Test metodining yutuq va kamchiliklari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	68.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Iroda Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2025

0 Sotish

Test metodining yutuq va kamchiliklari

Sotib olish

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO‘NALISHI
guruh talabasi
ning
„ Test metodining yutuq va kamchiliklari ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri: S.M.Tuychiyeva
Ilmiy rahbar: A.T.Akbaraliyeva

Toshkent - 2025 yil
1 Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………….…...…3-5
I BOB. TEST METODINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Test metodining mohiyati, kelib chiqishi va
o‘rganilganlik darajasi…………………...………………..6-16
1.2. Test metodining turlari, mazmuni va ularni qo‘llash
shart-sharoitlari…………………………………………..17-25
1.3 Xulosa…………………………………………………..26
I BOB. TEST METODINING YUTUQ VA
KAMCHILIKLARINI TAHLIL QILISHNING AMALIY
ASOSLARI
2.1. Ta’lim jarayonida test metodining afzalliklari va
samarali jihatlari………………..………………………..27-37
2.2. Test metodining kamchiliklari, ularni bartaraf etish
yo‘llari va takomillashtirish imkoniyatlari ………….…38-46
2.3. Xulosa…………………………………………………..47
XULOSA…………………………………………...……..48-50
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………….…51-52
2

KIRISH
Bugungi kunda ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, o‘quvchilar bilimini
adolatli, aniq va tezkor baholash masalasi dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
Shu jihatdan, test metodi ta’lim jarayonida keng qo‘llanilayotgan, o‘quvchilarning
bilim, ko‘nikma va malakasini o‘lchashda eng qulay va samarali vositalardan biri
sifatida alohida o‘rin egallaydi. Test metodi o‘quv jarayonini boshqarish, baholash
va tahlil qilishda o‘qituvchiga ham, o‘quvchiga ham katta imkoniyatlar yaratadi. U
orqali qisqa vaqt ichida katta hajmdagi bilimni tekshirish, natijalarni statistik tahlil
qilish hamda o‘quvchi tayyorgarlik darajasini aniqlash mumkin. O‘zbekiston
Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlar, xususan, “Ta’lim to‘g‘risida”gi
Qonun, “Maktabgacha va umumiy o‘rta ta’limni rivojlantirish konsepsiyasi”,
shuningdek, Prezident farmon va qarorlarida ta’lim sifatini baholashning yangi
mexanizmlarini joriy etish zaruriyati alohida ta’kidlanmoqda. Shu o‘rinda, test
metodi o‘quvchilarning bilim darajasini xalqaro talablarga mos tarzda baholash,
ularning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini aniqlash hamda individual yondashuvni
ta’minlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi
Mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda dunyo miqyosida ta’lim sifatini
baholashning eng ishonchli va obyektiv usullaridan biri sifatida test metodiga
bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, test asosida
baholash tizimi o‘quvchilarning bilimini aniqlashda inson omilining subyektiv
ta’sirini kamaytiradi, natijalarni tezkor qayta ishlash va tahlil qilish imkonini
beradi. O‘zbekiston ta’lim tizimida ham test metodining qo‘llanilishi kengayib, u
nafaqat oliy o‘quv yurtlariga kirish imtihonlarida, balki umumiy o‘rta ta’limda,
kasbiy ta’limda, hatto maktabgacha ta’lim jarayonida ham muhim baholash
vositasiga aylanmoqda. Shu bilan birga, test metodini to‘g‘ri tashkil etish, uning
sifatini ta’minlash, savollarni didaktik va psixologik talablar asosida tuzish
bugungi kunning asosiy masalalaridan biridir. Zero, testlar o‘quvchilar bilimini
to‘liq aks ettirishi, ularning tafakkurini, tahlil qilish va tanqidiy fikrlash
qobiliyatini o‘lchashi lozim. Shunday ekan, test metodining imkoniyatlari,
afzalliklari va kamchiliklarini ilmiy asosda tahlil qilish, uni takomillashtirish
3

yo‘llarini ishlab chiqish ta’lim sifatini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Yurtimizda amalga oshirilayotgan raqamli ta’lim islohotlari, baholash jarayonlarini
avtomatlashtirishga oid chora-tadbirlar test metodining yanada rivojlanishini
taqozo etmoqda. Ayniqsa, onlayn test tizimlarining joriy etilishi, testlarning
adaptiv (ya’ni o‘quvchi darajasiga moslanuvchi) shakllari paydo bo‘layotgani bu
metodning zamonaviy ta’limdagi o‘rni va istiqbolini yanada mustahkamlamoqda.
Shu sababli “Test metodining yutuq va kamchiliklari” mavzusini chuqur o‘rganish
nafaqat o‘qituvchilar va psixologlar uchun, balki ta’lim sifatini baholash bilan
shug‘ullanadigan barcha mutaxassislar uchun dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib,
ta’lim jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — test metodining
ta’lim jarayonidagi o‘rni, ahamiyati, afzalliklari hamda mavjud kamchiliklarini
chuqur o‘rganish, uni samarali qo‘llashning nazariy va amaliy asoslarini tahlil
qilishdan iboratdir. Kurs ishining maqsadi shuningdek, test metodining
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakasini baholashdagi obyektivligini,
o‘qituvchining pedagogik faoliyatida bu metoddan foydalanish imkoniyatlarini
aniqlashni ham ko‘zda tutadi. Shu bilan birga, ishda test metodini ta’lim sifati
monitoringida, o‘quv jarayonini boshqarishda va o‘quvchilarning individual
rivojlanish dinamikasini baholashda samarali qo‘llash yo‘llarini ishlab chiqish ham
asosiy maqsadlardan biridir. Kurs ishi davomida test metodining psixologik,
pedagogik hamda metodik jihatlari yoritilib, uning o‘quvchi shaxsiga ta’siri, ijodiy
fikrlash va mustaqil o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantirishdagi o‘rni ochib
beriladi.
Kurs ishining vazifalari Kurs ishining maqsadidan kelib chiqib, quyidagi ilmiy-
amaliy vazifalar belgilab olinadi:
1. Test metodining kelib chiqishi, mohiyati va ilmiy asoslarini o‘rganish;
2. Ta’lim tizimida test metodidan foydalanishning maqsadi va ahamiyatini tahlil
qilish;
4

3. Test metodining turlari, shakllari va ularni qo‘llash xususiyatlarini o‘rganish;
4. Test metodining yutuqlari, ya’ni uning ta’lim sifatini oshirishdagi ijobiy
jihatlarini tahlil qilish;
5. Test metodining kamchiliklarini, ularning sabablari va salbiy oqibatlarini
aniqlash;
6. Test metodini takomillashtirish, uning samaradorligini oshirish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish;
7. Test metodidan foydalanish jarayonida o‘quvchilar psixologiyasini hisobga olish
zaruratini asoslash
8. Amaliy tahlil asosida test metodining o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, tahlil
qilish, xotira va e’tibor jarayonlariga ta’sirini o‘rganish.
Kurs ishining predmeti test metodining nazariy, psixologik va amaliy jihatlari, u
orqali o‘quvchilarning bilimini baholash jarayonida yuzaga keladigan afzalliklar va
muammolardir. Ya’ni, tadqiqotning markazida test metodining o‘qituvchi
faoliyatida qo‘llanishi, uning ta’lim samaradorligiga, baholashning adolatli
bo‘lishiga va o‘quvchilarning bilim sifatiga ta’siri tahlil qilinadi.
Kurs ishining obyekti ta’lim jarayonida test metodidan foydalanish amaliyoti,
ya’ni umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning bilimini baholash
jarayonida test sinovlarini qo‘llash tizimi hisoblanadi. Obyekt sifatida test
metodining ta’lim sifati, o‘qituvchi faoliyati va o‘quvchi natijalariga ta’siri
o‘rganiladi. Ayniqsa, test metodini an’anaviy baholash usullari bilan taqqoslab,
uning ustun va zaif tomonlarini aniqlash, shuningdek, zamonaviy ta’limdagi roli va
istiqbolini belgilash kurs ishining asosiy yo‘nalishidir.
---
5

I BOB. TEST METODINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Test metodining mohiyati, kelib chiqishi va
o‘rganilganlik darajasi
Test metodi — bu o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakasini ma’lum
standart mezonlar asosida aniqlash, baholash va tahlil qilishga qaratilgan o‘lchov
vositasidir. U ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatining muhim
tarkibiy qismi sifatida o‘quv natijalarining obyektiv bahosini olish imkonini beradi.
Test metodining asosiy mohiyati shundan iboratki, u o‘quvchilarning o‘zlashtirish
darajasini aniq raqamli ko‘rsatkichlar asosida ifodalaydi, shuningdek, baholashda
subyektivlikni kamaytiradi. Pedagogik testlar yordamida o‘quvchi bilimining
chuqurligi, aniqligi, tez fikrlash qobiliyati, mustaqil qaror qabul qilish darajasi
hamda o‘quv materialini qay darajada o‘zlashtirgani aniqlanadi. Test metodining
kelib chiqish tarixi XIX asrning oxirlariga borib taqaladi. Ilk bor testdan
foydalanish tajribasi 1860-yillarda ingliz olimi Frensis Galton tomonidan
shaxsning aqliy qobiliyatlarini o‘lchash maqsadida amalga oshirilgan. Keyinchalik
amerikalik psixolog Edvard Torndayk bu metodni ta’lim sohasiga tatbiq etib, testni
o‘quvchilar bilimini aniqlash vositasi sifatida qo‘llagan. XX asr boshlarida A. Bine
va T. Simon tomonidan intellekt testlari ishlab chiqildi, ular keyinchalik pedagogik
testlarning ilmiy asosini yaratdi. Shundan so‘ng test metodi nafaqat psixologiyada,
balki pedagogika, sotsiologiya va boshqa ijtimoiy fanlarda ham keng qo‘llanila
boshlandi. O‘zbekiston ta’lim tizimida test metodi 1990-yillarning o‘rtalaridan
boshlab faol joriy etildi. 1993-yilda Davlat test markazining tashkil etilishi bu
borada muhim bosqich bo‘ldi. O‘sha davrdan boshlab test sinovlari ta’lim sifatini
nazorat qilishning eng asosiy vositasiga aylandi. Bugungi kunda testlar nafaqat
oliy ta’limga kirish imtihonlarida, balki umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim
tizimida ham muntazam qo‘llanilmoqda. Ta’lim sifatini baholash milliy tizimining
shakllanishi, o‘quvchilarning bilim darajasini xalqaro standartlarga mos o‘lchashga
bo‘lgan ehtiyoj test metodining dolzarbligini yanada oshirdi. Test metodining
mohiyatini to‘g‘ri tushunish uchun uning psixologik va pedagogik asoslarini
6

e’tiborga olish lozim. Psixologik nuqtayi nazardan test o‘quvchining idrok, xotira,
tafakkur va e’tibor jarayonlarini baholaydi. Pedagogik nuqtayi nazardan esa test —
bu o‘quvchi o‘zlashtirgan bilimlarni aniqlash, ta’lim jarayonining natijasini
o‘lchash va baholash vositasidir. Shuningdek, test metodining o‘ziga xos
xususiyatlaridan biri uning qisqa vaqt ichida ko‘p sonli o‘quvchilarning bilimini
tekshirish imkoniyatini berishidir. Test metodini o‘rganishda ko‘plab olimlar o‘z
hissasini qo‘shgan. Masalan, J. Cronbach, R. Ebel, L. Thorndike, B. Bloom, D.
Popham kabi xorijiy olimlar testning psixometrik asoslarini ishlab chiqqanlar.
Ularning tadqiqotlarida test topshiriqlari sifatini baholash, testning ishonchliligi va
haqiqiyligini aniqlash mezonlari ishlab chiqilgan. O‘zbekistonlik olimlardan A.
Yo‘ldoshev, N. To‘xliyev, M. Ochilov, R. Qodirov kabi mutaxassislar test
metodining milliy ta’lim tizimidagi o‘rni, test tuzish tamoyillari va ularni qo‘llash
uslublarini chuqur o‘rganganlar. Bugungi kunda test metodini o‘rganish nafaqat
baholash tizimi, balki o‘quvchilarning psixologik rivojlanish jarayonlarini tahlil
qilishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Zero, to‘g‘ri tuzilgan test nafaqat
bilimni, balki o‘quvchining tafakkur darajasini, mantiqiy fikrlash qobiliyatini va
muammoli vaziyatda to‘g‘ri qaror qabul qilish ko‘nikmasini aniqlaydi. Shunday
qilib, test metodining mohiyati ta’lim jarayonini ilmiy asosda nazorat qilish,
o‘quvchi faoliyatining natijalarini obyektiv baholash, o‘qitish sifatini oshirish va
ta’limda raqobatbardosh muhit yaratishga xizmat qiladi. Shu jihatdan, test metodi
zamonaviy ta’lim tizimining ajralmas tarkibiy qismi sifatida tobora rivojlanib
bormoqda. Shuningdek, test metodining rivojlanish bosqichlarini tahlil qilar
ekanmiz, uning shakllanishi jarayoni bosqichma-bosqich ilmiy yondashuv asosida
takomillashganini ko‘rish mumkin. Dastlab test faqatgina o‘quvchilarning bilimini
soddalashgan savol-javoblar orqali aniqlash vositasi bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik u
murakkab tuzilishga ega bo‘lgan diagnostik va analitik baholash tizimiga aylandi.
Bugungi kunda testlar nafaqat bilimni, balki shaxsning tafakkur darajasini, ijodiy
yondashuvini, qaror qabul qilish tezligini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini
aniqlashda ham qo‘llaniladi. Ayniqsa, ta’limda kompetensiyaga asoslangan
yondashuv test metodining mohiyatini yangicha mazmunda talqin qilishni talab
7

qilmoqda. Endilikda testlar nafaqat “nima biladi” degan savolga, balki “qanday
fikrlaydi, qanday qo‘llay oladi” degan masalaga ham javob berishi kerak. Shu
sababli test topshiriqlari o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini, tanqidiy yondashuvini,
muammoni yechish qobiliyatini aniqlovchi yo‘nalishlarda tuzilmoqda. Test
metodining o‘rganilganlik darajasini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, jahon miqyosida
bu borada juda boy ilmiy tajriba to‘plangan. G. Kelly, R. Ebel, L. Anderson, D.
Popham, B. Bloom kabi olimlarning tadqiqotlarida test metodining nazariy
asoslari, test topshiriqlari sifatini baholash mezonlari, testning ishonchlilik
koeffitsienti, qiyinlik darajasi va diskriminativlik ko‘rsatkichlari kabi masalalar
ilmiy jihatdan yoritilgan. Ularning izlanishlari natijasida test metodining ilmiy
apparati shakllandi, psixometrik tahlil, statistik qayta ishlash, test topshiriqlarining
validligi va reliabelligini ta’minlash usullari ishlab chiqildi. O‘zbekiston olimlari
ham bu sohada sezilarli natijalarga erishganlar. Jumladan, A. Yo‘ldoshev, N.
To‘xliyev, M. Ochilov, R. Qodirov kabi tadqiqotchilar milliy test tizimining
didaktik, psixologik va metodik asoslarini ishlab chiqib, test tuzishning milliy
modelini yaratdilar. Ularning ishlarida test metodining o‘qitish sifatiga ta’siri,
o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini baholashdagi obyektivlikni ta’minlash
masalalari chuqur o‘rganilgan. Shu bilan birga, zamonaviy ta’lim tizimida test
metodi bo‘yicha xalqaro tadqiqotlar (masalan, PISA, TIMSS, PIRLS) orqali
o‘quvchilarning o‘qish, matematika va tabiiy fanlardagi savodxonligi tahlil
qilinmoqda. Bu jarayon test metodining xalqaro miqyosda ham ta’lim sifatini
baholashda asosiy vosita sifatida tan olinganini ko‘rsatadi. Test metodining
mohiyatini yanada chuqurroq anglash uchun uning asosiy tamoyillariga e’tibor
qaratish lozim. Avvalo, testning obyektivligi, ishonchliligi va adolatliligi
ta’limdagi samaradorlikni belgilovchi omillardandir. Test obyektiv bo‘lishi uchun
u barcha o‘quvchilarga teng sharoitda, bir xil mazmundagi savollar asosida
o‘tkazilishi kerak. Ishonchlilik esa test natijalari takrorlanganda ham o‘xshash
natijalar berish qobiliyatini bildiradi. Testning adolatliligi esa o‘quvchining
haqiqiy bilim darajasini aks ettirishi bilan belgilanadi. Shu o‘rinda aytish joizki,
test metodining o‘rganilganlik darajasi doimiy rivojlanishda, chunki ta’lim
8

jarayonidagi islohotlar, raqamli texnologiyalar va sun’iy intellekt vositalari bu
metodni yangi bosqichga olib chiqmoqda. Hozirgi kunda kompyuterlashtirilgan
testlar, adaptiv testlar va onlayn platformalar orqali baholash tizimlari keng joriy
etilmoqda. Bu esa test metodining aniqligini, tezkorligini va qulayligini yanada
oshirmoqda. Shu sababli test metodining mohiyatini chuqur anglash, uning ilmiy-
nazariy asoslarini o‘rganish va amaliy qo‘llash mexanizmlarini
mukammallashtirish zamonaviy pedagogik faoliyatning eng muhim vazifalaridan
biridir. Test metodining kelib chiqishi va o‘rganilganlik darajasini tahlil qilish
shuni ko‘rsatadiki, bu metod zamonaviy ta’limning ajralmas qismi sifatida
shakllangan, uning ilmiy asoslari mustahkam, lekin amaliyotda uni to‘g‘ri qo‘llash,
takomillashtirish va pedagogik maqsadlarga moslashtirish doimo izlanishni talab
qiladi. Shu sababli test metodini chuqur o‘rganish, uning imkoniyatlari bilan bir
qatorda kamchiliklarini ham aniqlash ta’lim tizimining sifatini oshirishda beqiyos
ahamiyatga ega. Test metodining mohiyati va tarixiy shakllanishini yanada
chuqurroq tahlil qiladigan bo‘lsak, u dastlab faqatgina nazorat vositasi sifatida
qaralgan bo‘lsa, hozirgi kunda u ta’limning ajralmas qismi, o‘qitish va o‘rganish
jarayonining samaradorligini oshiruvchi universal metod sifatida e’tirof etiladi.
Test metodi o‘quvchilarning bilim darajasini baholash bilan bir qatorda, ularning
psixologik holatini, mantiqiy fikrlash qobiliyatini, mustaqil qaror qabul qilish
tezligini ham aniqlash imkonini beradi. Ayniqsa, test topshiriqlarining shakli,
mazmuni va murakkablik darajasi o‘quvchilar tafakkurini faollashtirishga xizmat
qilishi mumkin. Shuning uchun zamonaviy ta’lim jarayonida test nafaqat baholash,
balki o‘rgatish, tahlil qilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish vositasi sifatida ham
muhim ahamiyatga ega. Test metodining shakllanishida psixologiya fanining roli
beqiyosdir. Chunki test dastlab inson aqliy qobiliyatlarini aniqlash uchun
psixologik diagnostika vositasi sifatida qo‘llangan. Keyinchalik, bu yondashuv
pedagogika faniga singdirilib, testlar yordamida o‘quvchilarning bilimi, fikrlash
tezligi, eslab qolish qobiliyati kabi jihatlar baholana boshlandi. Pedagogik testlar
oddiy savol-javoblardan farqli o‘laroq, maxsus didaktik mezonlar asosida tuziladi
va o‘quvchining o‘zlashtirish darajasini aniq o‘lchashga imkon beradi. Bu jihatdan
9

test metodining mohiyati shundaki, u ta’lim sifatini ob’yektiv, ishonchli va raqamli
ko‘rsatkichlar orqali aniqlash imkonini beradi. Test metodining o‘rganilganlik
darajasini aniqlashda milliy va xalqaro tajribalarni solishtirish muhimdir. Xalqaro
miqyosda testlar asosan kompetensiya va natijaga yo‘naltirilgan bo‘lib, ular
o‘quvchilarning bilimni amaliyotda qo‘llay olish darajasini o‘lchaydi. Masalan,
PISA (Programme for International Student Assessment) xalqaro dasturida testlar
o‘quvchilarning hayotiy muammolarni hal etish qobiliyatini, tanqidiy fikrlash
darajasini aniqlashga yo‘naltirilgan. O‘zbekiston ham ushbu xalqaro baholash
tizimlarida ishtirok etayotgani, test metodining rivojlanishida yangi bosqichni
boshlab berdi. Bu jarayon o‘qituvchilardan test tuzish bo‘yicha yuqori malaka,
zamonaviy pedagogik yondashuv va psixometrik tahlil ko‘nikmalarini talab
qilmoqda. Test metodining o‘rganilganlik darajasini milliy miqyosda tahlil
qilganda, O‘zbekiston olimlarining ilmiy izlanishlari ham e’tiborga loyiqdir.
Jumladan, A. Yo‘ldoshevning didaktik testlar tuzish tamoyillari, M. Ochilovning
test savollarining psixologik asoslarini ishlab chiqishga oid ishlari, N.
To‘xliyevning test baholash tizimini milliy ta’lim dasturlariga integratsiya qilish
borasidagi fikrlari test metodining ilmiy-nazariy asoslarini boyitgan. Shuningdek,
O‘zbekiston Davlat test markazining faoliyati test tizimining amaliyotda keng joriy
etilishiga, testlarning validligi va ishonchliligini ta’minlashga xizmat qilmoqda.
Shu bilan birga, test metodini o‘rganishda yangi texnologik yondashuvlarning
paydo bo‘lishi ham alohida e’tiborga loyiqdir. Bugungi kunda raqamli
texnologiyalar asosida tuzilgan elektron testlar, onlayn test tizimlari, adaptiv testlar
va avtomatik tahlil platformalari ta’lim sifatini nazorat qilishda keng
qo‘llanilmoqda. Bunday tizimlar o‘quvchilarning individual rivojlanish darajasini
hisobga olgan holda moslashtirilgan testlarni taqdim etadi. Shu tarzda, test
metodining o‘rganilganlik darajasi faqat nazariy emas, balki amaliy jihatdan ham
sezilarli darajada kengayib bormoqda.
Bundan tashqari, test metodining mohiyati shunchaki baholash bilan
cheklanmaydi. U o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga, ularning o‘qishga bo‘lgan
motivatsiyasini kuchaytirishga xizmat qiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan test o‘quvchini
10

o‘z bilim darajasini mustaqil baholashga, o‘z ustida ishlashga, o‘qishga mas’uliyat
bilan yondashishga undaydi. Shu jihatdan test metodi o‘quvchining o‘z-o‘zini
nazorat qilish, tanqidiy fikrlash va o‘z bilimini tahlil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirishga yordam beradi. Shunday qilib, test metodining mohiyati, kelib
chiqishi va o‘rganilganlik darajasini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, bu metod
bugungi ta’lim tizimining eng samarali va obyektiv baholash vositalaridan biri
sifatida shakllanib bo‘lgan. U ilmiy asoslangan, psixologik jihatdan ishonchli,
pedagogik nuqtayi nazardan esa o‘quvchi shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan
universal metoddir. Shu sababli, test metodining yutuqlari bilan bir qatorda uning
kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqish, ularni
amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash zamonaviy ta’lim tizimining muhim vazifalaridan biri
hisoblanadi.
Psixologik test tushunchasi psixologiya fanining muhim bo‘limlaridan biri
bo‘lib, shaxsning individual psixik xususiyatlarini, bilish jarayonlarini, hissiy-
irodaviy holatini, shuningdek, intellektual salohiyatini aniq, ishonchli va obyektiv
tarzda o‘lchashga xizmat qiladi. “Test” so‘zi inglizcha “test” so‘zidan olingan
bo‘lib, sinov, tekshiruv, baholash ma’nolarini bildiradi. Psixologik test deganda,
odatda, shaxsning muayyan psixologik sifatlari yoki qobiliyatlarini aniqlash uchun
ishlab chiqilgan standartlashtirilgan topshiriqlar, savollar yoki vaziyatlar tizimi
tushuniladi. Psixologik testlar shaxsning ma’lum bir psixik jarayonini o‘lchashni
maqsad qiladi va bu orqali u haqda ilmiy asoslangan, raqamli ifodalanadigan
natijalarni beradi. Psixologik testlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi inson
psixikasini o‘lchashga bo‘lgan ilmiy ehtiyoj bilan chambarchas bog‘liq. XIX asr
oxiri va XX asr boshlarida psixologiya fani eksperimental yo‘nalishda rivojlana
boshlagan bir paytda, olimlar subyektiv kuzatuvlar o‘rniga obyektiv o‘lchov
metodlarini ishlab chiqishga kirishdilar. Shu davrda ingliz olimi Frensis Galton
shaxsning sezuvchanligi, reaktsiya tezligi, idrok aniqligi kabi xususiyatlarini
o‘lchov asboblari yordamida o‘rganishga urindi. Uning ishlari psixologiyada
differensial yondashuvning boshlanishiga sabab bo‘ldi. Keyinchalik amerikalik
olim Jeyms Makkin Kettell 1890 yilda “mental testlar” atamasini ilmiy muomalaga
11

kiritdi va insonning aqliy faoliyatini o‘lchash uchun maxsus topshiriqlar
majmuasini ishlab chiqdi. Bu hodisa psixologik testlash tarixida muhim burilish
bo‘ldi. XX asrning boshlarida Alfred Bine va Teodor Simonlar tomonidan ishlab
chiqilgan “Bine-Simon testi” esa psixologik testlashning zamonaviy shakliga asos
soldi. Ushbu test bolalarning intellektual rivojlanish darajasini aniqlash uchun
mo‘ljallangan bo‘lib, keyinchalik u butun dunyoda keng tarqaldi. Keyinchalik
AQShda Lyuis Terman tomonidan Bine-Simon testining yangilangan varianti —
“Stenford-Bine testi” ishlab chiqildi. Bu test psixologiyada IQ (intellekt
koeffitsienti) tushunchasining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Shu davrdan boshlab
psixologik testlash ilmiy asoslangan, ishonchli o‘lchov tizimi sifatida shakllandi.
Psixologik testlar dastlab faqat intellektni baholash uchun yaratilgan bo‘lsa-da,
keyinchalik ularning doirasi sezilarli darajada kengaydi. Hozirda testlar orqali
shaxsning temperament turi, xarakter xususiyatlari, qiziqishlari, kasbiy
yo‘nalganligi, ijtimoiy moslashuvi, hissiy holati va hatto stressga bardoshlilik
darajasi ham o‘lchanadi. Psixologik testlarning rivojlanishida G. Ayzenk, R.
Kettell, D. Veksler, R. Sternberg, D. Goleman kabi olimlarning ishlari alohida
ahamiyatga ega. Masalan, Veksler tomonidan ishlab chiqilgan “WISC” va
“WAIS” testlari intellektni yoshga qarab baholashda juda samarali bo‘lib, bugungi
kunda ham dunyo psixologik amaliyotida keng qo‘llaniladi. Psixologik testlarning
ilmiy asosda rivojlanishida standartlashtirish, normallashtirish, ishonchlilik va
validlik kabi metodologik talablar muhim o‘rin tutadi. Standartlashtirish deganda
test o‘tkazish shart-sharoitlari, yo‘riqnomasi, vaqt chegaralari va baholash
mezonlarining yagona shaklda belgilanishi tushuniladi. Normallashtirish esa test
natijalarini keng populyatsiya bo‘yicha statistik tahlil qilish orqali baholash
mezonlarini ishlab chiqish jarayonidir. Ishonchlilik (reliability) test natijalari qayta
o‘tkazilganda bir xil yoki o‘xshash natijalarni berish darajasini bildiradi. Validlik
(to‘g‘rilik) esa testning aynan o‘lchamoqchi bo‘lgan psixik xususiyatni o‘lchash
aniqligini ifodalaydi. Hozirgi kunda psixologik testlarning amaliy qo‘llanilishi juda
keng. Ular ta’lim sohasida o‘quvchilarning intellektual va ijtimoiy-emotsional
rivojlanishini baholashda, kadrlar tanlashda, kasbiy yo‘nalishni aniqlashda, klinik
12

psixologiyada esa turli ruhiy buzilishlarni aniqlashda keng qo‘llanadi. Shu bilan
birga, psixologik testlar shaxsning o‘zini anglash, o‘z imkoniyatlarini baholash va
rivojlantirish jarayonida ham muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Zamonaviy
psixologik testlar kompyuter texnologiyalari yordamida avtomatlashtirilgan
shaklda ham o‘tkaziladi. Bu esa test natijalarini tezkor va aniq tahlil qilish,
shuningdek, inson omilidan kelib chiqadigan xatoliklarni kamaytirishga yordam
beradi. Biroq psixologik testlarning keng qo‘llanilishi bilan bir qatorda, ularning
noto‘g‘ri talqin qilinishi yoki ilmiy asoslanmagan testlardan foydalanish holatlari
ham mavjud. Shu sababli, psixologik testlarni qo‘llash faqat maxsus tayyorgarlikka
ega bo‘lgan mutaxassislar tomonidan amalga oshirilishi zarur. Xulosa qilib
aytganda, psixologik test tushunchasi inson psixikasini ilmiy asosda o‘lchash,
tahlil qilish va rivojlantirish imkonini beruvchi eng samarali metodlardan biri
sifatida shakllangan. Uning kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlari psixologiya
fanining umumiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bugungi kunda u
fan va amaliyot o‘rtasida mustahkam ko‘prik vazifasini bajaradi. Psixologik
testlarning shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilar ekanmiz, ularning
mazmuni va qo‘llanilish sohalari jamiyat taraqqiyoti, ilm-fanning yuksalishi
hamda texnologik imkoniyatlarning kengayishi bilan chambarchas bog‘liq
ekanligini ko‘rish mumkin. Dastlabki bosqichlarda psixologik testlar asosan
insonning sezgi, idrok, xotira va e’tibor kabi elementar psixik jarayonlarini
o‘lchashga qaratilgan bo‘lgan. Biroq psixologiya fani rivojlanib borgani sari
testlarning maqsadi ham murakkablashib, ular shaxsning individual tipologik
xususiyatlarini, intellektual darajasini, hissiy-irodaviy sifatlarini, kasbiy
moslashuvini va ijtimoiy xulq-atvorini baholashga qaratila boshlandi. Ayniqsa XX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab, testlar asosida olib boriladigan ilmiy
tadqiqotlar psixodiagnostika, psixometriya va differensial psixologiya fanlarining
rivojlanishiga katta turtki berdi. Bu davrda psixologik testlashning nazariy va
amaliy asoslari yanada takomillashdi, testlarni ishlab chiqish, ularni
normallashtirish, ishonchliligini va to‘g‘riligini tekshirish bo‘yicha ilmiy mezonlar
ishlab chiqildi. Ayniqsa, D. Veksler, R. Kettell, G. Ayzenk kabi olimlar test
13

tuzishda ilmiy metodologiyani asoslab berdilar. Ularning fikricha, har qanday
psixologik test ilmiy jihatdan asoslangan bo‘lishi, o‘lchovning obyektivligi va
natijalarni talqin qilishda subyektivlikka yo‘l qo‘ymasligi kerak. Shu bilan birga,
psixologik testlarning rivojlanishida madaniy kontekst, milliy qadriyatlar va til
omillari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki testda qo‘llaniladigan so‘zlar,
tushunchalar, hatto test topshiriqlari ham respondentning ijtimoiy-madaniy
muhitiga mos kelmasa, natijalar ishonchli bo‘lmaydi. Shuning uchun hozirgi kunda
testlarni lokalizatsiya qilish, ya’ni ularni mahalliy sharoitga moslashtirish jarayoni
keng qo‘llaniladi. Masalan, AQShda ishlab chiqilgan testlar to‘g‘ridan to‘g‘ri
O‘zbekiston sharoitida qo‘llanilganda, ularning semantik mazmuni, til boyligi va
madaniy konteksti farq qilgani sababli, ularni qayta ishlash, adaptatsiya qilish zarur
bo‘ladi. Bu jarayon psixologik testlarning ishonchliligini oshirish va ularning ilmiy
qiymatini saqlashga xizmat qiladi. Psixologik testlarning rivojlanish bosqichlarini
shartli ravishda bir necha davrga ajratish mumkin: birinchi davr — eksperimental
psixologiya davri (XIX asr oxiri), ikkinchi davr — intellektual testlar davri (XX
asr boshlarida Bine va Simon ishlari), uchinchi davr — standartlashtirilgan testlar
davri (XX asr o‘rtalari), to‘rtinchi davr — kompyuterlashtirilgan testlash davri
(XX asr oxiri – XXI asr boshlaridan). Bugungi kunda testlash jarayonlari
zamonaviy axborot texnologiyalari asosida amalga oshirilmoqda, bu esa psixologik
diagnostika jarayonining tezkor, ishonchli va samarali bo‘lishini ta’minlaydi.
Shuningdek, psixologik testlashning dolzarbligi nafaqat ta’lim va klinik sohalarda,
balki ishlab chiqarish, boshqaruv, harbiy soha va sport psixologiyasida ham ortib
bormoqda. Masalan, korxona va tashkilotlarda kadrlar tanlash jarayonida
shaxsning kasbiy moslashuv darajasi, stressga chidamliligi, muloqot madaniyati
testlar yordamida aniqlanadi. Bu esa psixologik testlarning nafaqat ilmiy, balki
amaliy qiymatini ham oshiradi. Shu bilan birga, psixologik testlarning noto‘g‘ri
qo‘llanishi yoki ularni noto‘g‘ri talqin etish xavfi ham mavjud. Shu sababli,
testlarni o‘tkazish faqat professional psixologlar tomonidan amalga oshirilishi,
natijalar esa ilmiy asoslangan mezonlar asosida tahlil qilinishi shart. Xulosa
sifatida aytish mumkinki, psixologik test tushunchasi inson ruhiyatini
14

o‘rganishning eng obyektiv usullaridan biri sifatida shakllangan bo‘lib, u nafaqat
ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliy psixologiyada ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Uning rivojlanish bosqichlari psixologiya fanining taraqqiyotini aks ettiradi va
zamonaviy psixodiagnostika sohasining ilmiy poydevorini tashkil etadi. Psixologik
testlarning shakllanishi jarayonida ularning nazariy asoslari bilan bir qatorda
metodik tamoyillari ham chuqur tahlil qilingan. Dastlabki testlar insonning aqliy
imkoniyatlarini o‘lchashga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, keyinchalik ular shaxsning
turli psixologik xususiyatlarini baholashda keng qo‘llanila boshlandi. Shunday
qilib, psixologik test tushunchasi inson faoliyatining turli jabhalarini o‘z ichiga
oluvchi murakkab diagnostik vositaga aylandi. Testlarning ilmiy mohiyatini
anglash uchun ularning tuzilmasi, mazmuni va o‘lchov mezonlari haqida batafsil
tushuncha zarur. Har bir psixologik test oldindan ishlab chiqilgan nazariy modelga
tayanadi, ya’ni u shaxsning qaysi psixik xususiyatini o‘lchashga mo‘ljallangani
aniq belgilanadi. Masalan, intellektni baholovchi testlarda mantiqiy fikrlash, tahlil
qilish, umumlashtirish va muammolarni hal etish qobiliyatlari sinovdan o‘tkaziladi,
xulq-atvor testlarida esa emotsional barqarorlik, kommunikativ qobiliyat, ijtimoiy
moslashuv darajasi o‘lchanadi. Shu sababli, psixologik testlarni ishlab chiqish
jarayoni chuqur nazariy bilim va eksperimental tekshirishni talab qiladi. Ilk testlar
asosan amaliy kuzatuv va empirik tajribaga asoslangan bo‘lsa, zamonaviy testlar
matematik-statistik usullar yordamida tekshiriladi va normallashtiriladi. Bu jarayon
test natijalarining ishonchliligi va to‘g‘riligini ta’minlaydi. Testning ishonchliligi
deganda, u takror o‘tkazilganda ham bir xil yoki o‘xshash natijalar berishi
tushuniladi. Testning to‘g‘riligi esa u aynan o‘lchamoqchi bo‘lgan psixik sifatni
qanchalik aniqlik bilan o‘lchashiga bog‘liqdir. Shu boisdan har qanday psixologik
test ilmiy jihatdan asoslangan, psixometrik talablarga javob beradigan bo‘lishi
shart. Psixologik testlarning rivojlanishida madaniy omillar ham muhim o‘rin
tutadi. Chunki har bir xalqning tili, qadriyati, urf-odatlari va dunyoqarashi o‘ziga
xos bo‘lib, bu omillar test mazmuniga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun
testlarni ishlab chiqishda madaniy moslashtirish (adaptatsiya) jarayoni amalga
oshiriladi.
15

Xulosa
Bu jarayon testning mazmuni, savollar tili va talqin mezonlarini ma’lum
madaniyatga moslashtirishni nazarda tutadi. Ingliz tilida ishlab chiqilgan test
to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zbek muhitida qo‘llanilsa, ayrim so‘zlar yoki tushunchalar
noto‘g‘ri talqin qilinishi, natijada testning ilmiy qiymati pasayishi mumkin. Shu
sababli, testlarni ishlab chiqishda psixologik va lingvistik mutaxassislarning
hamkorligi zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, psixologik testlarning amaliy ahamiyati
ularning qo‘llanilish sohalariga qarab ham belgilanadi. Bugungi kunda testlar
ta’lim, tibbiyot, ishlab chiqarish, harbiy soha, boshqaruv, sport va hatto oilaviy
munosabatlar psixologiyasida ham keng qo‘llanilmoqda. Ta’lim tizimida testlar
o‘quvchilarning qobiliyatlari, motivatsiyasi va bilim olish darajasini aniqlashda,
tibbiyotda esa ruhiy kasalliklarni tashxislashda muhim rol o‘ynaydi. Ishlab
chiqarish va boshqaruv sohasida testlar xodimlarni tanlash, ularning kasbiy
moslashuvini baholash, jamoaviy muhitni yaxshilashda qo‘llaniladi. Psixologik
testlarning zamonaviy rivojlanishida axborot texnologiyalarining joriy etilishi
muhim burilish yasadi. Kompyuterlashtirilgan testlash tizimlari test o‘tkazish
jarayonini avtomatlashtirib, inson omilining ta’sirini kamaytiradi, natijalarni tezkor
va obyektiv tahlil qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, onlayn test
platformalari yordamida masofadan turib psixodiagnostika o‘tkazish imkoniyati
yaratilgan. Bu esa psixologik xizmatlarni aholining keng qatlamlariga yetkazish,
vaqt va resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Shuningdek, test
natijalarining maxfiyligini saqlash, axborot xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni
raqamli tahlil qilish kabi masalalar ham hozirgi kunda alohida e’tiborga molikdir.
Xulosa qilib aytganda, psixologik testlar nafaqat shaxsning individual
xususiyatlarini aniqlash, balki inson resurslarini to‘g‘ri baholash, psixologik
muammolarni erta aniqlash va ularni bartaraf etishning muhim vositasi sifatida o‘z
o‘rniga ega. Shu bois, psixologik test tushunchasining chuqur o‘rganilishi va uning
rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish psixodiagnostika fanining nazariy va amaliy
16

asoslarini yanada boyitadi hamda zamonaviy psixologik tadqiqotlar uchun
mustahkam poydevor yaratadi.
1.2. Test metodining turlari, mazmuni va ularni qo‘llash shart-
sharoitlari
Test metodi bugungi kunda ta’lim jarayonida o‘quvchilarning bilim,
ko‘nikma va malakalarini tez, aniq va ishonchli baholash vositasi sifatida keng
qo‘llanilmoqda. Testlarning turlari ko‘p bo‘lib, ular mazmuni, shakli, tuzilishi va
qo‘llanish maqsadiga ko‘ra farqlanadi. Test metodining asosiy turlari sifatida yopiq
testlar, ochiq testlar, moslashtiruvchi (matching) testlar, to‘ldirish (completion)
testlari hamda diagnostik, oraliq va yakuniy nazorat testlari kabilarni ajratish
mumkin. Yopiq testlarda o‘quvchiga bir nechta javob variantlari taklif qilinadi va u
to‘g‘risini tanlaydi. Bu test turi aniqlikni ta’minlaydi, lekin o‘quvchining
tafakkurini chuqur ifoda etish imkoniyatini biroz cheklaydi. Aksincha, ochiq
testlarda o‘quvchi mustaqil javob yozadi, bu esa uning fikrlash, tahlil qilish va
ijodiy yondashuvini baholash imkonini beradi. To‘ldirish testlari esa
o‘quvchilarning matndagi bo‘sh joylarni to‘ldirish orqali mavzuni qay darajada
anglaganini ko‘rsatadi. Bunday testlar nutq, tahlil, xotira va fikrlash qobiliyatini
rivojlantiradi. Moslashtiruvchi testlar esa ikki element o‘rtasidagi moslikni
topishga asoslanadi, masalan, atamalar va ularning ta’riflarini to‘g‘ri bog‘lash.
Ushbu test turi mantiqiy fikrlashni va e’tiborning aniqligini oshirishga xizmat
qiladi. Test metodining mazmuni o‘quv dasturi, darsliklar, o‘quvchilarning yosh va
psixologik xususiyatlari, hamda o‘quv jarayonining maqsadlariga mos bo‘lishi
zarur. Test topshiriqlari bilimni yuzaki emas, balki chuqur va tizimli o‘lchashni
ta’minlashi kerak. Shuning uchun test savollari turli darajadagi murakkablikka ega
bo‘lib, o‘quvchining bilim darajasini har tomonlama baholash imkonini yaratadi.
Test metodini samarali qo‘llash uchun muayyan shart-sharoitlarga rioya qilish
talab etiladi. Avvalo, test topshiriqlari ilmiy asoslangan, aniq va tushunarli bo‘lishi
zarur. Ikkinchidan, testni o‘tkazish jarayonida barcha o‘quvchilarga teng imkoniyat
yaratilishi, tashqi omillar ta’siridan holi sharoitda o‘tkazilishi lozim. Uchinchidan,
17

test natijalarini tahlil qilish va baholashda obyektivlik, aniqlik va ishonchlilik
tamoyillari asos qilib olinadi. Shuningdek, testlarni tuzishda o‘qituvchilar maxsus
metodik tayyorgarlikka ega bo‘lishlari, test topshiriqlarini ishlab chiqishda
psixometrik talablarni inobatga olishlari kerak. Test metodining mazmunini to‘g‘ri
belgilash va uni o‘quv jarayoniga moslashtirish o‘quvchilarning o‘zlashtirish
darajasini oshiradi, mustaqil fikrlashga o‘rgatadi hamda baholash tizimini adolatli
qilishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, test metodi ta’lim sifatini monitoring
qilishda, dastur samaradorligini baholashda, shuningdek, o‘qituvchining pedagogik
faoliyatini tahlil qilishda ham muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli test metodining
turlari va mazmuni to‘g‘ri tanlanganida, u nafaqat nazorat vositasi, balki o‘quv
jarayonini takomillashtiruvchi samarali didaktik metod sifatida ham o‘z o‘rnini
topadi. Test metodining turlarini o‘quv jarayonida qo‘llashda ularning maqsadga
muvofiqligini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Masalan, o‘quvchilarning
umumiy bilim darajasini aniqlashda yopiq testlar samarali bo‘lsa, ularning ijodiy
fikrlashini, tahlil qilish qobiliyatini baholashda ochiq testlardan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Diagnostik testlar o‘quv yili boshida o‘tkazilib,
o‘quvchilarning mavjud bilimlarini aniqlash va ularning qaysi mavzularda
qiyinchilikka duch kelishini ko‘rsatadi. Oraliq testlar esa ma’lum bir mavzu yoki
bo‘lim yakunida o‘tkazilib, o‘quv jarayonidagi muvaffaqiyat darajasini baholaydi.
Yakuniy testlar o‘quv yili oxirida o‘tkazilib, butun o‘quv dasturi bo‘yicha umumiy
o‘zlashtirish darajasini aniqlaydi. Shuningdek, adaptiv (moslashuvchi) testlar ham
mavjud bo‘lib, ular o‘quvchining javoblariga qarab murakkablik darajasini
o‘zgartiradi. Bu turdagi testlar o‘quvchining individual imkoniyatlarini hisobga
olib, baholashda adolatni ta’minlaydi. Test metodining mazmunini to‘g‘ri
shakllantirish o‘qituvchidan katta mas’uliyatni talab qiladi. Har bir test savoli aniq
maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi, o‘quvchilarning bilimini emas, balki uni qo‘llay
olish qobiliyatini ham sinab ko‘rishi lozim. Test topshiriqlari o‘quv dasturidagi
asosiy kompetensiyalarni qamrab olishi, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil
qilish, solishtirish va xulosa chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qilishi
kerak. Shu bilan birga, testlarni tuzishda psixologik jihatlar ham hisobga olinadi,
18

ya’ni savollar haddan tashqari murakkab yoki oson bo‘lmasligi, o‘quvchini ruhiy
bosim ostida qoldirmasligi kerak. Test metodini samarali qo‘llash uchun o‘quv
muassasasida zarur texnik va tashkiliy sharoitlar yaratilgan bo‘lishi zarur.
Kompyuterlashtirilgan test tizimlari, avtomatik baholash dasturlari, elektron
platformalar bu jarayonni yengillashtiradi va natijalarni tezkor olish imkonini
beradi. Test o‘tkazishda o‘qituvchi o‘quvchilarga test topshiriqlarini to‘g‘ri
bajarish bo‘yicha yo‘riqnoma berishi, test davomida tartibni nazorat qilishi, test
natijalarini tahlil etib, har bir o‘quvchiga individual fikr-mulohaza bildirishi kerak.
Bu esa o‘quvchilarda o‘z xatolarini anglash, ularni tahlil qilish va keyingi o‘quv
jarayonida tuzatishga yordam beradi. Shuningdek, test metodini qo‘llashda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish muhimdir. Kichik yoshdagi
o‘quvchilarga ko‘proq vizual elementlarga boy, sodda va qiziqarli shakldagi testlar
tavsiya etiladi. Yuqori sinflarda esa mantiqiy fikrlash, tahlil, umumlashtirish talab
qiladigan murakkabroq testlar qo‘llaniladi. Umuman olganda, test metodining
to‘g‘ri tanlanishi va uni o‘rinli qo‘llash ta’lim jarayonining samaradorligini
oshiradi, o‘quvchilarda mas’uliyat, mustaqillik va tahliliy fikrlashni shakllantiradi.
Shu bilan birga, test metodini tatbiq etishning muvaffaqiyati o‘qituvchining
metodik tayyorgarligiga, test mazmunining ilmiy asoslanganligiga va o‘quv
muassasasining texnik imkoniyatlariga bevosita bog‘liqdir. Shu sababli, test
metodini qo‘llashda ilmiy-metodik yondashuvga amal qilish, o‘quvchilarni test
topshiriqlariga puxta tayyorlash va natijalarni tahlil qilib, ulardan o‘quv jarayonini
yanada takomillashtirishda foydalanish zarurdir. Test metodining turlarini chuqur
tahlil qilganda, ularning har biri o‘ziga xos didaktik va psixologik afzallik hamda
kamchiliklarga ega ekanligini ko‘rish mumkin. Masalan, yopiq testlar tezkor
baholash imkonini beradi, ammo o‘quvchining tafakkur jarayonini to‘liq ifoda
etmaydi. Shu sababli, ochiq testlar, ya’ni o‘quvchi mustaqil javob yozadigan
topshiriqlar bilan birgalikda qo‘llanilganda, yanada mukammal natijalarga
erishiladi. Test metodining turlarini tanlashda o‘quv fanining xususiyati,
o‘quvchilarning yosh darajasi, darsning maqsadi va baholash mezonlari muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, tabiiy fanlar yo‘nalishida mantiqiy va hisob-kitobga asoslangan
19

yopiq testlar samarali bo‘lsa, ijtimoiy-gumanitar fanlarda ochiq yoki aralash
turdagi testlar afzal hisoblanadi. Shuningdek, test metodini qo‘llashda
o‘quvchilarning motivatsiyasi va psixologik holati ham inobatga olinishi zarur.
Test jarayonida o‘quvchilarda hayajon, qo‘rquv, ishonchsizlik holatlari kuzatilishi
mumkin. Shu sababli testni o‘tkazishdan oldin o‘qituvchi o‘quvchilarga testning
maqsadi, o‘tkazilish tartibi va baholash mezonlari haqida aniq tushuncha berishi
lozim. Test metodini samarali tatbiq etish uchun test topshiriqlari ilmiy-metodik
talablar asosida ishlab chiqilishi zarur. Har bir savol aniq, lo‘nda, mavzuga oid va
tushunarli ifodalangan bo‘lishi kerak. Testning qiyinlik darajalari ham
muvozanatda bo‘lishi, ya’ni juda oson yoki haddan tashqari murakkab savollar
o‘quvchining haqiqiy bilim darajasini aniqlashda to‘siq bo‘lmasligi kerak.
Shuningdek, test natijalari tahlil qilinib, o‘quvchilar bilimidagi bo‘shliqlar
aniqlanadi va kelgusida bu xatolarni bartaraf etish uchun metodik chora-tadbirlar
belgilanadi. Test metodining qo‘llash shart-sharoitlari o‘z ichiga tashkiliy, metodik
va texnik talablarni ham oladi. Tashkiliy jihatdan test o‘tkaziladigan muhit tinch,
yorug‘ va diqqatni jamlashga qulay bo‘lishi kerak. Har bir o‘quvchiga alohida joy
ajratilishi, tashqi chalg‘ituvchi omillar bo‘lmasligi muhimdir. Metodik shartlar esa
testni o‘tkazish va baholash mezonlariga amal qilishni talab etadi. Testlar oldindan
sinovdan o‘tkazilishi, ularning ishonchliligi va haqiqiylik darajasi aniqlanishi
lozim. Texnik shartlar esa testni o‘tkazishda kompyuter, planshet, elektron
platformalar yoki qog‘oz shaklidagi testlardan foydalanish imkoniyatlarini o‘z
ichiga oladi. Bugungi kunda zamonaviy axborot texnologiyalarining rivojlanishi
natijasida onlayn test tizimlari keng joriy etilmoqda. Bu tizimlar o‘qituvchiga test
natijalarini avtomatik tahlil qilish, reyting tizimini yuritish va har bir o‘quvchining
individual natijalarini kuzatib borish imkonini beradi. Shu bilan birga, test
metodining samarali ishlashi uchun o‘qituvchi test tuzishning metodik asoslarini
chuqur bilishi zarur. U o‘quvchilarning bilish jarayonini, psixologik
xususiyatlarini, e’tibor, xotira va tafakkur faoliyatini hisobga olib testlarni tuzishi
lozim. Test metodini qo‘llashda o‘qituvchi faqat baholash bilan cheklanmasdan,
o‘quvchilarga natijalar asosida tavsiyalar berishi, ularni bilimlarini
20

chuqurlashtirishga yo‘naltirishi kerak. Shu tarzda test metodi nafaqat nazorat
vositasi, balki ta’lim jarayonining ajralmas, rivojlantiruvchi qismi sifatida ham o‘z
ahamiyatini namoyon etadi. Umuman olganda, test metodining turlari va ularni
qo‘llash shart-sharoitlarini puxta o‘rganish o‘quv jarayonini samarali tashkil etish,
baholashning adolatli tizimini shakllantirish hamda o‘quvchilarning bilim,
ko‘nikma va malakalarini har tomonlama baholash imkonini beradi. Shu sababli,
test metodining ilmiy asosda ishlab chiqilishi, unga doir metodik ko‘rsatmalarni
amaliyotda tatbiq etish har bir pedagog uchun muhim vazifa hisoblanadi.
Psixologik test tushunchasi psixologiya fanining muhim bo‘limlaridan biri bo‘lib,
shaxsning individual psixik xususiyatlarini, bilish jarayonlarini, hissiy-irodaviy
holatini, shuningdek, intellektual salohiyatini aniq, ishonchli va obyektiv tarzda
o‘lchashga xizmat qiladi. “Test” so‘zi inglizcha “test” so‘zidan olingan bo‘lib,
sinov, tekshiruv, baholash ma’nolarini bildiradi. Psixologik test deganda, odatda,
shaxsning muayyan psixologik sifatlari yoki qobiliyatlarini aniqlash uchun ishlab
chiqilgan standartlashtirilgan topshiriqlar, savollar yoki vaziyatlar tizimi
tushuniladi. Psixologik testlar shaxsning ma’lum bir psixik jarayonini o‘lchashni
maqsad qiladi va bu orqali u haqda ilmiy asoslangan, raqamli ifodalanadigan
natijalarni beradi. Psixologik testlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi inson
psixikasini o‘lchashga bo‘lgan ilmiy ehtiyoj bilan chambarchas bog‘liq. XIX asr
oxiri va XX asr boshlarida psixologiya fani eksperimental yo‘nalishda rivojlana
boshlagan bir paytda, olimlar subyektiv kuzatuvlar o‘rniga obyektiv o‘lchov
metodlarini ishlab chiqishga kirishdilar. Shu davrda ingliz olimi Frensis Galton
shaxsning sezuvchanligi, reaktsiya tezligi, idrok aniqligi kabi xususiyatlarini
o‘lchov asboblari yordamida o‘rganishga urindi. Uning ishlari psixologiyada
differensial yondashuvning boshlanishiga sabab bo‘ldi. Keyinchalik amerikalik
olim Jeyms Makkin Kettell 1890 yilda “mental testlar” atamasini ilmiy muomalaga
kiritdi va insonning aqliy faoliyatini o‘lchash uchun maxsus topshiriqlar
majmuasini ishlab chiqdi. Bu hodisa psixologik testlash tarixida muhim burilish
bo‘ldi. XX asrning boshlarida Alfred Bine va Teodor Simonlar tomonidan ishlab
chiqilgan “Bine-Simon testi” esa psixologik testlashning zamonaviy shakliga asos
21

soldi. Ushbu test bolalarning intellektual rivojlanish darajasini aniqlash uchun
mo‘ljallangan bo‘lib, keyinchalik u butun dunyoda keng tarqaldi. Keyinchalik
AQShda Lyuis Terman tomonidan Bine-Simon testining yangilangan varianti —
“Stenford-Bine testi” ishlab chiqildi. Bu test psixologiyada IQ (intellekt
koeffitsienti) tushunchasining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Shu davrdan boshlab
psixologik testlash ilmiy asoslangan, ishonchli o‘lchov tizimi sifatida shakllandi.
Psixologik testlar dastlab faqat intellektni baholash uchun yaratilgan bo‘lsa-da,
keyinchalik ularning doirasi sezilarli darajada kengaydi. Hozirda testlar orqali
shaxsning temperament turi, xarakter xususiyatlari, qiziqishlari, kasbiy
yo‘nalganligi, ijtimoiy moslashuvi, hissiy holati va hatto stressga bardoshlilik
darajasi ham o‘lchanadi. Psixologik testlarning rivojlanishida G. Ayzenk, R.
Kettell, D. Veksler, R. Sternberg, D. Goleman kabi olimlarning ishlari alohida
ahamiyatga ega. Masalan, Veksler tomonidan ishlab chiqilgan “WISC” va
“WAIS” testlari intellektni yoshga qarab baholashda juda samarali bo‘lib, bugungi
kunda ham dunyo psixologik amaliyotida keng qo‘llaniladi. Psixologik testlarning
ilmiy asosda rivojlanishida standartlashtirish, normallashtirish, ishonchlilik va
validlik kabi metodologik talablar muhim o‘rin tutadi. Standartlashtirish deganda
test o‘tkazish shart-sharoitlari, yo‘riqnomasi, vaqt chegaralari va baholash
mezonlarining yagona shaklda belgilanishi tushuniladi. Normallashtirish esa test
natijalarini keng populyatsiya bo‘yicha statistik tahlil qilish orqali baholash
mezonlarini ishlab chiqish jarayonidir. Ishonchlilik (reliability) test natijalari qayta
o‘tkazilganda bir xil yoki o‘xshash natijalarni berish darajasini bildiradi. Validlik
(to‘g‘rilik) esa testning aynan o‘lchamoqchi bo‘lgan psixik xususiyatni o‘lchash
aniqligini ifodalaydi. Hozirgi kunda psixologik testlarning amaliy qo‘llanilishi juda
keng. Ular ta’lim sohasida o‘quvchilarning intellektual va ijtimoiy-emotsional
rivojlanishini baholashda, kadrlar tanlashda, kasbiy yo‘nalishni aniqlashda, klinik
psixologiyada esa turli ruhiy buzilishlarni aniqlashda keng qo‘llanadi. Shu bilan
birga, psixologik testlar shaxsning o‘zini anglash, o‘z imkoniyatlarini baholash va
rivojlantirish jarayonida ham muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Zamonaviy
psixologik testlar kompyuter texnologiyalari yordamida avtomatlashtirilgan
22

shaklda ham o‘tkaziladi. Bu esa test natijalarini tezkor va aniq tahlil qilish,
shuningdek, inson omilidan kelib chiqadigan xatoliklarni kamaytirishga yordam
beradi. Biroq psixologik testlarning keng qo‘llanilishi bilan bir qatorda, ularning
noto‘g‘ri talqin qilinishi yoki ilmiy asoslanmagan testlardan foydalanish holatlari
ham mavjud. Shu sababli, psixologik testlarni qo‘llash faqat maxsus tayyorgarlikka
ega bo‘lgan mutaxassislar tomonidan amalga oshirilishi zarur. Xulosa qilib
aytganda, psixologik test tushunchasi inson psixikasini ilmiy asosda o‘lchash,
tahlil qilish va rivojlantirish imkonini beruvchi eng samarali metodlardan biri
sifatida shakllangan. Uning kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlari psixologiya
fanining umumiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bugungi kunda u
fan va amaliyot o‘rtasida mustahkam ko‘prik vazifasini bajaradi. Psixologik
testlarning shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilar ekanmiz, ularning
mazmuni va qo‘llanilish sohalari jamiyat taraqqiyoti, ilm-fanning yuksalishi
hamda texnologik imkoniyatlarning kengayishi bilan chambarchas bog‘liq
ekanligini ko‘rish mumkin. Dastlabki bosqichlarda psixologik testlar asosan
insonning sezgi, idrok, xotira va e’tibor kabi elementar psixik jarayonlarini
o‘lchashga qaratilgan bo‘lgan. Biroq psixologiya fani rivojlanib borgani sari
testlarning maqsadi ham murakkablashib, ular shaxsning individual tipologik
xususiyatlarini, intellektual darajasini, hissiy-irodaviy sifatlarini, kasbiy
moslashuvini va ijtimoiy xulq-atvorini baholashga qaratila boshlandi. Ayniqsa XX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab, testlar asosida olib boriladigan ilmiy
tadqiqotlar psixodiagnostika, psixometriya va differensial psixologiya fanlarining
rivojlanishiga katta turtki berdi. Bu davrda psixologik testlashning nazariy va
amaliy asoslari yanada takomillashdi, testlarni ishlab chiqish, ularni
normallashtirish, ishonchliligini va to‘g‘riligini tekshirish bo‘yicha ilmiy mezonlar
ishlab chiqildi. Ayniqsa, D. Veksler, R. Kettell, G. Ayzenk kabi olimlar test
tuzishda ilmiy metodologiyani asoslab berdilar. Ularning fikricha, har qanday
psixologik test ilmiy jihatdan asoslangan bo‘lishi, o‘lchovning obyektivligi va
natijalarni talqin qilishda subyektivlikka yo‘l qo‘ymasligi kerak. Shu bilan birga,
psixologik testlarning rivojlanishida madaniy kontekst, milliy qadriyatlar va til
23

omillari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki testda qo‘llaniladigan so‘zlar,
tushunchalar, hatto test topshiriqlari ham respondentning ijtimoiy-madaniy
muhitiga mos kelmasa, natijalar ishonchli bo‘lmaydi. Shuning uchun hozirgi kunda
testlarni lokalizatsiya qilish, ya’ni ularni mahalliy sharoitga moslashtirish jarayoni
keng qo‘llaniladi. Masalan, AQShda ishlab chiqilgan testlar to‘g‘ridan to‘g‘ri
O‘zbekiston sharoitida qo‘llanilganda, ularning semantik mazmuni, til boyligi va
madaniy konteksti farq qilgani sababli, ularni qayta ishlash, adaptatsiya qilish zarur
bo‘ladi. Bu jarayon psixologik testlarning ishonchliligini oshirish va ularning ilmiy
qiymatini saqlashga xizmat qiladi. Psixologik testlarning rivojlanish bosqichlarini
shartli ravishda bir necha davrga ajratish mumkin: birinchi davr — eksperimental
psixologiya davri (XIX asr oxiri), ikkinchi davr — intellektual testlar davri (XX
asr boshlarida Bine va Simon ishlari), uchinchi davr — standartlashtirilgan testlar
davri (XX asr o‘rtalari), to‘rtinchi davr — kompyuterlashtirilgan testlash davri
(XX asr oxiri – XXI asr boshlaridan). Bugungi kunda testlash jarayonlari
zamonaviy axborot texnologiyalari asosida amalga oshirilmoqda, bu esa psixologik
diagnostika jarayonining tezkor, ishonchli va samarali bo‘lishini ta’minlaydi.
Shuningdek, psixologik testlashning dolzarbligi nafaqat ta’lim va klinik sohalarda,
balki ishlab chiqarish, boshqaruv, harbiy soha va sport psixologiyasida ham ortib
bormoqda. Masalan, korxona va tashkilotlarda kadrlar tanlash jarayonida
shaxsning kasbiy moslashuv darajasi, stressga chidamliligi, muloqot madaniyati
testlar yordamida aniqlanadi. Bu esa psixologik testlarning nafaqat ilmiy, balki
amaliy qiymatini ham oshiradi. Shu bilan birga, psixologik testlarning noto‘g‘ri
qo‘llanishi yoki ularni noto‘g‘ri talqin etish xavfi ham mavjud. Shu sababli,
testlarni o‘tkazish faqat professional psixologlar tomonidan amalga oshirilishi,
natijalar esa ilmiy asoslangan mezonlar asosida tahlil qilinishi shart. Xulosa
sifatida aytish mumkinki, psixologik test tushunchasi inson ruhiyatini
o‘rganishning eng obyektiv usullaridan biri sifatida shakllangan bo‘lib, u nafaqat
ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliy psixologiyada ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Uning rivojlanish bosqichlari psixologiya fanining taraqqiyotini aks ettiradi va
zamonaviy psixodiagnostika sohasining ilmiy poydevorini tashkil etadi. Psixologik
24

testlarning shakllanishi jarayonida ularning nazariy asoslari bilan bir qatorda
metodik tamoyillari ham chuqur tahlil qilingan. Dastlabki testlar insonning aqliy
imkoniyatlarini o‘lchashga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, keyinchalik ular shaxsning
turli psixologik xususiyatlarini baholashda keng qo‘llanila boshlandi. Shunday
qilib, psixologik test tushunchasi inson faoliyatining turli jabhalarini o‘z ichiga
oluvchi murakkab diagnostik vositaga aylandi. Testlarning ilmiy mohiyatini
anglash uchun ularning tuzilmasi, mazmuni va o‘lchov mezonlari haqida batafsil
tushuncha zarur. Har bir psixologik test oldindan ishlab chiqilgan nazariy modelga
tayanadi, ya’ni u shaxsning qaysi psixik xususiyatini o‘lchashga mo‘ljallangani
aniq belgilanadi. Masalan, intellektni baholovchi testlarda mantiqiy fikrlash, tahlil
qilish, umumlashtirish va muammolarni hal etish qobiliyatlari sinovdan o‘tkaziladi,
xulq-atvor testlarida esa emotsional barqarorlik, kommunikativ qobiliyat, ijtimoiy
moslashuv darajasi o‘lchanadi. Shu sababli, psixologik testlarni ishlab chiqish
jarayoni chuqur nazariy bilim va eksperimental tekshirishni talab qiladi. Ilk testlar
asosan amaliy kuzatuv va empirik tajribaga asoslangan bo‘lsa, zamonaviy testlar
matematik-statistik usullar yordamida tekshiriladi va normallashtiriladi. Bu jarayon
test natijalarining ishonchliligi va to‘g‘riligini ta’minlaydi. Testning ishonchliligi
deganda, u takror o‘tkazilganda ham bir xil yoki o‘xshash natijalar berishi
tushuniladi. Testning to‘g‘riligi esa u aynan o‘lchamoqchi bo‘lgan psixik sifatni
qanchalik aniqlik bilan o‘lchashiga bog‘liqdir. Shu boisdan har qanday psixologik
test ilmiy jihatdan asoslangan, psixometrik talablarga javob beradigan bo‘lishi
shart. Psixologik testlarning rivojlanishida madaniy omillar ham muhim o‘rin
tutadi. Chunki har bir xalqning tili, qadriyati, urf-odatlari va dunyoqarashi o‘ziga
xos bo‘lib, bu omillar test mazmuniga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun
testlarni ishlab chiqishda madaniy moslashtirish (adaptatsiya) jarayoni amalga
oshiriladi. Bu jarayon testning mazmuni, savollar tili va talqin mezonlarini ma’lum
madaniyatga moslashtirishni nazarda tutadi. Masalan, ingliz tilida ishlab chiqilgan
test to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zbek muhitida qo‘llanilsa, ayrim so‘zlar yoki tushunchalar
noto‘g‘ri talqin qilinishi, natijada testning ilmiy qiymati pasayishi mumkin. Shu
sababli, testlarni ishlab chiqishda psixologik va lingvistik mutaxassislarning
25

hamkorligi zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, psixologik testlarning amaliy ahamiyati
ularning qo‘llanilish sohalariga qarab ham belgilanadi. Bugungi kunda testlar
ta’lim, tibbiyot, ishlab chiqarish, harbiy soha, boshqaruv, sport va hatto oilaviy
munosabatlar psixologiyasida ham keng qo‘llanilmoqda. Ta’lim tizimida testlar
o‘quvchilarning qobiliyatlari, motivatsiyasi va bilim olish darajasini aniqlashda,
tibbiyotda esa ruhiy kasalliklarni tashxislashda muhim rol o‘ynaydi. Ishlab
chiqarish va boshqaruv sohasida testlar xodimlarni tanlash, ularning kasbiy
moslashuvini baholash, jamoaviy muhitni yaxshilashda qo‘llaniladi. Psixologik
testlarning zamonaviy rivojlanishida axborot texnologiyalarining joriy etilishi
muhim burilish yasadi. Kompyuterlashtirilgan testlash tizimlari test o‘tkazish
jarayonini avtomatlashtirib, inson omilining ta’sirini kamaytiradi, natijalarni tezkor
va obyektiv tahlil qilish imkonini beradi. Bundan tashqari, onlayn test
platformalari yordamida masofadan turib psixodiagnostika o‘tkazish imkoniyati
yaratilgan. Bu esa psixologik xizmatlarni aholining keng qatlamlariga yetkazish,
vaqt va resurslardan samarali foydalanish imkonini beradi. Shuningdek, test
natijalarining maxfiyligini saqlash, axborot xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni
raqamli tahlil qilish kabi masalalar ham hozirgi kunda alohida e’tiborga molikdir.
Xulosa qilib aytganda, psixologik testlar nafaqat shaxsning individual
xususiyatlarini aniqlash, balki inson resurslarini to‘g‘ri baholash, psixologik
muammolarni erta aniqlash va ularni bartaraf etishning muhim vositasi sifatida o‘z
o‘rniga ega. Shu bois, psixologik test tushunchasining chuqur o‘rganilishi va uning
rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish psixodiagnostika fanining nazariy va amaliy
asoslarini yanada boyitadi hamda zamonaviy psixologik tadqiqotlar uchun
mustahkam poydevor yaratadi.
26

II BOB. TEST METODINING YUTUQ VA KAMCHILIKLARINI
TAHLIL QILISHNING AMALIY ASOSLARI
2.1. Ta’lim jarayonida test metodining afzalliklari va samarali
jihatlari
Test metodi hozirgi kunda ta’lim tizimida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini aniqlash, ularni baholash hamda ta’lim sifatini oshirishning eng
samarali vositalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Testlar o‘qituvchi va o‘quvchi
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni yangi bosqichga olib chiqadi, chunki ular
an’anaviy og‘zaki so‘rov yoki yozma ishga nisbatan tez, aniq va obyektiv natijalar
beradi. Test metodining eng asosiy afzalliklaridan biri bu — obyektivlik
tamoyilining yuqori darajada ta’minlanishidir. Ya’ni, test natijalari o‘qituvchining
sub’ektiv fikridan mustaqil holda, qat’iy mezonlar asosida baholanadi. Bu esa
o‘quvchilarning bilim darajasini adolatli va aniq ko‘rsatishga yordam beradi. Test
metodining yana bir muhim afzalligi — vaqt tejalishidir. Katta sinfdagi
o‘quvchilarning bilimini qisqa muddat ichida tekshirish imkonini beradi. Masalan,
30–40 nafar o‘quvchidan og‘zaki so‘rov orqali bilim olish bir necha soat vaqt talab
etsa, test metodi bu jarayonni atigi 15–20 daqiqada yakunlash imkonini yaratadi.
Bundan tashqari, test natijalari avtomatik tarzda qayta ishlanib, o‘quvchilarning
individual o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini aniqlashda katta qulaylik yaratadi. Test
metodi o‘quvchilarda mas’uliyat va e’tiborlikni oshiradi, ularda mustaqil fikrlash,
tahlil qilish va o‘z bilimlarini tizimli tarzda ifoda etish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Test topshiriqlarini bajarish jarayonida o‘quvchi mavzuni eslab
qolish, tushunish, qo‘llash, tahlil qilish, solishtirish va xulosa chiqarish kabi
kognitiv bosqichlarni ketma-ket amalga oshiradi. Bu esa uning bilish faoliyatini
faollashtiradi hamda mantiqiy fikrlash jarayonini kuchaytiradi. Shuningdek, test
metodi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini nazorat qilish imkoniyatini ham kengaytiradi.
27

Har bir o‘quvchi test natijasiga qarab o‘zining kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi,
o‘zi uchun muhim bo‘lgan yo‘nalishlarda mustaqil tayyorgarlik ko‘rishga intiladi.
Shu jihatdan test metodi ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘z bilimini baholashga
bo‘lgan ongli yondashuvini shakllantiradi. Test metodining samarali jihatlaridan
yana biri — baholash tizimining shaffofligi va solishtirish imkoniyatining
mavjudligidir. Barcha o‘quvchilar bir xil testdan o‘tganligi sababli, ularning
natijalarini o‘zaro solishtirish va tahlil qilish imkoniyati yaratiladi. Bu holat
o‘qituvchiga sinf, guruh yoki butun o‘quv muassasasi bo‘yicha o‘zlashtirish
darajasini aniqlash, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olib,
keyingi darslarni rejalashtirish imkonini beradi. Test metodining yana bir muhim
afzalligi — u o‘qituvchiga o‘quv jarayonining natijadorligini doimiy monitoring
qilish imkonini beradi. Ya’ni, testlar yordamida o‘quvchilar bilimining dinamikasi,
ularning o‘sish sur’atlari, qaysi mavzularda qiyinchilikka duch kelayotganini
aniqlash mumkin. Bu esa ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, dars metodikasini
takomillashtirish va o‘quv dasturini o‘quvchilarning ehtiyojlariga moslashtirishga
xizmat qiladi. Test metodi o‘qituvchilar uchun ham yengillik yaratadi, chunki u
baholashdagi inson omilini kamaytiradi, xolis natijani ta’minlaydi va pedagogik
tahlilni osonlashtiradi. Testdan olingan natijalar statistik tahlilga imkon beradi, bu
orqali o‘qituvchi o‘quv jarayonidagi umumiy tendensiyalarni ko‘ra oladi. Shu bilan
birga, test metodi o‘quvchilarning raqobatbardoshligini oshiradi, ularni o‘z bilimini
doimiy ravishda yangilab borishga, test topshiriqlarini yechish strategiyalarini
ishlab chiqishga o‘rgatadi. Bu holat o‘z navbatida o‘quvchilarning intellektual
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Test metodining yana bir samarali jihati
shundaki, u ta’limda raqamli texnologiyalarni joriy etish imkonini kengaytiradi.
Elektron test tizimlari orqali o‘quvchilar mustaqil ishlashni, o‘z bilimlarini onlayn
tarzda sinab ko‘rishni, xatolarni tahlil qilishni o‘rganadilar. Bu esa ta’lim
jarayonini zamonaviy talablar asosida modernizatsiya qilishga xizmat qiladi.
Umuman olganda, test metodi ta’limda nazorat, tahlil va baholashning samarali
shakli bo‘lib, u o‘qituvchiga dars jarayonini ilmiy asosda tashkil etish,
o‘quvchilarga esa o‘z bilimini chuqurlashtirish va o‘z-o‘zini rivojlantirish imkonini
28

beradi. Shu sababli, test metodining afzalliklarini amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash ta’lim
samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi.
Test metodining ta’lim jarayonidagi afzalliklari nafaqat baholash samaradorligini
oshiradi, balki o‘quvchilarning o‘quv faoliyatiga bo‘lgan munosabatini ham ijobiy
tomonga o‘zgartiradi. Testdan foydalanish o‘quvchilarda raqobat ruhini, o‘z ustida
ishlash va natijaga erishishga bo‘lgan intilishni kuchaytiradi. Bu metod
o‘quvchilarning mustaqil o‘rganish jarayonini faollashtiradi, chunki test natijasi
ularning bilim darajasini aniq ko‘rsatadi va o‘quvchi o‘z kamchiliklarini o‘zi
aniqlab, ularni bartaraf etishga harakat qiladi. Shuningdek, test metodining muhim
jihati shundaki, u ta’lim jarayoniga tizimlilik kiritadi. Har bir o‘quvchi test
topshiriqlariga tayyorgarlik ko‘rish jarayonida o‘z bilimini muntazam ravishda
mustahkamlab boradi. Bu esa darsda o‘tilgan materialni chuqurroq o‘zlashtirishga
olib keladi. Test metodining samarali jihatlaridan yana biri — o‘quvchilarning
psixologik tayyorgarligini mustahkamlashdir. Doimiy test sinovlari o‘quvchilarda
hayajon, qo‘rquv kabi hissiy holatlarni kamaytiradi va ularni stress holatlariga
tayyorlaydi. Ayniqsa, oliy ta’limga kirish imtihonlarida test asosida baholash
tizimi joriy etilganligi sababli, maktab bosqichida test metodidan foydalanish
o‘quvchilarni kelajakda imtihonlarga puxta tayyorlaydi. Shu bilan birga, test
metodi ta’lim sifati monitoringini olib borishda ham muhim vosita hisoblanadi.
Test natijalari asosida o‘qituvchi o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi, ta’lim
jarayonining samaradorligi, o‘qitish metodikasining kuchli va zaif tomonlarini
aniqlaydi. Bu esa pedagogik jarayonda uzluksiz takomillashtirishni ta’minlaydi.
Test metodining afzalliklaridan yana biri — uni qo‘llashning universalligi va
qulayligidir. Test topshiriqlari turli fanlar, turli yosh guruhlari va o‘quv bosqichlari
uchun moslashtirilishi mumkin. U nafaqat bilimni, balki mantiqiy tafakkurni,
ijodiy yondashuvni, tushunish darajasini ham baholash imkonini beradi. Masalan,
tahliliy, integrallashgan va ko‘p bosqichli test topshiriqlari orqali o‘quvchilarning
mustaqil fikrlash qobiliyatini aniqlash mumkin. Test metodi o‘qituvchilarning ish
faoliyatini ham samarali qiladi. Ular har bir o‘quvchi bo‘yicha aniq statistik
29

ma’lumotlarga ega bo‘ladi, natijalarni tahlil qilib, individual yondashuvni yo‘lga
qo‘yish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shu orqali o‘qituvchi dars jarayonini
rejalashtirishda test natijalaridan amaliy foydalanadi. Testlar yordamida o‘qituvchi
sinfdagi umumiy o‘zlashtirish darajasini, qaysi mavzularda ko‘pchilik o‘quvchi
qiyinchilikka duch kelayotganini biladi va keyingi darslarda bu kamchiliklarni
bartaraf etishga e’tibor qaratadi. Bu esa ta’lim sifatini oshirishga bevosita xizmat
qiladi. Test metodining samarali jihatlaridan yana biri — uning texnologik
moslashuvchanligidir. Bugungi kunda test tizimlari elektron shaklda keng joriy
etilgan bo‘lib, bu o‘quvchilarga mustaqil tarzda bilimini sinab ko‘rish imkonini
beradi. Elektron test tizimlari vaqtni tejaydi, baholash jarayonini avtomatlashtiradi
va inson xatoligini kamaytiradi. Shu bilan birga, o‘quvchilar natijalarini darhol
ko‘rib, o‘z xatolarini tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu jarayon ta’limda
refleksiyani kuchaytiradi, ya’ni o‘quvchi o‘z o‘quv faoliyatiga tanqidiy qaray
boshlaydi. Test metodining yana bir afzalligi — u ta’limda adolat va tenglik
tamoyillarini ta’minlaydi. Har bir o‘quvchi bir xil test topshiriqlarini bajaradi,
natijalar esa yagona mezon asosida baholanadi. Bu o‘qituvchi tomonidan sub’ektiv
baholash ehtimolini kamaytiradi. Shu sababli test metodi xalqaro baholash
tizimlarida ham keng qo‘llanilmoqda. Masalan, PISA, TIMSS, IELTS kabi testlar
o‘quvchilarning bilimini xalqaro darajada baholash imkonini beradi. Test
metodining samaradorligi shundaki, u ta’limda natijadorlikni, aniqlikni, tezkorlikni
va shaffoflikni ta’minlaydi. Shu bois bugungi ta’lim tizimida test metodidan
nafaqat baholash vositasi sifatida, balki o‘quvchilarning bilimini oshirish, ularni
o‘zlashtirishga yo‘naltirish hamda o‘qitish jarayonini takomillashtirish vositasi
sifatida foydalanish muhimdir. Umuman olganda, test metodi ta’lim jarayonining
ajralmas qismi sifatida o‘quvchilarni bilimli, tahlilchi va raqobatbardosh shaxslar
sifatida shakllantirishda beqiyos o‘rin tutadi. Test metodining ta’lim jarayonidagi
afzalliklari va samarali jihatlari haqida so‘z yuritganda, eng avvalo, bu metodning
o‘quvchilar bilimini qisqa vaqt ichida, aniq va ob’yektiv baholash imkoniyatini
berishi bilan ajralib turishini ta’kidlash lozim. Test usuli orqali o‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasi, bilim hajmi, tafakkur tezligi va mustaqil fikrlash
30

ko‘nikmalari samarali tarzda aniqlanadi. An’anaviy og‘zaki yoki yozma nazorat
turlarida ko‘pincha sub’yektivlikka yo‘l qo‘yiladi, biroq test metodida bu holat
deyarli yo‘q, chunki har bir javob aniq mezon asosida baholanadi. Test metodining
yana bir muhim afzalligi — u o‘qituvchiga dars jarayonida yoki semestr oxirida
o‘quvchilarning umumiy tayyorgarlik darajasini tahlil qilish, kuchli va sust
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni ajratish imkonini beradi. Shuningdek, test savollarini
tuzish jarayonida o‘qituvchi dars mazmunini yanada chuqurroq tahlil qiladi, bu esa
uning pedagogik mahoratini oshiradi. Test metodi o‘quvchilarda tezkor fikrlash,
e’tiborni jamlash, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash va mantiqiy xulosa chiqarish kabi
ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shuningdek, bu metod orqali o‘quvchilar mustaqil
o‘rganish, o‘zini sinovdan o‘tkazish, natijalarini tahlil qilish madaniyatini
shakllantiradi. Testlarning afzalliklaridan yana biri — ularning turlicha shakllarda
qo‘llanishi mumkinligidir: yopiq testlar (variantli), ochiq testlar (javob
yoziladigan), moslashtiruvchi testlar (juftlik tanlash) va kombinatsiyalashgan
testlar orqali o‘qituvchi darsning maqsadiga qarab nazorat shaklini tanlay oladi. Bu
esa baholash jarayonining moslashuvchanligini ta’minlaydi. Test metodi axborot
texnologiyalari bilan uyg‘unlashtirilganda yanada samarali natija beradi. Masalan,
onlayn test tizimlari orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustaqil tekshirib,
natijalarni darhol olish imkoniga ega bo‘ladi. Bu ularni o‘qishga bo‘lgan
motivatsiyasini oshiradi, raqobat muhitini yaratadi. Test metodining samaradorligi,
ayniqsa, umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘z isbotini topgan. O‘quvchilarning davlat
attestatsiyasi, kirish imtihonlari, oraliq nazoratlarida test shaklidan foydalanish
bilimlarni ob’yektiv baholashni ta’minlaydi. Shuningdek, test metodining
pedagogik samarasi shundaki, u o‘quvchini doimiy tayyorgarlikka undaydi, o‘quv
jarayonini tizimli va uzluksiz qiladi. O‘qituvchi uchun esa bu metod vaqtni tejaydi,
natijalarni tez tahlil qilish imkonini beradi, o‘quvchi faoliyatini statistik jihatdan
tahlil etish imkonini yaratadi. Umuman olganda, test metodi ta’lim jarayonini
zamonaviylashtirishda, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakasini nazorat
qilishda muhim vosita sifatida o‘z o‘rniga ega. Shu sababli, bugungi kunda test
metodidan nafaqat baholash, balki ta’lim jarayonining ajralmas qismi —
31

o‘quvchilarning bilimini shakllantirish, mustahkamlash va takomillashtirish
maqsadida ham keng foydalanilmoqda. Zamonaviy psixologik testlar
psixologiya fanining turli sohalarida insonning individual xususiyatlarini,
qobiliyatlarini, ijtimoiy moslashuvini, hissiy va intellektual salohiyatini aniqlashga
xizmat qiluvchi murakkab diagnostik vositalardir. Ularning turlari, maqsadi va
qo‘llanish sohalari testlarning ilmiy poydevoriga, metodologik asoslariga va
psixometrik talablarga muvofiq shakllantirilgan. Testlarni turlarga ajratishda
ularning maqsadi va diagnostik obyektlari hisobga olinadi. Masalan, intellektual
testlar insonning aqliy salohiyatini, mantiqiy fikrlash, muammoni hal etish,
umumiy bilim darajasini o‘lchashga yo‘naltirilgan bo‘lsa, shaxs xususiyatlarini
o‘lchashga mo‘ljallangan testlar — shaxsning emotsional barqarorligi, ijtimoiy
moslashuvi, motivatsion xususiyatlari va temperamentini aniqlashga qaratilgan.
Shu bilan birga, qobiliyat testlari muayyan kasbiy yoki ijodiy qobiliyatlarni
baholashga xizmat qiladi, masalan, musiqiy qobiliyat, san’atga moyillik, texnik
tushuncha va sport qobiliyatlari kabi. Zamonaviy testlar shuningdek ijtimoiy
psixologiya va guruh dinamikasini o‘rganishga qaratilgan testlarni ham o‘z ichiga
oladi. Bu testlar yordamida guruh a’zolarining o‘zaro munosabati, liderlik
salohiyati, jamoaviy hamkorlik darajasi va konfliktlarni boshqarish qobiliyati tahlil
qilinadi. Testlarning maqsadi shaxsni to‘liq baholash, uning kuchli va zaif
tomonlarini aniqlash, shuningdek, kasbiy tanlash, ta’lim jarayonini
optimallashtirish va psixologik yordam ko‘rsatishda qo‘llaniladi. Masalan, ta’lim
sohasida testlar o‘quvchilarning intellektual darajasini, o‘rganish uslublarini,
e’tibor va xotira xususiyatlarini aniqlash uchun ishlatiladi. Bunda test natijalari
asosida individual ta’lim strategiyalari ishlab chiqiladi, o‘quv jarayoni
samaradorligi oshiriladi va har bir o‘quvchining rivojlanishiga moslashtirilgan
yondashuv ta’minlanadi. Klinika psixologiyasida esa testlar ruhiy kasalliklarni
aniqlash, tashxis qo‘yish, davolash jarayonini monitoring qilish, bemorning
emotsional holatini baholashda muhim vosita hisoblanadi. Shuningdek, zamonaviy
psixologik testlar kadrlar tanlash va boshqaruv sohasida ham keng qo‘llaniladi.
Korxona va tashkilotlarda xodimlarning kasbiy moslashuv darajasi, stressga
32

chidamliligi, ijtimoiy muhitga integratsiyasi, yetakchilik qobiliyati testlar orqali
aniqlanadi. Bu esa xodimlarni joylashtirish, ularning malaka darajasini oshirish va
jamoaviy ish samaradorligini yaxshilash imkonini beradi. Testlarning qo‘llanish
sohalari shuningdek sport psixologiyasi, harbiy psixologiya va ijtimoiy tadqiqotlar
bilan bog‘liq bo‘lib, sportchilar va harbiy xizmatchilarning psixofiziologik holati,
stressga chidamliligi va motivatsion xususiyatlari baholanadi. Zamonaviy
testlarning xususiyati shundaki, ular ko‘pincha kompyuterlashtirilgan va onlayn
platformalarda o‘tkaziladi. Bu esa testlash jarayonini tezlashtiradi, inson omilini
kamaytiradi va natijalarni tezkor tahlil qilish imkonini beradi. Shu bilan birga,
zamonaviy testlar interaktiv shaklda, real vaziyatlar va simulyatsiyalar orqali
psixologik jarayonlarni baholashga imkon beradi, bu esa diagnostikaning aniqligi
va samaradorligini oshiradi. Testlarni tanlashda ularning ishonchliligi, to‘g‘riligi,
normativ ko‘rsatkichlarga mosligi va madaniy konteksti hisobga olinadi. Bu esa
psixologik testlarning ilmiy, metodologik va amaliy qiymatini ta’minlaydi. Shu
bilan birga, zamonaviy testlarning qo‘llanishi natijalarini interpretatsiya qilishda
professional psixologlarning roli muhim bo‘lib, natijalar to‘g‘ri tahlil qilinishi va
shaxsga foydali tavsiyalar berilishi kafolatlanadi. Shunday qilib, zamonaviy
psixologik testlar insonning turli psixologik xususiyatlarini baholashda, uning
individual rivojlanishini aniqlashda va amaliy psixologik vazifalarni yechishda
ajralmas vosita sifatida xizmat qiladi. Ularning turlari, maqsadi va qo‘llanish
sohalari keng ko‘lamli bo‘lib, ilmiy tadqiqotlar va amaliy psixologik xizmatlarni
samarali amalga oshirishga imkon yaratadi. Zamonaviy psixologik testlarning
turlari va ularning qo‘llanishi masalasi psixodiagnostika fanida doimiy ravishda
rivojlanib bormoqda va bu jarayon zamonaviy ilmiy yondashuvlar bilan
chambarchas bog‘liqdir. Shu ma’noda, testlarning turlari nafaqat o‘lchash obyekti
bo‘yicha, balki ularning maqsadi, metodologik yondashuvi, normativ asoslari va
qo‘llanish sohalari bilan ham farqlanadi. Masalan, intellektual testlar insonning
aqliy salohiyatini, mantiqiy fikrlash qobiliyatini, tezkor qaror qabul qilish va
muammoni yechish darajasini aniqlashga qaratilgan bo‘lib, ular psixometriya va
kognitiv psixologiyaning ilmiy tamoyillariga asoslanadi. Shaxsiy xususiyatlarni
33

o‘lchashga mo‘ljallangan testlar esa temperament, emotsional barqarorlik,
motivatsiya, ijtimoiy moslashuv kabi elementlarni aniqlashda ishlatiladi, bu esa
shaxsning psixologik portretini shakllantirish imkonini beradi. Qobiliyat testlari
esa ko‘proq kasbiy va ijodiy salohiyatni aniqlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning
qo‘llanilishi ta’lim, kadrlar tanlash, sport va san’at sohalarida muhim rol o‘ynaydi.
Shu bilan birga, zamonaviy testlar guruh psixologiyasini o‘rganishga ham keng
imkoniyat yaratadi. Masalan, jamoa a’zolarining o‘zaro munosabati, liderlik
qobiliyati, guruh ichidagi konfliktlarni boshqarish salohiyati testlar yordamida
baholanadi. Bu esa nafaqat individual diagnostika, balki guruh va jamoa
samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi. Testlarning maqsadi faqat shaxsning
hozirgi holatini aniqlash emas, balki uning rivojlanish istiqbollarini ham
baholashga qaratilgan. Shu boisdan, testlar psixologik xulosa chiqarishda, maslahat
berishda va individual rivojlanish rejalarini ishlab chiqishda qo‘llaniladi.
Zamonaviy testlarning qo‘llanilishi nafaqat maktab va universitetlarda, balki
klinika psixologiyasida, ishchi va boshqaruv sohalarida, sport psixologiyasida,
harbiy psixologiyada ham keng tarqalgan. Ta’lim sohasida testlar o‘quvchilarning
bilim darajasini, kognitiv va motivatsion xususiyatlarini aniqlashda qo‘llaniladi.
Bu esa individual ta’lim strategiyalarini ishlab chiqishga, dars jarayonini
optimallashtirishga va o‘quvchilarning qobiliyatlarini samarali rivojlantirishga
imkon yaratadi. Klinika psixologiyasida testlar ruhiy kasalliklarni tashxislash,
davolash jarayonini monitoring qilish, bemorlarning emotsional holatini
baholashda muhim vosita hisoblanadi. Ishlab chiqarish va boshqaruv sohasida
testlar xodimlarning kasbiy moslashuv darajasini, stressga chidamliligini,
motivatsiyasini, jamoaviy muhitga integratsiyasini aniqlashda qo‘llaniladi. Shu
bilan birga, zamonaviy psixologik testlar kompyuterlashtirilgan va onlayn
platformalarda o‘tkaziladigan tizimlarga aylangan bo‘lib, bu diagnostika jarayonini
tezlashtiradi, inson omilining ta’sirini kamaytiradi va natijalarni aniqlik bilan tahlil
qilish imkonini beradi. Kompyuter testlari interaktiv va simulyatsion usullar orqali
shaxsning haqiqiy reaktsiyalarini baholash imkonini beradi, bu esa an’anaviy
testlar bilan solishtirganda diagnostika sifatini sezilarli darajada oshiradi.
34

Shuningdek, zamonaviy testlarning normativ asoslari kengaytirilgan va ular turli
demografik guruhlar uchun moslashtirilgan, bu esa test natijalarining adolatliligi va
ishonchliligini ta’minlaydi. Madaniy va lingvistik moslashtirish jarayoni ham
muhim bo‘lib, test savollari va ularning talqin mezonlari ma’lum ijtimoiy-madaniy
kontekstga moslashtiriladi, shunda natijalar yanada aniq va ishonchli bo‘ladi. Shu
bois, zamonaviy psixologik testlar inson psixikasini chuqur o‘rganish, individual
rivojlanish va shaxsni baholash jarayonida ajralmas vosita hisoblanadi. Ularning
turlari, maqsadi va qo‘llanish sohalari keng ko‘lamli bo‘lib, ilmiy tadqiqotlar va
amaliy psixologik faoliyatlarni samarali amalga oshirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, ular psixodiagnostika va psixoterapiya jarayonlarini yanada
takomillashtirish, shaxsni rivojlantirish va psixologik yordam ko‘rsatishning
samarali mexanizmlarini yaratishda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga,
testlarni o‘tkazish, natijalarni tahlil qilish va interpretatsiya qilish jarayonida
professional psixologlarning roli hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, bu
natijalarning ishonchliligi, to‘g‘riligi va amaliy foydaliligini ta’minlaydi.
Zamonaviy psixologik testlar shunday murakkab tizimki, ular nafaqat shaxsning
individual xususiyatlarini baholash, balki jamiyatdagi inson resurslarini aniqlash,
kasbiy tanlash va shaxsiy rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishda ham keng
qo‘llaniladi. Zamonaviy psixologik testlarning turlari va ularning qo‘llanish
sohalarini yanada chuqurroq tahlil qiladigan bo‘lsak, ularning diagnostik
imkoniyatlari inson psixikasining murakkab jihatlarini o‘rganishga keng yo‘l
ochadi. Testlar nafaqat shaxsning hozirgi psixologik holatini aniqlash, balki uning
kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlarini, qobiliyatlarini, motivatsiyasini va ijtimoiy
moslashuvini ham baholashga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan, testlarni turlarga
ajratishda birinchi navbatda ularning diagnostik obyekti va maqsadi hisobga
olinadi. Masalan, kognitiv testlar — insonning aqliy salohiyatini, xotira, diqqat,
mantiqiy fikrlash va muammoni hal etish qobiliyatlarini aniqlashga qaratilgan
bo‘lsa, shaxsiy testlar shaxsning temperamentini, emotsional barqarorligini,
ijtimoiy moslashuvini va motivatsion xususiyatlarini baholaydi. Shuningdek,
zamonaviy testlar qobiliyatlarni aniqlashga mo‘ljallangan bo‘lib, ular kasbiy,
35

ijodiy va texnik qobiliyatlarni baholashda keng qo‘llaniladi. Masalan, san’at,
musiqa, sport, texnika va pedagogik sohalarda shaxsning mosligini aniqlashda bu
testlarning roli katta. Shu bilan birga, ijtimoiy psixologiya sohasida testlar guruh
ichidagi munosabatlarni, liderlik salohiyatini, konfliktlarni boshqarish va jamoaviy
ishlash qobiliyatini aniqlashda muhim vosita hisoblanadi. Bu testlar yordamida
nafaqat individual, balki guruh va jamoaviy psixologik portretni ham yaratish
mumkin, bu esa rahbarlik, pedagogik va psixologik maslahat berish jarayonlarini
optimallashtirishga yordam beradi. Zamonaviy testlarning asosiy maqsadi —
shaxsni kompleks diagnostika qilish, uning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash,
individual rivojlanish strategiyasini shakllantirishdir. Shu maqsadda testlar turli
kontekstlarda qo‘llaniladi: ta’lim tizimida o‘quvchilarning intellektual va
motivatsion xususiyatlarini aniqlash, klinik psixologiyada bemorning ruhiy holatini
baholash, ishchi va boshqaruv sohalarida xodimlarning kasbiy moslashuvini va
stressga chidamliligini aniqlash kabi. Zamonaviy testlarning qo‘llanishi texnologik
yondashuv bilan ham chambarchas bog‘liq. Kompyuterlashtirilgan va onlayn
platformalarda o‘tkaziladigan testlar inson omilini kamaytiradi, natijalarni tez va
ishonchli tahlil qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, interaktiv va simulyatsion
testlar shaxsning real vaziyatlardagi reaktsiyalarini baholash imkonini yaratadi. Bu
esa psixologik jarayonlarning aniqligini oshiradi va diagnostika sifatini
yaxshilaydi.
36

Xulosa
Testlarning normativ asoslari ham rivojlangan bo‘lib, ular turli demografik va
madaniy guruhlar uchun moslashtirilgan. Madaniy va lingvistik moslashtirish
jarayoni test savollarini va ularning talqinini ma’lum ijtimoiy kontekstga
moslashtiradi, bu esa natijalarni yanada ishonchli va adolatli qiladi. Shu bois
zamonaviy psixologik testlar nafaqat individual diagnostika, balki jamiyatning
inson resurslarini baholash, kasbiy tanlash, shaxsiy rivojlanish strategiyalarini
ishlab chiqishda ham keng qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, zamonaviy testlar amaliy psixologiya va psixodiagnostika
jarayonlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ular yordamida olingan natijalar
asosida psixologik tavsiyalar berish, individual rivojlanish rejalari tuzish,
pedagogik va ishchi muhitni optimallashtirish mumkin. Shu bilan birga, testlarning
samarali qo‘llanilishi professional psixologlar tomonidan natijalarni tahlil qilish,
interpretatsiya qilish va shaxsga foydali tavsiyalar berishni talab qiladi. Shunday
qilib, zamonaviy psixologik testlarning turlari, ularning maqsadi va qo‘llanish
sohalari inson psixikasini chuqur o‘rganish, individual rivojlanish imkoniyatlarini
aniqlash, amaliy psixologik xizmatlarni samarali amalga oshirish va shaxsning
shaxsiy va kasbiy salohiyatini baholashda muhim vosita sifatida xizmat qiladi.
Ularning ilmiy, metodologik va amaliy ahamiyati katta bo‘lib, testlar psixologik
tadqiqotlarning ajralmas qismi sifatida keng ko‘lamli tadqiqotlar va amaliyotlarda
qo‘llanilmoqda.
37

2.2. Test metodining kamchiliklari, ularni bartaraf etish yo‘llari va
takomillashtirish imkoniyatlari
Test metodining kamchiliklari, ularni bartaraf etish yo‘llari va
takomillashtirish imkoniyatlarini tahlil qilishda, avvalo, ushbu metodning
afzalliklari qatorida ma’lum cheklovlarga ega ekanligini ham tan olish lozim. Test
usuli o‘quvchilar bilimini tezkor va aniq baholash imkonini berishi bilan bir
qatorda, ba’zan ularning tafakkur chuqurligini, ijodkorlik qobiliyatini va fikrlash
jarayonining mantig‘ini to‘liq aks ettira olmaydi. Chunki test savollari ko‘pincha
tayyor javob variantlariga asoslanadi, bu esa o‘quvchini mustaqil fikrlashdan
ko‘ra, tayyor javobni tanlashga o‘rgatadi. Natijada o‘quvchilar bilimni chuqur
tahlil qilish va ijodiy fikr yuritish o‘rniga, test savollarini yod olishga moyillik
bildiradi. Shuningdek, test metodining yana bir kamchiligi — uning natijalari ko‘p
hollarda o‘quvchining haqiqiy bilim darajasini emas, balki test topshiriqlarini
bajarish ko‘nikmasini aks ettiradi. Ba’zi o‘quvchilar test sinovida yuqori ball
olsalar ham, amaliy yoki og‘zaki javob berishda qiyinchilikka duch keladilar. Bu
holat test metodining nazariy bilimlarni aniqlashda samarali, ammo amaliy
ko‘nikmalarni baholashda chegaralanganligini ko‘rsatadi. Test metodining
kamchiliklaridan yana biri — o‘qituvchining test savollarini sifatli tuzishdagi
malakasiga bog‘liqligidir. Agar test savollari noto‘g‘ri tuzilsa, juda murakkab yoki
juda oddiy bo‘lsa, baholash jarayoni adolatsiz bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari,
test savollarining mazmuni o‘quv dasturiga to‘liq mos kelmasa yoki ularning
tahliliy darajasi past bo‘lsa, bu natijalarning ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ba’zan testlarda noto‘g‘ri javoblar orasida chalg‘ituvchi variantlar haddan ortiq
bo‘ladi, bu esa o‘quvchini stress holatiga tushiradi va natijada uning bilimini to‘liq
ifodalashiga to‘sqinlik qiladi. Shu bilan birga, test metodidan ortiqcha foydalanish
o‘quvchilarda faqat testga tayyorlanish odatini shakllantiradi. Bunday holatda
o‘quvchilar keng qamrovli o‘qish, o‘rganilgan bilimlarni amalda qo‘llash, yozma
38

fikr bildirish yoki ijodiy topshiriqlarni bajarishdan chetlashadi. Bu esa ta’lim
sifatining pasayishiga olib kelishi mumkin. Biroq ushbu kamchiliklarni bartaraf
etishning samarali yo‘llari mavjud. Avvalo, test metodini boshqa baholash turlari
— og‘zaki so‘rov, yozma ishlar, amaliy topshiriqlar bilan uyg‘unlashtirish lozim.
Shuningdek, test savollarini tuzishda ularning didaktik tamoyillariga qat’iy rioya
qilish, o‘quv dasturiga to‘liq mos kelishini ta’minlash zarur. Test savollarini
tayyorlashda Bloom taksonomiyasiga asoslanib, o‘quvchilarning faqat eslab qolish
emas, balki tahlil qilish, qo‘llash, sintez qilish va baholash darajasidagi bilimlarini
ham o‘lchaydigan topshiriqlar tuzish maqsadga muvofiqdir. Test metodini
takomillashtirishning yana bir yo‘li — zamonaviy axborot texnologiyalaridan
foydalanishdir. Elektron test tizimlari yordamida o‘quvchilarga interaktiv shaklda
topshiriqlar berish, javoblarni avtomatik tahlil qilish va individual tavsiyalar berish
mumkin. Bundan tashqari, o‘qituvchilar uchun test tuzish metodikasi bo‘yicha
malaka oshirish kurslarini tashkil etish ham muhimdir, chunki sifatli test — bu
faqat nazorat vositasi emas, balki ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Test metodini takomillashtirishda, shuningdek, o‘quvchilar psixologik
holatini inobatga olish zarur. Test topshiriqlari haddan tashqari murakkab
bo‘lmasligi, ularni bajarish uchun yetarli vaqt berilishi, shuningdek, baholash
mezonlari oldindan tushuntirilgan bo‘lishi kerak. Shundagina test metodining
yutuqlari kamchiliklarini yengib o‘tadi va u haqiqiy bilimni baholashning samarali
vositasiga aylanadi. Shu tarzda test metodini takomillashtirish orqali ta’lim
jarayonining sifatini oshirish, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
kompetensiyalarini yanada mukammal shakllantirish mumkin. Test metodining
kamchiliklarini yanada chuqurroq tahlil qiladigan bo‘lsak, bu metodning asosiy
muammolaridan biri uning o‘quvchilarning shaxsiy fazilatlarini, ijodiy
yondashuvini va tafakkur jarayonlarini to‘liq baholay olmasligidir. Test usuli
ko‘proq faktik bilimlar, yodda saqlangan ma’lumotlarni aniqlashga qaratilgan
bo‘lib, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, o‘z fikrini izchil ifoda etish
kabi yuqori darajadagi kognitiv qobiliyatlarini baholashda sustlik qiladi. Bu holat
o‘quvchilarda ijodiy fikrlash o‘rniga mexanik yod olishni rivojlantiradi. Yana bir
39

muhim kamchilik shundaki, test usulining haddan tashqari ko‘p qo‘llanishi
o‘quvchilarda ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishning pasayishiga olib keladi.
Chunki o‘quvchilar testni bilim olish vositasi emas, balki faqat baho olish uchun
zarur bo‘lgan sinov sifatida qabul qila boshlaydilar. Bu esa ularning
motivatsiyasiga, o‘rganishga bo‘lgan ichki ehtiyojlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuningdek, test metodining kamchiliklaridan yana biri – u o‘qituvchining
pedagogik yondashuvini cheklaydi. Dars jarayonida faqat testlar asosida nazorat
o‘tkazish o‘qituvchining o‘quvchilar bilan jonli muloqotini kamaytiradi, bu esa
ta’lim-tarbiyaviy jarayonning muhim jihatlaridan biri – o‘zaro aloqa va tushunishni
zaiflashtiradi. Test metodini qo‘llashda yana bir muammo – test savollarining sifati
va ularning adolatli baholanishidir. Ko‘p hollarda test topshiriqlari umumiy
andozalar asosida tuziladi, lekin o‘quvchilarning individual qobiliyatlari, o‘rganish
sur’atlari va bilish uslublari inobatga olinmaydi. Natijada ayrim o‘quvchilar uchun
test juda oson, boshqalar uchun esa haddan ortiq murakkab bo‘lishi mumkin. Bu
esa baholashning adolatliligiga putur yetkazadi. Ushbu muammolarni bartaraf etish
uchun bir necha samarali choralarni amalga oshirish zarur. Avvalo, test metodini
boshqa baholash vositalari bilan uyg‘unlashtirish, masalan, og‘zaki so‘rov, yozma
ishlar, ijodiy topshiriqlar va amaliy mashg‘ulotlar bilan birgalikda qo‘llash kerak.
Bu o‘quvchilarning bilimini har tomonlama tahlil qilishga yordam beradi.
Ikkinchidan, test savollarini tuzishda o‘quv dasturining maqsad va vazifalariga
to‘liq moslikni ta’minlash, ularni turli murakkablik darajalariga bo‘lish zarur.
Masalan, testning bir qismi bilimlarni eslab qolish darajasini, ikkinchi qismi esa
qo‘llash, tahlil qilish va xulosa chiqarish darajasini baholashi lozim. Shuningdek,
test metodini takomillashtirishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini keng joriy etish katta ahamiyatga ega. Elektron test tizimlari,
adaptiv test platformalari va onlayn baholash tizimlari o‘quvchilarning individual
qobiliyatiga moslashgan topshiriqlarni taqdim etadi, bu esa test natijalarining
aniqligini oshiradi. Bundan tashqari, test savollarini ishlab chiqishda pedagoglar
uchun maxsus malaka oshirish kurslarini tashkil etish, testologiya fanini chuqur
o‘rganish zarur. Bu o‘qituvchilarga test topshiriqlarini ilmiy, psixologik va
40

didaktik talablar asosida tuzish imkonini beradi. Test metodini yanada
takomillashtirishning muhim yo‘llaridan yana biri – o‘quvchilarda testga nisbatan
ijobiy psixologik munosabatni shakllantirishdir. Buning uchun test sinovlarini
qo‘rqinchli jarayon sifatida emas, balki o‘z bilimini baholash, xatolarini aniqlash
va o‘z ustida ishlash imkoniyati sifatida tushuntirish lozim. Test metodining
kamchiliklarini to‘g‘ri tahlil qilib, ularni bartaraf etish yo‘llarini tizimli amalga
oshirish orqali ushbu metodni nafaqat nazorat, balki ta’lim jarayonining samarali,
zamonaviy va innovatsion vositasiga aylantirish mumkin. Shu tarzda test metodi
o‘quvchilarning bilim darajasini adolatli, kompleks va izchil baholovchi tizim
sifatida ta’lim sifatini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Test metodining
kamchiliklarini bartaraf etish va uni yanada takomillashtirish masalasi ta’lim tizimi
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Chunki test metodidan to‘g‘ri foydalanilmasa, u
o‘quvchilarning faqat mexanik yod olishga asoslangan bilimlarini aniqlash
vositasiga aylanib qoladi. Shuning uchun testlarni ishlab chiqishda ularning
mazmuni chuqur, mantiqan asoslangan, o‘quvchilarning bilimini turli darajada
tekshira oladigan tarzda tuzilishi zarur. Test metodining asosiy kamchiliklaridan
biri o‘quvchilarni tanqidiy va ijodiy fikrlashdan uzoqlashtirishidir. Bu holatni
bartaraf etish uchun test topshiriqlarini tuzishda faqat variantli savollar bilan
cheklanmaslik, balki tahliliy, mantiqiy fikrlashni talab qiladigan ochiq tipdagi
testlardan ham foydalanish tavsiya etiladi. Bunday testlar o‘quvchilardan javobni
asoslashni, fikrini dalillar bilan mustahkamlashni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida
ularning fikrlash darajasini oshiradi. Yana bir kamchilik shundaki, test sinovlari
o‘quvchilarda psixologik bosim keltirib chiqaradi, ularni hayajonga soladi. Buning
sababi test natijalarining muhimligi, bahoga bevosita ta’sir etishidir. Bu
muammoni bartaraf etish uchun o‘qituvchi testni o‘tkazishdan avval o‘quvchilarga
uning maqsadini tushuntirishi, test jarayonini do‘stona muhitda o‘tkazishi kerak.
Bundan tashqari, test metodining samaradorligini oshirish uchun test natijalari
asosida tahliliy xulosalar chiqarish, o‘quvchilar bilan individual ishlash zarur. Har
bir o‘quvchining xatolarini aniqlab, ularni tahlil qilish orqali kelgusi darslarda shu
jihatlarni mustahkamlash mumkin. Shu tarzda test metodini nafaqat baholash, balki
41

o‘qitish jarayonining tarkibiy qismiga aylantirish maqsadga muvofiqdir. Test
metodini takomillashtirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik holati
va individual qobiliyatlarini inobatga olish ham muhimdir. Har bir yosh bosqichi
uchun test topshiriqlari murakkablik darajasi va shakli jihatidan farq qilishi lozim.
Masalan, boshlang‘ich sinflar uchun test savollari ko‘proq tasviriy, ko‘rgazmali,
oson tushunarli shaklda bo‘lsa, yuqori sinflar uchun tahliliy va mantiqiy savollar
ko‘proq qo‘llanishi kerak. Shuningdek, test metodini takomillashtirishning muhim
yo‘nalishlaridan biri — ularni elektron shaklga o‘tkazishdir. Axborot
texnologiyalaridan foydalanish orqali test sinovlarini avtomatlashtirish, natijalarni
tezkor tahlil qilish, statistik ma’lumotlarni shakllantirish va o‘quvchilar natijalarini
real vaqt rejimida kuzatish imkoniyati paydo bo‘ladi. Elektron test tizimlarida
moslashuvchan testlar (adaptiv testlar) yaratish mumkin, ya’ni o‘quvchi javobiga
qarab testning keyingi savoli murakkablashib yoki soddalashib boradi. Bu
o‘quvchining bilim darajasini yanada aniqroq aniqlash imkonini beradi.
Shuningdek, test metodini takomillashtirish uchun fan metodistlari va amaliyotchi
o‘qituvchilar o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish zarur. Test savollarini tuzish
bo‘yicha tajriba almashish, metodik qo‘llanmalar yaratish, namunaviy test
banklarini shakllantirish test sifatini oshirishga xizmat qiladi. Test metodini
rivojlantirishda, shuningdek, baholashning kompetensiyaviy yondashuvini tatbiq
etish muhim. Ya’ni testlar faqat bilimni emas, balki o‘quvchilarning amaliy
ko‘nikmalari, muammoni hal qilish qobiliyati, kommunikativ malakasi va ijodiy
fikrlashini ham o‘lchashi kerak. Buning uchun test topshiriqlarida real hayotiy
vaziyatlarga asoslangan savollardan foydalanish, interaktiv topshiriqlarni joriy
etish mumkin. Shunday qilib, test metodining kamchiliklarini bartaraf etish, ularni
to‘g‘ri tahlil qilish va zamonaviy talablar asosida takomillashtirish orqali test
metodi o‘quvchilarning bilimini chuqur va ob’ektiv baholaydigan samarali
pedagogik vositaga aylanadi. Bu esa o‘z navbatida ta’lim sifatini oshirishga,
o‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan boyitishga, o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, tahlil qilish va o‘z ustida ishlash madaniyatini shakllantirishga
xizmat qiladi. Test metodining kamchiliklari, ularni bartaraf etish yo‘llari va
42

takomillashtirish imkoniyatlarini tahlil qilishda, avvalo, ushbu metodning
afzalliklari qatorida ma’lum cheklovlarga ega ekanligini ham tan olish lozim. Test
usuli o‘quvchilar bilimini tezkor va aniq baholash imkonini berishi bilan bir
qatorda, ba’zan ularning tafakkur chuqurligini, ijodkorlik qobiliyatini va fikrlash
jarayonining mantig‘ini to‘liq aks ettira olmaydi. Chunki test savollari ko‘pincha
tayyor javob variantlariga asoslanadi, bu esa o‘quvchini mustaqil fikrlashdan
ko‘ra, tayyor javobni tanlashga o‘rgatadi. Natijada o‘quvchilar bilimni chuqur
tahlil qilish va ijodiy fikr yuritish o‘rniga, test savollarini yod olishga moyillik
bildiradi. Shuningdek, test metodining yana bir kamchiligi — uning natijalari ko‘p
hollarda o‘quvchining haqiqiy bilim darajasini emas, balki test topshiriqlarini
bajarish ko‘nikmasini aks ettiradi. Ba’zi o‘quvchilar test sinovida yuqori ball
olsalar ham, amaliy yoki og‘zaki javob berishda qiyinchilikka duch keladilar. Bu
holat test metodining nazariy bilimlarni aniqlashda samarali, ammo amaliy
ko‘nikmalarni baholashda chegaralanganligini ko‘rsatadi. Test metodining
kamchiliklaridan yana biri — o‘qituvchining test savollarini sifatli tuzishdagi
malakasiga bog‘liqligidir. Agar test savollari noto‘g‘ri tuzilsa, juda murakkab yoki
juda oddiy bo‘lsa, baholash jarayoni adolatsiz bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari,
test savollarining mazmuni o‘quv dasturiga to‘liq mos kelmasa yoki ularning
tahliliy darajasi past bo‘lsa, bu natijalarning ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ba’zan testlarda noto‘g‘ri javoblar orasida chalg‘ituvchi variantlar haddan ortiq
bo‘ladi, bu esa o‘quvchini stress holatiga tushiradi va natijada uning bilimini to‘liq
ifodalashiga to‘sqinlik qiladi. Shu bilan birga, test metodidan ortiqcha foydalanish
o‘quvchilarda faqat testga tayyorlanish odatini shakllantiradi. Bunday holatda
o‘quvchilar keng qamrovli o‘qish, o‘rganilgan bilimlarni amalda qo‘llash, yozma
fikr bildirish yoki ijodiy topshiriqlarni bajarishdan chetlashadi. Bu esa ta’lim
sifatining pasayishiga olib kelishi mumkin. Biroq ushbu kamchiliklarni bartaraf
etishning samarali yo‘llari mavjud. Avvalo, test metodini boshqa baholash turlari
— og‘zaki so‘rov, yozma ishlar, amaliy topshiriqlar bilan uyg‘unlashtirish lozim.
Shuningdek, test savollarini tuzishda ularning didaktik tamoyillariga qat’iy rioya
qilish, o‘quv dasturiga to‘liq mos kelishini ta’minlash zarur. Test savollarini
43

tayyorlashda Bloom taksonomiyasiga asoslanib, o‘quvchilarning faqat eslab qolish
emas, balki tahlil qilish, qo‘llash, sintez qilish va baholash darajasidagi bilimlarini
ham o‘lchaydigan topshiriqlar tuzish maqsadga muvofiqdir. Test metodini
takomillashtirishning yana bir yo‘li — zamonaviy axborot texnologiyalaridan
foydalanishdir. Elektron test tizimlari yordamida o‘quvchilarga interaktiv shaklda
topshiriqlar berish, javoblarni avtomatik tahlil qilish va individual tavsiyalar berish
mumkin. Bundan tashqari, o‘qituvchilar uchun test tuzish metodikasi bo‘yicha
malaka oshirish kurslarini tashkil etish ham muhimdir, chunki sifatli test — bu
faqat nazorat vositasi emas, balki ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi. Test metodini takomillashtirishda, shuningdek, o‘quvchilar psixologik
holatini inobatga olish zarur. Test topshiriqlari haddan tashqari murakkab
bo‘lmasligi, ularni bajarish uchun yetarli vaqt berilishi, shuningdek, baholash
mezonlari oldindan tushuntirilgan bo‘lishi kerak. Shundagina test metodining
yutuqlari kamchiliklarini yengib o‘tadi va u haqiqiy bilimni baholashning samarali
vositasiga aylanadi. Shu tarzda test metodini takomillashtirish orqali ta’lim
jarayonining sifatini oshirish, o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
kompetensiyalarini yanada mukammal shakllantirish mumkin. Test metodining
kamchiliklarini yanada chuqurroq tahlil qiladigan bo‘lsak, bu metodning asosiy
muammolaridan biri uning o‘quvchilarning shaxsiy fazilatlarini, ijodiy
yondashuvini va tafakkur jarayonlarini to‘liq baholay olmasligidir. Test usuli
ko‘proq faktik bilimlar, yodda saqlangan ma’lumotlarni aniqlashga qaratilgan
bo‘lib, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, o‘z fikrini izchil ifoda etish
kabi yuqori darajadagi kognitiv qobiliyatlarini baholashda sustlik qiladi. Bu holat
o‘quvchilarda ijodiy fikrlash o‘rniga mexanik yod olishni rivojlantiradi. Yana bir
muhim kamchilik shundaki, test usulining haddan tashqari ko‘p qo‘llanishi
o‘quvchilarda ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishning pasayishiga olib keladi.
Chunki o‘quvchilar testni bilim olish vositasi emas, balki faqat baho olish uchun
zarur bo‘lgan sinov sifatida qabul qila boshlaydilar. Bu esa ularning
motivatsiyasiga, o‘rganishga bo‘lgan ichki ehtiyojlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Shuningdek, test metodining kamchiliklaridan yana biri – u o‘qituvchining
44

pedagogik yondashuvini cheklaydi. Dars jarayonida faqat testlar asosida nazorat
o‘tkazish o‘qituvchining o‘quvchilar bilan jonli muloqotini kamaytiradi, bu esa
ta’lim-tarbiyaviy jarayonning muhim jihatlaridan biri – o‘zaro aloqa va tushunishni
zaiflashtiradi. Test metodini qo‘llashda yana bir muammo – test savollarining sifati
va ularning adolatli baholanishidir. Ko‘p hollarda test topshiriqlari umumiy
andozalar asosida tuziladi, lekin o‘quvchilarning individual qobiliyatlari, o‘rganish
sur’atlari va bilish uslublari inobatga olinmaydi. Natijada ayrim o‘quvchilar uchun
test juda oson, boshqalar uchun esa haddan ortiq murakkab bo‘lishi mumkin. Bu
esa baholashning adolatliligiga putur yetkazadi. Ushbu muammolarni bartaraf etish
uchun bir necha samarali choralarni amalga oshirish zarur. Avvalo, test metodini
boshqa baholash vositalari bilan uyg‘unlashtirish, masalan, og‘zaki so‘rov, yozma
ishlar, ijodiy topshiriqlar va amaliy mashg‘ulotlar bilan birgalikda qo‘llash kerak.
Bu o‘quvchilarning bilimini har tomonlama tahlil qilishga yordam beradi.
Ikkinchidan, test savollarini tuzishda o‘quv dasturining maqsad va vazifalariga
to‘liq moslikni ta’minlash, ularni turli murakkablik darajalariga bo‘lish zarur.
Masalan, testning bir qismi bilimlarni eslab qolish darajasini, ikkinchi qismi esa
qo‘llash, tahlil qilish va xulosa chiqarish darajasini baholashi lozim. Shuningdek,
test metodini takomillashtirishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini keng joriy etish katta ahamiyatga ega. Elektron test tizimlari,
adaptiv test platformalari va onlayn baholash tizimlari o‘quvchilarning individual
qobiliyatiga moslashgan topshiriqlarni taqdim etadi, bu esa test natijalarining
aniqligini oshiradi. Bundan tashqari, test savollarini ishlab chiqishda pedagoglar
uchun maxsus malaka oshirish kurslarini tashkil etish, testologiya fanini chuqur
o‘rganish zarur. Bu o‘qituvchilarga test topshiriqlarini ilmiy, psixologik va
didaktik talablar asosida tuzish imkonini beradi. Test metodini yanada
takomillashtirishning muhim yo‘llaridan yana biri – o‘quvchilarda testga nisbatan
ijobiy psixologik munosabatni shakllantirishdir. Buning uchun test sinovlarini
qo‘rqinchli jarayon sifatida emas, balki o‘z bilimini baholash, xatolarini aniqlash
va o‘z ustida ishlash imkoniyati sifatida tushuntirish lozim. Test metodining
kamchiliklarini to‘g‘ri tahlil qilib, ularni bartaraf etish yo‘llarini tizimli amalga
45

oshirish orqali ushbu metodni nafaqat nazorat, balki ta’lim jarayonining samarali,
zamonaviy va innovatsion vositasiga aylantirish mumkin. Shu tarzda test metodi
o‘quvchilarning bilim darajasini adolatli, kompleks va izchil baholovchi tizim
sifatida ta’lim sifatini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Test metodining
kamchiliklarini bartaraf etish va uni yanada takomillashtirish masalasi ta’lim tizimi
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Chunki test metodidan to‘g‘ri foydalanilmasa, u
o‘quvchilarning faqat mexanik yod olishga asoslangan bilimlarini aniqlash
vositasiga aylanib qoladi. Shuning uchun testlarni ishlab chiqishda ularning
mazmuni chuqur, mantiqan asoslangan, o‘quvchilarning bilimini turli darajada
tekshira oladigan tarzda tuzilishi zarur. Test metodining asosiy kamchiliklaridan
biri o‘quvchilarni tanqidiy va ijodiy fikrlashdan uzoqlashtirishidir. Bu holatni
bartaraf etish uchun test topshiriqlarini tuzishda faqat variantli savollar bilan
cheklanmaslik, balki tahliliy, mantiqiy fikrlashni talab qiladigan ochiq tipdagi
testlardan ham foydalanish tavsiya etiladi. Bunday testlar o‘quvchilardan javobni
asoslashni, fikrini dalillar bilan mustahkamlashni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida
ularning fikrlash darajasini oshiradi. Yana bir kamchilik shundaki, test sinovlari
o‘quvchilarda psixologik bosim keltirib chiqaradi, ularni hayajonga soladi. Buning
sababi test natijalarining muhimligi, bahoga bevosita ta’sir etishidir. Bu
muammoni bartaraf etish uchun o‘qituvchi testni o‘tkazishdan avval o‘quvchilarga
uning maqsadini tushuntirishi, test jarayonini do‘stona muhitda o‘tkazishi kerak.
Bundan tashqari, test metodining samaradorligini oshirish uchun test natijalari
asosida tahliliy xulosalar chiqarish, o‘quvchilar bilan individual ishlash zarur. Har
bir o‘quvchining xatolarini aniqlab, ularni tahlil qilish orqali kelgusi darslarda shu
jihatlarni mustahkamlash mumkin. Shu tarzda test metodini nafaqat baholash, balki
o‘qitish jarayonining tarkibiy qismiga aylantirish maqsadga muvofiqdir. Test
metodini takomillashtirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik holati
va individual qobiliyatlarini inobatga olish ham muhimdir. Har bir yosh bosqichi
uchun test topshiriqlari murakkablik darajasi va shakli jihatidan farq qilishi lozim.
Masalan, boshlang‘ich sinflar uchun test savollari ko‘proq tasviriy, ko‘rgazmali,
oson tushunarli shaklda bo‘lsa, yuqori sinflar uchun tahliliy va mantiqiy savollar
46

ko‘proq qo‘llanishi kerak. Shuningdek, test metodini takomillashtirishning muhim
yo‘nalishlaridan biri — ularni elektron shaklga o‘tkazishdir. Axborot
texnologiyalaridan foydalanish orqali test sinovlarini avtomatlashtirish, natijalarni
tezkor tahlil qilish, statistik ma’lumotlarni shakllantirish va o‘quvchilar natijalarini
real vaqt rejimida kuzatish imkoniyati paydo bo‘ladi. Elektron test tizimlarida
moslashuvchan testlar (adaptiv testlar) yaratish mumkin, ya’ni o‘quvchi javobiga
qarab testning keyingi savoli murakkablashib yoki soddalashib boradi. Bu
o‘quvchining bilim darajasini yanada aniqroq aniqlash imkonini beradi.
Shuningdek, test metodini takomillashtirish uchun fan metodistlari va amaliyotchi
o‘qituvchilar o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish zarur. Test savollarini tuzish
bo‘yicha tajriba almashish, metodik qo‘llanmalar yaratish, namunaviy test
banklarini shakllantirish test sifatini oshirishga xizmat qiladi. Test metodini
rivojlantirishda, shuningdek, baholashning kompetensiyaviy yondashuvini tatbiq
etish muhim. Ya’ni testlar faqat bilimni emas, balki o‘quvchilarning amaliy
ko‘nikmalari, muammoni hal qilish qobiliyati, kommunikativ malakasi va ijodiy
fikrlashini ham o‘lchashi kerak. Buning uchun test topshiriqlarida real hayotiy
vaziyatlarga asoslangan savollardan foydalanish, interaktiv topshiriqlarni joriy
etish mumkin. Shunday qilib, test metodining kamchiliklarini bartaraf etish, ularni
to‘g‘ri tahlil qilish va zamonaviy talablar asosida takomillashtirish orqali test
metodi o‘quvchilarning bilimini chuqur va ob’ektiv baholaydigan samarali
pedagogik vositaga aylanadi. Bu esa o‘z navbatida ta’lim sifatini oshirishga,
o‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan boyitishga, o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, tahlil qilish va o‘z ustida ishlash madaniyatini shakllantirishga
xizmat qiladi.
47

Xulosa
Test metodining ta’lim jarayonida tutgan o‘rni va ahamiyati beqiyosdir.
Ushbu metod o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, baholash
va nazorat qilishda samarali vosita sifatida keng qo‘llanilib kelinmoqda. Ayniqsa,
zamonaviy ta’lim tizimida test usuli o‘qituvchi faoliyatini yengillashtiradi, vaqtni
tejaydi va ta’lim jarayonida obyektivlikni ta’minlaydi. Test topshiriqlari orqali
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash darajasi, tahliliy yondashuvi, mantiqiy fikrlash
qobiliyati va bilimlarni amalda qo‘llay olish imkoniyati aniqlanadi. Shu bilan
birga, test metodining afzalliklari qatorida o‘quv jarayonining samaradorligini
oshirish, baholashda xolislikka erishish va ta’lim sifatini monitoring qilish
imkoniyatlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Shu bilan birga, test metodining ayrim kamchiliklari ham mavjud. Jumladan,
test topshiriqlari ba’zida o‘quvchining ijodiy fikrlashini, erkin yondashuvini to‘liq
ochib bera olmaydi. Test savollarining noto‘g‘ri tuzilishi yoki tor doirada bo‘lishi
o‘quvchining haqiqiy bilim darajasini aks ettirmasligi mumkin. Shuningdek, ayrim
hollarda testga haddan tashqari tayanish ta’lim jarayonining ijodiy tomonlarini,
mustaqil izlanish va muloqot madaniyatini pasaytirib yuboradi. Shu sababli, test
metodini takomillashtirish, uni boshqa metodlar bilan uyg‘unlashtirish,
o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini rag‘batlantiradigan savollar tizimini ishlab
chiqish zarur. Test metodini takomillashtirish yo‘nalishlaridan biri sifatida,
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan test tizimlarini
yaratish, ularni avtomatlashtirilgan tahlil dasturlari bilan boyitish muhim
ahamiyatga ega. Bu orqali nafaqat test natijalarining aniqligi, balki ta’lim
jarayonining raqamlashtirilish darajasi ham oshadi. Shu bilan birga, test
tuzuvchilar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish, test topshiriqlari sifati ustidan
muntazam nazorat o‘rnatish ham metod samaradorligini oshiradi. Xulosa qilib
aytganda, test metodi — bu zamonaviy ta’limda bilimlarni baholashning muhim,
48

tezkor va samarali shaklidir. Ammo uni yagona baholash vositasi sifatida emas,
balki boshqa nazorat usullari bilan birgalikda, kompleks yondashuv asosida
qo‘llash eng to‘g‘ri yo‘l hisoblanadi. Shunda test metodining afzalliklari to‘liq
namoyon bo‘ladi, kamchiliklari esa minimal darajaga tushiriladi. Shu yo‘sinda test
metodidan oqilona foydalanish ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarda mustahkam
bilim, tahliliy tafakkur va mustaqil fikrlashni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ushbu kurs ishida zamonaviy psixologiyada testlarning dolzarb muammolari,
ularni qo‘llashdagi metodik, axloqiy va amaliy jihatlar chuqur tahlil qilindi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, psixologik testlar shaxsning individual
xususiyatlarini aniqlash, ruhiy jarayonlarini o‘rganish va amaliy tavsiyalar
berishning samarali vositasi sifatida keng qo‘llanilmoqda. Shu bilan birga, test
natijalarining ishonchliligi va validligi, metodik standartlarga rioya qilinishi,
foydalanuvchi psixologlarning malakasi va axloqiy mas’uliyati test jarayonining
sifatini bevosita belgilaydi.
Kurs ishida testlarning rivojlanish bosqichlari va kelib chiqishi tahlil qilinib,
psixodiagnostikada ularning ilmiy asoslari ko‘rib chiqildi. Psixologik testlarning
kelib chiqishi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida psixologik o‘lchovlar va
psixometriya rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ushbu jarayonlar test metodikasining
nazariy va amaliy jihatlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaganligi ta’kidlandi.
Shu bilan birga, zamonaviy testlar shaxsning psixologik xususiyatlarini aniqroq
aniqlash, individual yondashuvni ta’minlash va natijalarni ilmiy asosda tahlil qilish
imkoniyatlarini yaratadi. Testlarni qo‘llash jarayonida yuzaga keladigan metodik
muammolar ham batafsil tahlil qilindi. Shu jumladan, test savollarining semantik
aniqligi, konstruktga mosligi, murakkablik darajasi, vaqt va resurslar bilan bog‘liq
qiyinchiliklar, shuningdek, foydalanuvchi psixologlarning malakasi va texnik
vositalarning sifati test natijalariga bevosita ta’sir qilishi aniqlanib, bartaraf etish
usullari ko‘rsatildi. Testlarni standartlashtirish, pilot sinovlar o‘tkazish,
psixometrik xususiyatlarni doimiy tahlil qilish va natijalarni kompyuter yordamida
qayta ishlash metodik muammolarni kamaytirishning samarali yo‘llari sifatida
tavsiya etildi.
49

Axloqiy va amaliy muammolar ham alohida e’tibor talab qiladi. Test natijalarining
shaxsiy ma’lumotlar bilan bog‘lanmasligi, ruxsatsiz oshkor qilinmasligi,
ishtirokchining roziligini olish va test jarayonida shaxsning ruhiy holatini hisobga
olish testlarni qo‘llashning axloqiy asoslarini tashkil etadi. Shu bilan birga,
foydalanuvchi psixologlarning malakasi va bilim darajasi, natijalarni to‘g‘ri talqin
qilish qobiliyati test jarayonining amaliy muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Zamonaviy
psixologiyada testlarni qo‘llashdagi dolzarb masalalardan biri – individual
yondashuvni ta’minlashdir. Har bir ishtirokchi o‘zining xatti-harakati,
motivatsiyasi, ruhiy holati va qiziqishlariga ega bo‘lib, bu test natijalariga sezilarli
ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, testlarni qo‘llashda shaxsni psixologik jihatdan
tayyorlash, natijalarni kontekstual tahlil qilish va qo‘shimcha diagnostik vositalarni
qo‘llash muhim hisoblanadi.
Kurs ishida shuningdek, testlarni qo‘llashdagi ilg‘or yondashuvlar, masalan,
kompyuter va sun’iy intellekt asosidagi adaptiv testlar, interaktiv onlayn
platformalar, avtomatik natija tahlili va normativlarga moslashtirish kabi usullar
tahlil qilindi. Bu yondashuvlar test natijalarining aniqligi, ishonchliligi va
samaradorligini sezilarli darajada oshirishga imkon beradi. Shu bilan birga,
foydalanuvchi psixologlarning doimiy malaka oshirish kurslari, ilmiy
yangiliklardan xabardorligi va axloqiy me’yorlarga rioya qilishi testlarni qo‘llash
jarayonida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishga yordam beradi. Xulosa
qilib aytganda, psixologik testlarni qo‘llashdagi metodik, axloqiy va amaliy
muammolarni tizimli bartaraf etish, testlarni standartlashtirish va optimallashtirish,
foydalanuvchi malakasini oshirish va individual yondashuvni ta’minlash
psixodiagnostika jarayonining samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Shu
bilan birga, testlar shaxsning psixologik xususiyatlarini ilmiy asosda aniqlash,
rivojlanishini baholash va amaliy tavsiyalar berish imkonini beradi. Zamonaviy
psixologiyada testlarni ilmiy va amaliy jihatdan mukammal qo‘llash shaxslarning
individual rivojlanishi, kasbiy faoliyatda samaradorlik va ijtimoiy muhitda
integratsiyasini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
50

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahriri). –
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2020.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim
tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. PQ–4884-
son. – Toshkent, 2020-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumta’lim
muassasalarida baholash tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori. –
Toshkent, 2021-yil.
4. Yo‘ldoshev J.G‘., Qodirov A. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
– Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019.
5. To‘raqulova M.S. Ta’limda test nazorati va uni tashkil etish metodikasi. –
Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2020.
6. Jumaboyev A.A. Psixodiagnostika va test metodlari. – Toshkent: “Universitet”,
2018.
7. Mavlonova R.A., To‘xliev B.T. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent:
“O‘qituvchi”, 2017.
8. Qurbonova N. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari va baholash tizimi. – Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2021.
9. Anderson L.W., Krathwohl D.R. A Taxonomy for Learning, Teaching, and
Assessing. – New York: Longman, 2001.
10. Bloom B.S. Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of
Educational Goals. – New York: McKay, 1956.
11. Aminova D.X. Test metodining pedagogik jarayondagi o‘rni va ahamiyati. –
Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2022.
51

12. Shirinov F.T. Baholashning innovatsion shakllari va test texnologiyalari. –
Samarqand: “SamDU nashriyoti”, 2021
13. Niyozova M.M. Ta’limda axborot texnologiyalaridan foydalanish. – Toshkent:
“Fan”, 2019
14. G‘ulomov S. Pedagogik innovatsiyalar va ta’lim sifatini baholash metodlari. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2020.
15. Internet manbalari:
www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy sayti
www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi
www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali
52

51-52

Sotib olish