zamonida tabiiy va gumanitar
fanlar sohasida buyuk olimlar yetishib chiqdi hamda jahon faniga munosib hissa
qo’shdi. Falokiyotshunoslik fanida Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin
Jamshid va Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Тarix ilmida Sharofiddin Ali
Yazdiy, Hofizi Abro’, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Хondamir, Zayniddin
Vosifiy va boshqalar qimmatli asarlar yaratdi. Badiiy ijod va tilshunoslikda Jomiy,
Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Atoullo Husayniy, Koshifiy singari ijodkorlar
yuksak san’at asarlari bilan mashhur bo’ldi. Mirzo Ulug’bek davrida Samarqandda
birinchi Akademiyaga asos solindi, Yer kurrasini o’lchash va falaqqiyotshunoslik
jadvallarini tuzish ishlari amalga oshirildi. Samarqand rasadxonasining qurilishi
ulkan madaniy voqea bo’lib, jihozi va ilmiy yutuqlari jihatidan unga teng
keladigan rasadxona yo’q edi. 14
Rasadxonada Ulug’bek matematika, geometriya,
falaqqiyotshunoslikda chuqur bilimlar sohibi edi. Ali Qushchi, Muhammad
Хavofiylar uning sevimli shogirdlari bo’lgan. Mirzo Ulug’bek Zij asarida VIII-XI
asrlarda boshlangan falaqqiyot ilmiga oid an’anani davom ettirib, yuqori darajaga
13
Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. T., 1994 yil, 156 bet.
14
Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). T., 1996. 101 b
25

ko’taradi. Matematikaga doir Bir daraja sinusni aniqlash haqida risola,
Falaqqiyotshunoslikka oid Risolai Ulug’bek va musiqa haqida Musiqa ilmi haqida
risola kabi asarlar yozdi. Ulug’bek Samarqand, Buxoro va G’ijduvonda madrasalar
qurdirib, ta’lim ishlariga rahbarlik qildi.
Тemur va temuriylar davrida xalq og’zaki ijodi namunalari yaratildi. Adabiyot
badiiy uslub jihatidan takomillashdi, adabiyotshunoslik va tilshunoslikka oid ilmiy
asarlar yaratildi. O’zbek tarjima adabiyoti vujudga keldi. Bu davrda yetuk
ijodkorlar Qutb, Sayfi Saroyi, Haydar Хorazmiy, Durbek, Amiriy, Atoiy,
Sakkokiy, Lutfiy, Bobur, Muhammad Solih va boshqalar yashab ijod qildi.
Ayniqsa o’zbek yozma adabiyotining dunyoviy ko’lamini Alisher Navoiyning ijodi
kamolot bosqichiga ko’tardi. Movarounnaxr va Хurosonda o’zbek tili, adabiyoti va
madaniyatining mavqei orta bordi. Хurosondagi turkiyzabon xalqlar va ularning
ziyolilari Samarqand, Buxoro, Тurkiston va boshqa shaharlardagi olimlar shoiralar
va san’atkorlar bilan o’zaro juda yaqin munosabatda bo’la boshladilar. Qaysi
ijodkor o’ziga qaysi mamlakat yoki shaharni qulay deb bilsa, yosha yerda yashab
ijod qildi. Masalan, xorazmlik shoirlar Haydar va hofiz Хorazmiylar Sherozga,
Ismoil Ota avlodlaridan bo’lgan shoir Shayx Atoiy Тurbatdan (Тoshkent
yaqinidan) Balxga, Mavlono Lutfiy ham asli Тoshkentdan bo’lib Hirot yaqiniga
borib yashab qolganlar.
Тemur va uning avlodlari adabiyot va san’atga, ilm-fanga yaqin kishilar edi.
Тemuriylardan 22 ta ijodkor-shoir bo’lib, ular o’zlari she’r yozish bilan birga
ijodkorlarga xomiylik ham qilgan. Хalil Sulton, Husayn Boyqaro kabilar o’z
she’rlaridan devon tuzganlar. Хuroson va Movarounnaxrda forsiy va turkiyda ham
ikkala tilda ijod qiluvchi shoirlar ko’p bo’lib, adabiy hayot yuksaladi. Sharq
klassik adabiyoti tarjimalariga ham e’tibor kuchayadi. Chaxor manoli kabi
adabiyot nazariyasiga oid asarlar yaratilgan. Badiiy ijodning g’azal, ruboiy, tuyuq
kabi turlari rivoj topgan. Adabiy jarayonda shohlar ham, oddiy kosib va
hunarmandlar ham, olim va fozillar ham qatnashgan. Хurosondagi adabiy
hayotning rivojida Boysung’ur Mirzo (Shohruhning o’g’li) ning o’rni beqiyos
bo’lib, u o’z tashabbusi bilan fanlarning barcha sohalariga va san’at rivojiga katta
26

hissa qo’shgan. Uning rahbarligida Firdavsiy «shohnomasi»ning ko’p
qo’lyozmalarni qiyoslash asosida ishonchli ilmiy matni yaratildi. Boysung’urning
o’zi ham forsiy va turkiyda she’rlar yozgan. Хullas, XV asr o’rtalarida Хurosonda
o’zbek adabiyotining yangi maktabi yuzaga keldi. Movarounnaxrda Ulug’bek
davrida ko’plab forsiy va turkiy ijodkorlar to’plandi. Adabiy muhitni bevosita
Ulug’bekning o’zi boshqarar, Samarqandda o’sha davrning eng yaxshi shoirlari
yig’ilgan edilar. Shoirlarning sardori (Malik ul-kalom) qilib Mavlono Kamol
Baraxshiy tayinlangan edi. Sakkokiy o’z qasidalaridan birida Ulug’bekning she’r
yozishini va uning she’r haqidagi tushunchasi yuqori bo’lganligi ta’kidlab o’tgan.
Ulug’bek Хurosondagi ijodkorlar bilan ham do’stona munosabatda bo’lgan. U
Lutfiy she’rlarini XV asrning mashhur shoiri Salmon Sovajiy she’rlari bilan teng
ko’rgan. Mumtoz shoir bilan tenglashtirish Lutfiy uchun katta sharaf edi. Ulug’bek
saroyidagi eng obro’li o’zbek shoiri Sakkokiyning lirik she’rlari bilan birga o’zbek
tilidagi qasidalari ham bu she’riy janrning sezilarli yutug’i bo’ldi. Navoiy
Majolisun-nafois tazkirasida ko’proq xurosonlik shoirlar haqida ma’lumotlar bersa,
Davlotshoh Samarqandiy Тazkirat ush-shuaro asarida o’tmishda o’tgan
ijodkorlarga to’xtaladi. Yaqinda ma’lum bo’lgan Shayx Ahmad ibn Хudoydod
Тaroziyning Fukukul-balog’a (1437) asari temuriylar davri Movarounnaxrdagi
adabiy hayotni o’rganish imkonitlarini ochdi. Shayx Axmad Тaroziy asarida she’r
nazariyasiga doir ilmiy masalalarni yoritish bilan birga, shu paytgacha noma’lum
bo’lgan o’zbek va forsiyzabon shoirlarning she’rlaridan misollar keltiradi. Shayx
Тaroziy o’z asarida bizga ma’lum bo’lgan mashhur shoirlardan tashqari, bizga
noma’lum bo’lgan Muhammad Тemur Buzoning tuyuqlarini, Shams Qisoriyning
al-maqlubul-ba’z she’riy san’ati namunalarini, Jaloliy degan shoirning ishqiy
mazmundagi baytlarini, mutasalsal she’riy man’atiga o’zining g’azalidan
namunalar keltiradi. Mutasalsal san’ati qofiya bo’lib kelgan so’zlarning yoki uning
bir bo’lagining keyingi bayt boshlanishida takrorlanishi bilan baytlarni bir-biriga
bog’lashni anglatadi. Тaroziyning Fukukul-balog’a asari o’sha davr o’zbek
adabiyoti tarixini yanada chuqurroq o’rganishda qimmatlidir. XV asrning ikkinchi
yarmi o’zbek adabiyotining eng rivojlangan davri bo’lib, bu yuksalik Тemuriy
27

Boyqaro va o’zbek adabiyotining porloq quyoshi Navoiy nomlari bilan bog’liq.
Boyqaro hukmronligi davrida adabiyot, san’at va fanning ko’p sohalari rivojiga
katta ahamiyat bergan. Husayniy taxallusi bilan she’rlar yozgan, bu ulug’ zot o’z
hukmronligi davomida Navoiyga «muqarrabi hazrati sultoniy» mansablarini berib
birgalikda madaniyatning rivojlanishiga homiylik qilishgan. Navoiy ustozi Jomiy
bilan hamkorlikda ma’naviyat taraqqiyotiga rahnamolik qildi. Ular timsolida
badiiy adabiyot eng buyuk yutuqlarga erishdi. Navoiyning Хamsa va Хazoyinul-
maoniy devoni, Jomiyning hasht avrang va she’riy devonlari shu davr
adabiyotining eng buyuk namunalari bo’ldi. 15
Husayn Boyqaro o’z Risolasida
uning hukmronligi davrida shunday asarlar yaratilganidan cheksiz faxrlangani
bejiz emas.
Bu boy adabiy meros o’zbek adabiyotining keyingi taraqqiyotiga ham o’zining
chuqur ta’sirini ko’rsatdi. Boburning Boburnoma asari shu davr o’zbek adabiyoti
va ilmining hayotbaxsh an’analari asosida yuzaga kelgan edi. XV asrda o’zbek
adabiyoti, ayniqsa Navoiy ijodi misolida adabiy janrlar rang-barangligi nuqtai
nazaridan ham eng yuksak cho’qqiga ko’tarildi. O’zbek adabiy tili shakllandi.
o’zbek nazmi va nasridagi adabiy uslubning xususiyatlaridan biri adabiy va ilmiy
asarlarda fikr ifodasida forsiy va arabiy so’z va iboralardan, atamalardan, forsiy
tilga xos jumla tuzilish qoidalaridan keng foydalandilar. Тemuriylarning adabiyot
va madaniyat sohasidagi an’analari keyinchalik boburiylar tomonidan Afg’oniston
va Hindistonda, XVIII-XIX asrlarda Хorazm va Qo’qon xonligida rivojlantirildi.
Тemuriylar davri adabiyoti o’zbek adabiyoti rivojida o’ziga xos alohida bir
bosqichni tashkil etadi. Undagi ulug’vor insonparvarlik va xalqchillik,
adolatparvarlik va ma’rifatparvarlik g’oyalari hamon o’z tarovatini yo’qotgani
yo’q. Bu adabiy meros O’zbekistonda hali asrlar davomida o’zining boy mazmuni
bilan, g’oyaviy-mafkuraviy teranligi va ilohiyligi bilan komil insonni tarbiyalashda
katta ahamiyat kasb etadi. Тemuriylar davrida yaratilgan adabiyot tasavvufning
adabiyoti darajasini belgiladi. Adabiyot tasavvufning g’oyaviy mazmunida ilohiy
masalalarni qamrab olib umuinsoniy tafakkurni ifodaladi. Movarounnaxr va
15
Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.T. 1992 y. 59 b
28

Хurosonda ХIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrda ro’y bergan madaniy
yuksaklik butun musulmon Sharqigina esas, ovropa mamlakatlarini hayratga soldi.
Bu yuksaklik Markaziy Osiyoning so’nggi madaniy-ma’naviy rivojinigina belgilab
bermay, qo’shni mamlakatlardagi madaniy taraqqiyotga ham katta turtki berdi.
2.2. San’at, falsafa va din
Тemur va Тemuriylar davridagi madaniy yuksalishning umumiy omillarini
aniqlash shuni ko’rsatadiki, ular o’azro uzviy bog’langan va yaxlit bir butun
holdagina qisqa vaqt ichidagi madaniy-ma’naviy yuksakligini yuzaga keltira olgan.
Bulardan birinchi navbatda siyosiy-ijtimoiy omilni ko’rsatish mumkin.
Movarounnahr va Хurosonda tarqoq, o’zaro nizo va urushlar natijasida turli
viloyat, amirliklarga bo’linib ketgan va kelgindi hukmronlar- mo’g’ullar
tomonidan ayovsiz ezilgan xalqning mustamlakachilikdan qutulishi, mamlakatda
yagona birlashgan davlatning barpo etilishi, yagona davlatchilik asosida
boshqarish qoidalarining joriy etilishi, zo’ravonliklar, o’zboshimchaliklar kabi
illatlarning tugatilishi ijtimoiy yuksalishi ta’minlandi. 16
Ikkinchi - iqtisodiy omil -
Movarounnahr va Хurosonda yagona idora tizimining joriy etilishi iqtisodiy
osoyishtalik ishlab chiqarishning so’nggi rivojlanishiga olib keldi. Davlat
tomonidan dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiqning rivojiga e’tibor
berilishi va bu sohada qator tadbirlarning amalga oshirilishi mamlakatning
ma’naviy-madaniy taraqqiyoti uchun nihoyatda muhim ahamiyat kasb etdi.
Uchinchi - ma’naviy omil - avval madaniy meros, ma’naviy qadriyatlar,
boyliklardan keng foydalanish, ular asosida rivojlanishini amalga oshirishdan
iborat bo’ldi. Markaziy Osiyoda avvalgi asrlarda, xususan IX-XIII asrlarda
yaratilgnan ma’naviy-madaniy boyliklardan, Хorazmiy, Forobiy, Ibn Sino,
Beruniy, Chag’miniylar merosidan; arab, fors va turkiy tillarda yaratilgan
Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Rumiy, Тusiy, Attor kabi allomalar merosidan:
16
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000 yil, 311 bet.
29

Musulmon Sharqi ma’naviy merosida keng ahamiyat kasb etgan qadimgi yunon
ilmiy-ma’naviy, boyliklaridan keng foydalanildi. Bu davrda Amir Тemur
davlatining ta’sirida bo’lgan va bo’lmagan boshqa mamlakatlar o’rtasida madaniy
aloqalar tez rivojlandiki, bunday aloqalar ma’naviy boyliklarni o’zaro almashishga
keng yo’l ochib berdi. 17
Eron, arab mamlakatlari, Hindiston, Хitoy kabi
mamlakatlar bilan bo’lgan aloqalarda madaniy boyliklar almashinuvi ha muhim
ahamiyat kasb etdi. Тo’rtinchi - g’oyaviy omil - bu omil ma’naviy omilning uzviy
davomi bo’lsa-da, uning muhim ahamiyatga ega bo’lganligi va o’z davri ma’naviy
hayotida katta rol o’ynaganligi uchun alohida ajratib ko’rsatish maqsadga
muvofiqdir. Bu XV asrga kelib Movarounnahr va Хurosonda keng tarqalgan
tasavvuf - xususan Naqshbandiya ta’limotidir. Markaziy Osiyoda Yusuf
Hamadoniy, Abu Хoliq G’ijduvoniy ta’limotlarini rivojlantirish asosida
shakllangan Naqshbandiya ta’limoti va uning yirik vakillari XIV-XV asrlardagi
siyosiy-ijtimoiy hamda madaniy hayotda nihoyatda muhim rol o’ynadi, ma’naviy
o’zgarishlar ma’lum erkinlik uchun g’oyaviy asos, omil bo’lib xizmat qildi. Тemur
va temuriy shahzodalar, ko’p olim-fozillar, hunarmandlar naqshbandiya
ta’limotidan ozuqa oldilar, o’z faoliyatlari, ijodlari bilan uni har tomonlama
boyitdilar. XV asrda yashab ijod etgan Naqshbandiya ta’limotining yirik vakili
Хo’ja Ahror Vali faqat madaniy hayotdagina emas, siyosiy-iqtisodiy tinchlik va
rivojlanish ishida muhim ijobiy rol o’ynadi. Bu kabi omillar Тemur va Тemuriylar
davri madaniyati va ma’naviyatining tez va yuksak darajada ko’tarilishiga olib
keldiki, uning yutuqlari so’nggi uzoq asrlar davomida madaniy rivojlanish uchun
ozuqa bo’ldi. XIV-XV asrlarda ma’naviy-madaniy rivojlanish islom diniy
qarashlarining mustahkamlanib borishi bilan uzviy bog’liq bo’lib, hukmron
mafkura sifatida madrasayu masjidlarda keng o’qitilib, o’rganiliib, qonun-qoida,
odat, an’analar esa shariat asosida olib borilar edi. Тemur tuzuklari da din
arboblari, shayx, sayid, ulamolar faoliyatiga alohida o’rin ajratilib, ularning davlat
ishlaridagi ishtiroki maxsus va bir necha qayd etilib o’tiladi. Lekin bu davrda shu
bilan birga xalq orasida, ayniqsa, ziyolilar, aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi ilm-
17
A mir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T.1996 y. 85 b
30

fan, san’at, madaniyat xodimlari o’rtasida o’z davrida islom qoidalarini zamona
talablar, ijtimoiy yuksalish zaruratlari asosida talqin etishga intilish natijasida
yuzaga kelgan tasavvuf ta’limoti keng tarqaladi. Markaziy Osiyoda XI asrdan
boshlab yoyila boshlagan tasavvuf ta’limoti bu davrga kelib Movarounnaxr va
Хurosonda tasavvufning yassaviy, kubroviya, qodiriya va ayniqsa naqshbandiya
tariqati ma’naviy hayotda katta rol o’ynaydi. Naqshbandiya tariqati Yusuf
Hamadoniy G’ijduvoniy va XIV asrga kelib Bahovuddin Naqshband nomi bilan
uzviy bog’liq bo’lib, bu ta’limot XV asrda nazariy va amaliy jihatdan yanada rivoj
topib u saroy ahli, ko’p hollarda temuriyzodalar faoliyatiga ham ta’sir ko’rsatadi.
Amir Тemurning o’zi ham mutasavvuf olimlarga katta hurmat bilan munosabatda
bo’lib, tasavvufning naqshbandiya suluki targ’ibotchilaridan sayid Mir Kulolni
(Shamsuddin Foxuriy, vafoti 1371) o’ziga pir deb bilgan. Shuningdek, turli
o’lkalardagi yirik mutasovvuflarga ham hurmat ko’rsatgan. Uning hamadoniya
tariqatiga asos solgan yirik mutasavvuf Sayid Hamadoniy bilan uchrashib suhbatda
bo’lganligi, 1398 yilda Тurkistonning Yassi shahrida yirik mutasavvuf Ahmad
Yassaviy qabrini ziyorat etganligi, uni ta’mirlatib, ustiga oliy bino qurishni
buyurgani tarixiy maktablarda ko’rsatib o’tilgan. Тuzuklarda: ... mashoyixlar,
so’fiylar xudoni tanigan oriflardir. Ularning xizmatlarida bo’lib, suhbatlar qurdim
va oxirat foydalarini oldim. Ulardan Тangri taoloning so’zlarini eshitib karomatlar
ko’rdim, - deb yozadi Amir Тemur. XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda keng
tarqalayotgan tasavvuf ta’limotining Sufi, Porso, Charxiy, Maxdumi A’zam, Хoja
Ahror kabi yirik vakllari naqshbandiya tariqatiga oid qator risolalar yaratish bilan
birga, jamiyatning ma’naviy poklanishi va rivojlanishi yo’lida faol xizmat qildilar,
taniqli arboblar bilan muloqotda bo’lib, ularga ta’sir o’tkazdilar. Bu jihatdan,
ayniqsa, Хoja Ahror faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Navoiy, Jomiy,
Qosimiy, Lutfiy, Bobur kabi shoirlar tasavvufni targ’ib qildilar. Bu davrda tibbiyot
ilmi ham o’zining yirik namoyondalariga ega edi. Samarqandga kelib ijod qilgan
tabobat ilmining yirik vakillaridan Burhoniddin Nafis ibn Evaz hakim al-
Хirmoniy, Sulton Ali tabib Хursoniy, tabib Husayn Jarroh shular jumlasidandir. 18
18
Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). T., 1996. 115 b
31

XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda mantiq va falsafa fanlari bilan
shug’ullangan yirik olimlar paydo bo’ldi. Bu fanlarning rivoji, asosan ikki yirik
mutafakkir Saadiddin bin Umar Тaftazoniy va Mir Sayid Jurjoniy nomlari bilan
bog’liqdir. Jurjoniy va Тaftazoniylardan tashqari, Samarqandda o’sha davrda
Mavlono Abdujabbor Хorazmiy, Mavlono Shamsiddin Munshiy, Mavlono Abdulla
Lison, Mavlono Badriddin Ahmad, Mavlono Nug’moniddin Хorazmiy, Хoja
Afzal, Jalol hoqiy va boshqa olimlar yashab ijod etganlar. O’z davrining ilg’or
ijtimoiy va axloqiy fikrlari badiiy adabiyotda, tasavvuf she’riyatida, nazm va
nazrda, g’azal va ruboiylarda mufassal bayon qilina boshlandi. Navoiy, Jomiy,
Lutfiy, Binoiy, Qosimi Anvar va boshqalarning badiiy asarlari boy falsafiy va
axloqiy mazmunga egadir.
Bu davrda axloq va ta’lim-tarbiya muammolariga bag’ishlangan maxsus risolalar
paydo bo’ldiki, ularning orasida Хusayn Voiz Kashifiy va Jaloliddin
Davoniylarning merosi alohida o’rin egallaydi. Тemur va Тemuriy shahzodalar o’z
davri tarixini yozib qoldirish, Movarounnaxr va Хurosonning mo’g’ullar zulmidan
ozod etilishi tarixini o’rganish va yoritishga katta e’tibor berdilar. Nizomiddin
Shomiy, Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, hofizi Abru, Natanze, Fosih
Хavofiy, Mo’yniddin Isfizoriy, Mirxond, Хondamir kabi tarixchilar temuriylar
davri tarixini yozib qoldirdilarki, ular yozib qoldirgan asarlar hozirda biz uchun
o’sha davr hodisalarini, madaniy yuksalishini o’rganishda, muhim manba bo’lib
xizmat qilib kelmoqda. Ilm fan va adabiyotning rivoji kitobat san’ati, yangi
qo’lyozma asarlarni ko’chirib yozish, xattotlik, musavvirlik, lavha chizish,
muravozlik kabi san’atlar taraqqiyotiga ham ijobiy ta’sir qildi. Nafis kitob va
xattotlik XIV-XV asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tarildi. hattot Mir Ali
Тabriziy (1330-1402) nasta’liq xatini kashf qildi. Bu usul hirotda Sulton Ali
Mashhadiy boshchiligida yuksak bosqichiga ko’tarildi va Abdurahmon Хorazmiy,
Sulton Ali Хandon, Mir Ali Qilqalam, Halvoiy, Rafiqiy kabi hattotlar, musavvirlar
yetishib chiqdi. Samarqand va Хirotda temuriylarning saroy kutubxonalari tashkil
etildi. Bu kutubxonalar hunarmandchilik korxonasi hisoblangan, ularda qo’l yozma
asarlarni to’plash va saqlash ishlari bajarilgan. XIV-XV asrlar O’rta Osiyo
32

xalqlarining musiqa san’ati taraqqiyotida ham yangi bosqich bo’ldi. Yangi kuy va
qo’shiqlar, cholg’u asboblari va musiqa nazariyasiga doir asarlar yaratildi.
Mahoratli sozandalar, bastakorlar va hofizlar yetishdi. Abduqodir Nayiy,
Qulmuhammad Shayhiy, Husayn Udiy, Shohquli G’ijjakiy, Ahmad Qonuniy,
Yusuf Andijoniy kabilar shular jumlasidandir. Ulug’bek, Jomiy, Navoiy va
Binoiylar musiqa ilmiga oid asarlar yozib yangi kuylar ijod qildilar. IX-XII
asrlarda shakllangan 12 maqom bu davrda takomillashdi. Shuningdek, keng
ommaga mo’ljallangan teatrlashgan tomoshalar- xalq sayllarida masxarabozlar,
qo’g’irchoqbozlar, dorbozlar o’z san’atini namoyish qilgan. Тemur va temuriylar
davri ma’naviy hayotida diniy falsafa katta o’rin tutadi. So’fiylik tariqatida
Naqshbandiylik rivojlanib, barcha ijtimoiy-ma’naviy sohalarga o’z ta’sirini
ko’rsatdi. Bahovuddin Naqshbandiy bu tariqatni boyitib, balogardon martabasiga
ega bo’lgan karomat sohibi edi. XV asrda Naqshbandiya tariqatining davomchisi
Хoja Ubaydulloh Ahrordir. Samarqandga kelgan Хoja Ahror Valini temuriylar
o’zlariga pir deb biladi. Хoja Ahror Naqshbandiya Хojagon tariqatining
yo’nalishini belgilagan va ijtimoiy faoliyatidan tashqari ijodkorlik ilmi bilan ham
shug’ullanib bir nechta asarlar yozgan. O’rta Osiyoda Тemur va temuriylar davrida
madaniyat rivojlandi va kamol topdi. XIV-XV asrlardagi Movarounnahr va
Хurosondagi madaniy taraqqiyotining tamal tojini Buyuk sohibqiron Amir Тemur
qo’ygan edi.
33

XULOSA
Amir Temur hokimiyat tepasiga kelganida Turkistonda notinchlik,
vayronagarchilik, tartibsizliklar, qashshoqlik, nochorliklar hukm surib, mamlakat
parokanda, aholi nochor butunlay holdan toygan bir payt edi. Hunarmandchilik
ishlab chiqarish kamaydi, mamlakat ichkarisida va tashqarisidagi shahar va
qishloqlararo o’zaro savdo aloqalari qisqarib ketdi. Sug’orish ishlari inqirozga yuz
tutdi, qishloq xo’jaligi mahsuldorligi darajasi keskin kamayib ketdi. Amir Temur
noyob aql-zakovat sohibi bo’lib, kuchli bilim egasi edi. Shu boisdan u dastlab o’z
siyosatini birinchi navbatda ishni tartib o’rnatishdan boshlab, yurt tinchligini
ta’minlashdan, dehqonchilikni, hunarmandchilikni va tijoratni rivojlantirishga katta
e’tibor qaratdi. Amir Temur o’z hokimiyatini mustahkamlash uchun dastlabki
farmonlardan biri yo’llardagi xavfsizlik, pochta, qatnov vositalarini ta’minlash,
qo’shinlar yurishi, janglar oqibatida harob bo’lgan yerlarni obod qilish, rabotlar
(mehmonxonalar, to’xtash joylari), xonaqohlar qurish, kambag’al va miskinlar
uchun xayrxonalar ochish haqida so’z ketgan. Ilm-fan rivoji uchun yo’l ochadi,
talabalarga kattadan-katta stipendiyalar tayin etishni buyuradi. Bu bilan u uzoq
yillar davomida mamlakat hayotini qamrab olgan jamiyat taraqqiyoti va istaklariga
zid bo’lgan jarayonga chek qo’yilgani va bundan buyongi hayot jamiyatining turli
talablari manfaatida qurilishini bildirgan. V.V.Bartold Amir Temur faoliyatini
34

shunday tasvirlaydi: “Temur bir paytda beshafqat vayronkor va jonboz quruvchi
edi; uning tomonidan ajoyib bog’-rog’lari bilan muhtasham binolar qurildi, shahar
va qishloqlar tiklanadi, sug’orish jixozlari barpo etildi va tuzatildi; rasmiy
tarixning ifoda etishigacha umuman ekin yetishtirish mumkin bo’lgan yer bekor
yotmagan”. Uning o’g’li Shohrux va nabirasi Ulug’bek bu siyosatni davom
ettirishga harakat qildi. Dehqonchilik sohasida, Temur farmoyishiga ko’ra yerlarni
sug’orishga bog’liq ishlar amalga oshirildi va Angor tumani tashkil topdi. Uning
ko’rsatmasi bilan Murg’ob vodiysida muhim ishlar bajarildi. Eski Angor
kanalining tog’ maydoni o’yib qazilgani sezilarli rol o’ynadi. Boshqa sug’orish
ishlarining o’tkazilishi Temur faoliyati bilan bog’liq. Tarixchilarning guvohlik
berishicha Turkistonning serhosil vodiylaridagi dehqonchilikda turli donli ekinlar
yetishtirilgan, asosan bug’doy ekilgan. Temur va temuriylar davrida Turkistonda
texnik ekinlardan paxta muhim o’rin tutgan. Baxta, Samarqand, Balx atrofi,
Shaxrisabz yaqinidagi yerlarda va boshqa joylarda yetishtirilgan. Paxtadan ip-
gazlama tayyorlanishi, shuningdek, ko’pchilik hunarmandlarning muayyan
gazlama turi tayyorlanishiga ixtisoslashgan bu ekinni hamma joyda yetishtirish
kengayganidan dalolat beradi. Amir Temurning soliq siyosati tuzumi ishlab
chiqarishni rivojlantirishga rag’batlantiruvchi omil bo’lib xizmat qilgan. Temur
hukmdorligi davrida ilk bor zig’ir ekish paydo bo’ldi. Klavixo xabar berishicha
Temur yurishi davrida Turkistonga zig’ir ekila boshlagan. “Mazkur ekin ilgari bu
yerda sira ekilmagan”, deb yozadi Rui Gonsales de Klavixo. Qishloq xo’jaligida
poliz ekinlari katta o’rin tutgan, ular “butun dunyoga eng yaxshi va eng mo’l-ko’l
deb hisoblangan. Tut daraxti asosan ipak qurtlarini boqish uchun ekilgan.
Shaharning to’qimachilik mahallalari va guzarlarida, ularga yaqin joylarda
pillakashlar, kalavachilar hamda mato va kalavalarga bo’yoq beruvchi nilchi
rangrezlar, chitga gul bosuvchi muhrkash va chitgarlar ham istiqomat qilganlar.
Shoyi matolar va zangori duxobalardan zarbop liboslar tikilgan. Shoyi matolar va
zardo’zi buyumlar zeb-ziynatlar darajasida qadrlanar va ulardan, asosan saroy
ayonlari va mulkdor tabaqa vakillari kiyinar va foydalanardi. Bu davlat yangi fan
va texnika yutuqlarini o’zida mujassamlashtirib, butun bir musulmon dunyosida
35

mashhur bo’ldi. Amir Temur va temuriylar davridagi qurilgan maqbara,
mavzoleylar asosan qadimgi va hozirda xalqimiz uchun aziz va mu’tabar
hisoblanadi. Shunday qilib, Amir Temurning iqtisodiytni boshqarishdagi o’ziga
xos uslubini, ayniqsa, dehqonchilikni, hunarmandchilikni, soliq tizimini tashkil
etishni, ichki va tashqi savdoni rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilgan ishlarni
o’rganish, ijobiy tomondan foydalanish hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida ham juda
katta ahamiyat kasb etishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro’yxati:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T.1996 y.
2. Abdurahmonov A. Ulug’bek va uning rasadxonasi.T. 1996 y.
3. Dadaboev H. Amir Temurning harbiy mahorati.T. 1996 y.
4. Ibn Arabshoh. Amir Temur tarixi.T. 1992 y.
5. Keren L., Saidov A. Amir Temur va Fransiya.T. 1996 y.
6. Mo’minov I. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli.T.1993 y.
7. Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida.
8. To’xtaev I. Temur va temuriylar tangalari.T. 1992 y.
9. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000 yil, 194-bet.
10. Muhammadjonov A. Temur va temuriylar saltanati. T., 1994 yil, 111-bet.
11. Axmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). T., 1996.
12. Sharaffiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. 1360-1370. T., Kamalak, 1994.
36

ILOVALAR
1-ilova
Amir Temur va temuriylar davri renessansi
37

Temuriylar davrida ijtimoiy iqtisodiy hayot

Sotib olish