Test metodining yutuq va kamchiliklari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	210.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Test metodining yutuq va kamchiliklari

Sotib olish

MUNDАRIJА:
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB. TEST METODINING NAZARIY ASOSLARI ....................................... 6
1.1. Test tushunchasi va uning ta'limda tutgan o'rni ........................................................................... 7
1.2. Testlarning turlari va ularning o'ziga xos xususiyatlari va rivojlanish tarixi ................................. 10
II BOB. TEST METODINING AFZALLIKLARI VA KAMCHILIKLARI . . 23
2.1. Test metodi metodologiyasi ........................................................................... 23
Asosiy maqsadlar ................................................................................................... 23
Tahliliy fikrlashning asosiy komponentlari ........................................................ 25
Baholash metodlari ................................................................................................ 26
1. Test usullari .................................................................................................................................... 26
2. Amaliy topshiriqlar ......................................................................................................................... 26
3. Kuzatuv usullari .............................................................................................................................. 26
4. Portfolio usuli ................................................................................................................................. 27
Baholash mezonlari ............................................................................................... 27
Baholash bosqichlari ............................................................................................. 27
Zamonaviy yondashuvlar ..................................................................................... 27
Tahliliy fikrlashni rivojlantirish uchun tavsiyalar ............................................. 28
2.2. Test metodining afzalliklari va kamchiliklari ............................................................................... 28
Test metodining kamchiliklari. ............................................................................ 32
Ijodiy fikrlashni baholay olmaslik. Test metodining eng asosiy kamchiliklaridan biri - u
o'quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini to'liq baholay olmasligidadir. Ko'p hollarda testlar
o'quvchining ma'lumotni eslab qolish va uni qayta takrorlash qobiliyatini tekshiradi, lekin
muammolarni yechish, tanqidiy fikrlash, innovatsion g'oyalarni yaratish kabi yuqori darajadagi
kognitiv ko'nikmalarni baholashda cheklanishlar mavjud. ................................................................. 32
III BOB. TEST METODI ORQALI O'QUVCHILARNING TAHLILIY FIKRLASH QOBILIYATINI BAHOLASH ........... 34
3.1. Umumiy o’rta ta’lim maktabi o'quvchilari uchun test metodikasi va natijalari, test metodikasi tavsifi
................................................................................................................................................................... 34
8-sinf o'quvchilari uchun test metodikasi va natijalari test metodikasi tavsifi ........................................... 34
TEST SAVOLLARIDAN NAMUNALAR .......................................................... 35
Test natijalar jadvali ............................................................................................. 35
Test metodikasining yutuqlari .............................................................................. 36
1

Test metodikasining kamchiliklari ...................................................................... 36
Test natijalari tahlili .............................................................................................. 37
9-sinf o'quvchilari uchun test metodikasi va natijalari ............................................................................... 37
test metodikasi tavsifi ............................................................................................ 37
Test savollaridan namunalar ................................................................................ 38
Test natijalar jadvali ............................................................................................. 39
Test metodikasining yutuqlari .............................................................................. 40
Test metodikasining kamchiliklari ...................................................................... 40
Test natijalari tahlili .............................................................................................. 41
8-sinf va 9-sinf o'quvchilarining test natijalarining qiyosiy tahlili ............................................................... 42
1. Umumiy ma'lumotlar qiyosi ............................................................................. 42
................................................................................................................................. 43
................................................................................................................................. 43
2. Baholar bo'yicha taqsimlanish qiyosi .............................................................. 43
................................................................................................................................. 44
................................................................................................................................. 44
3. Baholash mezonlari qiyosi ................................................................................ 44
4. Eng yuqori va eng past natijalar qiyosi ........................................................... 45
................................................................................................................................. 45
5. Gender bo'yicha natijalar qiyosi ...................................................................... 45
................................................................................................................................. 46
................................................................................................................................. 46
6. Savollar turlari bo'yicha natijalar (9-sinf uchun) .......................................... 46
7. Test metodikalarining qiyosiy tahlili ............................................................... 47
8. Umumiy xulosa va tavsiyalar ........................................................................... 47
Qiyosiy tahlil xulosalari: ..................................................................................................................... 47
Tavsiyalar: .......................................................................................................................................... 48
3.2. Tahliliy fikrlash komponentlarini baholashda test topshiriqlarining
xususiyatlari ........................................................................................................... 48
1. Murakkablik darajasi ....................................................................................... 48
2

2. Ochiq javobli formatlar .................................................................................... 49
3. Real hayotiy kontekst ........................................................................................ 49
4. Komponentlarni alohida baholash ................................................................... 49
5. Ishonchlilik va validlik ...................................................................................... 49
6. Kognitiv jarayonlarni faollashtirish ................................................................ 49
7. Metakognitiv faoliyatni talab qilish ................................................................. 50
XULOSA ................................................................................................................ 51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ......................................... 53
INTERNET MANBALAR ....................................................................................................................... 54
ILOVALAR ............................................................................................................ 55
1. Blum taksonomiyasi asosidagi baholash metodikasi ...................................... 55
2. Ochiq tipdagi testlar .......................................................................................... 55
3. Mantiqiy-strukturaviy metodikalar ................................................................. 56
4. Loyiha asosidagi baholash ................................................................................ 56
5. Zamonaviy psixologik testlar ............................................................................ 56
6. O'zini o'zi baholash va refleksiya ..................................................................... 56
7. SOLO taksonomiyasi (Structure of Observed Learning Outcomes) ............ 57
KIRISH
3

Bugungi kunda ta'lim sifatini baholash va nazorat qilish masalasi ta'lim
tizimining muhim qismi hisoblanadi. Zamonaviy ta'lim tizimida bilim va
ko'nikmalarni baholashning turli usullari mavjud bo'lib, ular orasida test metodi
alohida o'rin tutadi. O'zbekistonda mustaqillik yillaridan so'ng ta'lim tizimida keng
qo'llanila boshlangan test metodi hozirgi kunda ta'lim muassasalarida bilimlarni
baholashning eng ommabop usullaridan biriga aylandi. Ayniqsa, oliy ta'lim
muassasalariga qabul jarayonida, davlat attestatsiyalarida, turli sertifikatlash
jarayonlarida ushbu metoddan keng foydalanilmoqda.
Test metodining yutuqlari orasida obyektivlik alohida o'rin tutadi, chunki test
topshiriqlarida aniq javoblar bo'lgani sababli, baholash jarayoni subyektiv
omillardan xoli bo'ladi va o'qituvchining kayfiyati yoki shaxsiy munosabati ta'sir
etmaydi.
Test metodining yana bir afzalligi vaqtni tejash hisoblanadi, qisqa vaqt ichida
ko'p sonli o'quvchilar bilimini tekshirish va katta hajmdagi ma'lumotlar bilan
ishlash imkoniyati yaratiladi, bu esa ta'lim samaradorligini oshiradi.
Test metodi kamchiliklaridan eng muhimi ijodiy fikrlashni cheklashi bo'lib,
bu usul o'quvchining mustaqil mantiqiy fikrlash, o'z fikrini ifodalash va chuqur
tahlil qilish qobiliyatini to'liq namoyon etishga imkon bermaydi.
Test metodining yana bir kamchiligi tasodifiy to'g'ri javoblar ehtimoli
mavjudligi bo'lib, bu holat o'quvchi bilimini xolisona baholashga salbiy ta'sir
ko'rsatadi, chunki o'quvchi o'zi bilmagan savolga ham to'g'ri javob belgilash
imkoniyatiga ega bo'ladi.
Test metodining kamchiliklaridan yana biri kuchli stress omili hisoblanadi,
ko'pgina o'quvchilar uchun vaqt chegarasi, katta mas'uliyat hissi va to'g'ri javobni
tanlash zaruriyati jiddiy ruhiy bosim keltirib chiqaradi, bu esa ularning haqiqiy
bilim darajasini namoyish etishga to'sqinlik qilishi mumkin.
Mavzuning dolzarbligi. Test metodining ta'lim jarayonida qo'llanilishi qator
afzalliklarga ega bo'lsa-da, shu bilan birga ma'lum kamchiliklari ham mavjud.
Testlar yordamida bilimni baholash jarayonida o'quvchilarning ijodiy fikrlash
qobiliyatlari, ularning nutq madaniyati, mantiqiy fikrlash ko'nikmalari to'liq
4

baholanmasligi kabi tanqidlar mavjud. Shuning uchun ham, test metodining
afzalliklari va kamchiliklarini chuqur o'rganish, ularni tahlil qilish va
takomillashtirish yo'llarini aniqlash bugungi kun ta'lim tizimi uchun dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti: Psixologik diagnostikada qo'llaniladigan test
metodlari va ularning amaliyotda qo'llanilish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Test metodlarining psixodiagnostikadagi
samaradorligi, ularga xos bo'lgan yutuq va kamchiliklarning ilmiy-amaliy tahlili.
Kurs ishining maqsadi: Ta'lim jarayonida qo'llaniladigan test metodining
afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash hamda uni takomillashtirish yo'llarini ishlab
chiqish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Test metodining nazariy asoslarini o'rganish;
2. Test metodining turlarini aniqlash va ularning xususiyatlarini tahlil qilish;
3. Test metodining rivojlanish tarixini o'rganish;
4. Test metodining afzalliklari va kamchiliklarini aniqlash;
5. Test metodidan samarali foydalanish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Tаdqiqоt bаzаsi: Tоshkеnt shahri Shayxontohur tumаni 84-mаktаning 8-sinf
о’quvchilаri ning 15 nаfаri, 9 -sinf о’quvchilаri ning 18 nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt mеtоd i :
1. O'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini baholash metodikasi
Kurs ishining ilmiy аhаmiyаti Test metodining ilmiy ahamiyati pedagogika
va psixologiya fanlarining rivojlanishida muhim o'rin tutadi. Test metodlarini tahlil
qilish orqali ta'lim jarayonidagi baholash mexanizmlarining nazariy asoslarini
chuqurroq tushunish imkoniyati yaratiladi. Bu sohadagi tadqiqotlar baholash
nazariyasi, bilimlarni o'lchash metodologiyasi va pedagogik diagnostika kabi ilmiy
yo'nalishlarning takomillashuviga xizmat qiladi.
Test metodlarining yutuq va kamchiliklarini ilmiy jihatdan o'rganish orqali
zamonaviy pedagogikaning tadqiqot metodlari kengayadi. Bu esa o'quvchilarning
bilim olish psixologiyasi, kognitiv jarayonlarning xususiyatlari va ta'lim natijalari
5

o'rtasidagi bog'liqliklarni ochib beradi. Shuningdek, turli xil test metodlarining
samaradorligini qiyosiy tahlil qilish innovatsion baholash mexanizmlarini yaratish
uchun nazariy asos yaratadi.
Kurs ishining аmаliy аhаmiyаti Test metodining amaliy ahamiyati
zamonaviy ta'lim tizimida juda katta. O'qituvchilar uchun test metodining yutuq va
kamchiliklarini chuqur tushunish orqali ular o'z pedagogik faoliyatida baholash
usullarini optimallashtirishga erishadi. Bu bilim o'qituvchilarga test metodlarini
boshqa baholash usullari bilan maqsadga muvofiq tarzda uyg'unlashtirish imkonini
beradi.
Test metodlarining yutuq va kamchiliklarini bilish ta'lim muassasalari
rahbarlari va metodistlari uchun ta'lim sifatini nazorat qilish mexanizmlarini
takomillashtirishda muhim amaliy qo'llanma vazifasini o'taydi. Shuningdek, ushbu
bilimlar asosida yangi, samaraliroq baholash tizimlarini ishlab chiqish va joriy
etish imkoniyati yaratiladi, bu esa ta'lim sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Ta'lim sohasidagi islohotlar davrida test metodlarining yutuq va
kamchiliklarini tushunish asosida milliy ta'lim tizimini xalqaro standartlarga
moslashtirish, zamonaviy talablarga javob beradigan baholash tizimini joriy etish
mumkin. Bu esa ta'lim muassasalari bitiruvchilarining raqobatbardoshligini
oshirish, ularning bilim va ko'nikmalarini xalqaro miqyosda tan olinishini
ta'minlash imkonini beradi.
Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiytоlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
I BOB. TEST METODINING NAZARIY ASOSLARI
6

1.1. Test tushunchasi va uning ta'limda tutgan o'rni
"Test" so'zi ingliz tilidan olingan bo'lib, "sinov", "tekshirish" ma'nolarini
anglatadi. Ta'lim sohasida test deganda, o'quvchi yoki talabalarning bilim
darajasini, ko'nikma va malakalarini, qobiliyatlarini baholash uchun mo'ljallangan
standartlashtirilgan topshiriqlar tizimi tushuniladi. Test metodi - bu ta'lim
jarayonida o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini tekshirish va baholash
uchun qo'llaniladigan pedagogik o'lchov vositasi hisoblanadi. 1
Test, ayniqsa, odamning qanday kasbni egallash mumkinligini, kasbga
yaroqliligi yoki yaroqsizligi, iste`-dodlilar, iqtidorlilar va aqli zaiflarni aniqlashda
kishilarni saralashda keng qo`llaniladi. Test metodining qimmati tajribaning
ilmiylik darajasiga, tekshiruvchining mahoratiga va qiziqishiga, yig`ilgan
psixologik ma`lumotlarning obyektivligi va ularni ilmiy tahlil qila bilishga
bog’liqdir.
1905 yildan, ya`ni franiuz psixologi A. Bine va uning shogirdi A. Simon
insonning aqliy o`sish va iste`dod darajalarini o`lchash imkoniyati borligi
g`oyasini olg`a surganidan keyin psixologiyada test metodi qo`llana boshlandi.
Chet el psixologlari testlarni shaxsning iste`dod darajasini aniqlash vositasi
deb bildilar. Biroqtest tekshirilayotgan hodisalarning psixologik mezoni
hisoblanmaydi. Ma`lumki, bir muam-moning yechimini izlash turli psixologik
vositalar bilan amalga oshiriladi. Jahon (AQSH, Yevropa va hokazo) testologlari
tadqiqot obyektlarini o`zlashtirib turadigan va qobiliyat, tafakkur, bilim ko`nikma
hamda malakalarni aralash holda o`rganishga intiladilar. Sinash jarayonida
sinaluvchilarning emotsional holati va salomatligiga bog`liq ruhiy kechinmalarni
inobatga olmaydilar. Sobiq Ittifoq psixologlari K.M. Gurevich, V.A. Krutetskiy va
boshqalar qo`llaydigan testlar tubdan boshqacha prinsip asosida tuzilgan. Ular
testlarningtafakkur ko`rsatkichi (indikatori) bo`lishi uchun harakat qildilar va
muayyan yutuqlarga erishdilar. Shuningdek, tafakkur ja-rayonining sifat
xususiyatlarini bilmay turib, qobiliyatning mohiyatini yoritib bo`lmaydi, degan
qoidaga amal qilgan holda testlardan foydalanmoqdalar. Hozirgi davrda nodir
1
Maxmudov M.H. "Test savollari tuzish metodikasi". – Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2018. – 142 b.
7

testlar qatoriga psixologlardan Rorshax, Rozensveyg, Kettell, Vartegg, Veksler,
Meyli, Ayzenk, Anaztazi, Raven va boshqalar ijodining namunalarini ki-ritish
mumkin. Psixologiyada testlar quyidagi turkumlarga, turlarga ajratilgan holda
qo`llaniladi. Eng keng tarqalgan testlar qatoriga:
Bilim, ko`nikma va malakalarni egallaganlik darajasini aniq-lashga qaratilgan
diagnostik metodlardan biri maqsadga (yutuqqa) erishuv testlari yoki pedagogik
testlar deb nomlanadi;
Bu tur harakat testlari (mexanizmlar, materiallar, instrument kabilardan
foydalanishga mo`ljallangan), yozma testlar (maxsus blankalardagi savollardan
bitta to`g`risini topishga yoki rasmdan muhim tomonini ajratishga yo`naltirilgan),
og`zaki testlar (savollar tizimi umumiy ga`lim va kasb ta`limida tayyorgarlik
darajasini aniklaydi).
Insonningakl idroki, aql zakovati, aqliy qobiliyati va fikrlash darajasini
o`lchashga mo`ljallangan testlar intellekt testlari deyiladi;
- ular verbal va noverbal shakllarda tuzilgan bo`lib, aqliy imkoniyat,
uquvchanlik, topqirlik, zehn, farosatlilik, aqliy taraqqiyot darajasini
aniqlash uchun xizmat qiladi;
- test topshiriqlari yo`riqnomasida analogiyaga, umumlashtirishga,
tushunchalarga, tavsif-lashga mantiqiy munosabatni aniqlash talab etiladi.
Ijodiyot (kreativlik) testlari shaxsning ijodiy qobiliyatlarini o`rganish va
baholashga mo`ljallangan bo`ladi; ular ijodkor shaxsning hayotiy tajribasini tahlil
qilishga va ijodkor shaxsning individual xususiyatlarini (ijodiy tafakkur va uning
mahsuldorligi: egiluvchanligi, tezkorligi topqirligi, originalligi, tanlov-chanligi,
konstruktivligi va hokazo) o`rganishga yo`naltiriladi.
Mezonga mo`ljallangan (kriterial oriyentirlangan) testlartek-shiriluvchidan
egallagan va kasbiy topshiriqlarni bajarish uchun yetarli yoki yetarli emasligini
aniqlashga mo`ljallangandir. Mezon (kriteriya) sifatida muayyan bilimlar tizimi
mavjud yoki mavjud emasligi xizmat qiladi. Mezonning yaratilishi uning mantiqiy-
psixologik tuzilishini taxlil qilish asosida quriladi. Bunda metodika bilan
mezonning psixologik mutanosibligi, relevantligi oldindan hisobga olinishi lozim.
8

Shaxsga oid yoki shaxslilik testlari: shaxsning ustanovkasi, qadriyatlarga
munosabati, emotsional holatlari, motivatsiyasi, shaxslararo munosabatdagi
sifatlari, xulq-atvorining tipik shakllari va hokazolarni o`rganishga, o`lchashga,
aniqlashga yordam beradi. Ular shaxsni o`rganish shkalalari, so`rovnomalari va
bilim jarayonlarini o`lchash, baholash, o`zini o`zi baholashga yo`naltirilgan
bo`ladi. Shuningdek, subyektivlikni aks ettiruvchi tekstlar tizimini ham qamrab
oladi. 2
Proyektiv testlar (lotincha rgospevglo oldinlab, ilgarilab namoyon etish
ma`nosini bildiradi): proyeksiya natijalarini psixo-logik talqin qilishga asoslangan
shaxsni yaxlit o`rganishga qaratil-gan metodlar majmuasi proyektiv testlar
deyiladi. Psixologik himo-yalanishdan tashqari, favquloddagi vaziyatda
individualligini o`ziga xos namoyish etish kabilarda mujassamlashadi. Bunday
testlar tur-kumi assotsiativ (tugallanmagan gaplar yoki hikoya), ekspressiv (psi-
xodrama, o`yinlar, ishbilarmandlik o`yinlari, sotstrening, erkin mavzuda rasm
chizish) turlariga ajratiladi. Shaxsning ichki dunyosi mohiyatini subyektning
shaxsan o`zi to`laroq namoyish etishga xizmat qiladi.
Shunday qilib, testlar qatoriga yutuqqa (maqsadga) erishish testlari (ular
darsliklarda berilgan bilim, malaka darajalarini baholashga qaratilgan), intellekt
testlari (aqliy taraqqiyot darajasini o`lchashga mo`ljallangan), shaxslilik testlari
(inson irodasi, emotsiyasi, qiziqishi, motivatsiyasi va hulqini baholashga yo`nalti-
rilgan diagnostik metodlardan iboratdir), shaxs “loyihasi” (proyektiv) testlari
(savollarga bitta aniqjavob berish talab qilinadi, javoblarni tahlil qilib, shaxs
xususiyatlarining “loyihasi” ishlab chiqiladi), qobiliyat testlari, xotira testlari
kiradi.
Endi testga ayrim misollar keltiramiz.
Ortiqcha so`zni chiqarib tashlang:
A) Yenisey, Dnepr, Sirdaryo, Amur (javob: Dnepr - u Yevropada joylashgan);
B) Petrozavodsk, Ijevsk, Siktivkar, Abakan (javob: Abakan - u Osiyoda
joylashgan).
2
To'rayev S. "Ta'limda test nazariyasi va amaliyoti". – Toshkent: "O'qituvchi", 2017. – 224 b.
9

Tajriba (eksperiment) metodi. Bu metod turli yoshdagi va kasbdagi odamlar
(chaqaloq, bola, o`spirin, balog`atga yetgan va qarilar)ning psixikasini chuqurroq,
aniqroq tadqiq qilish metodlari ichida eng muhimi hisoblanadi. Eksperiment
metodi yordamida sun`iy tushunchalarning shakllanishi, nutqning o`sishi,
favqulodda holatdan chiqish, muammoli vaziyatni hal qilish jarayonlari, shaxsning
his-tuyg`ulari, xarakteri vatipologik xususiyatlari o`rganiladi. Inson psixikasining
nozik ichki bog`lanishlari, munosabatlari, murakkab mexanizmlari tekshiriladi.
Buning uchun eksperiment materialini tekshiruvchi sinchkovlik bilan tanlashi,
obyekt tarzda har xil holat va vaziyatlarni yaratishi, bunda sinaluvchining yoshi,
aql-idroki, xarakter xususiyati, his-tuyg`usi, qiziqishi va saviyasiga, turmush
tajribasiga, ko`nikma va malakalariga e`tibor berishi lozim. 3
1.2. Testlarning turlari va ularning o'ziga xos xususiyatlari va rivojlanish
tarixi
Ta'lim sohasida qo'llaniladigan testlar turli mezonlar asosida tasniflanadi. Har
bir test turi o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, ular bilimlarni baholashning
muayyan vazifalarini hal etishga yo'naltirilgan. Quyida testlarning asosiy turlari va
ularning o'ziga xos xususiyatlari haqida ma'lumotlar keltirilgan.
1. Shakli bo'yicha testlar
a) Yopiq testlar (qayd etilgan javoblar bilan testlar)
Bunday testlarda savol yoki topshiriq beriladi va bir nechta javob variantlari taklif
etiladi, o'quvchi ulardan to'g'ri javobni tanlashi kerak. Yopiq testlarning o'ziga xos
xususiyatlari:
 Tekshirish uchun qulay va tezkor
 Obyektiv baholash imkoniyati
 Katta hajmdagi materialni qamrab olish imkoniyati
 To'g'ri javobni taxmin qilish ehtimoli yuqoriligi
 Ijodiy fikrlashni baholashga kam yo'naltirilganligi
Yopiq testlar o'z navbatida bir necha turlarga bo'linadi:
3
G'oziyev E. "Umumiy psixologiya". – Toshkent: "O'qituvchi", 2019. – 352 b.
10

Bir to'g'ri javobli testlar - berilgan variantlar ichidan faqat bitta to'g'ri javob
tanlanadi.
Bir nechta to'g'ri javobli testlar - berilgan variantlar ichidan bir nechta to'g'ri
javoblarni tanlash talab etiladi.
Moslik testlari - ikki guruh elementlari orasidagi o'zaro bog'liqliklarni
aniqlash talab etiladi.
Ketma-ketlikni aniqlash testlari - berilgan elementlarni ma'lum bir mantiqiy
ketma-ketlikda joylashtirish talab etiladi.
b) Ochiq testlar (erkin javoblar bilan testlar)
Bunday testlarda savol yoki topshiriq beriladi, ammo javob variantlari taklif
etilmaydi. O'quvchi javobni o'zi shakllantirishi kerak. Ochiq testlarning o'ziga xos
xususiyatlari:
 Ijodiy fikrlashni baholash imkoniyati
 Taxmin qilish imkoniyatining yo'qligi
 Tekshirish jarayonining murakkabligi
 Baholashning subyektivlik darajasi yuqoriligi
 O'quvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirishga yo'naltirilganligi
Ochiq testlar quyidagi turlarga bo'linadi:
 Qisqa javobli testlar - bir so'z yoki ifoda bilan javob berish talab etiladi.
 To'liq javobli testlar - to'liq jumla yoki paragraf shaklida javob berish talab
etiladi.
 Muammoli vaziyatni hal qilish testlari - berilgan muammoli vaziyatni tahlil
qilish va yechim topish talab etiladi.
2. Maqsadi bo'yicha testlar
a) Diagnostik testlar
Bu testlar o'quvchilarning bilim darajasini aniqlash, ularning kuchli va zaif
tomonlarini aniqlash uchun qo'llaniladi. Diagnostik testlarning o'ziga xos
xususiyatlari:
 O'quvchilarning bilimlaridagi bo'shliqlarni aniqlash imkoniyati
 Ta'lim jarayonini individuallashtirish imkoniyati
11

 O'quvchilarning bilim darajasini differensiatsiyalash imkoniyati
 O'quv jarayonini rejalashtirish uchun ma'lumotlar berishi
b) Shakllantiruvehi testlar
Bu testlar o'quv jarayonida o'quvchilarning bilimlarini shakllantirish va
mustahkamlash uchun qo'llaniladi. Shakllantiruvehi testlarning o'ziga xos
xususiyatlari:
 O'quv materialini o'zlashtirishga yordam berishi
 O'quvchilarning o'z-o'zini baholash ko'nikmalarini rivojlantirishi
 O'quv jarayonida faol ishtirok etishga undashi
 Bilimlarni mustahkamlash uchun qo'shimcha imkoniyat yaratishi
c) Yakuniy testlar
Bu testlar o'quv kursining yakunida o'quvchilarning bilim darajasini aniqlash
uchun qo'llaniladi. Yakuniy testlarning o'ziga xos xususiyatlari:
 O'quv kursining barcha asosiy mavzularini qamrab olishi
 O'quvchilarning umumiy bilim darajasini aniqlash imkoniyati
 O'quv kursining samaradorligini baholash imkoniyati
 Rasmiy sertifikatsiya uchun asos bo'lishi
3. Qo'llanilish sohasi bo'yicha testlar
a) Pedagogik testlar
Bu testlar o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini baholash uchun
qo'llaniladi. Pedagogik testlarning o'ziga xos xususiyatlari:
 O'quv dasturi mazmuniga moslashtirilganligi
 O'quvchilarning o'zlashtirish darajasini aniqlash imkoniyati
 Ta'lim jarayonini boshqarish vositasi sifatida xizmat qilishi
 O'qituvchilar tomonidan yaratilishi va qo'llanilishi
b) Psixologik testlar
Bu testlar shaxsning psixologik xususiyatlarini, qobiliyatlarini, qiziqishlarini
aniqlash uchun qo'llaniladi. Psixologik testlarning o'ziga xos xususiyatlari:
 Shaxsning individual xususiyatlarini aniqlash imkoniyati
 Kasbiy yo'nalishni aniqlashga yordam berishi
12

 Psixologik maslahat berish uchun asos bo'lishi
 Mutaxassislar (psixologlar) tomonidan o'tkazilishi
c) Kasbiy testlar
Bu testlar ishga qabul qilish, kasbiy malakani aniqlash yoki kasbiy sertifikatsiya
uchun qo'llaniladi. Kasbiy testlarning o'ziga xos xususiyatlari:
 Muayyan kasbiy faoliyat uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni
tekshirishi
 Ishga qabul qilish jarayonida tanlov mezoni bo'lishi
 Kasbiy sertifikatsiya tizimining bir qismi bo'lishi
 Ish beruvchilar va kasbiy tashkilotlar tomonidan qo'llanilishi
4. Tuzilishi bo'yicha testlar
a) Gomogen testlar
Bu testlar bir turdagi savol va topshiriqlardan tashkil topadi. Gomogen testlarning
o'ziga xos xususiyatlari:
 Tuzish va baholash jarayonining soddaligi
 O'quvchilar uchun tushunarli va qulay bo'lishi
 Muayyan bilim yoki ko'nikmani chuqur tekshirish imkoniyati
 Qo'llanilish sohasining chegaralanganligi
b) Geterogen testlar
Bu testlar turli turdagi savol va topshiriqlardan tashkil topadi. Geterogen
testlarning o'ziga xos xususiyatlari:
 Bilimlarni har tomonlama tekshirish imkoniyati
 O'quvchilarning turli kognitiv qobiliyatlarini baholash imkoniyati
 Test natijalarining ishonchliligini oshirishi
 Tuzish va baholash jarayonining murakkabligi
5. Murakkablik darajasi bo'yicha testlar
a) Oddiy testlar
Bu testlar asosiy faktik ma'lumotlarni, tushunchalarni va oddiy aloqalarni
tekshirishga yo'naltirilgan. Oddiy testlarning o'ziga xos xususiyatlari:
 Barcha o'quvchilar uchun mo'ljallanganligi
13

 Asosiy bilimlarni tekshirishga yo'naltirilganligi
 Tuzish va baholash jarayonining soddaligi
 Yuqori daraja kognitiv qobiliyatlarni baholay olmasligi
b) O'rta murakkablikdagi testlar
Bu testlar bilimlarni qo'llash, tahlil qilish va umumlashtirish ko'nikmalarini
tekshirishga yo'naltirilgan. O'rta murakkablikdagi testlarning o'ziga xos
xususiyatlari:
 O'rtacha bilim darajasiga ega o'quvchilar uchun mo'ljallanganligi
 Bilimlarni amalda qo'llash ko'nikmalarini tekshirishga yo'naltirilganligi
 Murakkab masalalarni hal qilish ko'nikmalarini baholash imkoniyati
 Turli kognitiv qobiliyatlarni baholash imkoniyati
c) Murakkab testlar
Bu testlar yuqori darajadagi kognitiv qobiliyatlarni, ijodiy fikrlash va
muammolarni hal qilish ko'nikmalarini tekshirishga yo'naltirilgan. Murakkab
testlarning o'ziga xos xususiyatlari:
 Yuqori bilim darajasiga ega o'quvchilar uchun mo'ljallanganligi
 Ijodiy fikrlash va tanqidiy tahlil qilish ko'nikmalarini baholash imkoniyati
 Muammoli vaziyatlarni hal qilish ko'nikmalarini tekshirishga
yo'naltirilganligi
 Tuzish va baholash jarayonining murakkabligi
T estlarning turli turlari mavjud bo'lib, ular o'ziga xos xususiyatlarga ega. 4
Test
tuzuvchilar va o'qituvchilar ta'lim jarayonining maqsad va vazifalaridan kelib
chiqqan holda, ularning eng maqbul turlarini tanlashlari mumkin. Testning
muayyan turi bilimlarni baholashning turli jihatlarini qamrab oladi, shuning uchun
ham test metodidan kompleks foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Test metodining tarixi uzoq davrlarni o'z ichiga oladi va turli mamlakatlarda
turli yo'nalishlar bo'yicha rivojlanib kelgan. Test metodining rivojlanish tarixini
o'rganish orqali uning bugungi kundagi ahamiyati va qo'llanilish doirasini yanada
chuqurroq tushunish mumkin.
4
Shoumarov G'.B. va boshq. "Psixologik testlar to'plami". – Toshkent: "Sharq", 2018. – 248 b.
14

Test metodining paydo bo'lishi va ilk davri (XIX asr oxiri - XX asr
boshlari)
Test metodining ilmiy asoslangan tarixi XIX asrning oxiri - XX asrning
boshlariga borib taqaladi. Bu davrda psixologiya fanining mustaqil fan sifatida
shakllanishi va eksperimental metodlarning rivojlanishi natijasida birinchi
psixologik testlar ishlab chiqila boshlangan.
1879 yilda nemis psixologi Vilhelm Vundt Leypsig universitetida dunyodagi
birinchi psixologik laboratoriyani tashkil etadi. Bu laboratoriyada insonning psixik
xususiyatlarini o'rganish uchun turli tajribalar o'tkazilgan. Shu davrda ingliz olimi
Frensis Galton insonning jismoniy va aqliy qobiliyatlarini o'lchash metodikasini
ishlab chiqadi. U insonning sensor va motor reaksiyalarini o'lchash orqali uning
aqliy qobiliyatlarini baholash mumkinligini taxmin qilgan. 5
1890 yillarda amerikalik psixolog James McKin Kettell "Mental test" (aqliy
test) atamasini ilk bor ilmiy muomalaga kiritadi va bir qator psixologik testlarni
ishlab chiqadi. U testlarni standartlashtirish va natijalarni miqdoriy jihatdan
baholash g'oyasini ilgari suradi.
1905 yilda fransuz psixologlari Alfred Bine va Teodor Simon bolalarning
aqliy rivojlanishini baholash uchun birinchi intellekt testini ishlab chiqadilar. Bu
test bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilgan bo'lib,
keyinchalik Bine-Simon shkalasi deb nomlangan. Ushbu test key intellekt
koeffitsienti (IQ) tushunchasining shakllanishiga asos bo'ldi.
1916 yilda amerikalik psixolog Lyuis Terman Bine-Simon testini qayta
ishlaydi va uni Amerika sharoitlariga moslashtiradi. Bu test Stanford-Bine testi deb
nomlandi va keng qo'llana boshlandi.
Test metodining rivojlanishi va keng tarqalishi (XX asrning birinchi
yarmi)
XX asrning birinchi yarmida test metodi psixologiya sohasidan ta'lim
sohasiga ham kirib keldi. Bu davrda testlar bilimlarni baholashning muhim vositasi
sifatida tan olina boshlandi.
5
Adizova T.M. "Test metodi: nazariya va amaliyot". – Toshkent: "O'zbekiston", 2018. – 165 b.
15

1917-1918 yillarda Birinchi jahon urushi davrida AQShda armiyaga qabul
qilish uchun birinchi ommaviy intellekt testlari (Army Alpha va Army Beta
testlari) qo'llana boshlandi. Bu testlar orqali millionlab askarlarning aqliy
qobiliyatlari tekshirildi.
1920-1930 yillarda AQShda Edward Thorndike rahbarligida ta'lim sohasida
foydalanish uchun bir qator obyektiv testlar ishlab chiqildi. Bu davrda ta'lim
jarayonini optimallashtirishga qaratilgan pedagogik testologiya yo'nalishi shakllana
boshladi.
1930-1940 yillarda testlarni standartlashtirish va ularning psixometrik
xususiyatlarini o'rganish borasida muhim ishlar amalga oshirildi. Test natijalarini
statistik qayta ishlash usullari takomillashtirildi, testlarning validligi va
ishonchliligi kabi tushunchalar rivojlantirildi.
1935 yilda amerikalik olim Louis Guttman shkalogramma analizi usulini
ishlab chiqdi, bu usul testlarni tuzish va tahlil qilishning yangi imkoniyatlarini
yaratdi.
1938 yilda E.L. Thorndike va R.L. Thorndike tomonidan "ta'lim va psixologik
o'lchov" jurnali tashkil etildi, bu esa test metodologiyasining yanada rivojlanishiga
turtki bo'ldi.
Test metodining yanada rivojlanishi va differentsiatsiyalanishi (XX
asrning ikkinchi yarmi)
XX asrning ikkinchi yarmida test metodi yanada takomillashdi va turli
sohalarda keng qo'llanila boshlandi. Bu davrda testlarning nazariy asoslari
chuqurlashtirildi, ularning turlari ko'paydi va qo'llanilish sohalari kengaydi.
1950-1960 yillarda testlar natijalarini qayta ishlash va tahlil qilish uchun
kompyuter texnologiyalari joriy etila boshlandi. Bu testlarning obyektivligini va
ishonchliligini oshirishga xizmat qildi.
1960-1970 yillarda Blum taksonomiyasi asosida bilimlarning turli darajalarini
baholashga mo'ljallangan testlar ishlab chiqila boshlandi. Bu testlar
o'quvchilarning nafaqat faktik bilimlarini, balki ularni qo'llash, tahlil qilish va
baholash ko'nikmalarini ham tekshirish imkonini berdi.
16

1970-1980 yillarda adaptiv testlash g'oyasi rivojlandi. Adaptiv testlarda
savollarning murakkablik darajasi o'quvchining oldingi javoblariga qarab
avtomatik ravishda tanlanadi, bu esa testning samaradorligini va ishonchliligini
oshirish imkonini beradi.
1980-1990 yillarda test nazariyasi va metodologiyasi yanada takomillashdi.
Item Response Theory (IRT) – test savollariga javob berish nazariyasi rivojlandi.
Bu nazariya test savollarining murakkablik darajasi bilan o'quvchilarning bilim
darajasi o'rtasidagi bog'liqlikni matematik jihatdan ifodalash imkonini berdi.
1990-2000 yillarda kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi natijasida
kompyuter asosida testlash (Computer-Based Testing - CBT) va internet orqali
testlash (Web-Based Testing - WBT) tizimlari shakllandi. Bu tizimlar test
jarayonini avtomatlashtirish, natijalarni tezkor qayta ishlash va tahlil qilish
imkonini berdi.
Zamonaviy davrdagi test metodining rivojlanishi (XXI asr)
XXI asrda test metodi ta'lim sohasida yanada keng qo'llanila boshlandi va
yangi texnologiyalar bilan boyitildi:
2000-2010 yillarda elektron ta'lim platformalari (Learning Management
System - LMS) keng joriy etildi. Bu platformalarda test metodi o'quvchilarning
bilimlarini baholashning asosiy vositalaridan biri sifatida qo'llanildi.
2010 yildan boshlab mobil qurilmalar uchun testlash dasturlari (Mobile
Testing Applications) rivojlana boshladi. Bu dasturlar o'quvchilarga istalgan joyda
va istalgan vaqtda o'z bilimlarini tekshirish imkonini berdi.
Zamonaviy davrda test metodi quyidagi yo'nalishlarda rivojlanmoqda:
1. Adaptiv testlashning takomillashtirilishi - o'quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda testlash jarayonini optimallashtirishga
yo'naltirilgan tadqiqotlar.
2. Autentik testlashning rivojlanishi - real hayotiy vaziyatlarga
yaqinlashtirilgan test topshiriqlarini ishlab chiqish va qo'llash.
3. Ko'p o'lchovli testlashning joriy etilishi - o'quvchilarning bilim, ko'nikma va
malakalarini kompleks baholash imkonini beruvchi testlarni yaratish.
17

4. Sun'iy intellekt texnologiyalarining test jarayonida qo'llanilishi - test
natijalarini tahlil qilish, o'quvchilarning bilim darajasini prognoz qilish va
individual ta'lim yo'llarini shakllantirish uchun sun'iy intellekt
algoritmlaridan foydalanish.
5. Virtual va kengaytirilgan reallik texnologiyalarining test jarayonida
qo'llanilishi - o'quvchilarning amaliy ko'nikmalarini baholash uchun virtual
muhitdan foydalanish.
O'zbekistonda test metodining rivojlanish tarixi
O'zbekistonda test metodining joriy etilishi va rivojlanishi mustaqillik
yillaridan keyin boshlangan. Test metodining O'zbekiston ta'lim tizimida joriy
etilishining asosiy bosqichlari:
1993 yilda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan
Ta'limda Test markazi tashkil etildi. Bu markaz test metodini O'zbekiston ta'lim
tizimida joriy etish va rivojlantirish bo'yicha ishlarni boshladi.
1994 yildan boshlab oliy ta'lim muassasalariga kirish imtihonlarida test
metodidan foydalanila boshlandi. Dastlab test sinovlari faqat ayrim fanlar bo'yicha
o'tkazilgan bo'lsa, keyinchalik barcha fanlar bo'yicha test sinovlari joriy etildi.
1999 yilda "Ta'lim to'g'risida"gi Qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"
qabul qilindi. Bu hujjatlarda ta'lim sifatini baholashning zamonaviy usullarini,
jumladan test metodini joriy etish masalalari o'z aksini topdi.
2002 yilda Davlat test markazi tashkil etildi. Bu markaz ta'lim sifatini
baholash va nazorat qilish, test sinovlarini o'tkazish, test topshiriqlarini ishlab
chiqish bo'yicha ishlarni amalga oshira boshladi.
2004 yildan boshlab umumta'lim maktablarida yakuniy attestatsiya jarayonida
test metodidan foydalanila boshlandi.
2012 yildan boshlab oliy ta'lim muassasalariga kirish uchun test sinovlari bir
kunning o'zida, yagona test sinovlari shaklida o'tkazila boshlandi.
2018 yildan boshlab oliy ta'lim muassasalariga kirish uchun test sinovlarida
blokli tizim joriy etildi. Bu tizimga ko'ra, abituriyentlar majburiy fanlar (ona tili,
18

O'zbekiston tarixi, matematika) va ixtisoslik yo'nalishiga mos keladigan tanlov
fanlari bo'yicha test topshirdilar.
2020 yildan boshlab COVID-19 pandemiyasi sharoitida masofaviy ta'lim
keng joriy etildi va online testlash tizimlari rivojlana boshladi.
2021 yilda oliy ta'lim muassasalariga kirish uchun test sinovlari tizimi
takomillashtirildi. Ushbu tizimga ko'ra, test topshiriqlari abituriyentlarning nafaqat
bilimlarini, balki mantiqiy fikrlash, tahlil qilish qobiliyatlarini ham baholashga
yo'naltirildi.
Hozirgi kunda O'zbekistonda test metodi ta'lim sifatini baholashning muhim
vositasi sifatida qo'llanilmoqda. Test metodi nafaqat oliy ta'lim muassasalariga
kirish imtihonlarida, balki joriy, oraliq va yakuniy nazorat jarayonlarida ham keng
qo'llanilmoqda.
Shunday qilib, test metodining rivojlanish tarixi uning dastlabki oddiy
shakllaridan zamonaviy murakkab tizimgacha bo'lgan yo'lni ko'rsatadi. Bu tarixni
o'rganish orqali test metodining kuchli va zaif tomonlarini tushunish, uni yanada
takomillashtirish imkoniyatlarini aniqlash mumkin.
Test metodining O'zbekiston ta'lim tizimida qo'llanilishining huquqiy
asoslarini bir qator me'yoriy-huquqiy hujjatlar tashkil etadi. Ushbu hujjatlar test
metodini ta'lim jarayoniga joriy etish, uni amalga oshirish tartib-qoidalari, test
sinovlarini o'tkazish va natijalarni baholash mezonlarini belgilaydi. 6
O'zbekistonda test metodining huquqiy asoslari
1. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi Qonuni
O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida"gi Qonuni (1997 yil 29
avgust, yangi tahriri 2020 yil 23 sentabrda qabul qilingan) ta'lim sohasidagi asosiy
me'yoriy-huquqiy hujjat hisoblanadi. Ushbu qonunda ta'lim sifatini baholash va
nazorat qilish, jumladan test metodini qo'llash masalalari o'z aksini topgan.
6
Mamatqulov X.M. "Psixologik test: yaratish va qo'llash metodikasi". – Toshkent: "Yangi asr avlodi",
2019. – 193 b.
19

Qonunning 19-moddasida ta'lim sifatini baholash tizimi haqida so'z yuritiladi.
Unda ta'lim oluvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish va
baholash tizimini yaratish va rivojlantirish masalalari belgilangan.
Qonunning 14-moddasida ta'lim oluvchilarning bilim darajasini davlat ta'lim
standartlari asosida baholash zarurligi ta'kidlangan. Bu esa test metodini
qo'llashning huquqiy asoslaridan biri hisoblanadi.
2. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi". "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"
(1997 yil 29 avgustda qabul qilingan) ta'lim tizimini isloh qilishning asosiy
yo'nalishlarini belgilab bergan. Ushbu dasturda ta'lim sifatini baholashning
zamonaviy usullarini, jumladan test metodini joriy etish masalalari o'z aksini
topgan.
Dasturning 3.3-bandida ta'lim sifatini nazorat qilish tizimini takomillashtirish
zarurligi, ta'lim muassasalarida test sinovlarini o'tkazish va natijalarni baholash
tizimini joriy etish masalalari belgilangan.
3. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat test markazi
faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi Qarori. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining "Davlat test markazi faoliyatini tashkil etish to'g'risida"gi Qarori,
ta'lim muassasalarida test sinovlarini o'tkazish va natijalarni baholash tizimini joriy
etish masalalarini tartibga solgan. Ushbu qaror bilan test metodini ta'lim tizimida
qo'llashning tashkiliy-huquqiy asoslari yaratilgan.
4. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Oliy ta'lim
muassasalariga o'qishga qabul qilish tartibini takomillashtirish to'g'risida"gi Qarori
Ushbu qaror bilan oliy ta'lim muassasalariga o'qishga qabul qilish tartibi
belgilangan. Qarorda oliy ta'lim muassasalariga kirish uchun test sinovlarini
o'tkazish, test topshiriqlarini tuzish, test natijalarini baholash va apellyatsiya qilish
tartibi o'z aksini topgan.
5. O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligining
me'yoriy-huquqiy hujjatlari. O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim
vazirligining bir qator me'yoriy-huquqiy hujjatlari oliy ta'lim muassasalarida o'quv
20

jarayonini tashkil etish, joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlarini o'tkazish,
jumladan test metodini qo'llash masalalarini tartibga soladi.
6. Davlat ta'lim standartlari. Davlat ta'lim standartlari ta'lim sifatini baholash
mezonlarini, jumladan test metodini qo'llash masalalarini o'z ichiga oladi. Har bir
ta'lim yo'nalishi bo'yicha ishlab chiqilgan davlat ta'lim standartlarida
o'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini baholash mezonlari belgilangan.
O'zbekistonda test metodini qo'llashning tashkiliy-huquqiy asoslari
O'zbekistonda test metodini qo'llashning tashkiliy-huquqiy asoslarini quyidagi
masalalar tashkil etadi:
1. Test sinovlarini o'tkazish tartibi. Test sinovlarini o'tkazish tartibi tegishli
me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan. Bu hujjatlarda test sinovlarini
o'tkazish vaqti, joyi, test topshiriqlarining soni, test sinovlarini o'tkazish qoidalari,
test natijalarini baholash mezonlari kabi masalalar o'z aksini topgan.
2. Test topshiriqlarini ishlab chiqish va tasdiqlash tartibi. Test topshiriqlarini
ishlab chiqish va tasdiqlash tartibi tegishli me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan
belgilangan. Bu hujjatlarda test topshiriqlarini tuzuvchi mutaxassislarga
qo'yiladigan talablar, test topshiriqlarining mazmuni va murakkablik darajasiga
qo'yiladigan talablar, test topshiriqlarini tasdiqlash tartibi kabi masalalar o'z aksini
topgan.
3. Test natijalarini baholash mezonlari. Test natijalarini baholash mezonlari
tegishli me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan. Bu hujjatlarda test
natijalarini ball tizimida baholash, o'tish ballini belgilash, test natijalarini e'lon
qilish tartibi kabi masalalar o'z aksini topgan.
4. Test natijalarini apellyatsiya qilish tartibi. Test natijalarini apellyatsiya
qilish tartibi tegishli me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan. Bu hujjatlarda
apellyatsiya qilish muddatlari, apellyatsiya komissiyasining tarkibi va vakolatlari,
apellyatsiya arizasini ko'rib chiqish tartibi kabi masalalar o'z aksini topgan.
5. Test sinovlari davomida nazorat qilish tartibi. Test sinovlari davomida
nazorat qilish tartibi tegishli me'yoriy-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan. Bu
hujjatlarda test sinovlarini nazorat qiluvchi komissiyaning tarkibi va vakolatlari,
21

test sinovlari davomida yo'l qo'yilmaydigan harakatlar, qoidabuzarliklar
aniqlangan taqdirda ko'riladigan choralar kabi masalalar o'z aksini topgan.
Xalqaro tajribadan foydalanish
O'zbekistonda test metodini qo'llashning huquqiy asoslarini yaratishda
xalqaro tajribadan keng foydalanilgan. Xususan, AQSh, Buyuk Britaniya,
Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarning test
metodini qo'llash bo'yicha tajribasi o'rganilgan va milliy xususiyatlarni hisobga
olgan holda joriy etilgan.
Bundan tashqari, O'zbekiston xalqaro baholash dasturlari (PISA, TIMSS,
PIRLS) bilan hamkorlik qilish orqali milliy ta'lim tizimini baholashning xalqaro
standartlarga moslashtirish borasida ishlar olib bormoqda.
Test metodini qo'llashning huquqiy asoslaridagi muammolar va ularni
hal qilish yo'llari
O'zbekistonda test metodini qo'llashning huquqiy asoslarida quyidagi
muammolar mavjud:
1. Test sinovlarini o'tkazish jarayonida ochiqlik va shaffoflikni
ta'minlash masalalari. Test sinovlarini o'tkazish jarayonida ochiqlik va shaffoflikni
ta'minlash masalalari hali to'liq hal etilmagan. Bu muammoni hal qilish uchun test
sinovlarini o'tkazish jarayonini video kuzatuv tizimi orqali nazorat qilish, test
natijalarini onlayn rejimda e'lon qilish kabi mexanizmlarni joriy etish zarur.
2. Test topshiriqlarining sifatini ta'minlash masalalari. Test
topshiriqlarining sifatini ta'minlash masalalari hali to'liq hal etilmagan. Bu
muammoni hal qilish uchun test topshiriqlarini tuzuvchi mutaxassislarni tayyorlash
va malakasini oshirish, test topshiriqlarining validligi va ishonchliligini oshirish
kabi mexanizmlarni joriy etish zarur.
3. Test natijalarini baholash jarayonida subyektivlikni bartaraf etish
masalalari. Test natijalarini baholash jarayonida subyektivlikni bartaraf etish
masalalari hali to'liq hal etilmagan. Bu muammoni hal qilish uchun test natijalarini
baholashning avtomatlashtirilgan tizimlarini joriy etish, test natijalarini baholash
mezonlarini aniq belgilash kabi mexanizmlarni joriy etish zarur.
22

4. Test metodini qo'llashning huquqiy asoslarini takomillashtirish
masalalari. Test metodini qo'llashning huquqiy asoslarini takomillashtirish
masalalari hali to'liq hal etilmagan. Bu muammoni hal qilish uchun test metodini
qo'llashning huquqiy asoslarini muntazam takomillashtirib borish, xalqaro
tajribadan foydalanish kabi mexanizmlarni joriy etish zarur.
Shunday qilib, O'zbekistonda test metodini qo'llashning huquqiy asoslari
ushbu metoddan ta'lim sifatini baholash va nazorat qilish vositasi sifatida samarali
foydalanish imkonini beradi. Biroq, bu huquqiy asoslarni takomillashtirish, ularni
xalqaro standartlarga moslashtirish bo'yicha ishlarni davom ettirish zarur.
II BOB. TEST METODINING AFZALLIKLARI VA KAMCHILIKLARI
2.1. Test metodi metodologiyasi
O'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini baholash metodikasining asosiy
maqsadlari quyidagilardan iborat:
Asosiy maqsadlar
1. O'quvchilarning fikrlash darajalarini aniqlash
a) O'quvchilarning mavjud tahliliy fikrlash ko'nikmalarini aniqlash
b) Ularning intellektual rivojlanish bosqichini belgilash
c) Sinf yoki guruh ichidagi o'quvchilarning tahliliy qobiliyatlarini
qiyosiy tahlil qilish
23

2. Ta'lim jarayonini individuallashtirish
a) Har bir o'quvchining shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda
ta'lim jarayonini rejalashtirish
b) Qobiliyatli o'quvchilar uchun qo'shimcha murakkablikdagi
topshiriqlarni ishlab chiqish
c) Qiynalayotgan o'quvchilarga maqsadli yordam ko'rsatish
3. O'quv jarayonining samaradorligini oshirish
a) O'qitish metodlarining tahliliy fikrlashni rivojlantirishdagi
samaradorligini baholash
b) Ta'lim dasturlari va uslublarni takomillashtirish
c) Innovatsion pedagogik yondashuvlarni joriy etish uchun ma'lumotlar
olish
4. O'quvchilarning rivojlanish dinamikasini kuzatish
a) Vaqt o'tishi bilan o'quvchilarning tahliliy qobiliyatlari rivojlanishini
kuzatish
b) Tahliliy fikrlash ko'nikmalari shakllanishidagi bo'shliqlarni aniqlash
c) O'quvchilarning intellektual o'sishini xronologik ravishda tahlil qilish
5. Tahliliy fikrlashning zaif tomonlarini aniqlash va bartaraf etish
d) O'quvchilarning tahliliy fikrlashidagi muammoli sohalarni aniqlash
e) Aniqlangan muammolarni bartaraf etish bo'yicha alohida ta'lim
strategiyalarini ishlab chiqish
f) Tahliliy fikrlashning ayrim komponentlarini (mantiqiy, tanqidiy,
ijodiy) rivojlantirish uchun maxsus mashqlarni tanlash
6. O'z-o'zini baholash ko'nikmalarini shakllantirish
g) O'quvchilarning o'z fikrlash jarayonlarini tushunish va baholash
qobiliyatini rivojlantirish
h) Metakognitiv ko'nikmalarni (o'z fikrlash jarayonlari haqida fikrlash)
shakllantirish
i) O'quvchilarni o'z bilim va ko'nikmalarini refleksiv tahlil qilishga
o'rgatish
24

7. Ta'lim mazmunini takomillashtirish
a) O'quv dasturlari va materiallarining tahliliy fikrlashni
rivojlantirishdagi samaradorligini baholash
b) O'quv materiallarini tahliliy fikrlashni faollashtiruvchi topshiriqlar
bilan boyitish
c) Tahliliy fikrlashga yo'naltirilgan o'quv resurslarini yaratish
8. Ta'lim sifatini monitoring qilish
d) Ta'lim muassasasi miqyosida o'quvchilarning tahliliy fikrlash
darajasini baholash
e) Ta'lim natijalarini milliy va xalqaro standartlar bilan taqqoslash
f) Ta'lim siyosati va strategiyalarini ishlab chiqish uchun empirik
ma'lumotlar to'plash
9. Kasbiy hayotga tayyorgarlikni baholash
a) Zamonaviy jamiyatda talab qilinadigan tahliliy fikrlash ko'nikmalarini
shakllantirish
b) Kelajakdagi kasbiy faoliyatda zarur bo'ladigan kompetensiyalarni
rivojlantirish
c) Hayot davomida o'z-o'zini rivojlantirish uchun asos yaratish
10. O'quvchilarning motivatsiyasini oshirish
a) O'quvchilarda o'z intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishga qiziqish
uyg'otish
b) Tahliliy fikrlash natijalarini ko'rsatish orqali o'quvchilarni
rag'batlantirish
c) O'quvchilarning o'z fikrlash potensialini anglashga yordam berish
O'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini baholash ta'lim jarayonining
muhim qismi hisoblanadi. Bu metodika o'quvchilarning axborotni tahlil qilish,
mantiqiy xulosalar chiqarish va muammolarni hal etish ko'nikmalarini aniqlashga
yordam beradi.
Tahliliy fikrlashning asosiy komponentlari
25

Tahliliy fikrlash qobiliyatini baholashda quyidagi asosiy komponentlarga
e'tibor qaratiladi:
1. Ma'lumotlarni tahlil qilish - o'quvchilarning turli ma'lumotlarni tushunish,
saralash va ulardan kerakli xulosalar chiqarish qobiliyati
2. Sabab-oqibat munosabatlarini aniqlash - hodisalar o'rtasidagi
bog'liqliklarni ko'ra olish
3. Mantiqiy fikrlash - ketma-ketlikda va izchil fikr yuritish qobiliyati
4. Muammolarni hal qilish - muammoni aniqlash, uni hal qilish yo'llarini
izlash va eng samarali yechimni tanlash
5. Tanqidiy fikrlash - ma'lumotlarni ishonchlilik nuqtai nazaridan baholash va
turli nuqtai nazarlarni tahlil qilish
Baholash metodlari
1. Test usullari
 Ko'p variantli testlar : O'quvchilarga mantiqiy savollar va muammolar
taqdim etiladi, ular esa to'g'ri javobni variantlar orasidan tanlashlari kerak.
 Ochiq savollar : O'quvchilar o'z javoblarini erkin shaklda ifodalaydilar, bu
ularning fikrlash jarayonini kuzatish imkonini beradi.
 Mantiqiy topshiriqlar : Muayyan mantiqiy qoidalardan foydalanishni talab
qiluvchi topshiriqlar.
2. Amaliy topshiriqlar
 Case-study : O'quvchilarga real vaziyatlar taqdim etiladi, ular esa
muammoni tahlil qilib, yechim taklif qilishlari kerak.
 Loyiha tayyorlash : O'quvchilar ma'lum bir mavzu bo'yicha tadqiqot
o'tkazadilar va natijalarni taqdim etadilar.
 Muammoli vaziyatlar : O'quvchilarga hal qilinishi kerak bo'lgan muammoli
vaziyat beriladi.
3. Kuzatuv usullari
 Muhokama va debatlar : O'quvchilarning munozara jarayonidagi
ishtirokini kuzatish va baholash.
26

 Guruh bilan ishlash : Jamoaviy vazifalarni bajarish jarayonida
o'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatlarini kuzatish.
4. Portfolio usuli
 O'quvchilarning vaqt davomida bajargan ishlarini to'plash va tahlil qilish
orqali ularning rivojlanishini kuzatish.
Baholash mezonlari
Tahliliy fikrlash qobiliyatini baholashda quyidagi mezonlar qo'llaniladi:
1. Aniqlik - o'quvchining tushunchalarni to'g'ri tushunishi va qo'llashi
2. Izchillik - fikrlarning mantiqiy bog'liqligi va ketma-ketligi
3. Asoslash qobiliyati - o'z nuqtai nazarini dalillar bilan asoslay bilish
4. Muqobil yechimlarni ko'ra bilish - turli yechim variantlarini tahlil qila
olish
5. Axborotni tanqidiy baholash - ma'lumotlar ishonchliligini tekshira olish
Baholash bosqichlari
1. Tayyorgarlik bosqichi :
a) Baholashn maqsadini aniqlash
b) Baholash metodlarini tanlash
c) Baholash mezonlarini ishlab chiqish
2. Baholashni o'tkazish :
a) Tanlangan usullar yordamida o'quvchilarning tahliliy fikrlash
qobiliyatlarini tekshirish
b) Ma'lumotlarni to'plash va qayd etish
3. Natijalarni tahlil qilish :
a) To'plangan ma'lumotlarni qayta ishlash
b) Har bir o'quvchining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash
4. Xulosalar chiqarish :
a) O'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish bo'yicha
tavsiyalar ishlab chiqish
b) Natijalarni o'quvchilar va o'qituvchilar bilan muhokama qilish
Zamonaviy yondashuvlar
27

1. Texnologiyalardan foydalanish :
a) Elektron testlar va simulyatsiyalar
b) Maxsus dasturiy ta'minotlar
c) Onlayn platformalardagi interaktiv topshiriqlar
2. Rubrikalardan foydalanish :
a) Tahliliy fikrlashning turli jihatlarini baholash uchun aniq mezonlar
ishlab chiqish
b) Har bir mezon bo'yicha ballni belgilash
3. O'z-o'zini baholash va tengdoshlar tomonidan baholash :
a) O'quvchilarning o'z ishlari va boshqalarning ishlarini tahlil qilishi
b) Refleksiya orqali o'z fikrlash jarayonlarini tushunish
Tahliliy fikrlashni rivojlantirish uchun tavsiyalar
1. Ochiq savollardan ko'proq foydalanish
2. Muammoli vaziyatlarni yaratish
3. Munozara va debatlarni tashkil etish
4. O'quvchilarni o'z nuqtai nazarlarini asoslashga undash
5. Guruh bilan ishlash metodlaridan foydalanish
Ushbu metodika o'quvchilarning nafaqat bilimlarini, balki fikrlash qobiliyatlarini
ham baholash imkonini beradi, bu esa zamonaviy ta'limning muhim vazifalaridan
biridir.
2.2. Test metodining afzalliklari va kamchiliklari
Test metodi bugungi kunda ta'lim tizimida keng qo'llaniladigan baholash usuli
hisoblanadi. Bu metodning keng tarqalishiga uning qator afzalliklari sabab bo'lgan.
Quyida test metodining asosiy afzalliklari batafsil ko'rib chiqiladi. 7
1. Obyektivlik va xolislik. Test metodining eng muhim afzalliklaridan biri —
bu obyektivlik va xolislikdir. An'anaviy baholash usullarida o'qituvchining shaxsiy
munosabati, kayfiyati, o'quvchiga bo'lgan munosabati kabi omillar ta'sir ko'rsatishi
mumkin. Test metodida esa barcha o'quvchilar bir xil sharoitlarda, bir xil
topshiriqlarni bajaradilar va bir xil mezonlar asosida baholanadilar.
7
G'oziyev E.G. "Psixologiya metodologiyasi". – Toshkent: "Noshir", 2020. – 256 b.
28

Test natijalarini tekshirish jarayonida ham obyektivlik ta'minlanadi. Ko'p
variantli testlarda to'g'ri javob oldindan belgilangan bo'ladi va tekshiruvchi
shaxsning subyektiv bahosiga o'rin qolmaydi. Ayniqsa, avtomatlashtirilgan test
tizimlarida (kompyuter yordamida o'tkaziladigan testlarda) subyektivlik butunlay
bartaraf etiladi.
Bundan tashqari, test metodi o'quvchining ijtimoiy kelib chiqishi, oilaviy
ahvoli, tashqi ko'rinishi kabi omillardan qat'i nazar, faqat uning bilim darajasini
baholash imkonini beradi. Bu esa ta'lim oluvchilarning teng huquqliligini
ta'minlashga xizmat qiladi.
2. Keng qamrovlilik. Test metodi qisqa vaqt ichida o'quv materialining katta
qismini qamrab olish imkonini beradi. An'anaviy baholash usullarida vaqt
chegaralanganligi sababli, o'quvchilarning bilimlarini faqat ma'lum bir qism
bo'yicha tekshirish mumkin. Test metodida esa turli mavzularga oid ko'p sonli
savollarni kiritish orqali o'quvchilarning bilimlarini keng qamrovli baholash
imkoniyati yaratiladi.
Masalan, 30-40 ta test topshirig'i orqali butun o'quv kursi bo'yicha
o'quvchilarning bilimlarini tekshirish mumkin. Bu esa o'quvchilarning umumiy
bilim darajasi haqida to'liqroq ma'lumot olish imkonini beradi.
Bundan tashqari, test metodi yordamida nafaqat o'quvchilarning faktik
bilimlarini, balki ularning turli kognitiv qobiliyatlarini (tahlil qilish,
umumlashtirish, xulosalar chiqarish va boshqalar) ham baholash mumkin.
3. Vaqtning tejalishi. Test metodi vaqt resurslaridan samarali foydalanish
imkonini beradi. An'anaviy baholash usullarida (masalan, og'zaki so'rov yoki
yozma ish) har bir o'quvchini baholash uchun sezilarli vaqt talab etiladi. Test
metodida esa bir vaqtning o'zida ko'p sonli o'quvchilarning bilimlarini tekshirish
mumkin.
Test topshiriqlarini bajarish uchun ham nisbatan kam vaqt talab etiladi.
O'quvchilar test topshiriqlarini odatda qisqa vaqt ichida (masalan, bir dars
davomida yoki undan ham qisqaroq vaqtda) bajarishlari mumkin.
29

Test natijalarini tekshirish va baholash jarayoni ham tez amalga oshiriladi.
Ayniqsa, avtomatlashtirilgan test tizimlarida natijalar darhol aniqlanadi va
o'quvchilarga ma'lum qilinadi.
Vaqtning tejalishi nafaqat o'qituvchilar, balki o'quvchilar uchun ham
muhimdir. O'quvchilar test topshiriqlarini bajarish uchun kam vaqt sarflab, o'quv
materialini o'zlashtirish uchun ko'proq vaqt ajrata oladilar.
4. Natijalarni qayta ishlash va tahlil qilish qulayligi. Test natijalarini qayta
ishlash va tahlil qilish jarayoni an'anaviy baholash usullariga nisbatan ancha qulay.
Test natijalarini statistik jihatdan qayta ishlash orqali o'quvchilarning bilim
darajasi, mavzuni o'zlashtirish darajasi, qiyinchilik tug'dirgan savollar va boshqa
ko'rsatkichlar haqida ma'lumot olish mumkin.
Zamonaviy test tizimlari test natijalarini avtomatik ravishda qayta ishlash va
turli statistik hisobotlarni (masalan, to'g'ri javoblar foizi, o'rtacha ball, eng ko'p
xato qilingan savollar va boshqalar) shakllantirish imkonini beradi. Bu esa
o'qituvchilarga ta'lim jarayonini tahlil qilish va takomillashtirish uchun qimmatli
ma'lumotlar beradi.
Bundan tashqari, test natijalarini uzoq vaqt davomida saqlash va ularni
dinamikada kuzatish imkoniyati mavjud. Bu esa o'quvchilarning bilim darajasidagi
o'zgarishlarni kuzatish va ta'lim jarayonining samaradorligini baholash imkonini
beradi.
5. Standartlashtirilganlik. Test metodi standartlashtirilgan baholash usuli
hisoblanadi. Standartlashtirilganlik deganda, barcha o'quvchilar uchun bir xil
sharoitlar, bir xil topshiriqlar va bir xil baholash mezonlarining mavjudligi
tushuniladi.
Standartlashtirilganlik quyidagi afzalliklarga ega:
 Turli o'quv muassasalaridagi o'quvchilarning bilim darajasini solishtirish
imkoniyati.
 Ta'lim sifatini mintaqaviy va milliy darajada monitoring qilish imkoniyati.
 Ta'lim tizimidagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish imkoniyati.
30

 O'quvchilarning bilim darajasini xalqaro standartlarga mosligini baholash
imkoniyati.
Standartlashtirilgan testlar yordamida ta'lim tizimining samaradorligini
obyektiv baholash va uni takomillashtirish yo'llarini aniqlash mumkin.
6. Mustaqil o'qish va o'z-o'zini baholash imkoniyati. Test metodi
o'quvchilarga o'z bilimlarini mustaqil ravishda tekshirish va baholash imkonini
beradi. O'quvchilar test topshiriqlarini bajarish orqali o'z bilimlaridagi bo'shliqlarni
aniqlashlari va ularni to'ldirishlari mumkin.
Zamonaviy ta'lim platformalarida mavjud bo'lgan onlayn test tizimlari
o'quvchilarga istalgan vaqtda, istalgan joyda o'z bilimlarini tekshirish imkonini
beradi. Bu esa o'quvchilarning mustaqil ta'lim olish ko'nikmalarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Bundan tashqari, test natijalariga ko'ra, o'quvchilar o'z bilimlarini qaysi
yo'nalishda takomillashtirish kerakligini aniqlab olishlari mumkin. Bu esa ta'lim
jarayonini individuallashtirish imkonini beradi.
7. Motivatsiyani oshirish. Test metodi o'quvchilarning motivatsiyasini
oshirishga xizmat qiladi. Test natijalariga ko'ra, o'quvchilar o'z bilim darajasini
boshqa o'quvchilar bilan solishtirishlari va o'z ustida ishlash uchun motivatsiya
olishlari mumkin.
Test sinovlarining mavjudligi o'quvchilarni muntazam ravishda o'quv
materialini o'zlashtirish va takrorlashga undaydi. O'quvchilar test sinovlariga
tayyorgarlik ko'rish jarayonida o'quv materialini chuqur o'rganadilar va o'z
bilimlarini mustahkamlaydilar.
Zamonaviy test tizimlarida qo'llaniladigan o'yin elementlari (masalan, balllar,
reytinglar, mukofotlar) o'quvchilarning motivatsiyasini yanada oshiradi va ta'lim
jarayonini qiziqarli qiladi.
8. Moslashuvchanlik va ko'p qirralik. Test metodi turli ta'lim bosqichlarida,
turli fanlar bo'yicha va turli maqsadlarda qo'llanilishi mumkin. Test topshiriqlari
turli formatlarda (ko'p variantli testlar, to'g'ri/noto'g'ri testlar, moslik testlari va
boshqalar) tuzilishi mumkin, bu esa ularning qo'llanilish doirasini kengaytiradi.
31

Test topshiriqlarining murakkablik darajasini o'quvchilarning yosh
xususiyatlari va bilim darajasiga qarab o'zgartirish mumkin. Bu esa test metodidan
turli toifadagi o'quvchilar bilan ishlashda foydalanish imkonini beradi.
Zamonaviy adaptiv test tizimlari o'quvchining bilim darajasiga qarab, test
topshiriqlarining murakkablik darajasini avtomatik ravishda o'zgartirish imkonini
beradi. Bu esa test metodining samaradorligini yanada oshiradi.
Test metodining kamchiliklari.
Test metodi ta'lim tizimida keng qo'llaniladigan baholash usuli bo'lsa-da,
uning bir qator kamchiliklari mavjud bo'lib, ular test natijalarining ishonchliligini
va amaliy qiymatini pasaytirishi mumkin. 8
Ijodiy fikrlashni baholay olmaslik . Test metodining eng asosiy
kamchiliklaridan biri - u o'quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini to'liq baholay
olmasligidadir. Ko'p hollarda testlar o'quvchining ma'lumotni eslab qolish va uni
qayta takrorlash qobiliyatini tekshiradi, lekin muammolarni yechish, tanqidiy
fikrlash, innovatsion g'oyalarni yaratish kabi yuqori darajadagi kognitiv
ko'nikmalarni baholashda cheklanishlar mavjud.
Test topshirish jarayoni ko'pchilik o'quvchilar uchun katta psixologik bosim
hisoblanadi. "Test qo'rquvi" (test anxiety) deb nomlanuvchi bu holat natijasida,
hatto bilimli o'quvchilar ham test sharoitida o'z bilimlarini to'liq namoyon eta
olmaydilar. Natijada test natijalari o'quvchining haqiqiy bilim darajasini aks
ettirmay qoladi.
Test metodiga tayyorgarlik ko'rish jarayonida o'quvchilar ko'pincha mavzuni
chuqur tushunishdan ko'ra, ma'lumotlarni yuzaki yodlashga ko'proq e'tibor
qaratishadi. Bu esa haqiqiy bilim olish o'rniga, faqat testdan o'tish uchun kerak
bo'lgan ma'lumotlarni vaqtinchalik eslab qolishga olib keladi.
Testlar ko'pincha muayyan madaniy kontekst yoki tajribaga asoslangan
bo'ladi, shuning uchun turli ijtimoiy-madaniy guruhlardan bo'lgan o'quvchilar
uchun adolatsiz bo'lishi mumkin. Bu test natijalarida noxolis farqlarni keltirib
chiqaradi.
8
Musurmonova O. "Psixologik-pedagogik tashxis usullari". – Toshkent: "O'qituvchi", 2020. – 164 b.
32

Muloqot qobiliyati, jamoada ishlash, muammolarni hal qilish, tadqiqot
o'tkazish kabi murakkab ko'nikmalarni test orqali baholash juda qiyin. Bu esa
ta'lim jarayonida muhim bo'lgan bir qator ko'nikmalarni e'tibordan chetda
qoldirishga olib keladi.
Noto'g'ri tuzilgan test savollari, javob variantlaridagi kamchiliklar,
tushunarsiz ko'rsatmalar va boshqa texnik kamchiliklar test natijalarining
ishonchliligini pasaytiradi.
O'qitish usullariga salbiy ta'sir . Ko'p hollarda o'qituvchilar "testga o'qitish"
(teaching to the test) usulini qo'llashga majbur bo'ladilar, ya'ni o'quv dasturini to'liq
qamrab olish o'rniga faqat testda chiqadigan mavzularga e'tibor qaratishadi. Bu esa
ta'limning umumiy sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Test natijalaridan kelib chiqib o ' quvchi haqida to ' liq xulosa qilish mumkin emas .
Test natijasi o'quvchining faqat ma'lum bir vaqtdagi, ma'lum bir sharoitdagi bilim
darajasini ko'rsatadi, lekin uning umumiy salohiyati, motivatsiyasi va rivojlanish
traektoriyasi haqida to'liq ma'lumot bermaydi.
33

III BOB. TEST METODI ORQALI O'QUVCHILARNING TAHLILIY
FIKRLASH QOBILIYATINI BAHOLASH
3.1. Umumiy o’rta ta’lim maktabi o'quvchilari uchun test metodikasi va
natijalari , test metodikasi tavsifi
8-sinf o'quvchilari uchun test metodikasi va natijalari test metodikasi tavsifi
Test nomi: O'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini baholash metodikasi
Maqsad: Ushbu test metodikasi 8-sinf o'quvchilarining tahliliy fikrlash,
mantiqiy mulohaza yuritish va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini baholashga
mo'ljallangan.
Test yo'nalishi: Tahliliy fikrlash va mantiqiy mulohaza
Test tuzilishi:
Test 20 ta savoldan iborat
Har bir savol uchun 4 ta javob varianti berilgan (faqat bitta to'g'ri javob)
Test bajarish uchun ajratilgan vaqt: 40 daqiqa
Har bir to'g'ri javob uchun 1 ball
Maksimal ball: 20
Baholash mezonlari:
18-20 ball: "A'lo" (5)
34

15-17 ball: "Yaxshi" (4)
10-14 ball: "Qoniqarli" (3)
0-9 ball: "Qoniqarsiz" (2)
TEST SAVOLLARIDAN NAMUNALAR
1. Agar a + b = 15 va a - b = 7 bo'lsa, a × b nechiga teng? A) 49 B) 54 C) 56 D)
60
2. Quyidagi ketma-ketlikning keyingi hadini toping: 3, 7, 15, 31, ... A) 63 B)
47 C) 65 D) 127
3. Agar Nodira kitobni o'qishni boshlasa, u kuniga 25 sahifa o'qiydi. Kitobda
300 sahifa bor. Nodira kitobning yarmini o'qish uchun necha kun kerak
bo'ladi? A) 12 B) 6 C) 8 D) 10
4. To'g'ri kelmaydigan so'zni toping: olma, nok, pomidor, anor, uzum. A) Olma
B) Uzum C) Pomidor D) Anor
5. "Agar hamma gullar chiroyli va hamma atirgullar gullardir, u holda hamma
atirgullar chiroylidir." Bu mulohaza: A) To'g'ri B) Noto'g'ri C) Aniqlab
bo'lmaydi D) Ma'lumot yetarli emas
Test natijalar jadvali
№ O'quvchining F.I.Sh. To'g'ri javoblar soni Ball Baho
1 Rahimov Jahongir 19 19 5
2 Karimova Sevinch 17 17 4
3 Usmonov Sherzod 14 14 3
4 Ahmedova Nigora 16 16 4
5 Qodirov Behzod 20 20 5
6 Sultonova Malika 18 18 5
7 Olimov Rustam 12 12 3
8 Shermatova Aziza 15 15 4
9 Qosimov Jasur 10 10 3
1
0 Mahmudova Nilufar 13 13 3
1 Zokirov Sardor 8 8 2
35

1
1
2 Ziyodullaeva Kamola 16 16 4
1
3 To'rayev Bobur 11 11 3
1
4 Alimova Zarnigor 18 18 5
1
5 Ergashev Nodir 9 9 2
Test metodikasining yutuqlari
1. Differensial yondashuv: Ushbu test turli bilim darajasidagi o'quvchilarni
aniq baholash imkonini beradi.
2. Vaqt samaradorligi: Test 40 daqiqa davomida o'tkaziladi, bu o'quv
jarayoniga minimal ta'sir ko'rsatadi.
3. Obyektivlik: Test mezonlari barcha o'quvchilar uchun bir xil qo'llaniladi, bu
esa baholashning xolisligini ta'minlaydi.
4. Ko'nikmalarni kompleks baholash: Test nafaqat bilimlarni, balki tahliliy
fikrlash, mantiqiy mulohaza va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini ham
baholaydi.
5. Natijalarni tez olish: Test natijalarini tezda qayta ishlash va tahlil qilish
mumkin.
Test metodikasining kamchiliklari
1. Taxminiy javob berish imkoniyati: O'quvchilar javobni bilmasdan ham
to'g'ri javobni tasodifan tanlashlari mumkin.
2. Stress holati: Ayrim o'quvchilar test topshirish vaqtida stress holatiga
tushishlari mumkin, bu esa haqiqiy bilim darajasini aks ettirmasligi mumkin.
3. Ijodiy fikrlashni to'liq baholamaslik: Test asosan tahliliy fikrlashga
qaratilgan bo'lib, o'quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatini to'liq
baholamaydi.
36

4. Individual yondashuvning cheklanganligi: Test barcha o'quvchilar uchun bir
xil murakkablikda bo'lib, individual xususiyatlarni hisobga olmaydi.
5. Yozma javob berishni talab qilmasligi: O'quvchilar o'z fikrlarini yozma
ravishda ifodalash imkoniga ega emaslar, bu esa ularning muloqot
ko'nikmalarini baholashga to'sqinlik qiladi.
Test natijalari tahlili
Umumiy o'zlashtirish darajasi: 75%
A'lo baholangan o'quvchilar: 4 nafar (27%)
Yaxshi baholangan o'quvchilar: 4 nafar (27%)
Qoniqarli baholangan o'quvchilar: 5 nafar (33%)
Qoniqarsiz baholangan o'quvchilar: 2 nafar (13%)
Test natijalari tahlili
A'lo baholangan o'quvchilar:
Yaxshi baholangan o'quvchilar:
Qoniqarli baholangan
o'quvchilar:
Qoniqarsiz baholangan
o'quvchilar:
Xulosa: Test natijalari ko'rsatishicha, o'quvchilarning ko'pchiligi (87%) testni
muvaffaqiyatli topshirgan. Eng yuqori natijani Qodirov Behzod (20 ball)
ko'rsatgan. O'zlashtirish darajasi eng past bo'lgan o'quvchilar bilan qo'shimcha
mashg'ulotlar o'tkazish tavsiya etiladi.
9-sinf o'quvchilari uchun test metodikasi va natijalari
test metodikasi tavsifi
37

Test nomi: 9-sinf o'quvchilarining mantiqiy-tahliliy ko'nikmalarini baholash
metodikasi
Maqsad: Ushbu test metodikasi 9-sinf o'quvchilarining tahliliy fikrlash,
muammolarni hal qilish va tushunchalarni amalda qo'llash qobiliyatlarini kompleks
baholashga mo'ljallangan.
Test yo'nalishi: Mantiqiy fikrlash, tahliliy yondashuv va amaliy ko'nikmalar
Test tuzilishi:
Test 25 ta savoldan iborat
Savol turlari: test savollari (15 ta) va qisqa javobli savollar (10 ta)
Test bajarish uchun ajratilgan vaqt: 60 daqiqa
Test savollari uchun har bir to'g'ri javob - 1 ball
Qisqa javobli savollar uchun har bir to'g'ri javob - 1.5 ball
Maksimal ball: 30
Baholash mezonlari:
26-30 ball: "A'lo" (5)
21-25 ball: "Yaxshi" (4)
15-20 ball: "Qoniqarli" (3)
0-14 ball: "Qoniqarsiz" (2)
Test savollaridan namunalar
1. Funksiya y = 3x² - 4x + 5 ning hosilasini toping. A) 6x - 4 B) 6x² - 4 C) 3x -
4 D) 6x + 4
2. Qo'shimcha axborotga ega bo'lmagan holda quyidagi mantiqiy
mulohazaning to'g'riligini aniqlang: "Agar Toshkent O'zbekistonning
poytaxti bo'lsa, u holda Dublin Irlandiyaning poytaxti emas". A) To'g'ri B)
Noto'g'ri C) Aniqlab bo'lmaydi D) Yetarli ma'lumot yo'q
3. Quyidagi jadvalning o'rniga qanday son kelishi kerak? 2, 6, 12, 20, ?, 42 A)
30 B) 32 C) 28 D) 36
4. Suvning qaynash harorati necha gradus Selsiy? A) 0°C B) 32°C C) 100°C
D) 212°C
38

5. "Barcha insonlar xato qiladi. Muallimlar ham insonlar. Demak, barcha
muallimlar xato qiladi." Bu qanday xulosa chiqarish usuli? A) Induksiya B)
Deduksiya C) Analogiya D) Sintez
6. Qisqa javobli savol: Funksiya y = x³ - 3x² + 2 ning x = 2 nuqtadagi
qiymatini hisoblang.
7. Qisqa javobli savol: Agarda 5 kg olma 60,000 so'm tursa, 7.5 kg olma necha
so'm turadi?
Test natijalar jadvali
№ O'quvchining F.I.Sh. Test
savollari Qisqa javobli
savollar Jami
ball Baho
1 Ibrohimov Umid 14 13.5 27.5 5
2 Asadova Saida 12 10.5 22.5 4
3 Nizomov Jahongir 13 12 25 4
4 O'rozova Dilnoza 15 13.5 28.5 5
5 Abdurahmonov
Rustam 10 9 19 3
6 Ikromova Nilufar 14 12 26 5
7 To'laganov Sanjar 8 6 14 2
8 Ganiyeva Zarina 12 9 21 4
9 Toshpo'latov Nodir 11 7.5 18.5 3
1
0 Mirzayeva Kamola 15 15 30 5
1
1 Jo'rayev Ulug'bek 9 7.5 16.5 3
1
2 Soliyeva Feruza 10 8.5 18.5 3
1
3 Nuriddinov Sherali 13 10.5 23.5 4
1
4 Nazarova Maftuna 12 9 21 4
1 Xolmatov Bobur 8 5 13 2
39

5
1
6 Qodirova Gulnoza 14 11.5 25.5 4
1
7 Ismoilov Behzod 13 12 25 4
1
8 Xusanova Dilfuza 7 6 13 2
Test metodikasining yutuqlari
1. Kompleks baholash: Metodika o'quvchilarning bilim va ko'nikmalarini test
savollari va qisqa javobli savollar orqali har tomonlama baholaydi.
2. Amaliy ko'nikmalarni tekshirish: Qisqa javobli savollar o'quvchilarning
nafaqat mavzuni tushunish, balki amalda qo'llash qobiliyatlarini ham
tekshiradi.
3. Tabaqalashtirilgan yondashuv: Turli murakkablik darajasidagi savollar
orqali o'quvchilarning har xil darajadagi qobiliyatlarini aniqlash mumkin.
4. Chuqur tahlil imkoniyati: Testning ikki qismdan tarkib topganligi
o'quvchilarning bilim va ko'nikmalaridagi kuchli va zaif tomonlarini aniqroq
aniqlash imkonini beradi.
5. Yuqori ishonchlilik: Testning ko'p savollari va turli formatdagi savollari uni
tasodifiy omillar ta'siridan himoya qiladi va natijalarning ishonchliligini
oshiradi.
6. Tizimli fikrlashni rivojlantirish: Test savollari o'quvchilarni tizimli
fikrlashga va bilimlarni turli kontekstlarda qo'llashga undaydi.
Test metodikasining kamchiliklari
1. Vaqt chegaralanganligi: 60 daqiqa vaqt ba'zi o'quvchilar uchun barcha
savollarni chuqur o'ylab javob berishga yetmasligi mumkin.
2. Sub'yektivlik elementi: Qisqa javobli savollarni tekshirish jarayonida
o'qituvchining sub'yektiv fikri ta'sir qilishi mumkin.
40

3. Psixologik bosim: Ko'p o'quvchilar test topshirish vaqtida psixologik
bosimni his qilishlari mumkin, bu ularning haqiqiy bilim darajasini
ko'rsatishga to'sqinlik qilishi mumkin.
4. O'zaro aloqalarni qamrab olmaslik: Test metodikasi o'quvchilarning ijtimoiy
ko'nikmalarini va hamkorlikda ishlash qobiliyatlarini baholamaydi.
5. Qisqa muddatli natija: Test metodikasi o'quvchilarning bir lahzadagi bilim
darajasini ko'rsatadi, ammo uzoq muddatli o'zlashtirish darajasini
baholamaydi.
Test natijalari tahlili
Umumiy o'zlashtirish darajasi: 72%
A'lo baholangan o'quvchilar: 4 nafar (22%)
Yaxshi baholangan o'quvchilar: 6 nafar (33%)
Qoniqarli baholangan o'quvchilar: 5 nafar (28%)
Qoniqarsiz baholangan o'quvchilar: 3 nafar (17%)
A'lo baholangan
o'quvchilar: Yaxshi baholangan
o'quvchilar: Qoniqarli baholangan
o'quvchilar: Qoniqarsiz baholangan
o'quvchilar: 01234567 Test natijalari tahlili
Tahlil:
 Test savollari bo'yicha o'rtacha ball: 11.6/15 (77%)
 Qisqa javobli savollar bo'yicha o'rtacha ball: 9.3/15 (62%)
 O'quvchilar test savollariga qisqa javobli savollarga qaraganda yaxshiroq
javob berishgan
41

Test savollari bo'yicha
Test savollari bo'yicha o'rtacha
ball:
Qisqa javobli savollar bo'yicha
o'rtacha ball:
Xulosa: Test natijalari ko'rsatishicha, o'quvchilarning aksariyati (83%) testni
muvaffaqiyatli topshirgan. Eng yuqori natijani Mirzayeva Kamola (30 ball)
ko'rsatgan. Qisqa javobli savollarda o'quvchilar nisbatan ko'proq qiynalishgan, bu
o'quvchilarning tahliliy fikrlash va amaliy ko'nikmalarini yanada rivojlantirish
kerakligini ko'rsatadi. Qoniqarsiz baho olgan o'quvchilar bilan qo'shimcha
mashg'ulotlar o'tkazish tavsiya etiladi.
8-sinf va 9-sinf o'quvchilarining test natijalarining qiyosiy tahlili
1. Umumiy ma'lumotlar qiyosi
Ko'rsatkich 8-sinf 9-sinf Farq
O'quvchilar soni 15 18 +3
Test savollari soni 20 25 +5
Test davomiyligi 40 daqiqa 60 daqiqa +2 0 daqiqa
Maksimal ball 20 30 +10
O'rtacha ball 14.8 21.6 +6.8
O'zlashtirish darajasi 75% 72% -3%
42

9-sinf
Maksimal ball
O'rtacha ball
9-sinf
Maksimal ball
O'rtacha ball
2. Baholar bo'yicha taqsimlanish qiyosi
Baho 8-sinf
(soni) 8-sinf
(foizi) 9-sinf
(soni) 9-sinf
(foizi) Farq
(foizda)
"5" (A'lo) 4 27% 4 22% -5%
"4" (Yaxshi) 4 27% 6 33% +6%
"3" (Qoniqarli) 5 33% 5 28% -5%
"2" 2 13% 3 17% +4%
43

(Qoniqarsiz)
"5" (A'lo) "4" (Yaxshi) "3" (Qoniqarli) "2" (Qoniqarsiz)0%5%10%15%20%25%30%35% 8-sinf
"5" (A'lo) "4" (Yaxshi) "3" (Qoniqarli) "2" (Qoniqarsiz)0%5%10%15%20%25%30%35% 9-sinf
3. Baholash mezonlari qiyosi
Baho 8-sinf mezonlari 9-sinf mezonlari
"5" (A'lo) 18-20 ball (90-100%) 26-30 ball (87-100%)
"4" (Yaxshi) 15-17 ball (75-85%) 21-25 ball (70-83%)
"3" (Qoniqarli) 10-14 ball (50-70%) 15-20 ball (50-67%)
44

"2"
(Qoniqarsiz) 0-9 ball (0-45%) 0-14 ball (0-47%)
4. Eng yuqori va eng past natijalar qiyosi
Ko'rsatkich 8-sinf 9-sinf
Eng yuqori natija
(ball) 20 (Qodirov
Behzod) 30 (Mirzayeva Kamola)
Eng yuqori natija
(foiz) 100% 100%
Eng past natija (ball) 8 (Zokirov Sardor) 13 (Xolmatov Bobur, Xusanova
Dilfuza)
Eng past natija (foiz) 40% 43%
Eng yuqori natija (ball) Eng past natija (ball)05101520253035
8-sinf
9-sinf
5. Gender bo'yicha natijalar qiyosi
Jinsi 8-sinf
soni 8-sinf o'rtacha
bali (%) 9-sinf
soni 9-sinf o'rtacha
bali (%) Farq
(foizda)
O'g'il
bolalar 8 14.1 (70.5%) 9 20.2 (67.3%) -3.2%
Qiz 7 15.7 (78.5%) 9 23.0 (76.7%) -1.8%
45

bolalar
O'g'il bolalar
Qiz bolalar1313.5 1414.5 1515.5 16 8-sinf
8-sinf
O'g'il bolalar
Qiz bolalar18.5 1919.5 2020.5 2121.5 2222.5 23 9-sinf
9-sinf
6. Savollar turlari bo'yicha natijalar (9-sinf uchun)
Savol turi O'rtacha to'g'ri
javoblar foizi Eng qiyin savol(lar) Eng oson savol(lar)
Test savollari 77% 2-savol (mantiqiy 4-savol (suvning
46

mulohaza) qaynash harorati)
Qisqa javobli
savollar 62% 6-savol (funksiya
qiymati) 7-savol (olma narxi)
7. Test metodikalarining qiyosiy tahlili
Xususiyat 8-sinf
metodikasi 9-sinf
metodikasi Izoh
Test formati Faqat test
savollari Test savollari +
qisqa javobli
savollar 9-sinf metodikasi kengroq
baholash imkonini beradi
Test
murakkabligi O'rtacha Yuqori 9-sinf metodikasi
o'quvchilardan yuqoriroq
darajadagi tahliliy
ko'nikmalarni talab qiladi
Bilim darajasi O'rta O'rta-yuqori 9-sinf savollari
murakkabligi yuqoriroq
Ko'nikmalar
baholanishi Tahliliy
fikrlash,
mantiqiy
mulohaza Mantiqiy-
tahliliy fikrlash,
amaliy qo'llash 9-sinf metodikasi amaliy
ko'nikmalarni kengroq
baholaydi
Vaqt
samaradorligi Yuqori O'rtacha 8-sinf metodikasi vaqt
bo'yicha samaraliroq
8. Umumiy xulosa va tavsiyalar
Qiyosiy tahlil xulosalari:
1. O'zlashtirish darajasi: 8-sinf o'quvchilarining o'zlashtirish darajasi 9-sinf
o'quvchilariga nisbatan bir oz yuqoriroq (75% va 72%). Bu farq test
murakkabligi va formatidagi farqlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
2. Baholar bo'yicha taqsimlanish: 9-sinfda "4" (yaxshi) bahosini olgan
o'quvchilar foizi yuqoriroq (33% va 27%), 8-sinfda esa "5" (a'lo) va "3"
(qoniqarli) baholarini olgan o'quvchilar foizi yuqoriroq.
47

3. Gender ko'rsatkichlari: Har ikkala sinfda ham qiz bolalar o'rtacha natijasi
o'g'il bolalarnikidan yuqoriroq. Sinflar o'rtasidagi farq o'g'il bolalarda
sezilarli darajada kattaroq (-3.2%), qiz bolalarda esa nisbatan kamroq (-
1.8%).
4. Savol turlari bo'yicha: 9-sinf o'quvchilari test savollariga qisqa javobli
savollarga qaraganda yaxshiroq javob bergan (77% va 62%).
Tavsiyalar:
1. 8-sinf uchun:
a) Tahliliy fikrlash bo'yicha ko'nikmalarni yanada rivojlantirish kerak
b) Qoniqarsiz baho olgan o'quvchilar (Zokirov Sardor, Ergashev Nodir) bilan
qo'shimcha mashg'ulotlar o'tkazish lozim
c) O'g'il bolalar bilan individual ishlash strategiyasini rivojlantirish kerak
2. 9-sinf uchun:
d) Qisqa javobli savollar bo'yicha ko'nikmalarni rivojlantirish zarur
e) Qoniqarsiz baho olgan o'quvchilar (To'laganov Sanjar, Xolmatov Bobur,
Xusanova Dilfuza) bilan qo'shimcha mashg'ulotlar o'tkazish lozim
f) Funksiyalar va matematika bo'yicha bilimlarni mustahkamlash kerak
3. Umumiy tavsiyalar:
g) O'quv jarayonida amaliy ko'nikmalarni rivojlantirishga ko'proq e'tibor qaratish
h) Differensial yondashuvni kuchaytirish
i) Har ikki sinf uchun muntazam ravishda qisqa muddatli nazorat ishlarini
o'tkazish
j) O'zlashtirish darajasi past bo'lgan o'quvchilar uchun qo'shimcha qo'llab-
quvvatlash mexanizmlarini ishlab chiqish
3.2. Tahliliy fikrlash komponentlarini baholashda test topshiriqlarining
xususiyatlari
Tahliliy fikrlash komponentlarini baholash uchun qo'llaniladigan test
topshiriqlari quyidagi asosiy xususiyatlarga ega bo'lishi kerak:
1. Murakkablik darajasi
48

Test topshiriqlari turli murakkablik darajalarida bo'lishi kerak. Bu oddiy
tahlillardan tortib, murakkab tizimli masalalarni hal qilishgacha bo'lgan
ko'nikmalarni baholash imkonini beradi.
2. Ochiq javobli formatlar
Tahliliy fikrlashni to'liq baholash uchun test savollari:
a) Ko'p variantli testlar bilan birga ochiq javobli savollarni o'z ichiga olishi
b) Muammoga yechim izlash jarayonini tavsiflab berish imkoniyatini taqdim
etishi
c) Fikrlash va mulohaza yuritish jarayonini ko'rsatish talab qilinishi kerak
3. Real hayotiy kontekst
Test topshiriqlari:
a) Real hayotdagi vaziyatlarga asoslangan bo'lishi
b) Mavhum emas, aniq kontekstda berilishi
c) O'quvchining bilimlarini amalda qo'llash qobiliyatini sinashi kerak
4. Komponentlarni alohida baholash
Tahliliy fikrlashning turli komponentlarini baholash uchun test topshiriqlari
quyidagilarni o'lchash imkonini berishi lozim:
a) Axborotni tahlil qilish qobiliyati
b) Mantiqiy xulosalar chiqarish ko'nikmasi
c) Muammolarni hal qilish strategiyalarini qo'llash
d) Tanqidiy va tizimli fikrlash qobiliyati
5. Ishonchlilik va validlik
Test topshiriqlari:
a) Aniq belgilangan mezonlar asosida baholanishi
b) O'quvchining haqiqiy bilim va ko'nikmalarini aniq aks ettirishi
c) Natijalarning takrorlanuvchanligi va barqarorligini ta'minlashi kerak
6. Kognitiv jarayonlarni faollashtirish
Test topshiriqlari o'quvchilarni:
a) Ma'lumotlarni taqqoslash va qarama-qarshi qo'yishga
b) Gipotezalarni ilgari surish va tekshirishga
49

c) Tarkibiy qismlarni ajratish va ularning o'zaro bog'liqligini aniqlashga
d) Muammoning asl sabablarini topishga yo'naltirishi kerak
7. Metakognitiv faoliyatni talab qilish
Samarali test topshiriqlari nafaqat javobni topish, balki o'quvchining o'z
fikrlash jarayonini tahlil qilish, baholash va tuzatish qobiliyatini ham tekshirishi
lozim.
Ushbu xususiyatlar tahliliy fikrlash komponentlarini har tomonlama va
samarali baholash imkonini beradi, bu esa o'quvchilarning ushbu muhim
ko'nikmani rivojlantirishlariga yordam beradi.
50

XULOSA
Test metodi zamonaviy ta'lim tizimida bilimlarni baholashning eng keng
tarqalgan va samarali usullaridan biri hisoblanadi. Uning afzalliklari qatoriga
obyektivlik, vaqt tejalishi, keng qamrovlilik, natijalarni tez baholash imkoniyati,
statistik tahlil qilish mumkinligi kabi xususiyatlarni kiritish mumkin. Biroq, test
metodining bir qator kamchiliklari ham mavjud bo'lib, ular orasida ijodiy fikrlashni
baholay olmaslik, psixologik bosim, yuzaki o'rganishni rag'batlantirish, murakkab
ko'nikmalarni baholay olmaslik kabi muammolarni alohida ta'kidlash lozim.
Tadqiqot davomida o'tkazilgan kuzatishlar va tahlillar shuni ko'rsatadiki, test
metodining kamchiliklari tufayli o'quvchilar ko'pincha bilimlarni chuqur
o'zlashtirish o'rniga testga tayyorgarlik ko'rishga ko'proq vaqt sarflashadi. Bu esa
ta'lim maqsadlarining noto'g'ri yo'naltirilishiga olib keladi. O'zbekiston ta'lim
tizimida ham test metodi keng qo'llanilsada, uning salbiy oqibatlari etarlicha
o'rganilmagan. Jumladan, o'quvchilarning test qo'rquvi (test anxiety), yuzaki
o'rganish strategiyalari, ijodiy fikrlashning rivojlanmasligi kabi muammolar hali
ham dolzarb bo'lib qolmoqda.
Xalqaro tajriba tahlili shuni ko'rsatadiki, turli mamlakatlar test metodidan
foydalanishga turlicha yondashadi. AQSh va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida
(Janubiy Koreya, Xitoy) test metodiga ko'proq e'tibor qaratilsa, Finlandiya kabi
davlatlarda testlar soni cheklangan bo'lib, asosiy e'tibor o'qitish sifatiga va
o'qituvchilar malakasiga qaratiladi. Xalqaro baholash tizimlari (PISA, TIMSS,
PIRLS) esa turli davlatlar ta'lim tizimlarini solishtirish va tahlil qilish imkonini
beradi. Bizning mamlakatimiz uchun Finlandiya tajribasi alohida qiziqish
uyg'otadi, chunki u test sonini kamaytirgan holda ta'lim sifatini oshirishga
erishgan.
O'zbekistonda test metodini takomillashtirish bo'yicha olib borilayotgan ishlar
va islohotlar ijobiy natijalar bermoqda, ammo hali hal qilinishi lozim bo'lgan
51

muammolar mavjud. Xususan, testlarning validligi va ishonchliligi masalasi, test
savollari sifati, test natijalarini interpretatsiya qilish va ulardan samarali
foydalanish kabi jihatlar muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, test metodini boshqa
baholash usullari bilan uyg'unlashtirib qo'llash zarurati tobora ortib bormoqda.
Test metodini takomillashtirish uchun yuqori darajadagi kognitiv
ko'nikmalarni baholaydigan test savollari ishlab chiqish, test formatlarini
diversifikatsiya qilish, texnik sifatni oshirish, zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish, baholash tizimini kompleks yondashuvga asoslash, o'qituvchilar
malakasini oshirish va test natijalaridan samarali foydalanish amaliyotini yo'lga
qo'yish kabi choralarni ko'rish maqsadga muvofiq.
Tadqiqot natijalariga ko'ra, test metodi ta'lim tizimida o'zining o'rniga ega
bo'lsa-da, uni yagona va asosiy baholash vositasi sifatida qo'llash maqsadga
muvofiq emas. Test metodi portfolio, loyiha ishlari, og'zaki imtihonlar, amaliy
ko'nikmalarni baholash kabi boshqa usullar bilan birgalikda qo'llanilganda eng
yaxshi natijalarni beradi. Shuningdek, testlarni ishlab chiqish va qo'llash
jarayonida tadqiqotlar natijalariga asoslangan zamonaviy yondashuvlardan
foydalanish muhim ahamiyatga ega.
O'zbekiston ta'lim tizimida test metodini takomillashtirish uchun quyidagi
yo'nalishlarda ishlarni kuchaytirish tavsiya etiladi: test tuzuvchilar va
o'qituvchilarning malakasini oshirish; test sifatini baholash tizimini joriy etish;
testlarni standartlashtirish jarayonlarini takomillashtirish; test natijalaridan
foydalanish bo'yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish; test metodini
boshqa baholash usullari bilan uyg'unlashtirib qo'llash tajribasini rivojlantirish;
ta'lim muassasalarida test metodidan foydalanish bo'yicha monitoring tizimini
yaratish.
Test metodi to'g'ri qo'llanilganda va boshqa baholash usullari bilan
uyg'unlashtirilganda ta'lim sifatini oshirish, o'quvchilarning bilim va ko'nikmalarini
obyektiv baholash, ta'lim tizimini rivojlantirish bo'yicha asosli qarorlar qabul qilish
imkonini beradi. Bu esa ta'lim sohasidagi islohotlarning muvaffaqiyatli amalga
52

oshirilishiga va mamlakatimiz ta'lim tizimining jahon standartlari darajasiga
ko'tarilishiga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. G'oziyev E. "Umumiy psixologiya". – Toshkent: "O'qituvchi", 2019. – 352
b.
2. Nishonova Z.T., Alimova G.K. "Bolalar psixologiyasi va
psixodiagnostikasi". – Toshkent: TDPU, 2020. – 264 b.
3. Davletshin M.G. "Zamonaviy maktab o'qituvchisining psixologiyasi". –
Toshkent: "O'zbekiston", 2018. – 296 b.
4. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. "Umumiy psixologiya". – Toshkent: "Fan va
texnologiya", 2021. – 325 b.
5. Shoumarov G'.B. va boshq. "Psixologik testlar to'plami". – Toshkent:
"Sharq", 2018. – 248 b.
6. Karimova V.M. "Ijtimoiy psixologiya". – Toshkent: "Fan va texnologiya",
2019. – 312 b.
7. Abduraxmonov F.R. "Pedagogik psixologiya". – Toshkent: "Noshir", 2020.
– 236 b.
8. To'laganova G.Q. "Pedagogik-psixologik diagnostika". – Toshkent: TDPU,
2019. – 187 b.
9. Adizova T.M. "Test metodi: nazariya va amaliyot". – Toshkent:
"O'zbekiston", 2018. – 165 b.
10. Qodirov B.R. "Shaxs psixologiyasi". – Toshkent: "Faylasuflar milliy
jamiyati", 2021. – 227 b.
11. Mamatqulov X.M. "Psixologik test: yaratish va qo'llash metodikasi". –
Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2019. – 193 b.
12. G'oziyev E.G. "Psixologiya metodologiyasi". – Toshkent: "Noshir", 2020. –
256 b.
53

13. Shodiyev N.Sh. "Ta'limda baholash psixologiyasi". – Toshkent: "Yangi
nashr", 2019. – 183 b.
14. Karimova V.M. "Test tuzish texnologiyasi". – Toshkent: "Universitet",
2018. – 142 b.
15. Abdullayeva Sh.X. "Pedagogik mahorat va psixologiya". – Toshkent: "Fan
va texnologiya", 2021. – 226 b.
16. Musurmonova O. "Psixologik-pedagogik tashxis usullari". – Toshkent:
"O'qituvchi", 2020. – 164 b.
17. Boymurodov N. "Amaliy psixologiya". – Toshkent: "Yangi asr avlodi",
2019. – 205 b.
18. Rasulova F.F. "Test nazorati va uni takomillashtirish". – Toshkent:
"Universitet", 2021. – 178 b.
INTERNET MANBALAR
1. O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi rasmiy veb-sayti:
www.uzedu.uz
2. Milliy ta'lim markazi rasmiy veb-sayti: https://rtm.uz/
3. Davlat test markazi rasmiy veb-sayti: https://dtm.uz/
4. Ziyonet axborot ta'lim portali: https://ziyonet.uz/
5. Ta'lim inspeksiyasi rasmiy veb-sayti: https://tdi.uz/
54

ILOVALAR
O'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini baholash metodikasi haqida
ma'lumot
Tahliliy fikrlash qobiliyati o'quvchilarning zaruriy kognitiv ko'nikmalaridan
biri bo'lib, bu qobiliyatni to'g'ri baholash ta'lim jarayonining muhim tarkibiy
qismidir. Quyida o'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini baholash uchun
qo'llaniladigan asosiy metodikalar haqida ma'lumot berilgan:
1. Blum taksonomiyasi asosidagi baholash metodikasi
Blum taksonomiyasi o'quvchilar fikrlash qobiliyatini olti darajaga ajratadi:
bilish, tushunish, qo'llash, tahlil qilish, sintez va baholash. Tahliliy fikrlash
qobiliyatini baholash uchun quyidagi usullar qo'llaniladi:
 Tahliliy savollardan foydalanish : O'quvchilardan "Taqqoslang...", "Farqini
ko'rsating...", "Tahlil qiling...", "Ajratib ko'rsating..." kabi so'rovlar orqali
tahliliy fikrlashni baholash.
 Kontseptual xaritalar tuzish : O'quvchilar tushunchalar orasidagi bog'liqlikni
vizual tarzda ko'rsatishlari kerak.
 Sabab-oqibat diagrammalarini yaratish : Biror hodisa yoki jarayonning
sabablarini va oqibatlarini aniqlash va analiz qilish.
2. Ochiq tipdagi testlar
 Essay tipidagi savollar : O'quvchilar mavzuni chuqur tahlil qilib, o'z fikrlarini
asoslab berishlarini talab qiluvchi yozma ishlar.
 Muammoli vaziyatlar tahlili (Case-study) : Real hayotiy vaziyatlar beriladi
va o'quvchilar bu vaziyatlarni har tomonlama tahlil qilishlari kerak.
55

 PISA tipidagi testlar : Xalqaro baholash dasturida qo'llaniladigan,
o'quvchilarning axborotni tanqidiy tahlil qilish qobiliyatini tekshiruvchi
murakkab formatdagi testlar.
3. Mantiqiy-strukturaviy metodikalar
 "Fishbone" (baliq skeleti) diagrammasi : Muammoni tahlil qilish usuli bo'lib,
muammo, uning sabablari va oqibatlarini vizual tarzda ko'rsatadi.
 Venn diagrammasi : Ikki yoki undan ortiq tushunchalarni solishtirish,
o'xshashlik va farqlarni tahlil qilish.
 Kontseptual jadvallar : O'quvchilar berilgan ma'lumotlarni turli parametrlar
bo'yicha taqqoslash va xulosalash imkonini beradi.
4. Loyiha asosidagi baholash
 Tadqiqot loyihalari : O'quvchilar ma'lum bir mavzuda tadqiqot o'tkazadilar,
ma'lumot to'playdilar, uni tahlil qiladilar va xulosalar chiqaradilar.
 Portfolio usuli : O'quvchilarning vaqt davomida yaratgan ishlarini to'plab,
ularning tahliliy fikrlash qobiliyatini kuzatish imkonini beradi.
 Taqdimot va muhokamalar : O'quvchilar o'z tadqiqotlari natijalarini taqdim
etadilar va savollarga javob beradilar.
5. Zamonaviy psixologik testlar
 Raven progressiv matritsalari : Mantiqiy fikrlash va tahliliy qobiliyatlarni
baholaydigan standartlashtirilgan test.
 Wechsler test batareyasi : Turli intellektual qobiliyatlarni, shu jumladan
tahliliy fikrlashni baholaydigan kompleks test.
 Kritik fikrlash testi (Watson-Glaser) : Tanqidiy va tahliliy fikrlashning bir
necha komponentini baholash imkonini beradi.
6. O'zini o'zi baholash va refleksiya
 O'z-o'zini baholash so'rovnomalari : O'quvchilar o'zlarining tahliliy fikrlash
qobiliyatlarini baholash uchun maxsus ishlab chiqilgan anketa va
so'rovnomalarni to'ldiradilar.
 Refleksiv kundaliklar : O'quvchilar o'z fikrlash jarayonlarini tahlil qilib, qayd
etib boradilar.
56

 360 darajali baholash : O'qituvchilar, sinfdoshlar va o'quvchining o'zi
tomonidan kompleks baholash.
7. SOLO taksonomiyasi (Structure of Observed Learning Outcomes)
Biggs va Collis tomonidan ishlab chiqilgan bu metodika o'quvchilarning
javoblarini strukturaviy murakkablik darajasiga ko'ra baholaydi:
 Prestrukturaviy : O'quvchi mavzuni tushunmaydi
 Unistrukturaviy : Bitta aspektni ko'ra oladi
 Multistrukturaviy : Bir nechta aspektni ko'radi, lekin bog'liqligini ko'rmaydi
 Relatsion : Turli aspektlar orasidagi bog'liqliklarni tahlil qila oladi
 Kengaytirilgan abstrakt : Yuqori darajada umumlashtirish va yangi g'oyalar
yaratish
O'quvchilarning tahliliy fikrlash qobiliyatini baholash kompleks yondashuvni
talab qiladi. Eng yaxshi natijaga erishish uchun yuqorida keltirilgan
metodikalarning bir nechtasini kombinatsiyalashgan holda qo'llash maqsadga
muvofiq. Baholashda nafaqat natija, balki fikrlash jarayoni ham hisobga olinishi
lozim.
57

Test metodining yutuq va kamchiliklari

Sotib olish