Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 68.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 10 Dekabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

Iroda Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2025

0 Sotish

Test metodining yutuq va kamchiliklari

Sotib olish
“ Himoyaga tavsiya etilsin”
 Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i  
S.A.Valiyev       _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO‘NALISHI
 guruh talabasi
        ning
„ Test metodining yutuq va kamchiliklari ”
mavzusidagi 
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”                            
“Psixologiya” kafedrasi mudiri:                       S.M.Tuychiyeva
Ilmiy rahbar:  A.T.Akbaraliyeva
                                                     
                                              Toshkent  - 2025 yil
1 Toshkent amaliy fanlar 
universiteti MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………….…...…3-5
I BOB. TEST METODINING NAZARIY ASOSLARI
1.1.   Test   metodining   mohiyati,   kelib   chiqishi   va
o‘rganilganlik darajasi…………………...………………..6-16
1.2.   Test   metodining   turlari,   mazmuni   va   ularni   qo‘llash
shart-sharoitlari…………………………………………..17-25
1.3 Xulosa…………………………………………………..26
I   BOB.   TEST   METODINING   YUTUQ   VA
KAMCHILIKLARINI   TAHLIL   QILISHNING   AMALIY
ASOSLARI
2.1.   Ta’lim   jarayonida   test   metodining   afzalliklari   va
samarali jihatlari………………..………………………..27-37
2.2.   Test   metodining   kamchiliklari,   ularni   bartaraf   etish
yo‘llari va takomillashtirish imkoniyatlari ………….…38-46
2.3. Xulosa…………………………………………………..47
XULOSA…………………………………………...……..48-50
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………….…51-52
2 KIRISH
            Bugungi   kunda   ta’lim   tizimini   modernizatsiya   qilish,   o‘quvchilar   bilimini
adolatli, aniq va tezkor baholash masalasi dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
Shu jihatdan, test metodi ta’lim jarayonida keng qo‘llanilayotgan, o‘quvchilarning
bilim, ko‘nikma va malakasini o‘lchashda eng qulay va samarali vositalardan biri
sifatida alohida o‘rin egallaydi. Test metodi o‘quv jarayonini boshqarish, baholash
va tahlil qilishda o‘qituvchiga ham, o‘quvchiga ham katta imkoniyatlar yaratadi. U
orqali qisqa vaqt ichida katta hajmdagi bilimni tekshirish, natijalarni statistik tahlil
qilish   hamda   o‘quvchi   tayyorgarlik   darajasini   aniqlash   mumkin.   O‘zbekiston
Respublikasida   amalga   oshirilayotgan   islohotlar,   xususan,   “Ta’lim   to‘g‘risida”gi
Qonun,   “Maktabgacha   va   umumiy   o‘rta   ta’limni   rivojlantirish   konsepsiyasi”,
shuningdek,   Prezident   farmon   va   qarorlarida   ta’lim   sifatini   baholashning   yangi
mexanizmlarini   joriy   etish   zaruriyati   alohida   ta’kidlanmoqda.   Shu   o‘rinda,   test
metodi   o‘quvchilarning   bilim   darajasini   xalqaro   talablarga   mos   tarzda   baholash,
ularning   o‘zlashtirish   ko‘rsatkichlarini   aniqlash   hamda   individual   yondashuvni
ta’minlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi
Mavzuning   dolzarbligi   Bugungi   kunda   dunyo   miqyosida   ta’lim   sifatini
baholashning   eng   ishonchli   va   obyektiv   usullaridan   biri   sifatida   test   metodiga
bo‘lgan   qiziqish   ortib   bormoqda.   Jahon   tajribasi   shuni   ko‘rsatadiki,   test   asosida
baholash   tizimi   o‘quvchilarning   bilimini   aniqlashda   inson   omilining   subyektiv
ta’sirini   kamaytiradi,   natijalarni   tezkor   qayta   ishlash   va   tahlil   qilish   imkonini
beradi. O‘zbekiston  ta’lim   tizimida ham   test   metodining qo‘llanilishi  kengayib,  u
nafaqat   oliy   o‘quv   yurtlariga   kirish   imtihonlarida,   balki   umumiy   o‘rta   ta’limda,
kasbiy   ta’limda,   hatto   maktabgacha   ta’lim   jarayonida   ham   muhim   baholash
vositasiga   aylanmoqda.   Shu   bilan   birga,   test   metodini   to‘g‘ri   tashkil   etish,   uning
sifatini   ta’minlash,   savollarni   didaktik   va   psixologik   talablar   asosida   tuzish
bugungi   kunning   asosiy   masalalaridan   biridir.   Zero,   testlar   o‘quvchilar   bilimini
to‘liq   aks   ettirishi,   ularning   tafakkurini,   tahlil   qilish   va   tanqidiy   fikrlash
qobiliyatini   o‘lchashi   lozim.   Shunday   ekan,   test   metodining   imkoniyatlari,
afzalliklari   va   kamchiliklarini   ilmiy   asosda   tahlil   qilish,   uni   takomillashtirish
3 yo‘llarini   ishlab   chiqish   ta’lim   sifatini   oshirishda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Yurtimizda amalga oshirilayotgan raqamli ta’lim islohotlari, baholash jarayonlarini
avtomatlashtirishga   oid   chora-tadbirlar   test   metodining   yanada   rivojlanishini
taqozo   etmoqda.   Ayniqsa,   onlayn   test   tizimlarining   joriy   etilishi,   testlarning
adaptiv   (ya’ni   o‘quvchi   darajasiga   moslanuvchi)   shakllari   paydo   bo‘layotgani   bu
metodning   zamonaviy   ta’limdagi   o‘rni   va   istiqbolini   yanada   mustahkamlamoqda.
Shu sababli “Test metodining yutuq va kamchiliklari” mavzusini chuqur o‘rganish
nafaqat   o‘qituvchilar   va   psixologlar   uchun,   balki   ta’lim   sifatini   baholash   bilan
shug‘ullanadigan   barcha   mutaxassislar   uchun   dolzarb   ahamiyatga   ega   bo‘lib,
ta’lim jarayonini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi   Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — test  metodining
ta’lim   jarayonidagi   o‘rni,   ahamiyati,   afzalliklari   hamda   mavjud   kamchiliklarini
chuqur   o‘rganish,   uni   samarali   qo‘llashning   nazariy   va   amaliy   asoslarini   tahlil
qilishdan   iboratdir.   Kurs   ishining   maqsadi   shuningdek,   test   metodining
o‘quvchilarning   bilim,   ko‘nikma   va   malakasini   baholashdagi   obyektivligini,
o‘qituvchining   pedagogik   faoliyatida   bu   metoddan   foydalanish   imkoniyatlarini
aniqlashni   ham   ko‘zda   tutadi.   Shu   bilan   birga,   ishda   test   metodini   ta’lim   sifati
monitoringida,   o‘quv   jarayonini   boshqarishda   va   o‘quvchilarning   individual
rivojlanish dinamikasini baholashda samarali qo‘llash yo‘llarini ishlab chiqish ham
asosiy   maqsadlardan   biridir.   Kurs   ishi   davomida   test   metodining   psixologik,
pedagogik hamda metodik jihatlari yoritilib, uning o‘quvchi shaxsiga ta’siri, ijodiy
fikrlash   va   mustaqil   o‘rganish   ko‘nikmalarini   shakllantirishdagi   o‘rni   ochib
beriladi.
Kurs ishining vazifalari   Kurs  ishining maqsadidan  kelib chiqib, quyidagi  ilmiy-
amaliy vazifalar belgilab olinadi:
1. Test metodining kelib chiqishi, mohiyati va ilmiy asoslarini o‘rganish;
2.   Ta’lim   tizimida   test   metodidan   foydalanishning   maqsadi   va   ahamiyatini   tahlil
qilish;
4 3. Test metodining turlari, shakllari va ularni qo‘llash xususiyatlarini o‘rganish;
4.   Test   metodining   yutuqlari,   ya’ni   uning   ta’lim   sifatini   oshirishdagi   ijobiy
jihatlarini tahlil qilish;
5.   Test   metodining   kamchiliklarini,   ularning   sabablari   va   salbiy   oqibatlarini
aniqlash;
6.   Test   metodini   takomillashtirish,   uning   samaradorligini   oshirish   bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish;
7. Test metodidan foydalanish jarayonida o‘quvchilar psixologiyasini hisobga olish
zaruratini asoslash
8.   Amaliy   tahlil   asosida   test   metodining   o‘quvchilarda   mustaqil   fikrlash,   tahlil
qilish, xotira va e’tibor jarayonlariga ta’sirini o‘rganish.
Kurs ishining predmeti   test metodining nazariy, psixologik va amaliy jihatlari, u
orqali o‘quvchilarning bilimini baholash jarayonida yuzaga keladigan afzalliklar va
muammolardir.   Ya’ni,   tadqiqotning   markazida   test   metodining   o‘qituvchi
faoliyatida   qo‘llanishi,   uning   ta’lim   samaradorligiga,   baholashning   adolatli
bo‘lishiga va o‘quvchilarning bilim sifatiga ta’siri tahlil qilinadi.
Kurs   ishining   obyekti   ta’lim   jarayonida   test   metodidan   foydalanish   amaliyoti,
ya’ni   umumiy   o‘rta   ta’lim   muassasalarida   o‘quvchilarning   bilimini   baholash
jarayonida   test   sinovlarini   qo‘llash   tizimi   hisoblanadi.   Obyekt   sifatida   test
metodining   ta’lim   sifati,   o‘qituvchi   faoliyati   va   o‘quvchi   natijalariga   ta’siri
o‘rganiladi.   Ayniqsa,   test   metodini   an’anaviy   baholash   usullari   bilan   taqqoslab,
uning ustun va zaif tomonlarini aniqlash, shuningdek, zamonaviy ta’limdagi roli va
istiqbolini belgilash kurs ishining asosiy yo‘nalishidir.
---
5 I BOB. TEST METODINING NAZARIY ASOSLARI
1.1.   Test   metodining   mohiyati,   kelib   chiqishi   va
o‘rganilganlik darajasi
               Test  metodi  — bu o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakasini  ma’lum
standart  mezonlar   asosida  aniqlash,   baholash   va  tahlil   qilishga  qaratilgan  o‘lchov
vositasidir.   U   ta’lim   jarayonida   o‘qituvchi   va   o‘quvchi   faoliyatining   muhim
tarkibiy qismi sifatida o‘quv natijalarining obyektiv bahosini olish imkonini beradi.
Test metodining asosiy mohiyati shundan iboratki, u o‘quvchilarning o‘zlashtirish
darajasini   aniq   raqamli   ko‘rsatkichlar   asosida   ifodalaydi,   shuningdek,   baholashda
subyektivlikni   kamaytiradi.   Pedagogik   testlar   yordamida   o‘quvchi   bilimining
chuqurligi,   aniqligi,   tez   fikrlash   qobiliyati,   mustaqil   qaror   qabul   qilish   darajasi
hamda   o‘quv   materialini   qay   darajada   o‘zlashtirgani   aniqlanadi.   Test   metodining
kelib   chiqish   tarixi   XIX   asrning   oxirlariga   borib   taqaladi.   Ilk   bor   testdan
foydalanish   tajribasi   1860-yillarda   ingliz   olimi   Frensis   Galton   tomonidan
shaxsning aqliy qobiliyatlarini o‘lchash maqsadida amalga oshirilgan. Keyinchalik
amerikalik psixolog Edvard Torndayk bu metodni ta’lim sohasiga tatbiq etib, testni
o‘quvchilar bilimini aniqlash vositasi sifatida qo‘llagan. XX asr boshlarida A. Bine
va T. Simon tomonidan intellekt testlari ishlab chiqildi, ular keyinchalik pedagogik
testlarning ilmiy asosini yaratdi. Shundan so‘ng test metodi nafaqat psixologiyada,
balki   pedagogika,   sotsiologiya   va   boshqa   ijtimoiy   fanlarda   ham   keng   qo‘llanila
boshlandi.   O‘zbekiston   ta’lim   tizimida   test   metodi   1990-yillarning   o‘rtalaridan
boshlab   faol   joriy   etildi.   1993-yilda   Davlat   test   markazining   tashkil   etilishi   bu
borada muhim bosqich bo‘ldi. O‘sha davrdan boshlab test sinovlari ta’lim sifatini
nazorat   qilishning   eng   asosiy   vositasiga   aylandi.   Bugungi   kunda   testlar   nafaqat
oliy   ta’limga   kirish   imtihonlarida,   balki   umumiy   o‘rta   va   o‘rta   maxsus   ta’lim
tizimida ham muntazam qo‘llanilmoqda. Ta’lim sifatini baholash milliy tizimining
shakllanishi, o‘quvchilarning bilim darajasini xalqaro standartlarga mos o‘lchashga
bo‘lgan   ehtiyoj   test   metodining   dolzarbligini   yanada   oshirdi.   Test   metodining
mohiyatini   to‘g‘ri   tushunish   uchun   uning   psixologik   va   pedagogik   asoslarini
6 e’tiborga olish lozim. Psixologik nuqtayi nazardan test o‘quvchining idrok, xotira,
tafakkur va e’tibor jarayonlarini baholaydi. Pedagogik nuqtayi nazardan esa test —
bu   o‘quvchi   o‘zlashtirgan   bilimlarni   aniqlash,   ta’lim   jarayonining   natijasini
o‘lchash   va   baholash   vositasidir.   Shuningdek,   test   metodining   o‘ziga   xos
xususiyatlaridan   biri   uning   qisqa   vaqt   ichida   ko‘p   sonli   o‘quvchilarning   bilimini
tekshirish   imkoniyatini   berishidir.   Test   metodini   o‘rganishda   ko‘plab   olimlar   o‘z
hissasini   qo‘shgan.   Masalan,   J.   Cronbach,   R.   Ebel,   L.   Thorndike,   B.   Bloom,   D.
Popham   kabi   xorijiy   olimlar   testning   psixometrik   asoslarini   ishlab   chiqqanlar.
Ularning tadqiqotlarida test topshiriqlari sifatini baholash, testning ishonchliligi va
haqiqiyligini   aniqlash   mezonlari   ishlab   chiqilgan.   O‘zbekistonlik   olimlardan   A.
Yo‘ldoshev,   N.   To‘xliyev,   M.   Ochilov,   R.   Qodirov   kabi   mutaxassislar   test
metodining milliy ta’lim tizimidagi o‘rni, test tuzish tamoyillari va ularni qo‘llash
uslublarini   chuqur   o‘rganganlar.   Bugungi   kunda   test   metodini   o‘rganish   nafaqat
baholash   tizimi,   balki   o‘quvchilarning   psixologik   rivojlanish   jarayonlarini   tahlil
qilishda   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Zero,   to‘g‘ri   tuzilgan   test   nafaqat
bilimni,   balki   o‘quvchining   tafakkur   darajasini,   mantiqiy   fikrlash   qobiliyatini   va
muammoli   vaziyatda   to‘g‘ri   qaror   qabul   qilish   ko‘nikmasini   aniqlaydi.   Shunday
qilib,   test   metodining   mohiyati   ta’lim   jarayonini   ilmiy   asosda   nazorat   qilish,
o‘quvchi   faoliyatining   natijalarini   obyektiv   baholash,   o‘qitish   sifatini   oshirish   va
ta’limda raqobatbardosh muhit yaratishga xizmat qiladi. Shu jihatdan, test metodi
zamonaviy   ta’lim   tizimining   ajralmas   tarkibiy   qismi   sifatida   tobora   rivojlanib
bormoqda.   Shuningdek,   test   metodining   rivojlanish   bosqichlarini   tahlil   qilar
ekanmiz, uning shakllanishi jarayoni bosqichma-bosqich ilmiy yondashuv asosida
takomillashganini ko‘rish mumkin. Dastlab test faqatgina o‘quvchilarning bilimini
soddalashgan savol-javoblar orqali aniqlash vositasi  bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik u
murakkab tuzilishga ega bo‘lgan diagnostik va analitik baholash tizimiga aylandi.
Bugungi   kunda testlar   nafaqat  bilimni,  balki  shaxsning   tafakkur   darajasini,  ijodiy
yondashuvini,   qaror   qabul   qilish   tezligini   va   mantiqiy   fikrlash   qobiliyatini
aniqlashda   ham   qo‘llaniladi.   Ayniqsa,   ta’limda   kompetensiyaga   asoslangan
yondashuv   test   metodining   mohiyatini   yangicha   mazmunda   talqin   qilishni   talab
7 qilmoqda.   Endilikda   testlar   nafaqat   “nima   biladi”   degan   savolga,   balki   “qanday
fikrlaydi,   qanday   qo‘llay   oladi”   degan   masalaga   ham   javob   berishi   kerak.   Shu
sababli test topshiriqlari o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini, tanqidiy yondashuvini,
muammoni   yechish   qobiliyatini   aniqlovchi   yo‘nalishlarda   tuzilmoqda.   Test
metodining   o‘rganilganlik   darajasini   ko‘rib   chiqadigan   bo‘lsak,   jahon   miqyosida
bu   borada   juda   boy   ilmiy   tajriba   to‘plangan.   G.   Kelly,   R.   Ebel,   L.   Anderson,   D.
Popham,   B.   Bloom   kabi   olimlarning   tadqiqotlarida   test   metodining   nazariy
asoslari,   test   topshiriqlari   sifatini   baholash   mezonlari,   testning   ishonchlilik
koeffitsienti,   qiyinlik   darajasi   va   diskriminativlik   ko‘rsatkichlari   kabi   masalalar
ilmiy   jihatdan   yoritilgan.   Ularning   izlanishlari   natijasida   test   metodining   ilmiy
apparati shakllandi, psixometrik tahlil, statistik qayta ishlash, test topshiriqlarining
validligi   va   reliabelligini   ta’minlash   usullari   ishlab   chiqildi.   O‘zbekiston   olimlari
ham   bu   sohada   sezilarli   natijalarga   erishganlar.   Jumladan,   A.   Yo‘ldoshev,   N.
To‘xliyev,   M.   Ochilov,   R.   Qodirov   kabi   tadqiqotchilar   milliy   test   tizimining
didaktik,   psixologik   va   metodik   asoslarini   ishlab   chiqib,   test   tuzishning   milliy
modelini   yaratdilar.   Ularning   ishlarida   test   metodining   o‘qitish   sifatiga   ta’siri,
o‘quvchilarning   o‘zlashtirish   darajasini   baholashdagi   obyektivlikni   ta’minlash
masalalari   chuqur   o‘rganilgan.   Shu   bilan   birga,   zamonaviy   ta’lim   tizimida   test
metodi   bo‘yicha   xalqaro   tadqiqotlar   (masalan,   PISA,   TIMSS,   PIRLS)   orqali
o‘quvchilarning   o‘qish,   matematika   va   tabiiy   fanlardagi   savodxonligi   tahlil
qilinmoqda.   Bu   jarayon   test   metodining   xalqaro   miqyosda   ham   ta’lim   sifatini
baholashda   asosiy   vosita   sifatida   tan   olinganini   ko‘rsatadi.   Test   metodining
mohiyatini   yanada   chuqurroq   anglash   uchun   uning   asosiy   tamoyillariga   e’tibor
qaratish   lozim.   Avvalo,   testning   obyektivligi,   ishonchliligi   va   adolatliligi
ta’limdagi samaradorlikni belgilovchi omillardandir. Test obyektiv bo‘lishi uchun
u   barcha   o‘quvchilarga   teng   sharoitda,   bir   xil   mazmundagi   savollar   asosida
o‘tkazilishi   kerak.   Ishonchlilik   esa   test   natijalari   takrorlanganda   ham   o‘xshash
natijalar   berish   qobiliyatini   bildiradi.   Testning   adolatliligi   esa   o‘quvchining
haqiqiy   bilim   darajasini   aks   ettirishi   bilan   belgilanadi.   Shu   o‘rinda   aytish   joizki,
test   metodining   o‘rganilganlik   darajasi   doimiy   rivojlanishda,   chunki   ta’lim
8 jarayonidagi   islohotlar,   raqamli   texnologiyalar   va   sun’iy   intellekt   vositalari   bu
metodni   yangi   bosqichga   olib   chiqmoqda.   Hozirgi   kunda   kompyuterlashtirilgan
testlar,  adaptiv   testlar   va  onlayn   platformalar   orqali   baholash   tizimlari   keng  joriy
etilmoqda.   Bu   esa   test   metodining   aniqligini,   tezkorligini   va   qulayligini   yanada
oshirmoqda. Shu sababli test metodining mohiyatini chuqur anglash, uning ilmiy-
nazariy   asoslarini   o‘rganish   va   amaliy   qo‘llash   mexanizmlarini
mukammallashtirish   zamonaviy   pedagogik   faoliyatning   eng   muhim   vazifalaridan
biridir.   Test   metodining   kelib   chiqishi   va   o‘rganilganlik   darajasini   tahlil   qilish
shuni   ko‘rsatadiki,   bu   metod   zamonaviy   ta’limning   ajralmas   qismi   sifatida
shakllangan, uning ilmiy asoslari mustahkam, lekin amaliyotda uni to‘g‘ri qo‘llash,
takomillashtirish   va   pedagogik   maqsadlarga   moslashtirish   doimo   izlanishni   talab
qiladi.   Shu   sababli   test   metodini   chuqur   o‘rganish,   uning   imkoniyatlari   bilan   bir
qatorda kamchiliklarini  ham  aniqlash ta’lim  tizimining sifatini oshirishda beqiyos
ahamiyatga   ega.   Test   metodining   mohiyati   va   tarixiy   shakllanishini   yanada
chuqurroq   tahlil   qiladigan   bo‘lsak,   u   dastlab   faqatgina   nazorat   vositasi   sifatida
qaralgan   bo‘lsa,   hozirgi   kunda   u   ta’limning   ajralmas   qismi,   o‘qitish   va   o‘rganish
jarayonining   samaradorligini   oshiruvchi   universal   metod   sifatida   e’tirof   etiladi.
Test   metodi   o‘quvchilarning   bilim   darajasini   baholash   bilan  bir   qatorda,   ularning
psixologik   holatini,   mantiqiy   fikrlash   qobiliyatini,   mustaqil   qaror   qabul   qilish
tezligini   ham   aniqlash   imkonini   beradi.   Ayniqsa,   test   topshiriqlarining   shakli,
mazmuni   va   murakkablik   darajasi   o‘quvchilar   tafakkurini   faollashtirishga   xizmat
qilishi mumkin. Shuning uchun zamonaviy ta’lim jarayonida test nafaqat baholash,
balki   o‘rgatish,   tahlil   qilish   va   o‘z-o‘zini   nazorat   qilish   vositasi   sifatida   ham
muhim   ahamiyatga   ega.   Test   metodining   shakllanishida   psixologiya   fanining   roli
beqiyosdir.   Chunki   test   dastlab   inson   aqliy   qobiliyatlarini   aniqlash   uchun
psixologik   diagnostika   vositasi   sifatida   qo‘llangan.   Keyinchalik,   bu   yondashuv
pedagogika   faniga   singdirilib,   testlar   yordamida   o‘quvchilarning   bilimi,   fikrlash
tezligi,   eslab   qolish   qobiliyati   kabi   jihatlar   baholana   boshlandi.   Pedagogik   testlar
oddiy savol-javoblardan farqli o‘laroq, maxsus didaktik mezonlar asosida tuziladi
va o‘quvchining o‘zlashtirish darajasini aniq o‘lchashga imkon beradi. Bu jihatdan
9 test metodining mohiyati shundaki, u ta’lim sifatini ob’yektiv, ishonchli va raqamli
ko‘rsatkichlar   orqali   aniqlash   imkonini   beradi.   Test   metodining   o‘rganilganlik
darajasini aniqlashda milliy va xalqaro tajribalarni solishtirish muhimdir. Xalqaro
miqyosda   testlar   asosan   kompetensiya   va   natijaga   yo‘naltirilgan   bo‘lib,   ular
o‘quvchilarning   bilimni   amaliyotda   qo‘llay   olish   darajasini   o‘lchaydi.   Masalan,
PISA (Programme for  International  Student  Assessment)  xalqaro dasturida testlar
o‘quvchilarning   hayotiy   muammolarni   hal   etish   qobiliyatini,   tanqidiy   fikrlash
darajasini   aniqlashga   yo‘naltirilgan.   O‘zbekiston   ham   ushbu   xalqaro   baholash
tizimlarida   ishtirok   etayotgani,   test   metodining   rivojlanishida   yangi   bosqichni
boshlab   berdi.   Bu   jarayon   o‘qituvchilardan   test   tuzish   bo‘yicha   yuqori   malaka,
zamonaviy   pedagogik   yondashuv   va   psixometrik   tahlil   ko‘nikmalarini   talab
qilmoqda.   Test   metodining   o‘rganilganlik   darajasini   milliy   miqyosda   tahlil
qilganda,   O‘zbekiston   olimlarining   ilmiy   izlanishlari   ham   e’tiborga   loyiqdir.
Jumladan,   A.   Yo‘ldoshevning   didaktik   testlar   tuzish   tamoyillari,   M.   Ochilovning
test   savollarining   psixologik   asoslarini   ishlab   chiqishga   oid   ishlari,   N.
To‘xliyevning   test   baholash   tizimini   milliy   ta’lim   dasturlariga   integratsiya   qilish
borasidagi   fikrlari   test   metodining  ilmiy-nazariy   asoslarini   boyitgan.  Shuningdek,
O‘zbekiston Davlat test markazining faoliyati test tizimining amaliyotda keng joriy
etilishiga,   testlarning   validligi   va   ishonchliligini   ta’minlashga   xizmat   qilmoqda.
Shu   bilan   birga,   test   metodini   o‘rganishda   yangi   texnologik   yondashuvlarning
paydo   bo‘lishi   ham   alohida   e’tiborga   loyiqdir.   Bugungi   kunda   raqamli
texnologiyalar asosida tuzilgan elektron testlar, onlayn test tizimlari, adaptiv testlar
va   avtomatik   tahlil   platformalari   ta’lim   sifatini   nazorat   qilishda   keng
qo‘llanilmoqda.   Bunday   tizimlar   o‘quvchilarning   individual   rivojlanish   darajasini
hisobga   olgan   holda   moslashtirilgan   testlarni   taqdim   etadi.   Shu   tarzda,   test
metodining o‘rganilganlik darajasi  faqat  nazariy emas,  balki  amaliy jihatdan ham
sezilarli darajada kengayib bormoqda.
                Bundan   tashqari,   test   metodining   mohiyati   shunchaki   baholash   bilan
cheklanmaydi.   U   o‘quvchi   shaxsini   rivojlantirishga,   ularning   o‘qishga   bo‘lgan
motivatsiyasini kuchaytirishga xizmat qiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan test o‘quvchini
10 o‘z bilim darajasini mustaqil baholashga, o‘z ustida ishlashga, o‘qishga mas’uliyat
bilan   yondashishga   undaydi.   Shu   jihatdan   test   metodi   o‘quvchining   o‘z-o‘zini
nazorat   qilish,   tanqidiy   fikrlash   va   o‘z   bilimini   tahlil   qilish   ko‘nikmalarini
shakllantirishga   yordam   beradi.   Shunday   qilib,   test   metodining   mohiyati,   kelib
chiqishi   va   o‘rganilganlik   darajasini   tahlil   qilish   shuni   ko‘rsatadiki,   bu   metod
bugungi   ta’lim   tizimining   eng   samarali   va   obyektiv   baholash   vositalaridan   biri
sifatida   shakllanib   bo‘lgan.   U   ilmiy   asoslangan,   psixologik   jihatdan   ishonchli,
pedagogik   nuqtayi   nazardan   esa   o‘quvchi   shaxsini   rivojlantirishga   yo‘naltirilgan
universal  metoddir. Shu sababli, test metodining yutuqlari bilan bir qatorda uning
kamchiliklarini   aniqlash   va   bartaraf   etish   yo‘llarini   ishlab   chiqish,   ularni
amaliyotda  to‘g‘ri   qo‘llash   zamonaviy  ta’lim  tizimining  muhim   vazifalaridan   biri
hisoblanadi.
                Psixologik test  tushunchasi  psixologiya  fanining muhim  bo‘limlaridan  biri
bo‘lib,   shaxsning   individual   psixik   xususiyatlarini,   bilish   jarayonlarini,   hissiy-
irodaviy holatini, shuningdek, intellektual salohiyatini aniq, ishonchli va obyektiv
tarzda   o‘lchashga   xizmat   qiladi.   “Test”   so‘zi   inglizcha   “test”   so‘zidan   olingan
bo‘lib,   sinov,   tekshiruv,   baholash   ma’nolarini   bildiradi.   Psixologik   test   deganda,
odatda, shaxsning muayyan psixologik sifatlari yoki qobiliyatlarini aniqlash uchun
ishlab   chiqilgan   standartlashtirilgan   topshiriqlar,   savollar   yoki   vaziyatlar   tizimi
tushuniladi.   Psixologik   testlar   shaxsning   ma’lum   bir   psixik   jarayonini   o‘lchashni
maqsad   qiladi   va   bu   orqali   u   haqda   ilmiy   asoslangan,   raqamli   ifodalanadigan
natijalarni   beradi.   Psixologik   testlarning   paydo   bo‘lishi   va   rivojlanishi   inson
psixikasini   o‘lchashga   bo‘lgan   ilmiy   ehtiyoj   bilan   chambarchas   bog‘liq.   XIX   asr
oxiri   va   XX   asr   boshlarida   psixologiya   fani   eksperimental   yo‘nalishda   rivojlana
boshlagan   bir   paytda,   olimlar   subyektiv   kuzatuvlar   o‘rniga   obyektiv   o‘lchov
metodlarini   ishlab   chiqishga   kirishdilar.   Shu   davrda   ingliz   olimi   Frensis   Galton
shaxsning   sezuvchanligi,   reaktsiya   tezligi,   idrok   aniqligi   kabi   xususiyatlarini
o‘lchov   asboblari   yordamida   o‘rganishga   urindi.   Uning   ishlari   psixologiyada
differensial   yondashuvning   boshlanishiga   sabab   bo‘ldi.   Keyinchalik   amerikalik
olim Jeyms Makkin Kettell 1890 yilda “mental testlar” atamasini ilmiy muomalaga
11 kiritdi   va   insonning   aqliy   faoliyatini   o‘lchash   uchun   maxsus   topshiriqlar
majmuasini   ishlab   chiqdi.   Bu   hodisa   psixologik   testlash   tarixida   muhim   burilish
bo‘ldi.  XX asrning  boshlarida  Alfred  Bine  va Teodor  Simonlar   tomonidan ishlab
chiqilgan “Bine-Simon testi” esa psixologik testlashning zamonaviy shakliga asos
soldi.   Ushbu   test   bolalarning   intellektual   rivojlanish   darajasini   aniqlash   uchun
mo‘ljallangan   bo‘lib,   keyinchalik   u   butun   dunyoda   keng   tarqaldi.   Keyinchalik
AQShda   Lyuis   Terman   tomonidan   Bine-Simon   testining   yangilangan   varianti   —
“Stenford-Bine   testi”   ishlab   chiqildi.   Bu   test   psixologiyada   IQ   (intellekt
koeffitsienti) tushunchasining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Shu davrdan boshlab
psixologik   testlash   ilmiy   asoslangan,   ishonchli   o‘lchov   tizimi   sifatida   shakllandi.
Psixologik   testlar   dastlab   faqat   intellektni   baholash   uchun   yaratilgan   bo‘lsa-da,
keyinchalik   ularning   doirasi   sezilarli   darajada   kengaydi.   Hozirda   testlar   orqali
shaxsning   temperament   turi,   xarakter   xususiyatlari,   qiziqishlari,   kasbiy
yo‘nalganligi,   ijtimoiy   moslashuvi,   hissiy   holati   va   hatto   stressga   bardoshlilik
darajasi   ham   o‘lchanadi.   Psixologik   testlarning   rivojlanishida   G.   Ayzenk,   R.
Kettell,   D.   Veksler,   R.   Sternberg,   D.   Goleman   kabi   olimlarning   ishlari   alohida
ahamiyatga   ega.   Masalan,   Veksler   tomonidan   ishlab   chiqilgan   “WISC”   va
“WAIS” testlari intellektni yoshga qarab baholashda juda samarali bo‘lib, bugungi
kunda ham dunyo psixologik amaliyotida keng qo‘llaniladi. Psixologik testlarning
ilmiy   asosda   rivojlanishida   standartlashtirish,   normallashtirish,   ishonchlilik   va
validlik   kabi   metodologik   talablar   muhim   o‘rin   tutadi.   Standartlashtirish   deganda
test   o‘tkazish   shart-sharoitlari,   yo‘riqnomasi,   vaqt   chegaralari   va   baholash
mezonlarining   yagona   shaklda   belgilanishi   tushuniladi.   Normallashtirish   esa   test
natijalarini   keng   populyatsiya   bo‘yicha   statistik   tahlil   qilish   orqali   baholash
mezonlarini ishlab chiqish jarayonidir. Ishonchlilik (reliability) test natijalari qayta
o‘tkazilganda  bir  xil  yoki  o‘xshash  natijalarni  berish  darajasini  bildiradi. Validlik
(to‘g‘rilik)   esa   testning   aynan   o‘lchamoqchi   bo‘lgan   psixik   xususiyatni   o‘lchash
aniqligini ifodalaydi. Hozirgi kunda psixologik testlarning amaliy qo‘llanilishi juda
keng.   Ular   ta’lim   sohasida   o‘quvchilarning   intellektual   va   ijtimoiy-emotsional
rivojlanishini  baholashda,  kadrlar  tanlashda,   kasbiy  yo‘nalishni  aniqlashda,   klinik
12 psixologiyada   esa   turli   ruhiy   buzilishlarni   aniqlashda   keng   qo‘llanadi.   Shu   bilan
birga, psixologik testlar shaxsning o‘zini anglash, o‘z imkoniyatlarini baholash va
rivojlantirish   jarayonida   ham   muhim   vosita   sifatida   xizmat   qiladi.   Zamonaviy
psixologik   testlar   kompyuter   texnologiyalari   yordamida   avtomatlashtirilgan
shaklda   ham   o‘tkaziladi.   Bu   esa   test   natijalarini   tezkor   va   aniq   tahlil   qilish,
shuningdek,   inson   omilidan   kelib   chiqadigan   xatoliklarni   kamaytirishga   yordam
beradi.   Biroq   psixologik   testlarning   keng   qo‘llanilishi   bilan   bir   qatorda,   ularning
noto‘g‘ri   talqin  qilinishi   yoki   ilmiy  asoslanmagan   testlardan   foydalanish   holatlari
ham mavjud. Shu sababli, psixologik testlarni qo‘llash faqat maxsus tayyorgarlikka
ega   bo‘lgan   mutaxassislar   tomonidan   amalga   oshirilishi   zarur.   Xulosa   qilib
aytganda,   psixologik   test   tushunchasi   inson   psixikasini   ilmiy   asosda   o‘lchash,
tahlil   qilish   va   rivojlantirish   imkonini   beruvchi   eng   samarali   metodlardan   biri
sifatida   shakllangan.   Uning   kelib   chiqishi   va   rivojlanish   bosqichlari   psixologiya
fanining   umumiy   taraqqiyoti   bilan   chambarchas   bog‘liq   bo‘lib,   bugungi   kunda   u
fan   va   amaliyot   o‘rtasida   mustahkam   ko‘prik   vazifasini   bajaradi.   Psixologik
testlarning   shakllanishi   va   rivojlanish   bosqichlarini   tahlil   qilar   ekanmiz,   ularning
mazmuni   va   qo‘llanilish   sohalari   jamiyat   taraqqiyoti,   ilm-fanning   yuksalishi
hamda   texnologik   imkoniyatlarning   kengayishi   bilan   chambarchas   bog‘liq
ekanligini   ko‘rish   mumkin.   Dastlabki   bosqichlarda   psixologik   testlar   asosan
insonning   sezgi,   idrok,   xotira   va   e’tibor   kabi   elementar   psixik   jarayonlarini
o‘lchashga   qaratilgan   bo‘lgan.   Biroq   psixologiya   fani   rivojlanib   borgani   sari
testlarning   maqsadi   ham   murakkablashib,   ular   shaxsning   individual   tipologik
xususiyatlarini,   intellektual   darajasini,   hissiy-irodaviy   sifatlarini,   kasbiy
moslashuvini va ijtimoiy xulq-atvorini baholashga qaratila boshlandi. Ayniqsa XX
asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab,   testlar   asosida   olib   boriladigan   ilmiy
tadqiqotlar   psixodiagnostika,   psixometriya   va   differensial   psixologiya   fanlarining
rivojlanishiga   katta   turtki   berdi.   Bu   davrda   psixologik   testlashning   nazariy   va
amaliy   asoslari   yanada   takomillashdi,   testlarni   ishlab   chiqish,   ularni
normallashtirish, ishonchliligini va to‘g‘riligini tekshirish bo‘yicha ilmiy mezonlar
ishlab   chiqildi.   Ayniqsa,   D.   Veksler,   R.   Kettell,   G.   Ayzenk   kabi   olimlar   test
13 tuzishda   ilmiy   metodologiyani   asoslab   berdilar.   Ularning   fikricha,   har   qanday
psixologik   test   ilmiy   jihatdan   asoslangan   bo‘lishi,   o‘lchovning   obyektivligi   va
natijalarni   talqin   qilishda   subyektivlikka   yo‘l   qo‘ymasligi   kerak.   Shu   bilan   birga,
psixologik   testlarning   rivojlanishida   madaniy   kontekst,   milliy   qadriyatlar   va   til
omillari   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Chunki   testda   qo‘llaniladigan   so‘zlar,
tushunchalar,   hatto   test   topshiriqlari   ham   respondentning   ijtimoiy-madaniy
muhitiga mos kelmasa, natijalar ishonchli bo‘lmaydi. Shuning uchun hozirgi kunda
testlarni lokalizatsiya qilish, ya’ni ularni mahalliy sharoitga moslashtirish jarayoni
keng   qo‘llaniladi.   Masalan,   AQShda   ishlab   chiqilgan   testlar   to‘g‘ridan   to‘g‘ri
O‘zbekiston   sharoitida   qo‘llanilganda,   ularning   semantik   mazmuni,   til   boyligi   va
madaniy konteksti farq qilgani sababli, ularni qayta ishlash, adaptatsiya qilish zarur
bo‘ladi. Bu jarayon psixologik testlarning ishonchliligini oshirish va ularning ilmiy
qiymatini saqlashga  xizmat  qiladi. Psixologik testlarning rivojlanish  bosqichlarini
shartli ravishda bir necha davrga ajratish mumkin: birinchi davr — eksperimental
psixologiya   davri   (XIX   asr   oxiri),   ikkinchi   davr   —   intellektual   testlar   davri   (XX
asr boshlarida Bine va Simon ishlari), uchinchi davr — standartlashtirilgan testlar
davri   (XX   asr   o‘rtalari),   to‘rtinchi   davr   —   kompyuterlashtirilgan   testlash   davri
(XX   asr   oxiri   –   XXI   asr   boshlaridan).   Bugungi   kunda   testlash   jarayonlari
zamonaviy axborot texnologiyalari asosida amalga oshirilmoqda, bu esa psixologik
diagnostika   jarayonining   tezkor,   ishonchli   va   samarali   bo‘lishini   ta’minlaydi.
Shuningdek, psixologik testlashning dolzarbligi nafaqat ta’lim va klinik sohalarda,
balki ishlab chiqarish, boshqaruv, harbiy soha va sport psixologiyasida  ham ortib
bormoqda.   Masalan,   korxona   va   tashkilotlarda   kadrlar   tanlash   jarayonida
shaxsning   kasbiy   moslashuv   darajasi,   stressga   chidamliligi,   muloqot   madaniyati
testlar   yordamida   aniqlanadi.   Bu   esa   psixologik   testlarning   nafaqat   ilmiy,   balki
amaliy   qiymatini   ham   oshiradi.   Shu   bilan   birga,   psixologik   testlarning   noto‘g‘ri
qo‘llanishi   yoki   ularni   noto‘g‘ri   talqin   etish   xavfi   ham   mavjud.   Shu   sababli,
testlarni   o‘tkazish   faqat   professional   psixologlar   tomonidan   amalga   oshirilishi,
natijalar   esa   ilmiy   asoslangan   mezonlar   asosida   tahlil   qilinishi   shart.   Xulosa
sifatida   aytish   mumkinki,   psixologik   test   tushunchasi   inson   ruhiyatini
14 o‘rganishning   eng   obyektiv  usullaridan   biri   sifatida  shakllangan   bo‘lib,   u  nafaqat
ilmiy  tadqiqotlarda, balki   amaliy psixologiyada  ham   muhim  ahamiyat   kasb  etadi.
Uning   rivojlanish   bosqichlari   psixologiya   fanining   taraqqiyotini   aks   ettiradi   va
zamonaviy psixodiagnostika sohasining ilmiy poydevorini tashkil etadi. Psixologik
testlarning   shakllanishi   jarayonida   ularning   nazariy   asoslari   bilan   bir   qatorda
metodik   tamoyillari   ham   chuqur   tahlil   qilingan.   Dastlabki   testlar   insonning   aqliy
imkoniyatlarini   o‘lchashga   yo‘naltirilgan   bo‘lsa-da,   keyinchalik   ular   shaxsning
turli   psixologik   xususiyatlarini   baholashda   keng   qo‘llanila   boshlandi.   Shunday
qilib,   psixologik   test   tushunchasi   inson   faoliyatining   turli   jabhalarini   o‘z   ichiga
oluvchi   murakkab   diagnostik   vositaga   aylandi.   Testlarning   ilmiy   mohiyatini
anglash   uchun   ularning   tuzilmasi,   mazmuni   va   o‘lchov   mezonlari   haqida   batafsil
tushuncha zarur. Har bir psixologik test oldindan ishlab chiqilgan nazariy modelga
tayanadi,   ya’ni   u   shaxsning   qaysi   psixik   xususiyatini   o‘lchashga   mo‘ljallangani
aniq belgilanadi. Masalan, intellektni baholovchi testlarda mantiqiy fikrlash, tahlil
qilish, umumlashtirish va muammolarni hal etish qobiliyatlari sinovdan o‘tkaziladi,
xulq-atvor testlarida esa  emotsional  barqarorlik, kommunikativ qobiliyat, ijtimoiy
moslashuv   darajasi   o‘lchanadi.   Shu   sababli,   psixologik   testlarni   ishlab   chiqish
jarayoni chuqur nazariy bilim va eksperimental tekshirishni talab qiladi. Ilk testlar
asosan   amaliy   kuzatuv   va   empirik   tajribaga   asoslangan   bo‘lsa,   zamonaviy   testlar
matematik-statistik usullar yordamida tekshiriladi va normallashtiriladi. Bu jarayon
test   natijalarining   ishonchliligi   va   to‘g‘riligini   ta’minlaydi.   Testning   ishonchliligi
deganda,   u   takror   o‘tkazilganda   ham   bir   xil   yoki   o‘xshash   natijalar   berishi
tushuniladi.   Testning   to‘g‘riligi   esa   u   aynan   o‘lchamoqchi   bo‘lgan   psixik   sifatni
qanchalik aniqlik bilan o‘lchashiga bog‘liqdir. Shu boisdan har qanday psixologik
test   ilmiy   jihatdan   asoslangan,   psixometrik   talablarga   javob   beradigan   bo‘lishi
shart.   Psixologik   testlarning   rivojlanishida   madaniy   omillar   ham   muhim   o‘rin
tutadi. Chunki  har  bir  xalqning tili, qadriyati, urf-odatlari  va dunyoqarashi  o‘ziga
xos   bo‘lib,   bu   omillar   test   mazmuniga   ham   ta’sir   ko‘rsatadi.   Shuning   uchun
testlarni   ishlab   chiqishda   madaniy   moslashtirish   (adaptatsiya)   jarayoni   amalga
oshiriladi. 
15 Xulosa
          Bu   jarayon   testning   mazmuni,   savollar   tili   va   talqin   mezonlarini   ma’lum
madaniyatga   moslashtirishni   nazarda   tutadi.   Ingliz   tilida   ishlab   chiqilgan   test
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   o‘zbek   muhitida   qo‘llanilsa,   ayrim   so‘zlar   yoki   tushunchalar
noto‘g‘ri   talqin   qilinishi,   natijada   testning   ilmiy   qiymati   pasayishi   mumkin.   Shu
sababli,   testlarni   ishlab   chiqishda   psixologik   va   lingvistik   mutaxassislarning
hamkorligi zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, psixologik testlarning amaliy ahamiyati
ularning   qo‘llanilish   sohalariga   qarab   ham   belgilanadi.   Bugungi   kunda   testlar
ta’lim,   tibbiyot,   ishlab   chiqarish,   harbiy   soha,   boshqaruv,   sport   va   hatto   oilaviy
munosabatlar   psixologiyasida   ham   keng   qo‘llanilmoqda.   Ta’lim   tizimida   testlar
o‘quvchilarning   qobiliyatlari,   motivatsiyasi   va   bilim   olish   darajasini   aniqlashda,
tibbiyotda   esa   ruhiy   kasalliklarni   tashxislashda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ishlab
chiqarish   va   boshqaruv   sohasida   testlar   xodimlarni   tanlash,   ularning   kasbiy
moslashuvini   baholash,   jamoaviy   muhitni   yaxshilashda   qo‘llaniladi.   Psixologik
testlarning   zamonaviy   rivojlanishida   axborot   texnologiyalarining   joriy   etilishi
muhim   burilish   yasadi.   Kompyuterlashtirilgan   testlash   tizimlari   test   o‘tkazish
jarayonini avtomatlashtirib, inson omilining ta’sirini kamaytiradi, natijalarni tezkor
va   obyektiv   tahlil   qilish   imkonini   beradi.   Bundan   tashqari,   onlayn   test
platformalari   yordamida   masofadan   turib   psixodiagnostika   o‘tkazish   imkoniyati
yaratilgan.   Bu   esa   psixologik   xizmatlarni   aholining   keng   qatlamlariga   yetkazish,
vaqt   va   resurslardan   samarali   foydalanish   imkonini   beradi.   Shuningdek,   test
natijalarining maxfiyligini saqlash, axborot xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni
raqamli tahlil qilish kabi masalalar ham hozirgi kunda alohida e’tiborga molikdir.
Xulosa   qilib   aytganda,   psixologik   testlar   nafaqat   shaxsning   individual
xususiyatlarini   aniqlash,   balki   inson   resurslarini   to‘g‘ri   baholash,   psixologik
muammolarni erta aniqlash va ularni bartaraf etishning muhim vositasi sifatida o‘z
o‘rniga ega. Shu bois, psixologik test tushunchasining chuqur o‘rganilishi va uning
rivojlanish   bosqichlarini   tahlil   qilish   psixodiagnostika   fanining  nazariy   va   amaliy
16 asoslarini   yanada   boyitadi   hamda   zamonaviy   psixologik   tadqiqotlar   uchun
mustahkam poydevor yaratadi.
1.2.   Test   metodining   turlari,   mazmuni   va   ularni   qo‘llash   shart-
sharoitlari
                Test   metodi   bugungi   kunda   ta’lim   jarayonida   o‘quvchilarning   bilim,
ko‘nikma   va   malakalarini   tez,   aniq   va   ishonchli   baholash   vositasi   sifatida   keng
qo‘llanilmoqda.   Testlarning   turlari   ko‘p   bo‘lib,   ular   mazmuni,  shakli,   tuzilishi   va
qo‘llanish maqsadiga ko‘ra farqlanadi. Test metodining asosiy turlari sifatida yopiq
testlar,   ochiq   testlar,   moslashtiruvchi   (matching)   testlar,   to‘ldirish   (completion)
testlari   hamda   diagnostik,   oraliq   va   yakuniy   nazorat   testlari   kabilarni   ajratish
mumkin. Yopiq testlarda o‘quvchiga bir nechta javob variantlari taklif qilinadi va u
to‘g‘risini   tanlaydi.   Bu   test   turi   aniqlikni   ta’minlaydi,   lekin   o‘quvchining
tafakkurini   chuqur   ifoda   etish   imkoniyatini   biroz   cheklaydi.   Aksincha,   ochiq
testlarda   o‘quvchi   mustaqil   javob   yozadi,   bu   esa   uning   fikrlash,   tahlil   qilish   va
ijodiy   yondashuvini   baholash   imkonini   beradi.   To‘ldirish   testlari   esa
o‘quvchilarning   matndagi   bo‘sh   joylarni   to‘ldirish   orqali   mavzuni   qay   darajada
anglaganini   ko‘rsatadi.   Bunday   testlar   nutq,   tahlil,   xotira   va   fikrlash   qobiliyatini
rivojlantiradi.   Moslashtiruvchi   testlar   esa   ikki   element   o‘rtasidagi   moslikni
topishga   asoslanadi,   masalan,   atamalar   va   ularning   ta’riflarini   to‘g‘ri   bog‘lash.
Ushbu   test   turi   mantiqiy   fikrlashni   va   e’tiborning   aniqligini   oshirishga   xizmat
qiladi. Test metodining mazmuni o‘quv dasturi, darsliklar, o‘quvchilarning yosh va
psixologik   xususiyatlari,   hamda   o‘quv   jarayonining   maqsadlariga   mos   bo‘lishi
zarur.   Test   topshiriqlari   bilimni   yuzaki   emas,   balki   chuqur   va   tizimli   o‘lchashni
ta’minlashi kerak. Shuning uchun test savollari turli darajadagi murakkablikka ega
bo‘lib,   o‘quvchining   bilim   darajasini   har   tomonlama   baholash   imkonini   yaratadi.
Test   metodini   samarali   qo‘llash   uchun   muayyan   shart-sharoitlarga   rioya   qilish
talab etiladi. Avvalo, test topshiriqlari ilmiy asoslangan, aniq va tushunarli bo‘lishi
zarur. Ikkinchidan, testni o‘tkazish jarayonida barcha o‘quvchilarga teng imkoniyat
yaratilishi, tashqi omillar ta’siridan holi sharoitda o‘tkazilishi lozim. Uchinchidan,
17 test   natijalarini   tahlil   qilish   va   baholashda   obyektivlik,   aniqlik   va   ishonchlilik
tamoyillari asos qilib olinadi. Shuningdek, testlarni tuzishda o‘qituvchilar maxsus
metodik   tayyorgarlikka   ega   bo‘lishlari,   test   topshiriqlarini   ishlab   chiqishda
psixometrik talablarni inobatga olishlari kerak. Test metodining mazmunini to‘g‘ri
belgilash   va   uni   o‘quv   jarayoniga   moslashtirish   o‘quvchilarning   o‘zlashtirish
darajasini oshiradi, mustaqil fikrlashga o‘rgatadi hamda baholash tizimini adolatli
qilishga   xizmat   qiladi.   Shu   bilan   birga,   test   metodi   ta’lim   sifatini   monitoring
qilishda, dastur samaradorligini baholashda, shuningdek, o‘qituvchining pedagogik
faoliyatini   tahlil   qilishda   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Shu   sababli   test   metodining
turlari   va   mazmuni   to‘g‘ri   tanlanganida,   u   nafaqat   nazorat   vositasi,   balki   o‘quv
jarayonini   takomillashtiruvchi   samarali   didaktik   metod   sifatida   ham   o‘z   o‘rnini
topadi.   Test   metodining   turlarini   o‘quv   jarayonida   qo‘llashda   ularning   maqsadga
muvofiqligini   hisobga   olish   muhim   ahamiyatga   ega.   Masalan,   o‘quvchilarning
umumiy   bilim   darajasini   aniqlashda   yopiq   testlar   samarali   bo‘lsa,   ularning   ijodiy
fikrlashini,   tahlil   qilish   qobiliyatini   baholashda   ochiq   testlardan   foydalanish
maqsadga   muvofiqdir.   Diagnostik   testlar   o‘quv   yili   boshida   o‘tkazilib,
o‘quvchilarning   mavjud   bilimlarini   aniqlash   va   ularning   qaysi   mavzularda
qiyinchilikka duch  kelishini   ko‘rsatadi.  Oraliq testlar   esa  ma’lum  bir  mavzu  yoki
bo‘lim yakunida o‘tkazilib, o‘quv jarayonidagi muvaffaqiyat darajasini baholaydi.
Yakuniy testlar o‘quv yili oxirida o‘tkazilib, butun o‘quv dasturi bo‘yicha umumiy
o‘zlashtirish darajasini aniqlaydi. Shuningdek, adaptiv (moslashuvchi) testlar ham
mavjud   bo‘lib,   ular   o‘quvchining   javoblariga   qarab   murakkablik   darajasini
o‘zgartiradi.   Bu   turdagi   testlar   o‘quvchining   individual   imkoniyatlarini   hisobga
olib,   baholashda   adolatni   ta’minlaydi.   Test   metodining   mazmunini   to‘g‘ri
shakllantirish o‘qituvchidan katta mas’uliyatni talab qiladi. Har bir test savoli aniq
maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi, o‘quvchilarning bilimini emas, balki uni qo‘llay
olish   qobiliyatini   ham   sinab   ko‘rishi   lozim.   Test   topshiriqlari   o‘quv   dasturidagi
asosiy   kompetensiyalarni   qamrab   olishi,   o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlash,   tahlil
qilish, solishtirish va xulosa chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qilishi
kerak.  Shu   bilan   birga,  testlarni   tuzishda   psixologik   jihatlar   ham   hisobga   olinadi,
18 ya’ni  savollar   haddan  tashqari  murakkab  yoki  oson   bo‘lmasligi,  o‘quvchini   ruhiy
bosim   ostida   qoldirmasligi   kerak.   Test   metodini   samarali   qo‘llash   uchun   o‘quv
muassasasida   zarur   texnik   va   tashkiliy   sharoitlar   yaratilgan   bo‘lishi   zarur.
Kompyuterlashtirilgan   test   tizimlari,   avtomatik   baholash   dasturlari,   elektron
platformalar   bu   jarayonni   yengillashtiradi   va   natijalarni   tezkor   olish   imkonini
beradi.   Test   o‘tkazishda   o‘qituvchi   o‘quvchilarga   test   topshiriqlarini   to‘g‘ri
bajarish   bo‘yicha   yo‘riqnoma   berishi,   test   davomida   tartibni   nazorat   qilishi,   test
natijalarini tahlil etib, har bir o‘quvchiga individual fikr-mulohaza bildirishi kerak.
Bu   esa   o‘quvchilarda   o‘z   xatolarini   anglash,   ularni   tahlil   qilish   va   keyingi   o‘quv
jarayonida   tuzatishga   yordam   beradi.   Shuningdek,   test   metodini   qo‘llashda
o‘quvchilarning   yosh   xususiyatlarini   inobatga   olish   muhimdir.   Kichik   yoshdagi
o‘quvchilarga ko‘proq vizual elementlarga boy, sodda va qiziqarli shakldagi testlar
tavsiya etiladi. Yuqori sinflarda esa mantiqiy fikrlash, tahlil, umumlashtirish talab
qiladigan   murakkabroq   testlar   qo‘llaniladi.   Umuman   olganda,   test   metodining
to‘g‘ri   tanlanishi   va   uni   o‘rinli   qo‘llash   ta’lim   jarayonining   samaradorligini
oshiradi, o‘quvchilarda mas’uliyat, mustaqillik va tahliliy fikrlashni shakllantiradi.
Shu   bilan   birga,   test   metodini   tatbiq   etishning   muvaffaqiyati   o‘qituvchining
metodik   tayyorgarligiga,   test   mazmunining   ilmiy   asoslanganligiga   va   o‘quv
muassasasining   texnik   imkoniyatlariga   bevosita   bog‘liqdir.   Shu   sababli,   test
metodini   qo‘llashda   ilmiy-metodik   yondashuvga   amal   qilish,   o‘quvchilarni   test
topshiriqlariga puxta tayyorlash va natijalarni tahlil qilib, ulardan o‘quv jarayonini
yanada   takomillashtirishda   foydalanish   zarurdir.   Test   metodining   turlarini   chuqur
tahlil qilganda, ularning har biri o‘ziga xos didaktik va psixologik afzallik hamda
kamchiliklarga   ega   ekanligini   ko‘rish   mumkin.   Masalan,   yopiq   testlar   tezkor
baholash   imkonini   beradi,   ammo   o‘quvchining   tafakkur   jarayonini   to‘liq   ifoda
etmaydi.   Shu   sababli,   ochiq   testlar,   ya’ni   o‘quvchi   mustaqil   javob   yozadigan
topshiriqlar   bilan   birgalikda   qo‘llanilganda,   yanada   mukammal   natijalarga
erishiladi.   Test   metodining   turlarini   tanlashda   o‘quv   fanining   xususiyati,
o‘quvchilarning yosh darajasi, darsning maqsadi va baholash mezonlari muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, tabiiy fanlar yo‘nalishida mantiqiy va hisob-kitobga asoslangan
19 yopiq   testlar   samarali   bo‘lsa,   ijtimoiy-gumanitar   fanlarda   ochiq   yoki   aralash
turdagi   testlar   afzal   hisoblanadi.   Shuningdek,   test   metodini   qo‘llashda
o‘quvchilarning   motivatsiyasi   va   psixologik   holati   ham   inobatga   olinishi   zarur.
Test jarayonida o‘quvchilarda hayajon, qo‘rquv, ishonchsizlik holatlari kuzatilishi
mumkin.   Shu   sababli   testni   o‘tkazishdan   oldin   o‘qituvchi   o‘quvchilarga   testning
maqsadi,   o‘tkazilish   tartibi   va   baholash   mezonlari   haqida   aniq   tushuncha   berishi
lozim.   Test   metodini   samarali   tatbiq   etish   uchun   test   topshiriqlari   ilmiy-metodik
talablar asosida ishlab chiqilishi zarur. Har bir savol aniq, lo‘nda, mavzuga oid va
tushunarli   ifodalangan   bo‘lishi   kerak.   Testning   qiyinlik   darajalari   ham
muvozanatda   bo‘lishi,   ya’ni   juda   oson   yoki   haddan   tashqari   murakkab   savollar
o‘quvchining   haqiqiy   bilim   darajasini   aniqlashda   to‘siq   bo‘lmasligi   kerak.
Shuningdek,   test   natijalari   tahlil   qilinib,   o‘quvchilar   bilimidagi   bo‘shliqlar
aniqlanadi   va  kelgusida   bu   xatolarni   bartaraf   etish   uchun  metodik   chora-tadbirlar
belgilanadi. Test metodining qo‘llash shart-sharoitlari o‘z ichiga tashkiliy, metodik
va texnik talablarni  ham  oladi. Tashkiliy  jihatdan test  o‘tkaziladigan muhit  tinch,
yorug‘ va diqqatni jamlashga qulay bo‘lishi kerak. Har bir o‘quvchiga alohida joy
ajratilishi, tashqi chalg‘ituvchi omillar bo‘lmasligi muhimdir. Metodik shartlar esa
testni o‘tkazish va baholash mezonlariga amal qilishni talab etadi. Testlar oldindan
sinovdan   o‘tkazilishi,   ularning   ishonchliligi   va   haqiqiylik   darajasi   aniqlanishi
lozim.   Texnik   shartlar   esa   testni   o‘tkazishda   kompyuter,   planshet,   elektron
platformalar   yoki   qog‘oz   shaklidagi   testlardan   foydalanish   imkoniyatlarini   o‘z
ichiga   oladi.   Bugungi   kunda   zamonaviy   axborot   texnologiyalarining   rivojlanishi
natijasida onlayn test tizimlari keng joriy etilmoqda. Bu tizimlar o‘qituvchiga test
natijalarini avtomatik tahlil qilish, reyting tizimini yuritish va har bir o‘quvchining
individual   natijalarini   kuzatib   borish   imkonini   beradi.   Shu   bilan   birga,   test
metodining   samarali   ishlashi   uchun   o‘qituvchi   test   tuzishning   metodik   asoslarini
chuqur   bilishi   zarur.   U   o‘quvchilarning   bilish   jarayonini,   psixologik
xususiyatlarini, e’tibor, xotira va tafakkur faoliyatini hisobga olib testlarni tuzishi
lozim.   Test   metodini   qo‘llashda   o‘qituvchi   faqat   baholash   bilan   cheklanmasdan,
o‘quvchilarga   natijalar   asosida   tavsiyalar   berishi,   ularni   bilimlarini
20 chuqurlashtirishga   yo‘naltirishi   kerak.   Shu   tarzda   test   metodi   nafaqat   nazorat
vositasi, balki ta’lim jarayonining ajralmas, rivojlantiruvchi qismi sifatida ham o‘z
ahamiyatini   namoyon   etadi.   Umuman   olganda,   test   metodining   turlari   va   ularni
qo‘llash shart-sharoitlarini puxta o‘rganish o‘quv jarayonini samarali tashkil etish,
baholashning   adolatli   tizimini   shakllantirish   hamda   o‘quvchilarning   bilim,
ko‘nikma   va   malakalarini   har   tomonlama   baholash   imkonini   beradi.   Shu   sababli,
test   metodining   ilmiy   asosda   ishlab   chiqilishi,   unga   doir   metodik   ko‘rsatmalarni
amaliyotda tatbiq etish har bir pedagog uchun muhim vazifa hisoblanadi.
Psixologik test  tushunchasi  psixologiya fanining muhim bo‘limlaridan biri bo‘lib,
shaxsning   individual   psixik   xususiyatlarini,   bilish   jarayonlarini,   hissiy-irodaviy
holatini,   shuningdek,   intellektual   salohiyatini   aniq,   ishonchli   va   obyektiv   tarzda
o‘lchashga   xizmat   qiladi.   “Test”   so‘zi   inglizcha   “test”   so‘zidan   olingan   bo‘lib,
sinov,   tekshiruv,   baholash   ma’nolarini   bildiradi.   Psixologik   test   deganda,   odatda,
shaxsning  muayyan  psixologik  sifatlari  yoki  qobiliyatlarini  aniqlash  uchun  ishlab
chiqilgan   standartlashtirilgan   topshiriqlar,   savollar   yoki   vaziyatlar   tizimi
tushuniladi.   Psixologik   testlar   shaxsning   ma’lum   bir   psixik   jarayonini   o‘lchashni
maqsad   qiladi   va   bu   orqali   u   haqda   ilmiy   asoslangan,   raqamli   ifodalanadigan
natijalarni   beradi.   Psixologik   testlarning   paydo   bo‘lishi   va   rivojlanishi   inson
psixikasini   o‘lchashga   bo‘lgan   ilmiy   ehtiyoj   bilan   chambarchas   bog‘liq.   XIX   asr
oxiri   va   XX   asr   boshlarida   psixologiya   fani   eksperimental   yo‘nalishda   rivojlana
boshlagan   bir   paytda,   olimlar   subyektiv   kuzatuvlar   o‘rniga   obyektiv   o‘lchov
metodlarini   ishlab   chiqishga   kirishdilar.   Shu   davrda   ingliz   olimi   Frensis   Galton
shaxsning   sezuvchanligi,   reaktsiya   tezligi,   idrok   aniqligi   kabi   xususiyatlarini
o‘lchov   asboblari   yordamida   o‘rganishga   urindi.   Uning   ishlari   psixologiyada
differensial   yondashuvning   boshlanishiga   sabab   bo‘ldi.   Keyinchalik   amerikalik
olim Jeyms Makkin Kettell 1890 yilda “mental testlar” atamasini ilmiy muomalaga
kiritdi   va   insonning   aqliy   faoliyatini   o‘lchash   uchun   maxsus   topshiriqlar
majmuasini   ishlab   chiqdi.   Bu   hodisa   psixologik   testlash   tarixida   muhim   burilish
bo‘ldi.  XX asrning  boshlarida  Alfred  Bine  va Teodor  Simonlar   tomonidan ishlab
chiqilgan “Bine-Simon testi” esa psixologik testlashning zamonaviy shakliga asos
21 soldi.   Ushbu   test   bolalarning   intellektual   rivojlanish   darajasini   aniqlash   uchun
mo‘ljallangan   bo‘lib,   keyinchalik   u   butun   dunyoda   keng   tarqaldi.   Keyinchalik
AQShda   Lyuis   Terman   tomonidan   Bine-Simon   testining   yangilangan   varianti   —
“Stenford-Bine   testi”   ishlab   chiqildi.   Bu   test   psixologiyada   IQ   (intellekt
koeffitsienti) tushunchasining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Shu davrdan boshlab
psixologik   testlash   ilmiy   asoslangan,   ishonchli   o‘lchov   tizimi   sifatida   shakllandi.
Psixologik   testlar   dastlab   faqat   intellektni   baholash   uchun   yaratilgan   bo‘lsa-da,
keyinchalik   ularning   doirasi   sezilarli   darajada   kengaydi.   Hozirda   testlar   orqali
shaxsning   temperament   turi,   xarakter   xususiyatlari,   qiziqishlari,   kasbiy
yo‘nalganligi,   ijtimoiy   moslashuvi,   hissiy   holati   va   hatto   stressga   bardoshlilik
darajasi   ham   o‘lchanadi.   Psixologik   testlarning   rivojlanishida   G.   Ayzenk,   R.
Kettell,   D.   Veksler,   R.   Sternberg,   D.   Goleman   kabi   olimlarning   ishlari   alohida
ahamiyatga   ega.   Masalan,   Veksler   tomonidan   ishlab   chiqilgan   “WISC”   va
“WAIS” testlari intellektni yoshga qarab baholashda juda samarali bo‘lib, bugungi
kunda ham dunyo psixologik amaliyotida keng qo‘llaniladi. Psixologik testlarning
ilmiy   asosda   rivojlanishida   standartlashtirish,   normallashtirish,   ishonchlilik   va
validlik   kabi   metodologik   talablar   muhim   o‘rin   tutadi.   Standartlashtirish   deganda
test   o‘tkazish   shart-sharoitlari,   yo‘riqnomasi,   vaqt   chegaralari   va   baholash
mezonlarining   yagona   shaklda   belgilanishi   tushuniladi.   Normallashtirish   esa   test
natijalarini   keng   populyatsiya   bo‘yicha   statistik   tahlil   qilish   orqali   baholash
mezonlarini ishlab chiqish jarayonidir. Ishonchlilik (reliability) test natijalari qayta
o‘tkazilganda  bir  xil  yoki  o‘xshash  natijalarni  berish  darajasini  bildiradi. Validlik
(to‘g‘rilik)   esa   testning   aynan   o‘lchamoqchi   bo‘lgan   psixik   xususiyatni   o‘lchash
aniqligini ifodalaydi. Hozirgi kunda psixologik testlarning amaliy qo‘llanilishi juda
keng.   Ular   ta’lim   sohasida   o‘quvchilarning   intellektual   va   ijtimoiy-emotsional
rivojlanishini  baholashda,  kadrlar  tanlashda,   kasbiy  yo‘nalishni  aniqlashda,   klinik
psixologiyada   esa   turli   ruhiy   buzilishlarni   aniqlashda   keng   qo‘llanadi.   Shu   bilan
birga, psixologik testlar shaxsning o‘zini anglash, o‘z imkoniyatlarini baholash va
rivojlantirish   jarayonida   ham   muhim   vosita   sifatida   xizmat   qiladi.   Zamonaviy
psixologik   testlar   kompyuter   texnologiyalari   yordamida   avtomatlashtirilgan
22 shaklda   ham   o‘tkaziladi.   Bu   esa   test   natijalarini   tezkor   va   aniq   tahlil   qilish,
shuningdek,   inson   omilidan   kelib   chiqadigan   xatoliklarni   kamaytirishga   yordam
beradi.   Biroq   psixologik   testlarning   keng   qo‘llanilishi   bilan   bir   qatorda,   ularning
noto‘g‘ri   talqin  qilinishi   yoki   ilmiy  asoslanmagan   testlardan   foydalanish   holatlari
ham mavjud. Shu sababli, psixologik testlarni qo‘llash faqat maxsus tayyorgarlikka
ega   bo‘lgan   mutaxassislar   tomonidan   amalga   oshirilishi   zarur.   Xulosa   qilib
aytganda,   psixologik   test   tushunchasi   inson   psixikasini   ilmiy   asosda   o‘lchash,
tahlil   qilish   va   rivojlantirish   imkonini   beruvchi   eng   samarali   metodlardan   biri
sifatida   shakllangan.   Uning   kelib   chiqishi   va   rivojlanish   bosqichlari   psixologiya
fanining   umumiy   taraqqiyoti   bilan   chambarchas   bog‘liq   bo‘lib,   bugungi   kunda   u
fan   va   amaliyot   o‘rtasida   mustahkam   ko‘prik   vazifasini   bajaradi.   Psixologik
testlarning   shakllanishi   va   rivojlanish   bosqichlarini   tahlil   qilar   ekanmiz,   ularning
mazmuni   va   qo‘llanilish   sohalari   jamiyat   taraqqiyoti,   ilm-fanning   yuksalishi
hamda   texnologik   imkoniyatlarning   kengayishi   bilan   chambarchas   bog‘liq
ekanligini   ko‘rish   mumkin.   Dastlabki   bosqichlarda   psixologik   testlar   asosan
insonning   sezgi,   idrok,   xotira   va   e’tibor   kabi   elementar   psixik   jarayonlarini
o‘lchashga   qaratilgan   bo‘lgan.   Biroq   psixologiya   fani   rivojlanib   borgani   sari
testlarning   maqsadi   ham   murakkablashib,   ular   shaxsning   individual   tipologik
xususiyatlarini,   intellektual   darajasini,   hissiy-irodaviy   sifatlarini,   kasbiy
moslashuvini va ijtimoiy xulq-atvorini baholashga qaratila boshlandi. Ayniqsa XX
asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab,   testlar   asosida   olib   boriladigan   ilmiy
tadqiqotlar   psixodiagnostika,   psixometriya   va   differensial   psixologiya   fanlarining
rivojlanishiga   katta   turtki   berdi.   Bu   davrda   psixologik   testlashning   nazariy   va
amaliy   asoslari   yanada   takomillashdi,   testlarni   ishlab   chiqish,   ularni
normallashtirish, ishonchliligini va to‘g‘riligini tekshirish bo‘yicha ilmiy mezonlar
ishlab   chiqildi.   Ayniqsa,   D.   Veksler,   R.   Kettell,   G.   Ayzenk   kabi   olimlar   test
tuzishda   ilmiy   metodologiyani   asoslab   berdilar.   Ularning   fikricha,   har   qanday
psixologik   test   ilmiy   jihatdan   asoslangan   bo‘lishi,   o‘lchovning   obyektivligi   va
natijalarni   talqin   qilishda   subyektivlikka   yo‘l   qo‘ymasligi   kerak.   Shu   bilan   birga,
psixologik   testlarning   rivojlanishida   madaniy   kontekst,   milliy   qadriyatlar   va   til
23 omillari   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Chunki   testda   qo‘llaniladigan   so‘zlar,
tushunchalar,   hatto   test   topshiriqlari   ham   respondentning   ijtimoiy-madaniy
muhitiga mos kelmasa, natijalar ishonchli bo‘lmaydi. Shuning uchun hozirgi kunda
testlarni lokalizatsiya qilish, ya’ni ularni mahalliy sharoitga moslashtirish jarayoni
keng   qo‘llaniladi.   Masalan,   AQShda   ishlab   chiqilgan   testlar   to‘g‘ridan   to‘g‘ri
O‘zbekiston   sharoitida   qo‘llanilganda,   ularning   semantik   mazmuni,   til   boyligi   va
madaniy konteksti farq qilgani sababli, ularni qayta ishlash, adaptatsiya qilish zarur
bo‘ladi. Bu jarayon psixologik testlarning ishonchliligini oshirish va ularning ilmiy
qiymatini saqlashga  xizmat  qiladi. Psixologik testlarning rivojlanish  bosqichlarini
shartli ravishda bir necha davrga ajratish mumkin: birinchi davr — eksperimental
psixologiya   davri   (XIX   asr   oxiri),   ikkinchi   davr   —   intellektual   testlar   davri   (XX
asr boshlarida Bine va Simon ishlari), uchinchi davr — standartlashtirilgan testlar
davri   (XX   asr   o‘rtalari),   to‘rtinchi   davr   —   kompyuterlashtirilgan   testlash   davri
(XX   asr   oxiri   –   XXI   asr   boshlaridan).   Bugungi   kunda   testlash   jarayonlari
zamonaviy axborot texnologiyalari asosida amalga oshirilmoqda, bu esa psixologik
diagnostika   jarayonining   tezkor,   ishonchli   va   samarali   bo‘lishini   ta’minlaydi.
Shuningdek, psixologik testlashning dolzarbligi nafaqat ta’lim va klinik sohalarda,
balki ishlab chiqarish, boshqaruv, harbiy soha va sport psixologiyasida  ham ortib
bormoqda.   Masalan,   korxona   va   tashkilotlarda   kadrlar   tanlash   jarayonida
shaxsning   kasbiy   moslashuv   darajasi,   stressga   chidamliligi,   muloqot   madaniyati
testlar   yordamida   aniqlanadi.   Bu   esa   psixologik   testlarning   nafaqat   ilmiy,   balki
amaliy   qiymatini   ham   oshiradi.   Shu   bilan   birga,   psixologik   testlarning   noto‘g‘ri
qo‘llanishi   yoki   ularni   noto‘g‘ri   talqin   etish   xavfi   ham   mavjud.   Shu   sababli,
testlarni   o‘tkazish   faqat   professional   psixologlar   tomonidan   amalga   oshirilishi,
natijalar   esa   ilmiy   asoslangan   mezonlar   asosida   tahlil   qilinishi   shart.   Xulosa
sifatida   aytish   mumkinki,   psixologik   test   tushunchasi   inson   ruhiyatini
o‘rganishning   eng   obyektiv  usullaridan   biri   sifatida  shakllangan   bo‘lib,   u  nafaqat
ilmiy  tadqiqotlarda, balki   amaliy psixologiyada  ham   muhim  ahamiyat   kasb  etadi.
Uning   rivojlanish   bosqichlari   psixologiya   fanining   taraqqiyotini   aks   ettiradi   va
zamonaviy psixodiagnostika sohasining ilmiy poydevorini tashkil etadi. Psixologik
24 testlarning   shakllanishi   jarayonida   ularning   nazariy   asoslari   bilan   bir   qatorda
metodik   tamoyillari   ham   chuqur   tahlil   qilingan.   Dastlabki   testlar   insonning   aqliy
imkoniyatlarini   o‘lchashga   yo‘naltirilgan   bo‘lsa-da,   keyinchalik   ular   shaxsning
turli   psixologik   xususiyatlarini   baholashda   keng   qo‘llanila   boshlandi.   Shunday
qilib,   psixologik   test   tushunchasi   inson   faoliyatining   turli   jabhalarini   o‘z   ichiga
oluvchi   murakkab   diagnostik   vositaga   aylandi.   Testlarning   ilmiy   mohiyatini
anglash   uchun   ularning   tuzilmasi,   mazmuni   va   o‘lchov   mezonlari   haqida   batafsil
tushuncha zarur. Har bir psixologik test oldindan ishlab chiqilgan nazariy modelga
tayanadi,   ya’ni   u   shaxsning   qaysi   psixik   xususiyatini   o‘lchashga   mo‘ljallangani
aniq belgilanadi. Masalan, intellektni baholovchi testlarda mantiqiy fikrlash, tahlil
qilish, umumlashtirish va muammolarni hal etish qobiliyatlari sinovdan o‘tkaziladi,
xulq-atvor testlarida esa  emotsional  barqarorlik, kommunikativ qobiliyat, ijtimoiy
moslashuv   darajasi   o‘lchanadi.   Shu   sababli,   psixologik   testlarni   ishlab   chiqish
jarayoni chuqur nazariy bilim va eksperimental tekshirishni talab qiladi. Ilk testlar
asosan   amaliy   kuzatuv   va   empirik   tajribaga   asoslangan   bo‘lsa,   zamonaviy   testlar
matematik-statistik usullar yordamida tekshiriladi va normallashtiriladi. Bu jarayon
test   natijalarining   ishonchliligi   va   to‘g‘riligini   ta’minlaydi.   Testning   ishonchliligi
deganda,   u   takror   o‘tkazilganda   ham   bir   xil   yoki   o‘xshash   natijalar   berishi
tushuniladi.   Testning   to‘g‘riligi   esa   u   aynan   o‘lchamoqchi   bo‘lgan   psixik   sifatni
qanchalik aniqlik bilan o‘lchashiga bog‘liqdir. Shu boisdan har qanday psixologik
test   ilmiy   jihatdan   asoslangan,   psixometrik   talablarga   javob   beradigan   bo‘lishi
shart.   Psixologik   testlarning   rivojlanishida   madaniy   omillar   ham   muhim   o‘rin
tutadi. Chunki  har  bir  xalqning tili, qadriyati, urf-odatlari  va dunyoqarashi  o‘ziga
xos   bo‘lib,   bu   omillar   test   mazmuniga   ham   ta’sir   ko‘rsatadi.   Shuning   uchun
testlarni   ishlab   chiqishda   madaniy   moslashtirish   (adaptatsiya)   jarayoni   amalga
oshiriladi. Bu jarayon testning mazmuni, savollar tili va talqin mezonlarini ma’lum
madaniyatga moslashtirishni nazarda tutadi. Masalan, ingliz tilida ishlab chiqilgan
test to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zbek muhitida qo‘llanilsa, ayrim so‘zlar yoki tushunchalar
noto‘g‘ri   talqin   qilinishi,   natijada   testning   ilmiy   qiymati   pasayishi   mumkin.   Shu
sababli,   testlarni   ishlab   chiqishda   psixologik   va   lingvistik   mutaxassislarning
25 hamkorligi zarur bo‘ladi. Bundan tashqari, psixologik testlarning amaliy ahamiyati
ularning   qo‘llanilish   sohalariga   qarab   ham   belgilanadi.   Bugungi   kunda   testlar
ta’lim,   tibbiyot,   ishlab   chiqarish,   harbiy   soha,   boshqaruv,   sport   va   hatto   oilaviy
munosabatlar   psixologiyasida   ham   keng   qo‘llanilmoqda.   Ta’lim   tizimida   testlar
o‘quvchilarning   qobiliyatlari,   motivatsiyasi   va   bilim   olish   darajasini   aniqlashda,
tibbiyotda   esa   ruhiy   kasalliklarni   tashxislashda   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ishlab
chiqarish   va   boshqaruv   sohasida   testlar   xodimlarni   tanlash,   ularning   kasbiy
moslashuvini   baholash,   jamoaviy   muhitni   yaxshilashda   qo‘llaniladi.   Psixologik
testlarning   zamonaviy   rivojlanishida   axborot   texnologiyalarining   joriy   etilishi
muhim   burilish   yasadi.   Kompyuterlashtirilgan   testlash   tizimlari   test   o‘tkazish
jarayonini avtomatlashtirib, inson omilining ta’sirini kamaytiradi, natijalarni tezkor
va   obyektiv   tahlil   qilish   imkonini   beradi.   Bundan   tashqari,   onlayn   test
platformalari   yordamida   masofadan   turib   psixodiagnostika   o‘tkazish   imkoniyati
yaratilgan.   Bu   esa   psixologik   xizmatlarni   aholining   keng   qatlamlariga   yetkazish,
vaqt   va   resurslardan   samarali   foydalanish   imkonini   beradi.   Shuningdek,   test
natijalarining maxfiyligini saqlash, axborot xavfsizligini ta’minlash, ma’lumotlarni
raqamli tahlil qilish kabi masalalar ham hozirgi kunda alohida e’tiborga molikdir.
Xulosa   qilib   aytganda,   psixologik   testlar   nafaqat   shaxsning   individual
xususiyatlarini   aniqlash,   balki   inson   resurslarini   to‘g‘ri   baholash,   psixologik
muammolarni erta aniqlash va ularni bartaraf etishning muhim vositasi sifatida o‘z
o‘rniga ega. Shu bois, psixologik test tushunchasining chuqur o‘rganilishi va uning
rivojlanish   bosqichlarini   tahlil   qilish   psixodiagnostika   fanining  nazariy   va   amaliy
asoslarini   yanada   boyitadi   hamda   zamonaviy   psixologik   tadqiqotlar   uchun
mustahkam poydevor yaratadi.
26 II BOB. TEST METODINING YUTUQ VA KAMCHILIKLARINI
TAHLIL QILISHNING AMALIY ASOSLARI
2.1.   Ta’lim   jarayonida   test   metodining   afzalliklari   va   samarali
jihatlari
       Test metodi hozirgi kunda ta’lim tizimida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
malakalarini   aniqlash,   ularni   baholash   hamda   ta’lim   sifatini   oshirishning   eng
samarali vositalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Testlar o‘qituvchi va o‘quvchi
o‘rtasidagi   o‘zaro   munosabatni   yangi   bosqichga   olib   chiqadi,   chunki   ular
an’anaviy og‘zaki so‘rov yoki yozma ishga nisbatan tez, aniq va obyektiv natijalar
beradi.   Test   metodining   eng   asosiy   afzalliklaridan   biri   bu   —   obyektivlik
tamoyilining yuqori darajada ta’minlanishidir. Ya’ni, test natijalari o‘qituvchining
sub’ektiv   fikridan   mustaqil   holda,   qat’iy   mezonlar   asosida   baholanadi.   Bu   esa
o‘quvchilarning bilim darajasini adolatli va aniq ko‘rsatishga yordam beradi. Test
metodining   yana   bir   muhim   afzalligi   —   vaqt   tejalishidir.   Katta   sinfdagi
o‘quvchilarning bilimini qisqa muddat ichida tekshirish imkonini beradi. Masalan,
30–40 nafar o‘quvchidan og‘zaki so‘rov orqali bilim olish bir necha soat vaqt talab
etsa,   test   metodi   bu   jarayonni   atigi   15–20  daqiqada   yakunlash   imkonini   yaratadi.
Bundan   tashqari,   test   natijalari   avtomatik   tarzda   qayta   ishlanib,   o‘quvchilarning
individual   o‘zlashtirish   ko‘rsatkichlarini   aniqlashda   katta   qulaylik   yaratadi.   Test
metodi o‘quvchilarda mas’uliyat va e’tiborlikni oshiradi, ularda mustaqil  fikrlash,
tahlil   qilish   va   o‘z   bilimlarini   tizimli   tarzda   ifoda   etish   ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.   Test   topshiriqlarini   bajarish   jarayonida   o‘quvchi   mavzuni   eslab
qolish,   tushunish,   qo‘llash,   tahlil   qilish,   solishtirish   va   xulosa   chiqarish   kabi
kognitiv   bosqichlarni   ketma-ket   amalga   oshiradi.   Bu   esa   uning   bilish   faoliyatini
faollashtiradi   hamda   mantiqiy   fikrlash   jarayonini   kuchaytiradi.   Shuningdek,   test
metodi   o‘quvchilarning   o‘z-o‘zini   nazorat   qilish   imkoniyatini   ham   kengaytiradi.
27 Har bir o‘quvchi test natijasiga qarab o‘zining kuchli va zaif tomonlarini aniqlaydi,
o‘zi uchun muhim bo‘lgan yo‘nalishlarda mustaqil tayyorgarlik ko‘rishga intiladi.
Shu jihatdan test metodi ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘z bilimini baholashga
bo‘lgan   ongli   yondashuvini   shakllantiradi.   Test   metodining   samarali   jihatlaridan
yana   biri   —   baholash   tizimining   shaffofligi   va   solishtirish   imkoniyatining
mavjudligidir.   Barcha   o‘quvchilar   bir   xil   testdan   o‘tganligi   sababli,   ularning
natijalarini   o‘zaro   solishtirish   va   tahlil   qilish   imkoniyati   yaratiladi.   Bu   holat
o‘qituvchiga   sinf,   guruh   yoki   butun   o‘quv   muassasasi   bo‘yicha   o‘zlashtirish
darajasini   aniqlash,   o‘quvchilarning   individual   xususiyatlarini   inobatga   olib,
keyingi   darslarni   rejalashtirish   imkonini   beradi.   Test   metodining   yana   bir   muhim
afzalligi   —   u   o‘qituvchiga   o‘quv   jarayonining   natijadorligini   doimiy   monitoring
qilish imkonini beradi. Ya’ni, testlar yordamida o‘quvchilar bilimining dinamikasi,
ularning   o‘sish   sur’atlari,   qaysi   mavzularda   qiyinchilikka   duch   kelayotganini
aniqlash mumkin. Bu esa ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, dars metodikasini
takomillashtirish   va   o‘quv   dasturini   o‘quvchilarning   ehtiyojlariga   moslashtirishga
xizmat   qiladi.   Test   metodi   o‘qituvchilar   uchun   ham   yengillik   yaratadi,   chunki   u
baholashdagi   inson   omilini   kamaytiradi,   xolis   natijani   ta’minlaydi   va   pedagogik
tahlilni osonlashtiradi. Testdan olingan natijalar statistik tahlilga imkon beradi, bu
orqali o‘qituvchi o‘quv jarayonidagi umumiy tendensiyalarni ko‘ra oladi. Shu bilan
birga, test metodi o‘quvchilarning raqobatbardoshligini oshiradi, ularni o‘z bilimini
doimiy   ravishda   yangilab   borishga,   test   topshiriqlarini   yechish   strategiyalarini
ishlab   chiqishga   o‘rgatadi.   Bu   holat   o‘z   navbatida   o‘quvchilarning   intellektual
rivojlanishiga   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatadi.   Test   metodining   yana   bir   samarali   jihati
shundaki,   u   ta’limda   raqamli   texnologiyalarni   joriy   etish   imkonini   kengaytiradi.
Elektron test tizimlari orqali o‘quvchilar mustaqil ishlashni, o‘z bilimlarini onlayn
tarzda   sinab   ko‘rishni,   xatolarni   tahlil   qilishni   o‘rganadilar.   Bu   esa   ta’lim
jarayonini   zamonaviy   talablar   asosida   modernizatsiya   qilishga   xizmat   qiladi.
Umuman   olganda,   test   metodi   ta’limda   nazorat,   tahlil   va   baholashning   samarali
shakli   bo‘lib,   u   o‘qituvchiga   dars   jarayonini   ilmiy   asosda   tashkil   etish,
o‘quvchilarga esa o‘z bilimini chuqurlashtirish va o‘z-o‘zini rivojlantirish imkonini
28 beradi. Shu sababli, test metodining afzalliklarini amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash ta’lim
samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi.
Test   metodining   ta’lim   jarayonidagi   afzalliklari   nafaqat   baholash   samaradorligini
oshiradi, balki o‘quvchilarning o‘quv faoliyatiga bo‘lgan munosabatini ham ijobiy
tomonga o‘zgartiradi. Testdan foydalanish o‘quvchilarda raqobat ruhini, o‘z ustida
ishlash   va   natijaga   erishishga   bo‘lgan   intilishni   kuchaytiradi.   Bu   metod
o‘quvchilarning   mustaqil   o‘rganish   jarayonini   faollashtiradi,   chunki   test   natijasi
ularning   bilim   darajasini   aniq   ko‘rsatadi   va   o‘quvchi   o‘z   kamchiliklarini   o‘zi
aniqlab, ularni bartaraf etishga harakat qiladi. Shuningdek, test metodining muhim
jihati   shundaki,   u   ta’lim   jarayoniga   tizimlilik   kiritadi.   Har   bir   o‘quvchi   test
topshiriqlariga   tayyorgarlik   ko‘rish   jarayonida   o‘z   bilimini   muntazam   ravishda
mustahkamlab boradi. Bu esa darsda o‘tilgan materialni chuqurroq o‘zlashtirishga
olib   keladi.   Test   metodining   samarali   jihatlaridan   yana   biri   —   o‘quvchilarning
psixologik  tayyorgarligini  mustahkamlashdir.   Doimiy  test  sinovlari  o‘quvchilarda
hayajon,   qo‘rquv   kabi   hissiy   holatlarni   kamaytiradi   va   ularni   stress   holatlariga
tayyorlaydi.   Ayniqsa,   oliy   ta’limga   kirish   imtihonlarida   test   asosida   baholash
tizimi   joriy   etilganligi   sababli,   maktab   bosqichida   test   metodidan   foydalanish
o‘quvchilarni   kelajakda   imtihonlarga   puxta   tayyorlaydi.   Shu   bilan   birga,   test
metodi   ta’lim   sifati   monitoringini   olib   borishda   ham   muhim   vosita   hisoblanadi.
Test   natijalari   asosida   o‘qituvchi   o‘quvchilarning   o‘zlashtirish   darajasi,   ta’lim
jarayonining   samaradorligi,   o‘qitish   metodikasining   kuchli   va   zaif   tomonlarini
aniqlaydi.   Bu   esa   pedagogik   jarayonda   uzluksiz   takomillashtirishni   ta’minlaydi.
Test   metodining   afzalliklaridan   yana   biri   —   uni   qo‘llashning   universalligi   va
qulayligidir. Test topshiriqlari turli fanlar, turli yosh guruhlari va o‘quv bosqichlari
uchun   moslashtirilishi   mumkin.   U   nafaqat   bilimni,   balki   mantiqiy   tafakkurni,
ijodiy yondashuvni, tushunish darajasini  ham baholash imkonini beradi. Masalan,
tahliliy, integrallashgan va ko‘p bosqichli  test  topshiriqlari  orqali  o‘quvchilarning
mustaqil  fikrlash qobiliyatini  aniqlash mumkin. Test  metodi o‘qituvchilarning ish
faoliyatini   ham   samarali   qiladi.   Ular   har   bir   o‘quvchi   bo‘yicha   aniq   statistik
29 ma’lumotlarga   ega   bo‘ladi,   natijalarni   tahlil   qilib,   individual   yondashuvni   yo‘lga
qo‘yish   imkoniyatiga   ega   bo‘ladi.   Shu   orqali   o‘qituvchi   dars   jarayonini
rejalashtirishda test natijalaridan amaliy foydalanadi. Testlar yordamida o‘qituvchi
sinfdagi   umumiy   o‘zlashtirish   darajasini,   qaysi   mavzularda   ko‘pchilik   o‘quvchi
qiyinchilikka   duch   kelayotganini   biladi   va   keyingi   darslarda   bu   kamchiliklarni
bartaraf  etishga   e’tibor  qaratadi.  Bu  esa  ta’lim   sifatini  oshirishga  bevosita   xizmat
qiladi.   Test   metodining   samarali   jihatlaridan   yana   biri   —   uning   texnologik
moslashuvchanligidir.   Bugungi   kunda   test   tizimlari   elektron   shaklda   keng   joriy
etilgan   bo‘lib,   bu   o‘quvchilarga   mustaqil   tarzda   bilimini   sinab   ko‘rish   imkonini
beradi. Elektron test tizimlari vaqtni tejaydi, baholash jarayonini avtomatlashtiradi
va   inson   xatoligini   kamaytiradi.   Shu   bilan   birga,   o‘quvchilar   natijalarini   darhol
ko‘rib,   o‘z   xatolarini   tahlil   qilish   imkoniyatiga   ega   bo‘ladi.   Bu   jarayon   ta’limda
refleksiyani   kuchaytiradi,   ya’ni   o‘quvchi   o‘z   o‘quv   faoliyatiga   tanqidiy   qaray
boshlaydi.   Test   metodining   yana   bir   afzalligi   —   u   ta’limda   adolat   va   tenglik
tamoyillarini   ta’minlaydi.   Har   bir   o‘quvchi   bir   xil   test   topshiriqlarini   bajaradi,
natijalar esa yagona mezon asosida baholanadi. Bu o‘qituvchi tomonidan sub’ektiv
baholash   ehtimolini   kamaytiradi.   Shu   sababli   test   metodi   xalqaro   baholash
tizimlarida ham keng qo‘llanilmoqda. Masalan, PISA, TIMSS, IELTS kabi testlar
o‘quvchilarning   bilimini   xalqaro   darajada   baholash   imkonini   beradi.   Test
metodining samaradorligi shundaki, u ta’limda natijadorlikni, aniqlikni, tezkorlikni
va   shaffoflikni   ta’minlaydi.   Shu   bois   bugungi   ta’lim   tizimida   test   metodidan
nafaqat   baholash   vositasi   sifatida,   balki   o‘quvchilarning   bilimini   oshirish,   ularni
o‘zlashtirishga   yo‘naltirish   hamda   o‘qitish   jarayonini   takomillashtirish   vositasi
sifatida  foydalanish  muhimdir.  Umuman   olganda,   test  metodi  ta’lim   jarayonining
ajralmas   qismi   sifatida   o‘quvchilarni   bilimli,   tahlilchi   va   raqobatbardosh   shaxslar
sifatida  shakllantirishda   beqiyos   o‘rin  tutadi.   Test   metodining   ta’lim   jarayonidagi
afzalliklari va samarali jihatlari haqida so‘z yuritganda, eng avvalo, bu metodning
o‘quvchilar   bilimini   qisqa   vaqt   ichida,   aniq   va   ob’yektiv   baholash   imkoniyatini
berishi   bilan   ajralib   turishini   ta’kidlash   lozim.   Test   usuli   orqali   o‘quvchilarning
o‘zlashtirish   darajasi,   bilim   hajmi,   tafakkur   tezligi   va   mustaqil   fikrlash
30 ko‘nikmalari   samarali   tarzda   aniqlanadi.   An’anaviy   og‘zaki   yoki   yozma   nazorat
turlarida   ko‘pincha   sub’yektivlikka   yo‘l   qo‘yiladi,   biroq   test   metodida   bu   holat
deyarli yo‘q, chunki har bir javob aniq mezon asosida baholanadi. Test metodining
yana   bir   muhim   afzalligi   —   u   o‘qituvchiga   dars   jarayonida   yoki   semestr   oxirida
o‘quvchilarning   umumiy   tayyorgarlik   darajasini   tahlil   qilish,   kuchli   va   sust
o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarni ajratish imkonini beradi. Shuningdek, test savollarini
tuzish jarayonida o‘qituvchi dars mazmunini yanada chuqurroq tahlil qiladi, bu esa
uning   pedagogik   mahoratini   oshiradi.   Test   metodi   o‘quvchilarda   tezkor   fikrlash,
e’tiborni   jamlash,   vaqtni   to‘g‘ri   taqsimlash   va   mantiqiy   xulosa   chiqarish   kabi
ko‘nikmalarni   rivojlantiradi.   Shuningdek,   bu   metod   orqali   o‘quvchilar   mustaqil
o‘rganish,   o‘zini   sinovdan   o‘tkazish,   natijalarini   tahlil   qilish   madaniyatini
shakllantiradi. Testlarning afzalliklaridan yana biri — ularning turlicha shakllarda
qo‘llanishi   mumkinligidir:   yopiq   testlar   (variantli),   ochiq   testlar   (javob
yoziladigan),   moslashtiruvchi   testlar   (juftlik   tanlash)   va   kombinatsiyalashgan
testlar orqali o‘qituvchi darsning maqsadiga qarab nazorat shaklini tanlay oladi. Bu
esa   baholash   jarayonining   moslashuvchanligini   ta’minlaydi.   Test   metodi   axborot
texnologiyalari bilan uyg‘unlashtirilganda yanada samarali natija beradi. Masalan,
onlayn   test   tizimlari   orqali   o‘quvchilar   o‘z   bilimlarini   mustaqil   tekshirib,
natijalarni   darhol   olish   imkoniga   ega   bo‘ladi.   Bu   ularni   o‘qishga   bo‘lgan
motivatsiyasini oshiradi, raqobat muhitini yaratadi. Test metodining samaradorligi,
ayniqsa, umumiy o‘rta ta’lim tizimida o‘z isbotini topgan. O‘quvchilarning davlat
attestatsiyasi,   kirish   imtihonlari,   oraliq   nazoratlarida   test   shaklidan   foydalanish
bilimlarni   ob’yektiv   baholashni   ta’minlaydi.   Shuningdek,   test   metodining
pedagogik samarasi shundaki, u o‘quvchini doimiy tayyorgarlikka undaydi, o‘quv
jarayonini tizimli va uzluksiz qiladi. O‘qituvchi uchun esa bu metod vaqtni tejaydi,
natijalarni   tez   tahlil   qilish   imkonini   beradi,   o‘quvchi   faoliyatini   statistik   jihatdan
tahlil   etish   imkonini   yaratadi.   Umuman   olganda,   test   metodi   ta’lim   jarayonini
zamonaviylashtirishda,   o‘quvchilarning   bilim,   ko‘nikma   va   malakasini   nazorat
qilishda   muhim   vosita   sifatida   o‘z   o‘rniga   ega.   Shu   sababli,   bugungi   kunda   test
metodidan   nafaqat   baholash,   balki   ta’lim   jarayonining   ajralmas   qismi   —
31 o‘quvchilarning   bilimini   shakllantirish,   mustahkamlash   va   takomillashtirish
maqsadida   ham   keng   foydalanilmoqda.                 Zamonaviy   psixologik   testlar
psixologiya   fanining   turli   sohalarida   insonning   individual   xususiyatlarini,
qobiliyatlarini, ijtimoiy moslashuvini, hissiy va intellektual salohiyatini aniqlashga
xizmat   qiluvchi   murakkab   diagnostik   vositalardir.   Ularning   turlari,   maqsadi   va
qo‘llanish   sohalari   testlarning   ilmiy   poydevoriga,   metodologik   asoslariga   va
psixometrik   talablarga   muvofiq   shakllantirilgan.   Testlarni   turlarga   ajratishda
ularning   maqsadi   va   diagnostik   obyektlari   hisobga   olinadi.   Masalan,   intellektual
testlar   insonning   aqliy   salohiyatini,   mantiqiy   fikrlash,   muammoni   hal   etish,
umumiy   bilim   darajasini   o‘lchashga   yo‘naltirilgan   bo‘lsa,   shaxs   xususiyatlarini
o‘lchashga   mo‘ljallangan   testlar   —   shaxsning   emotsional   barqarorligi,   ijtimoiy
moslashuvi,   motivatsion   xususiyatlari   va   temperamentini   aniqlashga   qaratilgan.
Shu   bilan   birga,   qobiliyat   testlari   muayyan   kasbiy   yoki   ijodiy   qobiliyatlarni
baholashga   xizmat   qiladi,   masalan,   musiqiy   qobiliyat,   san’atga   moyillik,   texnik
tushuncha   va   sport   qobiliyatlari   kabi.   Zamonaviy   testlar   shuningdek   ijtimoiy
psixologiya va guruh dinamikasini o‘rganishga qaratilgan testlarni ham o‘z ichiga
oladi.   Bu   testlar   yordamida   guruh   a’zolarining   o‘zaro   munosabati,   liderlik
salohiyati, jamoaviy hamkorlik darajasi va konfliktlarni boshqarish qobiliyati tahlil
qilinadi.   Testlarning   maqsadi   shaxsni   to‘liq   baholash,   uning   kuchli   va   zaif
tomonlarini   aniqlash,   shuningdek,   kasbiy   tanlash,   ta’lim   jarayonini
optimallashtirish   va   psixologik   yordam   ko‘rsatishda   qo‘llaniladi.   Masalan,   ta’lim
sohasida   testlar   o‘quvchilarning   intellektual   darajasini,   o‘rganish   uslublarini,
e’tibor   va   xotira   xususiyatlarini   aniqlash   uchun   ishlatiladi.   Bunda   test   natijalari
asosida   individual   ta’lim   strategiyalari   ishlab   chiqiladi,   o‘quv   jarayoni
samaradorligi   oshiriladi   va   har   bir   o‘quvchining   rivojlanishiga   moslashtirilgan
yondashuv   ta’minlanadi.   Klinika   psixologiyasida   esa   testlar   ruhiy   kasalliklarni
aniqlash,   tashxis   qo‘yish,   davolash   jarayonini   monitoring   qilish,   bemorning
emotsional holatini baholashda muhim vosita hisoblanadi. Shuningdek, zamonaviy
psixologik   testlar   kadrlar   tanlash   va   boshqaruv   sohasida   ham   keng   qo‘llaniladi.
Korxona   va   tashkilotlarda   xodimlarning   kasbiy   moslashuv   darajasi,   stressga
32 chidamliligi,   ijtimoiy   muhitga   integratsiyasi,   yetakchilik   qobiliyati   testlar   orqali
aniqlanadi. Bu esa xodimlarni joylashtirish, ularning malaka darajasini oshirish va
jamoaviy   ish   samaradorligini   yaxshilash   imkonini   beradi.   Testlarning   qo‘llanish
sohalari shuningdek sport psixologiyasi, harbiy psixologiya va ijtimoiy tadqiqotlar
bilan bog‘liq bo‘lib, sportchilar  va harbiy xizmatchilarning psixofiziologik holati,
stressga   chidamliligi   va   motivatsion   xususiyatlari   baholanadi.   Zamonaviy
testlarning   xususiyati   shundaki,   ular   ko‘pincha   kompyuterlashtirilgan   va   onlayn
platformalarda   o‘tkaziladi.   Bu   esa   testlash   jarayonini   tezlashtiradi,   inson   omilini
kamaytiradi   va   natijalarni   tezkor   tahlil   qilish   imkonini   beradi.   Shu   bilan   birga,
zamonaviy   testlar   interaktiv   shaklda,   real   vaziyatlar   va   simulyatsiyalar   orqali
psixologik  jarayonlarni  baholashga   imkon beradi,  bu esa  diagnostikaning  aniqligi
va   samaradorligini   oshiradi.   Testlarni   tanlashda   ularning   ishonchliligi,   to‘g‘riligi,
normativ   ko‘rsatkichlarga   mosligi   va   madaniy   konteksti   hisobga   olinadi.   Bu   esa
psixologik   testlarning   ilmiy,   metodologik   va   amaliy   qiymatini   ta’minlaydi.   Shu
bilan   birga,   zamonaviy   testlarning   qo‘llanishi   natijalarini   interpretatsiya   qilishda
professional   psixologlarning  roli   muhim   bo‘lib,  natijalar   to‘g‘ri   tahlil   qilinishi   va
shaxsga   foydali   tavsiyalar   berilishi   kafolatlanadi.   Shunday   qilib,   zamonaviy
psixologik   testlar   insonning   turli   psixologik   xususiyatlarini   baholashda,   uning
individual   rivojlanishini   aniqlashda   va   amaliy   psixologik   vazifalarni   yechishda
ajralmas   vosita   sifatida   xizmat   qiladi.   Ularning   turlari,   maqsadi   va   qo‘llanish
sohalari   keng   ko‘lamli   bo‘lib,   ilmiy   tadqiqotlar   va   amaliy   psixologik   xizmatlarni
samarali   amalga   oshirishga   imkon   yaratadi.   Zamonaviy   psixologik   testlarning
turlari   va   ularning   qo‘llanishi   masalasi   psixodiagnostika   fanida   doimiy   ravishda
rivojlanib   bormoqda   va   bu   jarayon   zamonaviy   ilmiy   yondashuvlar   bilan
chambarchas bog‘liqdir. Shu ma’noda, testlarning turlari nafaqat o‘lchash obyekti
bo‘yicha,   balki   ularning   maqsadi,   metodologik   yondashuvi,   normativ   asoslari   va
qo‘llanish   sohalari   bilan   ham   farqlanadi.   Masalan,   intellektual   testlar   insonning
aqliy   salohiyatini,   mantiqiy   fikrlash   qobiliyatini,   tezkor   qaror   qabul   qilish   va
muammoni   yechish   darajasini   aniqlashga   qaratilgan   bo‘lib,   ular   psixometriya   va
kognitiv   psixologiyaning   ilmiy   tamoyillariga   asoslanadi.   Shaxsiy   xususiyatlarni
33 o‘lchashga   mo‘ljallangan   testlar   esa   temperament,   emotsional   barqarorlik,
motivatsiya,   ijtimoiy   moslashuv   kabi   elementlarni   aniqlashda   ishlatiladi,   bu   esa
shaxsning   psixologik   portretini   shakllantirish   imkonini   beradi.   Qobiliyat   testlari
esa ko‘proq kasbiy va ijodiy salohiyatni aniqlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning
qo‘llanilishi ta’lim, kadrlar tanlash, sport va san’at sohalarida muhim rol o‘ynaydi.
Shu   bilan   birga,   zamonaviy   testlar   guruh   psixologiyasini   o‘rganishga   ham   keng
imkoniyat   yaratadi.   Masalan,   jamoa   a’zolarining   o‘zaro   munosabati,   liderlik
qobiliyati,   guruh   ichidagi   konfliktlarni   boshqarish   salohiyati   testlar   yordamida
baholanadi.   Bu   esa   nafaqat   individual   diagnostika,   balki   guruh   va   jamoa
samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi. Testlarning maqsadi faqat shaxsning
hozirgi   holatini   aniqlash   emas,   balki   uning   rivojlanish   istiqbollarini   ham
baholashga qaratilgan. Shu boisdan, testlar psixologik xulosa chiqarishda, maslahat
berishda   va   individual   rivojlanish   rejalarini   ishlab   chiqishda   qo‘llaniladi.
Zamonaviy   testlarning   qo‘llanilishi   nafaqat   maktab   va   universitetlarda,   balki
klinika   psixologiyasida,   ishchi   va   boshqaruv   sohalarida,   sport   psixologiyasida,
harbiy psixologiyada ham keng tarqalgan. Ta’lim sohasida testlar o‘quvchilarning
bilim   darajasini,   kognitiv   va   motivatsion   xususiyatlarini   aniqlashda   qo‘llaniladi.
Bu   esa   individual   ta’lim   strategiyalarini   ishlab   chiqishga,   dars   jarayonini
optimallashtirishga   va   o‘quvchilarning   qobiliyatlarini   samarali   rivojlantirishga
imkon   yaratadi.   Klinika   psixologiyasida   testlar   ruhiy   kasalliklarni   tashxislash,
davolash   jarayonini   monitoring   qilish,   bemorlarning   emotsional   holatini
baholashda   muhim   vosita   hisoblanadi.   Ishlab   chiqarish   va   boshqaruv   sohasida
testlar   xodimlarning   kasbiy   moslashuv   darajasini,   stressga   chidamliligini,
motivatsiyasini,   jamoaviy   muhitga   integratsiyasini   aniqlashda   qo‘llaniladi.   Shu
bilan   birga,   zamonaviy   psixologik   testlar   kompyuterlashtirilgan   va   onlayn
platformalarda o‘tkaziladigan tizimlarga aylangan bo‘lib, bu diagnostika jarayonini
tezlashtiradi, inson omilining ta’sirini kamaytiradi va natijalarni aniqlik bilan tahlil
qilish imkonini beradi. Kompyuter testlari interaktiv va simulyatsion usullar orqali
shaxsning   haqiqiy   reaktsiyalarini   baholash   imkonini   beradi,   bu   esa   an’anaviy
testlar   bilan   solishtirganda   diagnostika   sifatini   sezilarli   darajada   oshiradi.
34 Shuningdek,   zamonaviy   testlarning   normativ   asoslari   kengaytirilgan   va   ular   turli
demografik guruhlar uchun moslashtirilgan, bu esa test natijalarining adolatliligi va
ishonchliligini   ta’minlaydi.   Madaniy   va   lingvistik   moslashtirish   jarayoni   ham
muhim bo‘lib, test savollari va ularning talqin mezonlari ma’lum ijtimoiy-madaniy
kontekstga moslashtiriladi, shunda natijalar yanada aniq va ishonchli bo‘ladi. Shu
bois,   zamonaviy   psixologik   testlar   inson   psixikasini   chuqur   o‘rganish,   individual
rivojlanish   va   shaxsni   baholash   jarayonida   ajralmas   vosita   hisoblanadi.   Ularning
turlari,   maqsadi   va   qo‘llanish   sohalari   keng   ko‘lamli   bo‘lib,   ilmiy   tadqiqotlar   va
amaliy   psixologik   faoliyatlarni   samarali   amalga   oshirishga   xizmat   qiladi.
Shuningdek,   ular   psixodiagnostika   va   psixoterapiya   jarayonlarini   yanada
takomillashtirish,   shaxsni   rivojlantirish   va   psixologik   yordam   ko‘rsatishning
samarali   mexanizmlarini   yaratishda   muhim   ahamiyatga   ega.   Shu   bilan   birga,
testlarni   o‘tkazish,   natijalarni   tahlil   qilish   va   interpretatsiya   qilish   jarayonida
professional   psixologlarning   roli   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   bu
natijalarning   ishonchliligi,   to‘g‘riligi   va   amaliy   foydaliligini   ta’minlaydi.
Zamonaviy   psixologik   testlar   shunday   murakkab   tizimki,   ular   nafaqat   shaxsning
individual   xususiyatlarini   baholash,   balki   jamiyatdagi   inson   resurslarini   aniqlash,
kasbiy   tanlash   va   shaxsiy   rivojlanish   strategiyalarini   ishlab   chiqishda   ham   keng
qo‘llaniladi.   Zamonaviy   psixologik   testlarning   turlari   va   ularning   qo‘llanish
sohalarini   yanada   chuqurroq   tahlil   qiladigan   bo‘lsak,   ularning   diagnostik
imkoniyatlari   inson   psixikasining   murakkab   jihatlarini   o‘rganishga   keng   yo‘l
ochadi. Testlar nafaqat shaxsning hozirgi psixologik holatini aniqlash, balki uning
kelajakdagi rivojlanish imkoniyatlarini, qobiliyatlarini, motivatsiyasini va ijtimoiy
moslashuvini ham baholashga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan, testlarni turlarga
ajratishda   birinchi   navbatda   ularning   diagnostik   obyekti   va   maqsadi   hisobga
olinadi.   Masalan,   kognitiv   testlar   —   insonning   aqliy   salohiyatini,   xotira,   diqqat,
mantiqiy   fikrlash   va   muammoni   hal   etish   qobiliyatlarini   aniqlashga   qaratilgan
bo‘lsa,   shaxsiy   testlar   shaxsning   temperamentini,   emotsional   barqarorligini,
ijtimoiy   moslashuvini   va   motivatsion   xususiyatlarini   baholaydi.   Shuningdek,
zamonaviy   testlar   qobiliyatlarni   aniqlashga   mo‘ljallangan   bo‘lib,   ular   kasbiy,
35 ijodiy   va   texnik   qobiliyatlarni   baholashda   keng   qo‘llaniladi.   Masalan,   san’at,
musiqa, sport, texnika va pedagogik sohalarda shaxsning mosligini aniqlashda bu
testlarning   roli   katta.   Shu   bilan   birga,   ijtimoiy   psixologiya   sohasida   testlar   guruh
ichidagi munosabatlarni, liderlik salohiyatini, konfliktlarni boshqarish va jamoaviy
ishlash   qobiliyatini   aniqlashda   muhim   vosita   hisoblanadi.   Bu   testlar   yordamida
nafaqat   individual,   balki   guruh   va   jamoaviy   psixologik   portretni   ham   yaratish
mumkin,  bu   esa   rahbarlik,   pedagogik  va   psixologik   maslahat   berish   jarayonlarini
optimallashtirishga   yordam   beradi.   Zamonaviy   testlarning   asosiy   maqsadi   —
shaxsni   kompleks   diagnostika   qilish,   uning   kuchli   va   zaif   tomonlarini   aniqlash,
individual   rivojlanish   strategiyasini   shakllantirishdir.   Shu   maqsadda   testlar   turli
kontekstlarda   qo‘llaniladi:   ta’lim   tizimida   o‘quvchilarning   intellektual   va
motivatsion xususiyatlarini aniqlash, klinik psixologiyada bemorning ruhiy holatini
baholash,   ishchi   va   boshqaruv   sohalarida   xodimlarning   kasbiy   moslashuvini   va
stressga chidamliligini aniqlash kabi. Zamonaviy testlarning qo‘llanishi texnologik
yondashuv   bilan   ham   chambarchas   bog‘liq.   Kompyuterlashtirilgan   va   onlayn
platformalarda   o‘tkaziladigan   testlar   inson   omilini   kamaytiradi,   natijalarni   tez   va
ishonchli tahlil qilish imkonini beradi. Shu bilan birga, interaktiv va simulyatsion
testlar shaxsning real vaziyatlardagi reaktsiyalarini baholash imkonini yaratadi. Bu
esa   psixologik   jarayonlarning   aniqligini   oshiradi   va   diagnostika   sifatini
yaxshilaydi. 
36 Xulosa
       Testlarning normativ asoslari ham rivojlangan bo‘lib, ular turli demografik va
madaniy   guruhlar   uchun   moslashtirilgan.   Madaniy   va   lingvistik   moslashtirish
jarayoni   test   savollarini   va   ularning   talqinini   ma’lum   ijtimoiy   kontekstga
moslashtiradi,   bu   esa   natijalarni   yanada   ishonchli   va   adolatli   qiladi.   Shu   bois
zamonaviy   psixologik   testlar   nafaqat   individual   diagnostika,   balki   jamiyatning
inson   resurslarini   baholash,   kasbiy   tanlash,   shaxsiy   rivojlanish   strategiyalarini
ishlab chiqishda ham keng qo‘llaniladi.
                 Bundan tashqari, zamonaviy testlar amaliy psixologiya va psixodiagnostika
jarayonlarini   rivojlantirishga   xizmat   qiladi.   Ular   yordamida   olingan   natijalar
asosida   psixologik   tavsiyalar   berish,   individual   rivojlanish   rejalari   tuzish,
pedagogik va ishchi muhitni optimallashtirish mumkin. Shu bilan birga, testlarning
samarali   qo‘llanilishi   professional   psixologlar   tomonidan   natijalarni   tahlil   qilish,
interpretatsiya   qilish   va   shaxsga   foydali   tavsiyalar   berishni   talab   qiladi.   Shunday
qilib,   zamonaviy   psixologik   testlarning   turlari,   ularning   maqsadi   va   qo‘llanish
sohalari  inson psixikasini  chuqur o‘rganish, individual  rivojlanish imkoniyatlarini
aniqlash,   amaliy   psixologik   xizmatlarni   samarali   amalga   oshirish   va   shaxsning
shaxsiy   va   kasbiy   salohiyatini   baholashda   muhim   vosita   sifatida   xizmat   qiladi.
Ularning   ilmiy,   metodologik   va   amaliy   ahamiyati   katta   bo‘lib,   testlar   psixologik
tadqiqotlarning ajralmas qismi sifatida keng ko‘lamli tadqiqotlar va amaliyotlarda
qo‘llanilmoqda.
37 2.2. Test metodining kamchiliklari,  ularni bartaraf etish yo‘llari va
takomillashtirish imkoniyatlari
              Test   metodining   kamchiliklari,   ularni   bartaraf   etish   yo‘llari   va
takomillashtirish   imkoniyatlarini   tahlil   qilishda,   avvalo,   ushbu   metodning
afzalliklari qatorida ma’lum cheklovlarga ega ekanligini ham tan olish lozim. Test
usuli   o‘quvchilar   bilimini   tezkor   va   aniq   baholash   imkonini   berishi   bilan   bir
qatorda,   ba’zan   ularning   tafakkur   chuqurligini,   ijodkorlik   qobiliyatini   va   fikrlash
jarayonining   mantig‘ini   to‘liq   aks   ettira   olmaydi.   Chunki   test   savollari   ko‘pincha
tayyor   javob   variantlariga   asoslanadi,   bu   esa   o‘quvchini   mustaqil   fikrlashdan
ko‘ra,   tayyor   javobni   tanlashga   o‘rgatadi.   Natijada   o‘quvchilar   bilimni   chuqur
tahlil   qilish   va   ijodiy   fikr   yuritish   o‘rniga,   test   savollarini   yod   olishga   moyillik
bildiradi. Shuningdek, test metodining yana bir kamchiligi — uning natijalari ko‘p
hollarda   o‘quvchining   haqiqiy   bilim   darajasini   emas,   balki   test   topshiriqlarini
bajarish   ko‘nikmasini   aks   ettiradi.   Ba’zi   o‘quvchilar   test   sinovida   yuqori   ball
olsalar  ham, amaliy yoki  og‘zaki  javob berishda qiyinchilikka duch keladilar. Bu
holat   test   metodining   nazariy   bilimlarni   aniqlashda   samarali,   ammo   amaliy
ko‘nikmalarni   baholashda   chegaralanganligini   ko‘rsatadi.   Test   metodining
kamchiliklaridan   yana   biri   —   o‘qituvchining   test   savollarini   sifatli   tuzishdagi
malakasiga bog‘liqligidir. Agar test savollari noto‘g‘ri tuzilsa, juda murakkab yoki
juda oddiy bo‘lsa,  baholash  jarayoni  adolatsiz  bo‘lishi  mumkin. Bundan tashqari,
test   savollarining   mazmuni   o‘quv   dasturiga   to‘liq   mos   kelmasa   yoki   ularning
tahliliy darajasi past bo‘lsa, bu natijalarning ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ba’zan   testlarda   noto‘g‘ri   javoblar   orasida   chalg‘ituvchi   variantlar   haddan   ortiq
bo‘ladi, bu esa o‘quvchini stress holatiga tushiradi va natijada uning bilimini to‘liq
ifodalashiga to‘sqinlik qiladi. Shu bilan birga, test metodidan ortiqcha foydalanish
o‘quvchilarda   faqat   testga   tayyorlanish   odatini   shakllantiradi.   Bunday   holatda
o‘quvchilar   keng   qamrovli   o‘qish,   o‘rganilgan   bilimlarni   amalda   qo‘llash,   yozma
38 fikr   bildirish   yoki   ijodiy   topshiriqlarni   bajarishdan   chetlashadi.   Bu   esa   ta’lim
sifatining   pasayishiga   olib   kelishi   mumkin.   Biroq   ushbu   kamchiliklarni   bartaraf
etishning  samarali   yo‘llari  mavjud.  Avvalo, test  metodini   boshqa  baholash  turlari
— og‘zaki  so‘rov, yozma ishlar, amaliy topshiriqlar  bilan uyg‘unlashtirish lozim.
Shuningdek,   test   savollarini   tuzishda   ularning   didaktik   tamoyillariga   qat’iy   rioya
qilish,   o‘quv   dasturiga   to‘liq   mos   kelishini   ta’minlash   zarur.   Test   savollarini
tayyorlashda Bloom taksonomiyasiga asoslanib, o‘quvchilarning faqat eslab qolish
emas, balki tahlil qilish, qo‘llash, sintez qilish va baholash darajasidagi bilimlarini
ham   o‘lchaydigan   topshiriqlar   tuzish   maqsadga   muvofiqdir.   Test   metodini
takomillashtirishning   yana   bir   yo‘li   —   zamonaviy   axborot   texnologiyalaridan
foydalanishdir. Elektron test  tizimlari  yordamida o‘quvchilarga interaktiv shaklda
topshiriqlar berish, javoblarni avtomatik tahlil qilish va individual tavsiyalar berish
mumkin.   Bundan   tashqari,   o‘qituvchilar   uchun   test   tuzish   metodikasi   bo‘yicha
malaka   oshirish   kurslarini   tashkil   etish   ham   muhimdir,   chunki   sifatli   test   —   bu
faqat   nazorat   vositasi   emas,   balki   ta’lim   jarayonining   muhim   tarkibiy   qismi
hisoblanadi. Test metodini takomillashtirishda, shuningdek, o‘quvchilar psixologik
holatini   inobatga   olish   zarur.   Test   topshiriqlari   haddan   tashqari   murakkab
bo‘lmasligi,   ularni   bajarish   uchun   yetarli   vaqt   berilishi,   shuningdek,   baholash
mezonlari   oldindan   tushuntirilgan   bo‘lishi   kerak.   Shundagina   test   metodining
yutuqlari kamchiliklarini yengib o‘tadi va u haqiqiy bilimni baholashning samarali
vositasiga   aylanadi.   Shu   tarzda   test   metodini   takomillashtirish   orqali   ta’lim
jarayonining   sifatini   oshirish,   o‘quvchilarning   bilim,   ko‘nikma   va
kompetensiyalarini   yanada   mukammal   shakllantirish   mumkin.   Test   metodining
kamchiliklarini   yanada   chuqurroq   tahlil   qiladigan   bo‘lsak,   bu   metodning   asosiy
muammolaridan   biri   uning   o‘quvchilarning   shaxsiy   fazilatlarini,   ijodiy
yondashuvini   va   tafakkur   jarayonlarini   to‘liq   baholay   olmasligidir.   Test   usuli
ko‘proq   faktik   bilimlar,   yodda   saqlangan   ma’lumotlarni   aniqlashga   qaratilgan
bo‘lib, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, o‘z fikrini izchil ifoda etish
kabi yuqori  darajadagi  kognitiv qobiliyatlarini baholashda sustlik  qiladi. Bu holat
o‘quvchilarda  ijodiy  fikrlash   o‘rniga  mexanik  yod  olishni  rivojlantiradi.  Yana   bir
39 muhim   kamchilik   shundaki,   test   usulining   haddan   tashqari   ko‘p   qo‘llanishi
o‘quvchilarda   ta’lim   jarayoniga   bo‘lgan   qiziqishning   pasayishiga   olib   keladi.
Chunki  o‘quvchilar  testni   bilim   olish   vositasi   emas,   balki   faqat  baho   olish   uchun
zarur   bo‘lgan   sinov   sifatida   qabul   qila   boshlaydilar.   Bu   esa   ularning
motivatsiyasiga,   o‘rganishga   bo‘lgan   ichki   ehtiyojlariga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadi.
Shuningdek,   test   metodining   kamchiliklaridan   yana   biri   –   u   o‘qituvchining
pedagogik   yondashuvini   cheklaydi.   Dars   jarayonida   faqat   testlar   asosida   nazorat
o‘tkazish   o‘qituvchining   o‘quvchilar   bilan   jonli   muloqotini   kamaytiradi,   bu   esa
ta’lim-tarbiyaviy jarayonning muhim jihatlaridan biri – o‘zaro aloqa va tushunishni
zaiflashtiradi. Test metodini qo‘llashda yana bir muammo – test savollarining sifati
va   ularning   adolatli   baholanishidir.   Ko‘p   hollarda   test   topshiriqlari   umumiy
andozalar asosida tuziladi, lekin o‘quvchilarning individual qobiliyatlari, o‘rganish
sur’atlari va bilish uslublari inobatga olinmaydi. Natijada ayrim o‘quvchilar uchun
test   juda  oson,   boshqalar   uchun   esa   haddan   ortiq   murakkab   bo‘lishi   mumkin.   Bu
esa baholashning adolatliligiga putur yetkazadi. Ushbu muammolarni bartaraf etish
uchun  bir  necha   samarali  choralarni   amalga  oshirish   zarur.  Avvalo,  test   metodini
boshqa baholash vositalari bilan uyg‘unlashtirish, masalan, og‘zaki so‘rov, yozma
ishlar, ijodiy topshiriqlar va amaliy mashg‘ulotlar bilan birgalikda qo‘llash kerak.
Bu   o‘quvchilarning   bilimini   har   tomonlama   tahlil   qilishga   yordam   beradi.
Ikkinchidan,   test   savollarini   tuzishda   o‘quv   dasturining   maqsad   va   vazifalariga
to‘liq   moslikni   ta’minlash,   ularni   turli   murakkablik   darajalariga   bo‘lish   zarur.
Masalan,   testning   bir   qismi   bilimlarni   eslab   qolish   darajasini,   ikkinchi   qismi   esa
qo‘llash,  tahlil  qilish  va xulosa  chiqarish  darajasini  baholashi  lozim. Shuningdek,
test   metodini   takomillashtirishda   zamonaviy   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini   keng   joriy   etish   katta   ahamiyatga   ega.   Elektron   test   tizimlari,
adaptiv test  platformalari  va onlayn  baholash tizimlari  o‘quvchilarning individual
qobiliyatiga   moslashgan   topshiriqlarni   taqdim   etadi,   bu   esa   test   natijalarining
aniqligini   oshiradi.   Bundan   tashqari,   test   savollarini   ishlab   chiqishda   pedagoglar
uchun   maxsus   malaka   oshirish   kurslarini   tashkil   etish,   testologiya   fanini   chuqur
o‘rganish   zarur.   Bu   o‘qituvchilarga   test   topshiriqlarini   ilmiy,   psixologik   va
40 didaktik   talablar   asosida   tuzish   imkonini   beradi.   Test   metodini   yanada
takomillashtirishning muhim yo‘llaridan yana biri – o‘quvchilarda testga nisbatan
ijobiy   psixologik   munosabatni   shakllantirishdir.   Buning   uchun   test   sinovlarini
qo‘rqinchli   jarayon   sifatida   emas,   balki   o‘z   bilimini   baholash,   xatolarini   aniqlash
va   o‘z   ustida   ishlash   imkoniyati   sifatida   tushuntirish   lozim.   Test   metodining
kamchiliklarini   to‘g‘ri   tahlil   qilib,   ularni   bartaraf   etish   yo‘llarini   tizimli   amalga
oshirish orqali ushbu metodni nafaqat nazorat, balki ta’lim jarayonining samarali,
zamonaviy   va   innovatsion   vositasiga   aylantirish   mumkin.   Shu   tarzda   test   metodi
o‘quvchilarning   bilim   darajasini   adolatli,   kompleks   va   izchil   baholovchi   tizim
sifatida ta’lim sifatini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Test metodining
kamchiliklarini bartaraf etish va uni yanada takomillashtirish masalasi ta’lim tizimi
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Chunki test metodidan to‘g‘ri foydalanilmasa, u
o‘quvchilarning   faqat   mexanik   yod   olishga   asoslangan   bilimlarini   aniqlash
vositasiga   aylanib   qoladi.   Shuning   uchun   testlarni   ishlab   chiqishda   ularning
mazmuni   chuqur,   mantiqan   asoslangan,   o‘quvchilarning   bilimini   turli   darajada
tekshira   oladigan   tarzda   tuzilishi   zarur.   Test   metodining   asosiy   kamchiliklaridan
biri   o‘quvchilarni   tanqidiy   va   ijodiy   fikrlashdan   uzoqlashtirishidir.   Bu   holatni
bartaraf   etish   uchun   test   topshiriqlarini   tuzishda   faqat   variantli   savollar   bilan
cheklanmaslik,   balki   tahliliy,   mantiqiy   fikrlashni   talab   qiladigan   ochiq   tipdagi
testlardan   ham   foydalanish   tavsiya   etiladi.   Bunday   testlar   o‘quvchilardan   javobni
asoslashni, fikrini dalillar bilan mustahkamlashni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida
ularning   fikrlash   darajasini   oshiradi.   Yana   bir   kamchilik   shundaki,   test   sinovlari
o‘quvchilarda psixologik bosim keltirib chiqaradi, ularni hayajonga soladi. Buning
sababi   test   natijalarining   muhimligi,   bahoga   bevosita   ta’sir   etishidir.   Bu
muammoni bartaraf etish uchun o‘qituvchi testni o‘tkazishdan avval o‘quvchilarga
uning   maqsadini   tushuntirishi,   test   jarayonini   do‘stona   muhitda   o‘tkazishi   kerak.
Bundan   tashqari,   test   metodining   samaradorligini   oshirish   uchun   test   natijalari
asosida tahliliy xulosalar chiqarish, o‘quvchilar bilan individual ishlash zarur. Har
bir o‘quvchining xatolarini aniqlab, ularni tahlil qilish orqali kelgusi darslarda shu
jihatlarni mustahkamlash mumkin. Shu tarzda test metodini nafaqat baholash, balki
41 o‘qitish   jarayonining   tarkibiy   qismiga   aylantirish   maqsadga   muvofiqdir.   Test
metodini takomillashtirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik holati
va individual   qobiliyatlarini   inobatga olish  ham   muhimdir. Har   bir   yosh  bosqichi
uchun test topshiriqlari murakkablik darajasi va shakli jihatidan farq qilishi lozim.
Masalan,   boshlang‘ich   sinflar   uchun   test   savollari   ko‘proq   tasviriy,   ko‘rgazmali,
oson   tushunarli   shaklda   bo‘lsa,   yuqori   sinflar   uchun   tahliliy   va   mantiqiy   savollar
ko‘proq qo‘llanishi kerak. Shuningdek, test metodini takomillashtirishning muhim
yo‘nalishlaridan   biri   —   ularni   elektron   shaklga   o‘tkazishdir.   Axborot
texnologiyalaridan foydalanish orqali test sinovlarini avtomatlashtirish, natijalarni
tezkor tahlil qilish, statistik ma’lumotlarni shakllantirish va o‘quvchilar natijalarini
real   vaqt   rejimida   kuzatish   imkoniyati   paydo   bo‘ladi.   Elektron   test   tizimlarida
moslashuvchan   testlar   (adaptiv   testlar)   yaratish   mumkin,   ya’ni   o‘quvchi   javobiga
qarab   testning   keyingi   savoli   murakkablashib   yoki   soddalashib   boradi.   Bu
o‘quvchining   bilim   darajasini   yanada   aniqroq   aniqlash   imkonini   beradi.
Shuningdek, test metodini takomillashtirish uchun fan metodistlari va amaliyotchi
o‘qituvchilar   o‘rtasida   hamkorlikni   kuchaytirish   zarur.   Test   savollarini   tuzish
bo‘yicha   tajriba   almashish,   metodik   qo‘llanmalar   yaratish,   namunaviy   test
banklarini   shakllantirish   test   sifatini   oshirishga   xizmat   qiladi.   Test   metodini
rivojlantirishda,   shuningdek,   baholashning   kompetensiyaviy   yondashuvini   tatbiq
etish   muhim.   Ya’ni   testlar   faqat   bilimni   emas,   balki   o‘quvchilarning   amaliy
ko‘nikmalari,   muammoni   hal   qilish   qobiliyati,   kommunikativ   malakasi   va   ijodiy
fikrlashini   ham   o‘lchashi   kerak.   Buning   uchun   test   topshiriqlarida   real   hayotiy
vaziyatlarga   asoslangan   savollardan   foydalanish,   interaktiv   topshiriqlarni   joriy
etish mumkin. Shunday qilib, test metodining kamchiliklarini bartaraf etish, ularni
to‘g‘ri   tahlil   qilish   va   zamonaviy   talablar   asosida   takomillashtirish   orqali   test
metodi   o‘quvchilarning   bilimini   chuqur   va   ob’ektiv   baholaydigan   samarali
pedagogik   vositaga   aylanadi.   Bu   esa   o‘z   navbatida   ta’lim   sifatini   oshirishga,
o‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan boyitishga, o‘quvchilarda
mustaqil   fikrlash,   tahlil   qilish   va   o‘z   ustida   ishlash   madaniyatini   shakllantirishga
xizmat qiladi.             Test  metodining kamchiliklari, ularni bartaraf etish yo‘llari va
42 takomillashtirish   imkoniyatlarini   tahlil   qilishda,   avvalo,   ushbu   metodning
afzalliklari qatorida ma’lum cheklovlarga ega ekanligini ham tan olish lozim. Test
usuli   o‘quvchilar   bilimini   tezkor   va   aniq   baholash   imkonini   berishi   bilan   bir
qatorda,   ba’zan   ularning   tafakkur   chuqurligini,   ijodkorlik   qobiliyatini   va   fikrlash
jarayonining   mantig‘ini   to‘liq   aks   ettira   olmaydi.   Chunki   test   savollari   ko‘pincha
tayyor   javob   variantlariga   asoslanadi,   bu   esa   o‘quvchini   mustaqil   fikrlashdan
ko‘ra,   tayyor   javobni   tanlashga   o‘rgatadi.   Natijada   o‘quvchilar   bilimni   chuqur
tahlil   qilish   va   ijodiy   fikr   yuritish   o‘rniga,   test   savollarini   yod   olishga   moyillik
bildiradi. Shuningdek, test metodining yana bir kamchiligi — uning natijalari ko‘p
hollarda   o‘quvchining   haqiqiy   bilim   darajasini   emas,   balki   test   topshiriqlarini
bajarish   ko‘nikmasini   aks   ettiradi.   Ba’zi   o‘quvchilar   test   sinovida   yuqori   ball
olsalar  ham, amaliy yoki  og‘zaki  javob berishda qiyinchilikka duch keladilar. Bu
holat   test   metodining   nazariy   bilimlarni   aniqlashda   samarali,   ammo   amaliy
ko‘nikmalarni   baholashda   chegaralanganligini   ko‘rsatadi.   Test   metodining
kamchiliklaridan   yana   biri   —   o‘qituvchining   test   savollarini   sifatli   tuzishdagi
malakasiga bog‘liqligidir. Agar test savollari noto‘g‘ri tuzilsa, juda murakkab yoki
juda oddiy bo‘lsa,  baholash  jarayoni  adolatsiz  bo‘lishi  mumkin. Bundan tashqari,
test   savollarining   mazmuni   o‘quv   dasturiga   to‘liq   mos   kelmasa   yoki   ularning
tahliliy darajasi past bo‘lsa, bu natijalarning ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ba’zan   testlarda   noto‘g‘ri   javoblar   orasida   chalg‘ituvchi   variantlar   haddan   ortiq
bo‘ladi, bu esa o‘quvchini stress holatiga tushiradi va natijada uning bilimini to‘liq
ifodalashiga to‘sqinlik qiladi. Shu bilan birga, test metodidan ortiqcha foydalanish
o‘quvchilarda   faqat   testga   tayyorlanish   odatini   shakllantiradi.   Bunday   holatda
o‘quvchilar   keng   qamrovli   o‘qish,   o‘rganilgan   bilimlarni   amalda   qo‘llash,   yozma
fikr   bildirish   yoki   ijodiy   topshiriqlarni   bajarishdan   chetlashadi.   Bu   esa   ta’lim
sifatining   pasayishiga   olib   kelishi   mumkin.   Biroq   ushbu   kamchiliklarni   bartaraf
etishning  samarali   yo‘llari  mavjud.  Avvalo, test  metodini   boshqa  baholash  turlari
— og‘zaki  so‘rov, yozma ishlar, amaliy topshiriqlar  bilan uyg‘unlashtirish lozim.
Shuningdek,   test   savollarini   tuzishda   ularning   didaktik   tamoyillariga   qat’iy   rioya
qilish,   o‘quv   dasturiga   to‘liq   mos   kelishini   ta’minlash   zarur.   Test   savollarini
43 tayyorlashda Bloom taksonomiyasiga asoslanib, o‘quvchilarning faqat eslab qolish
emas, balki tahlil qilish, qo‘llash, sintez qilish va baholash darajasidagi bilimlarini
ham   o‘lchaydigan   topshiriqlar   tuzish   maqsadga   muvofiqdir.   Test   metodini
takomillashtirishning   yana   bir   yo‘li   —   zamonaviy   axborot   texnologiyalaridan
foydalanishdir. Elektron test  tizimlari  yordamida o‘quvchilarga interaktiv shaklda
topshiriqlar berish, javoblarni avtomatik tahlil qilish va individual tavsiyalar berish
mumkin.   Bundan   tashqari,   o‘qituvchilar   uchun   test   tuzish   metodikasi   bo‘yicha
malaka   oshirish   kurslarini   tashkil   etish   ham   muhimdir,   chunki   sifatli   test   —   bu
faqat   nazorat   vositasi   emas,   balki   ta’lim   jarayonining   muhim   tarkibiy   qismi
hisoblanadi. Test metodini takomillashtirishda, shuningdek, o‘quvchilar psixologik
holatini   inobatga   olish   zarur.   Test   topshiriqlari   haddan   tashqari   murakkab
bo‘lmasligi,   ularni   bajarish   uchun   yetarli   vaqt   berilishi,   shuningdek,   baholash
mezonlari   oldindan   tushuntirilgan   bo‘lishi   kerak.   Shundagina   test   metodining
yutuqlari kamchiliklarini yengib o‘tadi va u haqiqiy bilimni baholashning samarali
vositasiga   aylanadi.   Shu   tarzda   test   metodini   takomillashtirish   orqali   ta’lim
jarayonining   sifatini   oshirish,   o‘quvchilarning   bilim,   ko‘nikma   va
kompetensiyalarini   yanada   mukammal   shakllantirish   mumkin.   Test   metodining
kamchiliklarini   yanada   chuqurroq   tahlil   qiladigan   bo‘lsak,   bu   metodning   asosiy
muammolaridan   biri   uning   o‘quvchilarning   shaxsiy   fazilatlarini,   ijodiy
yondashuvini   va   tafakkur   jarayonlarini   to‘liq   baholay   olmasligidir.   Test   usuli
ko‘proq   faktik   bilimlar,   yodda   saqlangan   ma’lumotlarni   aniqlashga   qaratilgan
bo‘lib, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash, tahlil qilish, o‘z fikrini izchil ifoda etish
kabi yuqori  darajadagi  kognitiv qobiliyatlarini baholashda sustlik  qiladi. Bu holat
o‘quvchilarda  ijodiy  fikrlash   o‘rniga  mexanik  yod  olishni  rivojlantiradi.  Yana   bir
muhim   kamchilik   shundaki,   test   usulining   haddan   tashqari   ko‘p   qo‘llanishi
o‘quvchilarda   ta’lim   jarayoniga   bo‘lgan   qiziqishning   pasayishiga   olib   keladi.
Chunki  o‘quvchilar  testni   bilim   olish   vositasi   emas,   balki   faqat  baho   olish   uchun
zarur   bo‘lgan   sinov   sifatida   qabul   qila   boshlaydilar.   Bu   esa   ularning
motivatsiyasiga,   o‘rganishga   bo‘lgan   ichki   ehtiyojlariga   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadi.
Shuningdek,   test   metodining   kamchiliklaridan   yana   biri   –   u   o‘qituvchining
44 pedagogik   yondashuvini   cheklaydi.   Dars   jarayonida   faqat   testlar   asosida   nazorat
o‘tkazish   o‘qituvchining   o‘quvchilar   bilan   jonli   muloqotini   kamaytiradi,   bu   esa
ta’lim-tarbiyaviy jarayonning muhim jihatlaridan biri – o‘zaro aloqa va tushunishni
zaiflashtiradi. Test metodini qo‘llashda yana bir muammo – test savollarining sifati
va   ularning   adolatli   baholanishidir.   Ko‘p   hollarda   test   topshiriqlari   umumiy
andozalar asosida tuziladi, lekin o‘quvchilarning individual qobiliyatlari, o‘rganish
sur’atlari va bilish uslublari inobatga olinmaydi. Natijada ayrim o‘quvchilar uchun
test   juda  oson,   boshqalar   uchun   esa   haddan   ortiq   murakkab   bo‘lishi   mumkin.   Bu
esa baholashning adolatliligiga putur yetkazadi. Ushbu muammolarni bartaraf etish
uchun  bir  necha   samarali  choralarni   amalga  oshirish   zarur.  Avvalo,  test   metodini
boshqa baholash vositalari bilan uyg‘unlashtirish, masalan, og‘zaki so‘rov, yozma
ishlar, ijodiy topshiriqlar va amaliy mashg‘ulotlar bilan birgalikda qo‘llash kerak.
Bu   o‘quvchilarning   bilimini   har   tomonlama   tahlil   qilishga   yordam   beradi.
Ikkinchidan,   test   savollarini   tuzishda   o‘quv   dasturining   maqsad   va   vazifalariga
to‘liq   moslikni   ta’minlash,   ularni   turli   murakkablik   darajalariga   bo‘lish   zarur.
Masalan,   testning   bir   qismi   bilimlarni   eslab   qolish   darajasini,   ikkinchi   qismi   esa
qo‘llash,  tahlil  qilish  va xulosa  chiqarish  darajasini  baholashi  lozim. Shuningdek,
test   metodini   takomillashtirishda   zamonaviy   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini   keng   joriy   etish   katta   ahamiyatga   ega.   Elektron   test   tizimlari,
adaptiv test  platformalari  va onlayn  baholash tizimlari  o‘quvchilarning individual
qobiliyatiga   moslashgan   topshiriqlarni   taqdim   etadi,   bu   esa   test   natijalarining
aniqligini   oshiradi.   Bundan   tashqari,   test   savollarini   ishlab   chiqishda   pedagoglar
uchun   maxsus   malaka   oshirish   kurslarini   tashkil   etish,   testologiya   fanini   chuqur
o‘rganish   zarur.   Bu   o‘qituvchilarga   test   topshiriqlarini   ilmiy,   psixologik   va
didaktik   talablar   asosida   tuzish   imkonini   beradi.   Test   metodini   yanada
takomillashtirishning muhim yo‘llaridan yana biri – o‘quvchilarda testga nisbatan
ijobiy   psixologik   munosabatni   shakllantirishdir.   Buning   uchun   test   sinovlarini
qo‘rqinchli   jarayon   sifatida   emas,   balki   o‘z   bilimini   baholash,   xatolarini   aniqlash
va   o‘z   ustida   ishlash   imkoniyati   sifatida   tushuntirish   lozim.   Test   metodining
kamchiliklarini   to‘g‘ri   tahlil   qilib,   ularni   bartaraf   etish   yo‘llarini   tizimli   amalga
45 oshirish orqali ushbu metodni nafaqat nazorat, balki ta’lim jarayonining samarali,
zamonaviy   va   innovatsion   vositasiga   aylantirish   mumkin.   Shu   tarzda   test   metodi
o‘quvchilarning   bilim   darajasini   adolatli,   kompleks   va   izchil   baholovchi   tizim
sifatida ta’lim sifatini oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Test metodining
kamchiliklarini bartaraf etish va uni yanada takomillashtirish masalasi ta’lim tizimi
rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Chunki test metodidan to‘g‘ri foydalanilmasa, u
o‘quvchilarning   faqat   mexanik   yod   olishga   asoslangan   bilimlarini   aniqlash
vositasiga   aylanib   qoladi.   Shuning   uchun   testlarni   ishlab   chiqishda   ularning
mazmuni   chuqur,   mantiqan   asoslangan,   o‘quvchilarning   bilimini   turli   darajada
tekshira   oladigan   tarzda   tuzilishi   zarur.   Test   metodining   asosiy   kamchiliklaridan
biri   o‘quvchilarni   tanqidiy   va   ijodiy   fikrlashdan   uzoqlashtirishidir.   Bu   holatni
bartaraf   etish   uchun   test   topshiriqlarini   tuzishda   faqat   variantli   savollar   bilan
cheklanmaslik,   balki   tahliliy,   mantiqiy   fikrlashni   talab   qiladigan   ochiq   tipdagi
testlardan   ham   foydalanish   tavsiya   etiladi.   Bunday   testlar   o‘quvchilardan   javobni
asoslashni, fikrini dalillar bilan mustahkamlashni talab qiladi, bu esa o‘z navbatida
ularning   fikrlash   darajasini   oshiradi.   Yana   bir   kamchilik   shundaki,   test   sinovlari
o‘quvchilarda psixologik bosim keltirib chiqaradi, ularni hayajonga soladi. Buning
sababi   test   natijalarining   muhimligi,   bahoga   bevosita   ta’sir   etishidir.   Bu
muammoni bartaraf etish uchun o‘qituvchi testni o‘tkazishdan avval o‘quvchilarga
uning   maqsadini   tushuntirishi,   test   jarayonini   do‘stona   muhitda   o‘tkazishi   kerak.
Bundan   tashqari,   test   metodining   samaradorligini   oshirish   uchun   test   natijalari
asosida tahliliy xulosalar chiqarish, o‘quvchilar bilan individual ishlash zarur. Har
bir o‘quvchining xatolarini aniqlab, ularni tahlil qilish orqali kelgusi darslarda shu
jihatlarni mustahkamlash mumkin. Shu tarzda test metodini nafaqat baholash, balki
o‘qitish   jarayonining   tarkibiy   qismiga   aylantirish   maqsadga   muvofiqdir.   Test
metodini takomillashtirishda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik holati
va individual   qobiliyatlarini   inobatga olish  ham   muhimdir. Har   bir   yosh  bosqichi
uchun test topshiriqlari murakkablik darajasi va shakli jihatidan farq qilishi lozim.
Masalan,   boshlang‘ich   sinflar   uchun   test   savollari   ko‘proq   tasviriy,   ko‘rgazmali,
oson   tushunarli   shaklda   bo‘lsa,   yuqori   sinflar   uchun   tahliliy   va   mantiqiy   savollar
46 ko‘proq qo‘llanishi kerak. Shuningdek, test metodini takomillashtirishning muhim
yo‘nalishlaridan   biri   —   ularni   elektron   shaklga   o‘tkazishdir.   Axborot
texnologiyalaridan foydalanish orqali test sinovlarini avtomatlashtirish, natijalarni
tezkor tahlil qilish, statistik ma’lumotlarni shakllantirish va o‘quvchilar natijalarini
real   vaqt   rejimida   kuzatish   imkoniyati   paydo   bo‘ladi.   Elektron   test   tizimlarida
moslashuvchan   testlar   (adaptiv   testlar)   yaratish   mumkin,   ya’ni   o‘quvchi   javobiga
qarab   testning   keyingi   savoli   murakkablashib   yoki   soddalashib   boradi.   Bu
o‘quvchining   bilim   darajasini   yanada   aniqroq   aniqlash   imkonini   beradi.
Shuningdek, test metodini takomillashtirish uchun fan metodistlari va amaliyotchi
o‘qituvchilar   o‘rtasida   hamkorlikni   kuchaytirish   zarur.   Test   savollarini   tuzish
bo‘yicha   tajriba   almashish,   metodik   qo‘llanmalar   yaratish,   namunaviy   test
banklarini   shakllantirish   test   sifatini   oshirishga   xizmat   qiladi.   Test   metodini
rivojlantirishda,   shuningdek,   baholashning   kompetensiyaviy   yondashuvini   tatbiq
etish   muhim.   Ya’ni   testlar   faqat   bilimni   emas,   balki   o‘quvchilarning   amaliy
ko‘nikmalari,   muammoni   hal   qilish   qobiliyati,   kommunikativ   malakasi   va   ijodiy
fikrlashini   ham   o‘lchashi   kerak.   Buning   uchun   test   topshiriqlarida   real   hayotiy
vaziyatlarga   asoslangan   savollardan   foydalanish,   interaktiv   topshiriqlarni   joriy
etish mumkin. Shunday qilib, test metodining kamchiliklarini bartaraf etish, ularni
to‘g‘ri   tahlil   qilish   va   zamonaviy   talablar   asosida   takomillashtirish   orqali   test
metodi   o‘quvchilarning   bilimini   chuqur   va   ob’ektiv   baholaydigan   samarali
pedagogik   vositaga   aylanadi.   Bu   esa   o‘z   navbatida   ta’lim   sifatini   oshirishga,
o‘qitish jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan boyitishga, o‘quvchilarda
mustaqil   fikrlash,   tahlil   qilish   va   o‘z   ustida   ishlash   madaniyatini   shakllantirishga
xizmat qiladi.
47 Xulosa
                    Test   metodining   ta’lim   jarayonida   tutgan   o‘rni   va   ahamiyati   beqiyosdir.
Ushbu metod o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash, baholash
va nazorat qilishda samarali vosita sifatida keng qo‘llanilib kelinmoqda. Ayniqsa,
zamonaviy  ta’lim   tizimida  test   usuli   o‘qituvchi   faoliyatini   yengillashtiradi, vaqtni
tejaydi   va   ta’lim   jarayonida   obyektivlikni   ta’minlaydi.   Test   topshiriqlari   orqali
o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlash   darajasi,   tahliliy   yondashuvi,   mantiqiy   fikrlash
qobiliyati   va   bilimlarni   amalda   qo‘llay   olish   imkoniyati   aniqlanadi.   Shu   bilan
birga,   test   metodining   afzalliklari   qatorida   o‘quv   jarayonining   samaradorligini
oshirish,   baholashda   xolislikka   erishish   va   ta’lim   sifatini   monitoring   qilish
imkoniyatlari alohida ahamiyat kasb etadi.
         Shu bilan birga, test metodining ayrim kamchiliklari ham mavjud. Jumladan,
test topshiriqlari ba’zida o‘quvchining ijodiy fikrlashini, erkin yondashuvini to‘liq
ochib bera olmaydi. Test savollarining noto‘g‘ri tuzilishi yoki tor doirada bo‘lishi
o‘quvchining haqiqiy bilim darajasini aks ettirmasligi mumkin. Shuningdek, ayrim
hollarda   testga   haddan   tashqari   tayanish   ta’lim   jarayonining   ijodiy   tomonlarini,
mustaqil   izlanish   va   muloqot   madaniyatini   pasaytirib   yuboradi.   Shu   sababli,   test
metodini   takomillashtirish,   uni   boshqa   metodlar   bilan   uyg‘unlashtirish,
o‘quvchilarning   ijodiy   tafakkurini   rag‘batlantiradigan   savollar   tizimini   ishlab
chiqish   zarur.   Test   metodini   takomillashtirish   yo‘nalishlaridan   biri   sifatida,
zamonaviy   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalariga   asoslangan   test   tizimlarini
yaratish,   ularni   avtomatlashtirilgan   tahlil   dasturlari   bilan   boyitish   muhim
ahamiyatga   ega.   Bu   orqali   nafaqat   test   natijalarining   aniqligi,   balki   ta’lim
jarayonining   raqamlashtirilish   darajasi   ham   oshadi.   Shu   bilan   birga,   test
tuzuvchilar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish, test topshiriqlari sifati ustidan
muntazam   nazorat   o‘rnatish   ham   metod   samaradorligini   oshiradi.   Xulosa   qilib
aytganda,   test   metodi   —   bu   zamonaviy   ta’limda   bilimlarni   baholashning   muhim,
48 tezkor   va   samarali   shaklidir.   Ammo   uni   yagona   baholash   vositasi   sifatida   emas,
balki   boshqa   nazorat   usullari   bilan   birgalikda,   kompleks   yondashuv   asosida
qo‘llash   eng   to‘g‘ri   yo‘l   hisoblanadi.   Shunda   test   metodining   afzalliklari   to‘liq
namoyon bo‘ladi, kamchiliklari esa minimal darajaga tushiriladi. Shu yo‘sinda test
metodidan   oqilona   foydalanish   ta’lim   sifatini   oshirish,   o‘quvchilarda   mustahkam
bilim, tahliliy tafakkur va mustaqil fikrlashni rivojlantirishga xizmat qiladi.
        Ushbu kurs ishida zamonaviy psixologiyada testlarning dolzarb muammolari,
ularni   qo‘llashdagi   metodik,   axloqiy   va   amaliy   jihatlar   chuqur   tahlil   qilindi.
Tadqiqot   davomida   aniqlanishicha,   psixologik   testlar   shaxsning   individual
xususiyatlarini   aniqlash,   ruhiy   jarayonlarini   o‘rganish   va   amaliy   tavsiyalar
berishning   samarali   vositasi   sifatida   keng   qo‘llanilmoqda.   Shu   bilan   birga,   test
natijalarining   ishonchliligi   va   validligi,   metodik   standartlarga   rioya   qilinishi,
foydalanuvchi   psixologlarning   malakasi   va   axloqiy   mas’uliyati   test   jarayonining
sifatini bevosita belgilaydi.
             Kurs ishida testlarning rivojlanish bosqichlari va kelib chiqishi tahlil qilinib,
psixodiagnostikada   ularning   ilmiy   asoslari   ko‘rib   chiqildi.   Psixologik   testlarning
kelib chiqishi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida psixologik o‘lchovlar va
psixometriya rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ushbu jarayonlar test metodikasining
nazariy   va   amaliy   jihatlarini   shakllantirishda   muhim   rol   o‘ynaganligi   ta’kidlandi.
Shu   bilan   birga,   zamonaviy   testlar   shaxsning   psixologik   xususiyatlarini   aniqroq
aniqlash, individual yondashuvni ta’minlash va natijalarni ilmiy asosda tahlil qilish
imkoniyatlarini   yaratadi.   Testlarni   qo‘llash   jarayonida   yuzaga   keladigan   metodik
muammolar  ham  batafsil   tahlil  qilindi.  Shu  jumladan,  test   savollarining  semantik
aniqligi, konstruktga mosligi, murakkablik darajasi, vaqt va resurslar bilan bog‘liq
qiyinchiliklar,   shuningdek,   foydalanuvchi   psixologlarning   malakasi   va   texnik
vositalarning   sifati   test   natijalariga   bevosita   ta’sir   qilishi   aniqlanib,   bartaraf   etish
usullari   ko‘rsatildi.   Testlarni   standartlashtirish,   pilot   sinovlar   o‘tkazish,
psixometrik xususiyatlarni doimiy tahlil qilish va natijalarni kompyuter yordamida
qayta   ishlash   metodik   muammolarni   kamaytirishning   samarali   yo‘llari   sifatida
tavsiya etildi.
49 Axloqiy va amaliy muammolar ham alohida e’tibor talab qiladi. Test natijalarining
shaxsiy   ma’lumotlar   bilan   bog‘lanmasligi,   ruxsatsiz   oshkor   qilinmasligi,
ishtirokchining roziligini olish va test jarayonida shaxsning ruhiy holatini hisobga
olish   testlarni   qo‘llashning   axloqiy   asoslarini   tashkil   etadi.   Shu   bilan   birga,
foydalanuvchi psixologlarning malakasi va bilim darajasi, natijalarni to‘g‘ri talqin
qilish qobiliyati test jarayonining amaliy muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Zamonaviy
psixologiyada   testlarni   qo‘llashdagi   dolzarb   masalalardan   biri   –   individual
yondashuvni   ta’minlashdir.   Har   bir   ishtirokchi   o‘zining   xatti-harakati,
motivatsiyasi, ruhiy holati va qiziqishlariga ega bo‘lib, bu test natijalariga sezilarli
ta’sir   ko‘rsatadi.   Shu   sababli,   testlarni   qo‘llashda   shaxsni   psixologik   jihatdan
tayyorlash, natijalarni kontekstual tahlil qilish va qo‘shimcha diagnostik vositalarni
qo‘llash muhim hisoblanadi.
          Kurs ishida shuningdek, testlarni qo‘llashdagi ilg‘or yondashuvlar, masalan,
kompyuter   va   sun’iy   intellekt   asosidagi   adaptiv   testlar,   interaktiv   onlayn
platformalar,   avtomatik   natija   tahlili   va   normativlarga   moslashtirish   kabi   usullar
tahlil   qilindi.   Bu   yondashuvlar   test   natijalarining   aniqligi,   ishonchliligi   va
samaradorligini   sezilarli   darajada   oshirishga   imkon   beradi.   Shu   bilan   birga,
foydalanuvchi   psixologlarning   doimiy   malaka   oshirish   kurslari,   ilmiy
yangiliklardan   xabardorligi   va   axloqiy   me’yorlarga   rioya   qilishi   testlarni   qo‘llash
jarayonida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishga yordam beradi. Xulosa
qilib   aytganda,   psixologik   testlarni   qo‘llashdagi   metodik,   axloqiy   va   amaliy
muammolarni tizimli bartaraf etish, testlarni standartlashtirish va optimallashtirish,
foydalanuvchi   malakasini   oshirish   va   individual   yondashuvni   ta’minlash
psixodiagnostika   jarayonining   samaradorligini   sezilarli   darajada   oshiradi.   Shu
bilan   birga,   testlar   shaxsning   psixologik   xususiyatlarini   ilmiy   asosda   aniqlash,
rivojlanishini   baholash   va   amaliy   tavsiyalar   berish   imkonini   beradi.   Zamonaviy
psixologiyada testlarni  ilmiy va amaliy jihatdan mukammal  qo‘llash  shaxslarning
individual   rivojlanishi,   kasbiy   faoliyatda   samaradorlik   va   ijtimoiy   muhitda
integratsiyasini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
50 Foydalanilgan adabiyotlar
1.   O‘zbekiston   Respublikasi   “Ta’lim   to‘g‘risida”gi   Qonuni   (yangi   tahriri).   –
Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2020.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha va umumiy o‘rta ta’lim
tizimini   tubdan   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida”gi   qarori.   PQ–4884-
son. – Toshkent, 2020-yil.
3.   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   “Umumta’lim
muassasalarida   baholash   tizimini   takomillashtirish   to‘g‘risida”gi   qarori.   –
Toshkent, 2021-yil.
4. Yo‘ldoshev J.G‘., Qodirov A. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
– Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019.
5.   To‘raqulova   M.S.   Ta’limda   test   nazorati   va   uni   tashkil   etish   metodikasi.   –
Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2020.
6. Jumaboyev A.A. Psixodiagnostika va test metodlari. – Toshkent: “Universitet”,
2018.
7. Mavlonova R.A., To‘xliev B.T. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent:
“O‘qituvchi”, 2017.
8. Qurbonova N. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari va baholash tizimi. – Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2021.
9.   Anderson   L.W.,   Krathwohl   D.R.   A   Taxonomy   for   Learning,   Teaching,   and
Assessing. – New York: Longman, 2001.
10.   Bloom   B.S.   Taxonomy   of   Educational   Objectives:   The   Classification   of
Educational Goals. – New York: McKay, 1956.
11.   Aminova   D.X.   Test   metodining   pedagogik   jarayondagi   o‘rni   va   ahamiyati.   –
Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2022.
51 12.   Shirinov   F.T.   Baholashning   innovatsion   shakllari   va   test   texnologiyalari.   –
Samarqand: “SamDU nashriyoti”, 2021
13. Niyozova M.M. Ta’limda axborot texnologiyalaridan foydalanish. – Toshkent:
“Fan”, 2019
14. G‘ulomov S. Pedagogik innovatsiyalar va ta’lim sifatini baholash metodlari. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2020.
15. Internet manbalari:
www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy sayti
www.lex.uz   –   O‘zbekiston   Respublikasi   qonun   hujjatlari   ma’lumotlari   milliy
bazasi
www.ziyonet.uz – O‘zbekiston ta’lim portali
52

51-52

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Pedagogik holatni tahlil qilish usullari
  • Ranglarni idrok qilish: o'rganish metodlari
  • Harakat idrokni organish metodikasi
  • Eksperimental psixologik jarayonlar bosqichlari
  • Eksperimental psixalogiyaning asosiy tamoyillari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский