Texnik tizimni ekspertizadan o’tkazishni tashkil etish - Texnika va texnologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	219.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Ahrorbek Abdunabiyev

Ro'yxatga olish sanasi 18 Dekabr 2025

0 Sotish

Texnik tizimni ekspertizadan o’tkazishni tashkil etish

Sotib olish

MAVZU: Texnik tizimni ekspertizadan o’tkazishni tashkil etish
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………..………………………………………….3
1-BOB. TEXNIK TIZIMLARNI EKSPERTIZADAN
O'TKAZISHNING NAZARIY ASOSLARI………………………………..……5
1.1. Texnik tizimlar tushunchasi va turlari……………………………..
…….5
1.2. Texnik ekspertiza mohiyati va ahamiyati……………………………….6
1.3. Texnik ekspertiza metodologiyasi va standartlari………………………8
1.4. Zamonaviy ekspertiza usullari va yondashuvlari………………………
10
2-BOB. TEXNIK TIZIMLARNI EKSPERTIZADAN O'TKAZISH
JARAYONI…………………………..…………………………………………..13
2.1. Ekspertizani rejalashtirish va tayyorgarlik bosqichi…………………..13
2.2. Texnik tizimning diagnostikasi va texnik holatini baholash……..……17
2.3. Texnik tizimning xavfsizlik va ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash..21
2.4. Ekspertiza natijalarini qayd etish va rasmiylashtirish…………………26
3-BOB. TEXNIK TIZIMLAR EKSPERTIZASINI TASHKIL ETISH
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI………………………………33
3.1. Ekspertizaning zamonaviy texnologik vositalari………………………
33
3.2. Ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyatlari………………
34
3.3. Ekspertiza natijalarini tahlil qilish va qaror qabul qilish
tizimlari……..36
2

XULOSA VA
TAKLIFLAR……………………………………………….42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI……………………45
ILOVALAR……………………………………………………….……….46
3

KIRISH
Texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazish zamonaviy ishlab chiqarish va
texnologiyalar rivojlanishi sharoitida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Globallashuv
jarayonlari, innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi va texnik tizimlarning
murakkablashuvi ularning ishonchliligini, xavfsizligini hamda samaradorligini
baholash masalalarini yanada dolzarb qilmoqda. Texnik tizimlarning turli
sohalarda qo'llanilishi, ularning ishlash muddatini uzaytirish va iqtisodiy
samaradorligini oshirish zarurati ekspertiza jarayonlarini tashkil etishning yangicha
usullarini talab etmoqda.
Bugungi kunda texnik tizimlarning turli ko'rinishlari mavjud bo'lib, ularni
ekspertizadan o'tkazish jarayoni har bir tizimning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq
holda amalga oshiriladi. Shuningdek, texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazish
ularning nafaqat texnik holatini baholash, balki iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy
jihatlarini ham o'z ichiga oladi. Bu esa texnik ekspertizani kompleks va tizimli
yondashuvlar asosida tashkil etishni talab etadi.
Respublikamizda sanoatlashtirish jarayonlarining jadallashuvi, ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish va diversifikatsiyalash, zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish kabi jarayonlar texnik tizimlarni ekspertizadan
o'tkazishning samarali mexanizmlarini yaratishni talab etmoqda. Ayniqsa, eksport
salohiyatini oshirish va mahsulot sifatini xalqaro standartlar darajasiga ko'tarish
uchun texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishning ilmiy asoslangan usullarini
joriy etish zarurdir.
Tadqiqotning maqsadi texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishni tashkil
etishning nazariy-metodologik asoslarini o'rganish va ularni amaliyotga joriy etish
bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishning nazariy asoslarini
o'rganish;
4

 texnik ekspertiza jarayonlarini tashkil etishning metodologik
jihatlarini tahlil qilish;
 texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishning zamonaviy usullarini
tadqiq etish;
 texnik ekspertiza jarayonlarini takomillashtirish yo'llarini aniqlash;
 texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishda xalqaro tajribalarni
o'rganish va mahalliy sharoitlarga moslashtirish imkoniyatlarini aniqlash.
Tadqiqot ob'ekti sifatida texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazish
jarayonlari tanlangan.
Tadqiqot predmeti texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishni tashkil
etishning nazariy-metodologik va amaliy jihatlari hisoblanadi.
Ushbu kurs ishida texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishning nazariy
asoslari, texnik ekspertiza jarayonlarini tashkil etishning metodologik jihatlari,
zamonaviy usullari va ularni takomillashtirish yo'llari tadqiq etiladi. Shuningdek,
texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishda xalqaro tajribalar o'rganiladi va
mahalliy sharoitlarga moslashtirish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Tadqiqot natijasida
texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishni tashkil etishning samarali
mexanizmlarini joriy etish bo'yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.
5

1-BOB. TEXNIK TIZIMLARNI EKSPERTIZADAN
O'TKAZISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Texnik tizimlar tushunchasi va turlari
Texnik tizim - bu muayyan vazifalarni bajarishga mo'ljallangan, o'zaro
bog'langan texnik elementlar va qismlardan tashkil topgan murakkab tuzilma
hisoblanadi. Texnik tizimlar turli sohalarda qo'llanilib, ishlab chiqarish, transport,
aloqa, energetika va boshqa ko'plab sohalarda muhim ahamiyatga ega.[1]
Texnik tizimlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
 tizimlilik (yaxlitlik) - tizimning barcha elementlari o'zaro bog'liq va
bir-biriga ta'sir ko'rsatadi;
 murakkablik - tizim elementlari soni, ularning aloqalari va o'zaro
ta'siri darajasi bilan aniqlanadi;
 ishonchlilik - belgilangan muddat davomida tizimning berilgan
funksiyalarni bajarish qobiliyati;
 samaradorlik - tizimning maqsadga erishish darajasi va resurslardan
foydalanish samarasi;
 moslashuvchanlik - tizimning o'zgaruvchan sharoitlarga moslashish
qobiliyati.
Texnik tizimlarni tasniflashda quyidagi mezonlar qo'llaniladi:
1. Murakkablik darajasi bo'yicha:
o oddiy tizimlar - bir nechta elementlardan iborat bo'lgan tizimlar;
o murakkab tizimlar - ko'p sonli elementlar va aloqalardan iborat
tizimlar;
o o'ta murakkab tizimlar - juda ko'p sonli elementlar va murakkab
ierarxik tuzilmaga ega bo'lgan tizimlar.
6

2. Funksional maqsadga ko'ra:
o ishlab chiqarish tizimlari (mashinalar, uskunalar, texnologik liniyalar);
o transport tizimlari (avtomobil, temir yo'l, havo va suv transporti);
o energetik tizimlar (elektr stantsiyalari, elektr tarmoqlari);
o axborot-kommunikatsiya tizimlari (aloqa tizimi, hisoblash tizimlari);
o monitoring va nazorat tizimlari (avtomatik boshqaruv tizimlari).
3. Tashqi muhit bilan o'zaro aloqasi bo'yicha:
o ochiq tizimlar - tashqi muhit bilan faol o'zaro aloqada bo'lgan tizimlar;
o yopiq tizimlar - tashqi muhit bilan o'zaro ta'siri cheklangan tizimlar.
4. Boshqaruv usuli bo'yicha:
o avtomatik tizimlar - inson ishtirokisiz mustaqil ishlaydigan tizimlar;
o avtomatlashtirilgan tizimlar - inson ishtirokida ishlaydigan tizimlar;
o qo'l boshqaruvli tizimlar - inson tomonidan to'liq boshqariladigan
tizimlar.
Texnik tizimlar hayot sikli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: loyihalash,
ishlab chiqarish, ekspluatatsiya, modernizatsiya va utilizatsiya. Har bir bosqichda
tizimning o'ziga xos xususiyatlari va talablari shakllanadi. Ekspertiza jarayoni bu
hayot siklining barcha bosqichlarida amalga oshirilishi mumkin.
1.2. Texnik ekspertiza mohiyati va ahamiyati
Texnik ekspertiza - bu texnik tizimlarning holatini, ularning xususiyatlarini,
parametrlarini va funksional ko'rsatkichlarini o'rganish, tahlil qilish va baholash
jarayoni hisoblanadi. Texnik ekspertiza jarayoni mutaxassislar tomonidan amalga
oshirilib, maxsus bilim, tajriba va texnik vositalardan foydalanishni talab etadi.
Texnik ekspertizaning asosiy maqsadlari:
7

 texnik tizimning haqiqiy holati va parametrlarini aniqlash;
 tizimning belgilangan talablarga muvofiqligini baholash;
 texnik tizimning ishonchlilik va xavfsizlik ko'rsatkichlarini aniqlash;
 texnik tizimning ishlash resursini va uning qolgan muddatini
baholash;
 nosozliklar va nuqsonlarni aniqlash, ularning sabablari va oqibatlarini
tahlil qilish;
 tizimni takomillashtirish va modernizatsiya qilish imkoniyatlarini
aniqlash.
Texnik ekspertizaning amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo'ladi:
1. Xavfsizlikni ta'minlash - texnik tizimlarning nosozliklari sababli kelib
chiqadigan avariyalar va baxtsiz hodisalarning oldini olish;
2. Iqtisodiy samaradorlikni oshirish - texnik tizimlarning ishonchli
ishlashini ta'minlash, rejalashtirilmagan to'xtab qolishlar va ta'mirlash harajatlarini
kamaytirish;
3. Ekologik xavfsizlikni ta'minlash - texnik tizimlarning nosozliklari
tufayli atrof-muhitga zarar yetkazilishining oldini olish;
4. Sifatni nazorat qilish - mahsulot va xizmatlarning belgilangan
standartlarga muvofiqligini ta'minlash;
5. Texnik tizimlarning ishlash muddatini uzaytirish - texnik tizimlarni o'z
vaqtida modernizatsiya qilish va takomillashtirish orqali ulardan samarali
foydalanish muddatini uzaytirish.
Texnik ekspertiza quyidagi hollarda o'tkaziladi:
 yangi texnik tizimlarni loyihalash va ishlab chiqarish jarayonida;
 texnik tizimlarni ekspluatatsiyaga qabul qilishda;
8

 texnik tizimlarning muntazam ravishda davriy tekshiruvlarini
o'tkazishda;
 texnik tizimlarning nosozliklari va avariyalari sodir bo'lganda;
 texnik tizimlarni modernizatsiya qilish va ta'mirlashdan keyin;
 texnik tizimlarning ishlash resursini uzaytirish maqsadida.
1.3. Texnik ekspertiza metodologiyasi va standartlari
Texnik ekspertiza metodologiyasi - bu texnik tizimlarni ekspertizadan
o'tkazish jarayonida qo'llaniladigan metodlar, usullar va yondashuvlar majmuasidir.
Metodologiya ekspertizaning samaradorligi va natijalarning ishonchliligini
ta'minlashga qaratilgan bo'lib, quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi:
1. Obyektivlik - ekspertiza jarayoni va natijalar shaxsiy manfaatlar va
subyektiv fikrlardan xoli bo'lishi kerak;
2. Tizimlilik - ekspertiza jarayonida texnik tizimning barcha elementlari
va ularning o'zaro aloqalari hisobga olinishi kerak;
9

3. To'liqlik - ekspertiza jarayonida texnik tizimning barcha muhim
jihatlari va xususiyatlari o'rganilishi kerak;
4. Izchillik - ekspertiza jarayoni belgilangan ketma-ketlikda va qat'iy
algoritm asosida amalga oshirilishi kerak;
5. Ilmiylik - ekspertiza zamonaviy ilmiy bilimlar va texnologiyalar
asosida amalga oshirilishi kerak. [2]
Texnik ekspertiza metodologiyasi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1. Ekspertizani rejalashtirish:
o ekspertiza maqsadi va vazifalarini aniqlash;
o ekspertiza obyektini aniqlash;
o ekspertiza metodlarini tanlash;
o zarur resurslar va vositalarni aniqlash;
o ekspertiza jarayonini rejalashtirish.
2. Ma'lumotlarni to'plash:
o texnik hujjatlarni o'rganish;
o texnik tizimni ko'zdan kechirish;
o o'lchash va nazorat ishlarini o'tkazish;
o tajriba va sinovlarni o'tkazish;
o zarur ma'lumotlarni qayd etish.
3. Ma'lumotlarni tahlil qilish:
o olingan ma'lumotlarni tizimlashtirish;
o ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish;
o mavjud normativ talablar bilan solishtirish;
10

o aniqlangan nosozliklar va nuqsonlarni baholash.
4. Natijalarni rasmiylashtirish:
o ekspertiza xulosasini tayyorlash;
o natijalarni vizualizatsiya qilish;
o tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish.
Texnik ekspertiza sohasida qo'llaniladigan standartlar quyidagi guruhlarga
bo'linadi:
1. Xalqaro standartlar:
o ISO (International Organization for Standardization) standartlari;
o IEC (International Electrotechnical Commission) standartlari;
o boshqa xalqaro tashkilotlar standartlari.
2. Milliy standartlar:
o O'zbekiston Respublikasi standartlashtirish, metrologiya va
sertifikatlashtirish agentligi (O'zstandart) tomonidan qabul qilingan standartlar;
o boshqa davlatlar milliy standartlari.
3. Tarmoq standartlari:
o muayyan soha yoki tarmoqqa oid standartlar;
o korxonalarning ichki standartlari va texnik shartlari.
Texnik ekspertiza jarayonida qo'llaniladigan standartlar texnik tizimlarning
xususiyatlari, ishlash sharoitlari, xavfsizlik, ishonchlilik, samaradorlik va boshqa
ko'rsatkichlarni baholash mezonlarini belgilaydi. Standartlar texnik ekspertiza
natijalarining o'zaro taqqoslanishi va ularning ob'ektivligini ta'minlash uchun asos
bo'lib xizmat qiladi.[3]
1.4. Zamonaviy ekspertiza usullari va yondashuvlari
11

Texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishda zamonaviy texnologiyalar va
yondashuvlarning joriy etilishi ekspertiza jarayonining samaradorligini oshirish,
xarajatlarni kamaytirish va natijalarning aniqligini ta'minlashga imkon beradi.
Quyida eng ko'p qo'llaniladigan zamonaviy ekspertiza usullari va yondashuvlari
keltirilgan:
1.4.1. Texnik diagnostika usullari
Texnik diagnostika - bu texnik tizimlarning holatini aniqlash va
nosozliklarni topish jarayoni bo'lib, quyidagi usullarni o'z ichiga oladi:
1. Parametrik diagnostika - texnik tizimning asosiy parametrlarini
o'lchash va ularni me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish;
2. Vibroakustik diagnostika - texnik tizimning ishlashi davomida yuzaga
keladigan tebranish va shovqinlarni o'lchash va tahlil qilish;
3. Issiqlik diagnostikasi - texnik tizim elementlarining harorat rejimini
o'rganish va anomaliyalarni aniqlash;
4. Elektrik diagnostika - elektrik tizimlarning parametrlarini o'lchash va
tahlil qilish;
5. Optik diagnostika - vizual ko'rik va optik asboblar yordamida texnik
tizimning holatini o'rganish. [4]
1.4.2. Noinvaziv tekshirish usullari
Noinvaziv tekshirish usullari - bu texnik tizimlarning butunligini buzmasdan
ularning holatini tekshirish imkonini beruvchi usullar bo'lib, quyidagilarni o'z
ichiga oladi:
1. Ultratovush tekshiruvi - ultratovush to'lqinlarining texnik tizim
elementlari orqali o'tishi va qaytishi xususiyatlarini o'rganish;
2. Rentgen tekshiruvi - rentgen nurlarining texnik tizim elementlari
orqali o'tishi va yutilishi xususiyatlarini o'rganish;
12

3. Magnit-zarrachalar usuli - magnit maydonida texnik tizim
elementlarining yuzasidagi darzliklar va nuqsonlarni aniqlash;
4. Termovizon tekshiruvi - infraqizil nurlanish yordamida texnik tizim
elementlarining harorat taqsimotini o'rganish;
5. Elektromagnit usullar - elektromagnit maydon parametrlarining
o'zgarishini kuzatish orqali texnik tizim elementlarining holatini o'rganish.
1.4.3. Statistik tahlil va prognozlash usullari
Statistik tahlil va prognozlash usullari - bu texnik tizimlarning ishonchlilik
ko'rsatkichlarini baholash va ularning ishlash resursini prognozlash imkonini
beruvchi usullar bo'lib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Ishonchlilik nazariyasi usullari - texnik tizimlarning ishdan chiqishi va
nosozliklari statistikasini tahlil qilish;
2. Ehtimollik-statistik modellar - texnik tizimlarning ishlash jarayonini
ehtimollik nuqtai nazaridan modellashtirish;
3. Ekspert baholash usullari - mutaxassislarning bilim va tajribasiga
asoslangan holda texnik tizimlarning holatini baholash;
4. Trend tahlili - texnik tizimlar parametrlarining o'zgarish dinamikasini
o'rganish va prognozlash;
5. Risk tahlili - texnik tizimlarning nosozliklari va avariyalari ehtimolini
baholash va ularning oqibatlarini tahlil qilish.[5]
1.4.4. Raqamli modellashtirish va simulyatsiya
Raqamli modellashtirish va simulyatsiya - bu zamonaviy kompyuter
texnologiyalari yordamida texnik tizimlarning ishlash jarayonini modellashtirish
va simulyatsiya qilish usullari bo'lib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Chekli elementlar usuli (FEM) - murakkab texnik tizimlarning
mexanik, issiqlik va elektr xususiyatlarini modellashtirish;
13

2. Dinamik simulyatsiya - texnik tizimlarning vaqt davomida
o'zgaruvchan sharoitlarda ishlashini modellashtirish;
3. Monte-Karlo usuli - tasodifiy jarayonlar va noaniqliklar sharoitida
texnik tizimlarning ishlashini modellashtirish;
4. Raqamli egizaklar (Digital twins) - real texnik tizimlarning virtual
modellarini yaratish va ularning ishlashini real vaqt rejimida simulyatsiya qilish;
5. Ma lumotlar assimilyatsiyasi - real vaqt rejimida olinganʼ
ma lumotlarni modellashtirish natijalariga integratsiya qilish.
ʼ
1.4.5. Sun iy intellekt va mashinali o'rganish
ʼ
Sun iy intellekt va mashinali o'rganish texnologiyalari texnik tizimlarni
ʼ
ekspertizadan o'tkazish jarayonida quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi:
1. Nosozliklarni aniqlash va tasniflash - texnik tizimlarning
nosozliklarini avtomatik ravishda aniqlash va tasniflash;
2. Anomaliyalarni aniqlash - texnik tizimlarning ishlashidagi normaldan
chetga chiqishlarni aniqlash;
3. Prognozlash - texnik tizimlarning ishlashini va ularning
parametrlarining o'zgarishini prognozlash;
4. Tavsiyalar tizimi - texnik tizimlarni ta mirlash va modernizatsiya
ʼ
qilish bo'yicha tavsiyalar berish;
5. Ma'lumotlarni tahlil qilish - katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish
va ulardan qimmatli ma'lumotlarni ajratib olish.
Zamonaviy ekspertiza usullari va yondashuvlarining qo'llanilishi texnik
tizimlarni ekspertizadan o'tkazish jarayonining samaradorligini sezilarli darajada
oshiradi, xarajatlarni kamaytiradi va natijalarning aniqligini ta'minlaydi. Biroq,
ushbu usullar va yondashuvlarning samaradorligi mutaxassislarning malakasi,
zarur texnik vositalarning mavjudligi va metodologik ta'minotga bog'liq bo'ladi.
14

2-BOB. TEXNIK TIZIMLARNI EKSPERTIZADAN O'TKAZISH
JARAYONI
2.1. Ekspertizani rejalashtirish va tayyorgarlik bosqichi
Texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazish jarayonining samaradorligi ko'p
jihatdan rejalashtirish va tayyorgarlik bosqichining sifatiga bog'liq. Bu bosqich
ekspertiza jarayonining asosini tashkil etadi va keyingi barcha bosqichlarning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta'minlaydi.
2.1.1. Ekspertizani rejalashtirish
Ekspertizani rejalashtirish jarayoni quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:
1. Ekspertiza maqsadi va vazifalarini aniqlash . Ekspertiza maqsadi
aniq va ravshan bo'lishi kerak. Masalan, texnik tizimning joriy holatini baholash,
ishlash resursini aniqlash, nosozliklarni topish, modernizatsiya qilish
imkoniyatlarini o'rganish va h.k. Maqsadga muvofiq ravishda, aniq vazifalar
belgilanadi.
2. Ekspertiza obyekti va predmetini aniqlash . Ekspertiza obyekti
sifatida texnik tizimning o'zi, uning alohida qismlari yoki elementlari tanlangan
bo'lishi mumkin. Ekspertiza predmeti sifatida esa texnik tizimning alohida
parametrlari, xususiyatlari yoki funktsional ko'rsatkichlari olinadi.
3. Ekspertiza metodlari va usullarini tanlash . Ekspertiza maqsadi va
vazifalariga muvofiq ravishda, eng samarali va maqbul metodlar va usullar
tanlanadi. Bu jarayonda texnik tizimning xususiyatlari, mavjud resurslar va vaqt
cheklovlari hisobga olinadi.
4. Ekspertiza guruhini shakllantirish . Ekspertiza guruhiga texnik
tizimning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda turli mutaxassislar
kiritilishi mumkin. Guruh tarkibiga tizimning konstruktiv xususiyatlarini, ishlash
tamoyillarini, texnik parametrlarini biladigan mutaxassislar kiritiladi.
15

5. Ekspertiza jadvalini tuzish . Ekspertiza jarayonining barcha
bosqichlari uchun aniq vaqt va muddatlar belgilanadi. Jadval tuzishda texnik
tizimning ishlash rejimi, texnologik jarayonning o'ziga xos xususiyatlari va boshqa
omillar hisobga olinadi.
6. Resurslarni rejalashtirish . Ekspertiza uchun zarur bo'lgan moddiy-
texnik resurslar, asbob-uskunalar, o'lchov vositalari, dasturiy ta'minot va boshqa
resurslar aniqlanadi va ularning mavjudligi ta'minlanadi.
2.1.2. Tayyorgarlik bosqichi
Tayyorgarlik bosqichi quyidagi tadbirlarni o'z ichiga oladi:
1. Texnik hujjatlarni o'rganish . Ekspertizadan o'tkaziladigan texnik
tizimga oid barcha texnik hujjatlar, shu jumladan:
o loyiha hujjatlari;
o texnik pasport;
o ekspluatatsiya bo'yicha ko'rsatmalar;
16

o ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish bo'yicha yo'riqnomalar;
o oldingi ekspertiza natijalari;
o nosozliklar va avariyalar to'g'risidagi hisobotlar o'rganiladi.[6]
2. Normativ-huquqiy baza va standartlarni o'rganish . Texnik tizimga
qo'llaniladigan barcha normativ-huquqiy hujjatlar, standartlar, texnik reglamentlar
va boshqa me'yoriy hujjatlar o'rganiladi.
3. O'lchov vositalari va asbob-uskunalar tayyorlash . Ekspertiza
jarayonida qo'llaniladigan barcha o'lchov vositalari va asbob-uskunalar
tayyorlanadi, ularning texnik holatini tekshirish va zarur bo'lsa kalibrlash ishlari
amalga oshiriladi.
4. Ekspertiza metodikasini ishlab chiqish . Ekspertiza jarayonini
amalga oshirish uchun batafsil metodika ishlab chiqiladi. Metodikada quyidagi
elementlar o'z aksini topishi kerak:
o o'lchov nuqtalari va parametrlari;
o o'lchov usullari va vositalari;
o o'lchov natijalarini qayd etish shakllari;
o ma'lumotlarni tahlil qilish usullari;
o xulosa va tavsiyalarni shakllantirish tamoyillari.
5. Texnik tizimni ekspertizaga tayyorlash . Texnik tizimning o'zi
ekspertizaga tayyorlanadi, shu jumladan:
o texnik tizimning ish rejimi va holatini belgilash;
o zarur bo'lsa, tizimning alohida qismlari yoki elementlariga kirish
imkoniyatini ta'minlash;
o texnik tizimning xavfsiz ishlashini ta'minlash;
o zarur bo'lsa, tizimning ishlashini to'xtatish yoki rejimini o'zgartirish.
17

6. Xavfsizlik choralarini ishlab chiqish . Ekspertiza jarayonidagi
xavfsizlik choralari, shu jumladan:
o shaxsiy himoya vositalari;
o xavfsizlik texnikasi bo'yicha yo'riqnomalar;
o favqulodda vaziyatlar yuzaga kelganda harakatlar rejasi ishlab
chiqiladi.
Rejalashtirish va tayyorgarlik bosqichining sifatli o'tkazilishi ekspertiza
jarayonining samaradorligini, uning natijalarining ishonchliligini va ob'ektivligini
ta'minlashga yordam beradi. Bu bosqichda yo'l qo'yilgan xatolar va kamchiliklar
ekspertiza jarayonining keyingi bosqichlarida salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
2.2. Texnik tizimning diagnostikasi va texnik holatini baholash
Texnik tizimning diagnostikasi va texnik holatini baholash ekspertiza
jarayonining markaziy bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda texnik tizimning joriy
holati, uning parametrlari va funktsional ko'rsatkichlari aniqlanadi va baholanadi.
2.2.1. Texnik tizimning diagnostikasi
Texnik diagnostika - bu texnik tizimning holatini aniqlash, nosozliklarni
topish va ularning sabablari va oqibatlarini baholash jarayoni. Texnik diagnostika
quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Vizual ko'rik . Texnik tizimning tashqi ko'rinishi, konstruktiv
elementlari, ulanish nuqtalari va boshqa vizual ravishda baholanishi mumkin
bo'lgan parametrlari ko'zdan kechiriladi. Vizual ko'rik jarayonida quyidagi jihatlar
e'tiborga olinadi:
o mexanik shikastlanishlar va deformatsiyalar;
o korroziya va yemirilish belgilari;
o tashqi qismlarning butunligi;
18

o ulanish nuqtalarining holati;
o suyuqlik sizib chiqishi yoki boshqa anomaliyalar.
2. Instrumental tekshiruv . Texnik tizimning parametrlari va funktsional
ko'rsatkichlari maxsus asbob-uskunalar va o'lchov vositalari yordamida o'lchanadi.
Instrumental tekshiruv quyidagi usullarni o'z ichiga olishi mumkin:
o mexanik o'lchashlar (o'lchamlar, masofalar, og'irliklar);
o elektrik o'lchashlar (kuchlanish, tok kuchi, qarshilik);
o harorat o'lchash;
o bosim o'lchash;
o tebranish va shovqin darajasini o'lchash;
o tezlik va aylanish chastotasini o'lchash;
o boshqa parametrlarni o'lchash.
3. Noinvaziv tekshiruv . Texnik tizimning ichki holatini buzmasdan
tekshirish uchun zamonaviy noinvaziv tekshirish usullari qo'llaniladi:
o ultratovush tekshiruvi;
o rentgen tekshiruvi;
o termografiya;
o magnit-zarrachalar usuli;
o boshqa noinvaziv usullar.
4. Funksional sinovlar . Texnik tizimning funksional imkoniyatlarini
baholash uchun turli sinovlar o'tkaziladi. Funksional sinovlar quyidagi turlarga
bo'linadi:
o statik sinovlar - tizimning turg'un holatdagi parametrlarini o'lchash;
19

o dinamik sinovlar - tizimning turli rejim va yuklamalarda ishlashini
tekshirish;
o yuklanish sinovlari - tizimning turli darajadagi yuklamalarda
ishlashini tekshirish;
o ishonchlilik sinovlari - tizimning uzoq muddat davomida ishlashini
tekshirish;
o ekstremal sharoitlarda ishlashni tekshirish.
5. Monitoring . Texnik tizimning ishlash jarayonida uning parametrlarini
uzluksiz yoki davriy ravishda kuzatish va qayd etish. Monitoring quyidagi
ko'rinishlarda amalga oshirilishi mumkin:
o uzluksiz monitoring - tizim parametrlarini real vaqt rejimida uzluksiz
kuzatish;
o davriy monitoring - tizim parametrlarini belgilangan vaqt oraliqlarida
kuzatish;
o tanlama monitoring - tizimning ayrim parametrlarini tanlash va
kuzatish.[7]
2.2.2. Texnik holatni baholash
Texnik holatni baholash - bu texnik tizimning diagnostika natijalarini tahlil
qilish asosida uning texnik holatini aniqlash va baholash jarayoni. Texnik holatni
baholash quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Diagnostika natijalarini tizimlashtirish . Barcha diagnostika
natijalari tizimlashtirilib, ular asosida texnik tizimning holati to'g'risida umumiy
tasavvur hosil qilinadi.
2. Parametrlarning me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish . O'lchangan
parametrlar me'yoriy qiymatlar bilan solishtiriladi va ularning chetga chiqish
darajasi aniqlanadi.
20

3. Nosozliklar va nuqsonlarni aniqlash . Diagnostika natijalarini tahlil
qilish asosida texnik tizimning nosozliklari va nuqsonlari aniqlanadi.
4. Nosozliklar va nuqsonlarning sabablari va oqibatlarini baholash .
Aniqlangan nosozliklar va nuqsonlarning sabablari va ularning potentsial oqibatlari
baholanadi.
5. Texnik holatni klassifikatsiyalash . Texnik tizimning holati quyidagi
klassifikatsiya bo'yicha baholanadi:
o to'liq ishga yaroqli - barcha parametrlar me'yoriy qiymatlarga mos
keladi, nosozliklar va nuqsonlar yo'q;
o qisman ishga yaroqli - ayrim parametrlar me'yoriy qiymatlardan
chetga chiqadi, nosozliklar va nuqsonlar mavjud, lekin ular tizimning ishlashiga
jiddiy ta'sir ko'rsatmaydi;
o ta'mirlash talab etiladi - jiddiy nosozliklar va nuqsonlar mavjud, ularni
bartaraf etish uchun ta'mirlash ishlari o'tkazilishi kerak;
o ishga yaroqsiz - jiddiy nosozliklar va nuqsonlar mavjud, ularni
bartaraf etish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas yoki texnik jihatdan
mumkin emas.
6. Texnik tizimning qolgan resursini baholash . Texnik tizimning
diagnostika natijalari asosida uning qolgan ishlash resursi baholanadi. Qolgan
resurs quyidagi omillar asosida aniqlanadi:
o texnik tizimning loyihada belgilangan ishlash muddati;
o texnik tizimning haqiqiy ishlash muddati;
o texnik tizimning joriy holati;
o texnik tizimning ishlash sharoitlari;
o texnik tizimning nosozliklari va nuqsonlarining tavsifi;
21

o texnik tizimning eskirish darajasi.
7. Texnik holatni baholash natijalarini rasmiylashtirish . Texnik
holatni baholash natijalari maxsus hisobot yoki dalolatnoma shaklida
rasmiylashtiriladi. Hisobotda quyidagi ma'lumotlar o'z aksini topishi kerak:
o diagnostika usullari va vositalari;
o o'lchangan parametrlar va ularning me'yoriy qiymatlari;
o aniqlangan nosozliklar va nuqsonlar;
o texnik tizimning holati to'g'risidagi xulosa;
o texnik tizimning qolgan resursi to'g'risidagi ma'lumotlar;
o tavsiyalar va takliflar.
Texnik tizimning diagnostikasi va texnik holatini baholash natijalari asosida
texnik tizimning ishlashini ta'minlash, nosozliklar va nuqsonlarni bartaraf etish,
texnik tizimni modernizatsiya qilish va takomillashtirish bo'yicha qarorlar qabul
qilinadi.
2.3. Texnik tizimning xavfsizlik va ishonchlilik ko ' rsatkichlarini
aniqlash
Texnik tizimning xavfsizlik va ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash
ekspertiza jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar texnik
tizimning sifatini va uning ekspluatatsiya jarayonidagi xavfsizligini baholash
imkonini beradi.
2.3.1. Xavfsizlik ko'rsatkichlarini aniqlash
Xavfsizlik ko'rsatkichlari - bu texnik tizimning ekspluatatsiya jarayonida
insonlar, moddiy boyliklar va atrof-muhit uchun xavf-xatar darajasini ifodalovchi
ko'rsatkichlar. Xavfsizlik ko'rsatkichlarini aniqlash quyidagi bosqichlardan iborat:
22

1. Potentsial xavf-xatarlarni aniqlash . Texnik tizimning ekspluatatsiya
jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan barcha potentsial xavf-xatarlar
aniqlanadi. Potentsial xavf-xatarlar quyidagi turlarga bo'linadi:
o mexanik xavf-xatarlar (masalan, harakatlanuvchi qismlar,
qurilmalarning tushib ketishi);
o elektr xavf-xatarlari (masalan, elektr toki urishi, qisqa tutashuv);
o issiqlik xavf-xatarlari (masalan, yuqori harorat, yong'in);
o kimyoviy xavf-xatarlar (masalan, zaharli moddalar, korroziya);
o radiatsion xavf-xatarlar;
o ekologik xavf-xatarlar (masalan, atrof-muhitning ifloslanishi);
o boshqa turdagi xavf-xatarlar.
2. Xavf-xatarlarning yuzaga kelish ehtimolini baholash . Har bir
potentsial xavf-xatar uchun uning yuzaga kelish ehtimoli baholanadi. Ehtimolni
baholash quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
o statistik usullar - o'xshash texnik tizimlarning ekspluatatsiya
jarayonidagi avariyalar va baxtsiz hodisalar statistikasini tahlil qilish;
o ehtimollik-statistik modellashtirish - texnik tizimning ishlash
jarayonini ehtimollik nuqtai nazaridan modellashtirish;
o ekspert baholash - mutaxassislarning bilim va tajribasiga asoslangan
holda xavf-xatarlarning yuzaga kelish ehtimolini baholash.
3. Xavf-xatarlarning oqibatlarini baholash . Har bir potentsial xavf-
xatar uchun uning yuzaga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlari baholanadi.
Oqibatlarni baholash quyidagi jihatlar bo'yicha amalga oshiriladi:
o insonlar uchun oqibatlar (masalan, jarohatlanish, o'lim);
23

o moddiy boyliklar uchun oqibatlar (masalan, jihozlarning
shikastlanishi, ishlab chiqarishning to'xtashi);
o atrof-muhit uchun oqibatlar (masalan, ifloslanish, ekologik zarar);
o boshqa turdagi oqibatlar.
4. Risk darajasini baholash . Har bir potentsial xavf-xatar uchun risk
darajasi aniqlanadi. Risk darajasi xavf-xatarning yuzaga kelish ehtimoli va uning
oqibatlari og'irligi asosida aniqlanadi. Risk darajasi quyidagi formula bo'yicha
hisoblanadi:
Risk = Ehtimol × Oqibat
Risk darajasi quyidagi shkalada baholanishi mumkin:
o past risk - xavf-xatarning yuzaga kelish ehtimoli past yoki oqibatlari
uncha og'ir emas;
o o'rtacha risk - xavf-xatarning yuzaga kelish ehtimoli o'rtacha yoki
oqibatlari o'rtacha og'irlikda;
o yuqori risk - xavf-xatarning yuzaga kelish ehtimoli yuqori yoki
oqibatlari jiddiy;
o kritik risk - xavf-xatarning yuzaga kelish ehtimoli juda yuqori va
oqibatlari juda og'ir.
5. Xavfsizlik choralarini baholash . Texnik tizimda mavjud bo'lgan
xavfsizlik choralari va himoya vositalari baholanadi. Xavfsizlik choralari quyidagi
turlarga bo'linadi:
o konstruktiv choralar - texnik tizimning konstruktsiyasida ko'zda
tutilgan xavfsizlik elementlari;
o texnologik choralar - texnologik jarayonda ko'zda tutilgan xavfsizlik
elementlari;
24

o tashkiliy choralar - xavfsizlik qoidalari, yo'riqnomalar, xavfsizlik
texnikasi bo'yicha o'qitish;
o shaxsiy himoya vositalari - individual himoya vositalari;
o avtomatik himoya va blokirovka tizimlari;
o signalizatsiya va ogohlantirish tizimlari.
6. Xavfsizlik ko'rsatkichlarini hisoblash . Texnik tizimning xavfsizlik
ko'rsatkichlari hisoblanadi. Xavfsizlik ko'rsatkichlari quyidagilarni o'z ichiga olishi
mumkin:
o xavfsiz ishlash darajasi - texnik tizimning xavfsiz ishlash vaqtining
umumiy ishlash vaqtiga nisbati;
o xavf-xatarlarning oldini olish darajasi - oldini olish choralari bilan
qoplangan xavf-xatarlarning umumiy xavf-xatarlar soniga nisbati;
o himoya vositalarining samaradorligi - himoya vositalari bilan bartaraf
etilgan xavf-xatarlarning umumiy xavf-xatarlar soniga nisbati;
o risk indeksi - texnik tizimning umumiy risk darajasini ifodalovchi
ko'rsatkich.
2.3.2. Ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash
Ishonchlilik ko'rsatkichlari - bu texnik tizimning belgilangan muddat
davomida berilgan funksiyalarni bajarish qobiliyatini ifodalovchi ko'rsatkichlar.
Ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ishonchlilik mezonlarini aniqlash . Texnik tizimning ishonchliligini
baholash uchun mezonlar aniqlanadi. Ishonchlilik mezonlari quyidagilarni o'z
ichiga olishi mumkin:
o uzluksiz ishlash vaqti;
o nosozliklarsiz ishlash vaqti;
25

o nosozliklar chastotasi;
o ta'mirlashga ketadigan vaqt;
o ta'mirlashga ketadigan xarajatlar;
o zahira elementlarining mavjudligi.
2. Ishonchlilik parametrlarini o'lchash . Texnik tizimning ishonchlilik
parametrlari o'lchanadi. Ishonchlilik parametrlarini o'lchash quyidagi usullar bilan
amalga oshirilishi mumkin:
o statistik usullar - texnik tizimning ishlash jarayonida nosozliklar va
to'xtab qolishlar statistikasini to'plash va tahlil qilish;
o laboratoriya sinovlari - texnik tizimning laboratoriya sharoitlarida
sinovlarini o'tkazish;
o ekspert baholash - mutaxassislarning bilim va tajribasiga asoslangan
holda ishonchlilik parametrlarini baholash.
3. Ishonchlilik ko'rsatkichlarini hisoblash . Texnik tizimning
ishonchlilik ko'rsatkichlari hisoblanadi. Ishonchlilik ko'rsatkichlari quyidagilarni
o'z ichiga olishi mumkin:
o nosozliklarsiz ishlash ehtimoli - texnik tizimning belgilangan muddat
davomida nosozliklarsiz ishlash ehtimolini ifodalovchi ko'rsatkich;
o nosozliklar intensivligi - vaqt birligi davomida yuzaga keladigan
nosozliklar sonini ifodalovchi ko'rsatkich;
o o'rtacha nosozliklarsiz ishlash vaqti (MTBF - Mean Time Between
Failures) - ikki ketma-ket nosozlik orasidagi o'rtacha vaqt intervali;
o o'rtacha tiklash vaqti (MTTR - Mean Time To Repair) - nosozlikni
bartaraf etish uchun zarur bo'lgan o'rtacha vaqt;
26

o texnik tayyorlik koeffitsienti - texnik tizimning ishlashga tayyor
bo'lgan vaqtining umumiy vaqtga nisbati;
o ta'mirlashga yaroqlilik koeffitsienti - ta'mirlash uchun zarur bo'lgan
vaqtning umumiy ta'mirlash sikliga nisbati.
4. Ishonchlilik ko'rsatkichlarini baholash . Hisoblangan ishonchlilik
ko'rsatkichlari me'yoriy qiymatlar bilan solishtiriladi va texnik tizimning
ishonchliligi baholanadi. Ishonchlilik ko'rsatkichlarini baholash quyidagi mezonlar
bo'yicha amalga oshirilishi mumkin:
o ishonchlilik darajasi - texnik tizimning ishonchlilik ko'rsatkichlarining
me'yoriy qiymatlarga muvofiqlik darajasi;
o ishonchlilik dinamikasi - texnik tizimning ishonchlilik
ko'rsatkichlarining vaqt bo'yicha o'zgarishi;
o ishonchlilik qiymati - texnik tizimning ishonchliligini ta'minlash
uchun zarur bo'lgan xarajatlar;
o ishonchlilik samaradorligi - texnik tizimning ishonchliligini oshirish
uchun amalga oshirilgan tadbirlarning samaradorligi.
Texnik tizimning xavfsizlik va ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash
natijalari asosida texnik tizimning ishlash jarayonida xavfsizlikni ta'minlash,
ishonchlilikni oshirish va risklarni kamaytirish bo'yicha choralar ishlab chiqiladi.
2.4. Ekspertiza natijalarini qayd etish va rasmiylashtirish
Ekspertiza natijalarini qayd etish va rasmiylashtirish bosqichi ekspertiza
jarayonining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda ekspertiza davomida
olingan barcha ma'lumotlar, ular asosida qilingan xulosalar va ishlab chiqilgan
tavsiyalar rasmiylashtiriladi va manfaatdor shaxslarga taqdim etiladi.[8]
2.4.1. Ekspertiza natijalarini qayd etish
27

Ekspertiza natijalarini qayd etish - bu ekspertiza jarayonida olingan barcha
ma'lumotlarni, o'lchash natijalarini, kuzatuvlarni va boshqa ma'lumotlarni qayd
etish va tizimlashtirish jarayoni. Ekspertiza natijalarini qayd etish quyidagi
bosqichlardan iborat:
1. Birlamchi ma'lumotlarni qayd etish . Ekspertiza jarayonida olingan
barcha birlamchi ma'lumotlar, shu jumladan:
o o'lchash natijalari;
o kuzatuvlar;
o fotosurat va videomateriallar;
o diagnostika natijalari;
o sinovlar natijalari qayd etiladi.
2. Ma'lumotlarni tizimlashtirish . Qayd etilgan ma'lumotlar
tizimlashtirilib, ular asosida yakuniy hisobot va xulosalar tayyorlanadi.
Ma'lumotlarni tizimlashtirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
o jadvallar - ma'lumotlarni jadval ko'rinishida tizimlashtirish;
o grafiklar va diagrammalar - ma'lumotlarni grafik ko'rinishda
tasvirlash;
o sxemalar va chizmalar - texnik tizimning tuzilishi va ishlash
tamoyillarini tasvirlash;
o fotosurat va videomateriallar - texnik tizimning holatini vizual
tasvirlash.
3. Ma'lumotlarni tahlil qilish . Tizimlashtirilib, qayd etilgan
ma'lumotlar tahlil qilinadi va ular asosida texnik tizimning holati, xavfsizligi va
ishonchliligi to'g'risida xulosalar shakllantiriladi. Ma'lumotlarni tahlil qilish
quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
28

o statistik tahlil - ma'lumotlarning statistik ko'rsatkichlarini hisoblash va
tahlil qilish;
o trend tahlili - ma'lumotlarning vaqt bo'yicha o'zgarish tendensiyalarini
o'rganish;
o qiyosiy tahlil - me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish;
o sabab-oqibat tahlili - nosozliklar va nuqsonlarning sabablari va
oqibatlarini o'rganish.
2.4.2. Ekspertiza natijalarini rasmiylashtirish
Ekspertiza natijalarini rasmiylashtirish - bu ekspertiza natijalarini rasmiy
hujjatlar shaklida tayyorlash va manfaatdor shaxslarga taqdim etish jarayoni.
Ekspertiza natijalarini rasmiylashtirish quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ekspertiza hisobotini tayyorlash . Ekspertiza hisoboti - bu ekspertiza
natijalari aks ettirilgan asosiy hujjat. Ekspertiza hisoboti quyidagi bo'limlarni o'z
ichiga olishi kerak:
a) Kirish qismi :
 ekspertiza predmeti va obyekti;
o ekspertiza o'tkazilgan sana va joy;
o ekspertiza o'tkazgan tashkilot va mutaxassislar to'g'risida ma'lumotlar;
o ekspertiza meto dlari va vositalari.
b) Asosiy qism :
o texnik tizimning tavsifi;
o o'rganilgan texnik hujjatlar ro'yxati;
o o'tkazilgan diagnostika va sinovlar tavsifi;
o olingan ma'lumotlar va natijalar;
29

o o'lchash natijalari va ularning me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish;
o aniqlangan nosozliklar va nuqsonlar;
o texnik tizimning xavfsizlik va ishonchlilik ko'rsatkichlari;
o texnik tizimning texnik holati to'g'risida xulosa.
c) Yakuniy qism :
o yakuniy xulosalar;
o tavsiyalar va takliflar;
o ekspertiza natijalari bo'yicha qarorlar;
o ekspertiza natijalarini amalga oshirish bo'yicha tavsiyalar.
d) Ilovalar :
o o'lchash protokollari;
o fotosurat va videomateriallar;
o chizmalar va sxemalar;
o boshqa qo'shimcha materiallar.
2. Ekspertiza xulosasini tayyorlash . Ekspertiza xulosasi - bu ekspertiza
natijalarini qisqacha ifodalaydigan hujjat. Ekspertiza xulosasi quyidagi
ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak:
o ekspertiza predmeti va obyekti;
o ekspertiza o'tkazilgan sana va joy;
o ekspertiza o'tkazgan tashkilot va mutaxassislar;
o texnik tizimning qisqacha tavsifi;
o ekspertiza natijalari bo'yicha asosiy xulosalar;
o texnik tizimning texnik holati to'g'risida xulosa;
30

o takliflar va tavsiyalar.
3. Tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish . Ekspertiza natijalari asosida
texnik tizimning ishlashini yaxshilash, nosozliklarni bartaraf etish, xavfsizlik va
ishonchlilikni oshirish bo'yicha tavsiyalar va takliflar ishlab chiqiladi. Tavsiyalar
va takliflar quyidagi yo'nalishlarda ishlab chiqilishi mumkin:
o texnik tizimni ta'mirlash va tiklash;
o texnik tizimni modernizatsiya qilish va takomillashtirish;
o texnik tizimni ekspluatatsiya qilish rejimini o'zgartirish;
o texnik tizimni ekspluatatsiya qilish muddatini uzaytirish;
o texnik tizimni almashtirishni rejalashtirish.
4. Ekspertiza natijalarini taqdim etish . Ekspertiza natijalari
manfaatdor shaxslarga taqdim etiladi. Ekspertiza natijalarini taqdim etish quyidagi
shakllarda amalga oshirilishi mumkin:
o yozma hisobot va xulosa;
o prezentatsiya va taqdimot;
o ekspertiza natijalarini muhokama qilish uchun yig'ilish;
o elektron shakldagi hisobot va ma'lumotlar bazasi.
5. Ekspertiza natijalarini saqlash va arxivlash . Ekspertiza natijalari,
shu jumladan barcha ma'lumotlar, hisobotlar, xulosalar va tavsiyalar saqlanadi va
arxivlanadi. Ekspertiza natijalarini saqlash va arxivlash quyidagi maqsadlarda
amalga oshiriladi:
o ekspertiza natijalarini keyinchalik foydalanish uchun saqlash;
o keyingi ekspertizalar bilan solishtirish;
o texnik tizimning ishlash tarixi va dinamikasini kuzatish;
31

o ekspertiza natijalarini huquqiy va me'yoriy jihatdan himoya qilish.
2.4.3. Ekspertiza natijalarini vizualizatsiya qilish
Ekspertiza natijalarini vizualizatsiya qilish - bu ekspertiza natijalarini vizual
shaklda tasvirlash va taqdim etish jarayoni. Vizualizatsiya ekspertiza natijalarini
tushunish va idrok etish uchun qulay shaklda taqdim etishga yordam beradi.[9].
Ekspertiza natijalarini vizualizatsiya qilish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi
mumkin:
1. Grafiklar va diagrammalar . O'lchash natijalari, trend va
tendensiyalarni grafiklar va diagrammalar ko'rinishida tasvirlash:
o chiziqli grafiklar - parametrlarning vaqt bo'yicha o'zgarishini
tasvirlash;
o ustunli diagrammalar - turli parametrlarni solishtirish;
o doiraviy diagrammalar - nisbiy ko'rsatkichlarni tasvirlash;
o tarqoqlik diagrammalari - parametrlar orasidagi bog'liqlikni tasvirlash.
2. Sxemalar va chizmalar . Texnik tizimning tuzilishi, ishlash
tamoyillari va nosozliklarini sxematik tasvirlash:
o bloklardan iborat sxemalar - texnik tizimning funktsional tuzilishini
tasvirlash;
o elektrik sxemalar - elektrik va elektronik tizimlarni tasvirlash;
o texnologik sxemalar - texnologik jarayonlarni tasvirlash;
o nosozliklar sxemalari - nosozliklar va ularning sabablari orasidagi
bog'liqlikni tasvirlash.
3. Fotosurat va videomateriallar . Texnik tizimning holati, nosozliklar
va nuqsonlarni vizual tasvirlash:
32

o umumiy ko'rinish fotosuratlari - texnik tizimning umumiy ko'rinishini
tasvirlash;
o nuqsonlar va nosozliklar fotosuratlari - aniqlangan nuqsonlar va
nosozliklarni tasvirlash;
o termogrammalar - issiqlik taqsimotini tasvirlash;
o videomateriallar - texnik tizimning ishlash jarayonini tasvirlash.
4. 3D modellar va animatsiyalar . Texnik tizimning uch o'lchovli
modellarini yaratish va ularning ishlashini animatsiya orqali tasvirlash:
o 3D modellar - texnik tizimning fazoviy tuzilishini tasvirlash;
o animatsiyalar - texnik tizimning ishlash prinsiplarini dinamik
tasvirlash;
o virtual reallik modellar - texnik tizimning murakkab tuzilishini
interfaol tasvirlash.
5. Infografikalar . Murakkab ma'lumotlarni sodda va tushunarli shaklda
tasvirlash:
o jarayonlar infografikasi - ekspertiza jarayonini tasvirlash;
o natijalar infografikasi - ekspertiza natijalarini tasvirlash;
o taqqoslash infografikasi - turli tizimlarni yoki bir tizimning turli
holatlari solishtirish.
Ekspertiza natijalarini qayd etish va rasmiylashtirish bosqichi ekspertiza
jarayonining muhim yakuniy bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda ekspertiza
davomida olingan barcha ma'lumotlar, xulosalar va tavsiyalar rasmiylashtiriladi va
manfaatdor shaxslarga taqdim etiladi. Ekspertiza natijalarining to'g'ri va sifatli
rasmiylashtirilishi ekspertiza natijalarining qiymatini, ularning tushunarliligi va
amaliy ahamiyatini oshiradi.
33

Shuningdek, ekspertiza natijalarining to'g'ri rasmiylashtirilishi quyidagi
jihatlarni ta'minlaydi:
 ekspertiza natijalarining huquqiy va me'yoriy jihatdan
asoslanganligini;
 ekspertiza natijalarining ishonchliligini va ob'ektivligini;
 ekspertiza natijalarining manfaatdor shaxslar tomonidan to'g'ri
tushunilishini;
 ekspertiza natijalarining keyinchalik foydalanish uchun yaroqliligini.
Ekspertiza natijalarini qayd etish va rasmiylashtirish bosqichi ekspertiza
jarayonining yakuniy nuqtasi bo'lib, ekspertiza natijalari asosida texnik tizimni
ekspluatatsiya qilish, ta'mirlash, modernizatsiya qilish yoki almashtirishga oid
qarorlar qabul qilinadi.
34

3-BOB. TEXNIK TIZIMLAR EKSPERTIZASINI TASHKIL ETISH
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI
Texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazish jarayonlarini takomillashtirish va
samaradorligini oshirish bugungi kunda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega
masalalardan biri hisoblanadi. Texnologiyalar taraqqiyoti, innovatsion yechimlar
va raqamlashtirish jarayonlari ekspertiza sohasiga ham o'z ta'sirini ko'rsatmoqda.
Ushbu bobda texnik tizimlar ekspertizasini tashkil etish samaradorligini
oshirishning zamonaviy yo'nalishlari, texnologik vositalari, avtomatlashtirish
imkoniyatlari hamda xalqaro tajribalar asosida milliy ekspertiza tizimini
takomillashtirish istiqbollari ko'rib chiqiladi.
3.1. Ekspertizaning zamonaviy texnologik vositalari
Texnik tizimlar ekspertizasini samarali tashkil etishda zamonaviy texnologik
vositalarning o'rni beqiyos. Hozirgi kunda ekspertiza jarayonlarini yuqori aniqlik,
ishonchlilik va tezlik bilan amalga oshirishga imkon beruvchi bir qator ilg'or
texnologik vositalar mavjud. Bular qatoriga raqamli sensorlar, noinvaziv tekshirish
uskunalari, spektral tahlil qurilmalari, yuqori aniqlikdagi o'lchov tizimlari, maxsus
dasturiy ta'minot va boshqa vositalar kiradi.
Zamonaviy ekspertiza amaliyotida keng qo'llanilayotgan muhim texnologik
vositalardan biri – sun'iy intellekt (AI) texnologiyalari hisoblanadi. AI
algoritmlaridan foydalanish orqali katta hajmdagi ma'lumotlarni tezkor tahlil
qilish, potensial muammolarni avtomatik aniqlash va bashorat qilish imkoniyatlari
yaratilmoqda. Misol uchun, neyron tarmoqlari asosidagi sistemalar texnik tizimlar
buzilish ehtimolini oldindan aniqlash va profilaktik choralarni belgilashda katta
samara bermoqda.[10]
Noinvaziv tekshirish uskunalari, jumladan ultratovush, termografiya, rentgen
va magnit-rezonans tekshirish vositalari texnik obyektlarni destruktiv usullarni
qo'llamasdan tekshirish imkonini beradi. Bu esa tekshirilayotgan obyektning
yaxlitligini saqlagan holda, uning ichki tuzilishini, nuqsonlarini va holatini
35

aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, ko'prik konstruksiyalari, binolar,
quvur liniyalari va boshqa muhim infrastruktura obyektlarining holatini baholashda
ushbu uskunalar samarali qo'llanilmoqda.
Shuningdek, zamonaviy ekspertizada 3D skanerlash, lidar texnologiyasi,
dronlar va robotlar kabi vositalar texnik obyektlarning geometrik parametrlarini
yuqori aniqlikda o'lchash, raqamli modellarini yaratish va murakkab sharoitlardagi
tekshiruvlarni amalga oshirishda qo'llanilmoqda. Bu texnologiyalar yordamida
ekspertlar murakkab muhandislik inshootlari, transport vositalari va texnologik
liniyalarning holati va ish qobiliyatini tezkor va aniq baholash imkoniyatiga ega
bo'lmoqda.
Zamonaviy sensorlar va datchiklar texnik tizimlarning real vaqt rejimida
monitoring qilish imkonini beradi. Ushbu qurilmalar harorat, namlik, tebranish,
bosim, kimyoviy tarkib va boshqa ko'rsatkichlarni uzluksiz kuzatib, ma'lumotlarni
avtomatik qayd etish va tahlil qilish imkonini bermoqda. IoT (Internet of Things)
texnologiyasi bilan integratsiyalashgan sensorlar tizimi uzoq masofadan turib
monitoring qilish va proaktiv ekspertiza o'tkazish imkoniyatlarini yaratmoqda.
Maxsus dasturiy ta'minot vositalarining rivojlanishi ekspertiza natijalarini
tahlil qilish va modellashtirish jarayonlarini yangi bosqichga olib chiqdi. Hozirgi
kunda chekli elementlar usuli, Monte-Karlo simulyatsiyasi va boshqa murakkab
matematik modellar asosida ishlaydigan kompyuter dasturlari murakkab texnik
tizimlarning xulq-atvorini bashorat qilish, nuqsonlarni aniqlash va ularning
rivojlanish ehtimolini baholash imkonini bermoqda.
3.2. Ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyatlari
Texnik tizimlar ekspertizasi samaradorligini oshirishning eng muhim
yo'nalishlaridan biri – ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi.
Avtomatlashtirish nafaqat ekspertiza o'tkazish vaqtini qisqartirish, balki inson
omili ta'sirini kamaytirish, tahlil natijalarining obyektivligini oshirish va
resurslardan oqilona foydalanish imkonini beradi.
36

Ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish quyidagi asosiy yo'nalishlarda
amalga oshirilmoqda:
Ma'lumotlarni yig'ish va qayd etish jarayonlarini avtomatlashtirish muhim
ahamiyatga ega. Avtomatlashtirilgan ma'lumotlarni yig'ish tizimlari, aqlli sensorlar
va IoT qurilmalari orqali texnik obyektlar haqidagi ma'lumotlarni real vaqt
rejimida to'plash va markazlashtirilgan ma'lumotlar bazasida saqlash mumkin.
Bunday tizimlar nafaqat tizimli monitoringni ta'minlaydi, balki uzluksiz
diagnostika o'tkazish va potensial muammolarni erta bosqichda aniqlash imkonini
beradi.
Ma'lumotlarni tahlil qilish jarayonlarini avtomatlashtirish, katta hajmdagi
ma'lumotlarni tezkor va aniq qayta ishlash imkonini beradi. Zamonaviy big data
texnologiyalari, mashinali o'qitish algoritmlari va neyron tarmoqlari asosidagi
tizimlar murakkab bog'liqliklarni aniqlash, anomaliyalarni topish va tahlil
natijalarini avtomatik ravishda shakllantirishga yordam beradi. Masalan, mashinali
o'qitish algoritmlari texnik tizimlarning ishlashidagi anomaliyalarni aniqlash va
ularning sabablari bo'yicha takliflar berish imkoniyatiga ega.
Texnik tizimlarning holatini diagnostika qilishni avtomatlashtirish orqali
ekspert baholashni tezlashtirish va aniqlashtirishga erishiladi. Avtomatlashtirilgan
diagnostika tizimlari sensor ma'lumotlari, tarixiy ma'lumotlar va bilimlar bazasi
asosida texnik tizimlarning holatini baholaydi, muammolarni aniqlaydi va ularning
rivojlanish dinamikasini bashorat qiladi. Masalan, elektr stansiyalari, neft-gaz
qurilmalari, transport vositalari va ishlab chiqarish liniyalarida avtomatlashtirilgan
diagnostika tizimlari avariya holatlarini oldindan aniqlash va profilaktik choralar
ko'rish imkonini beradi.
Ekspertiza hisobotlarini tayyorlashni avtomatlashtirish, ekspertlarning
vaqtini tejash va hisobotlarning sifatini oshirish imkonini beradi. Maxsus dasturiy
ta'minot yordamida tekshiruv natijalari asosida avtomatik ravishda ekspertiza
hisobotlari, xulosa va tavsiyalar shakllantirilishi mumkin. Bu ekspertlarga ko'proq
37

analitik vazifalar va murakkab masalalarni yechishga e'tibor qaratish imkonini
beradi.
Ekspertiza jarayonlarini boshqarishni avtomatlashtirish ekspertiza
loyihalarini rejalashtirish, resurslarni taqsimlash, vazifalarni nazorat qilish va
natijalarni monitoring qilish jarayonlarini optimallashtirishga yordam beradi.
Loyihalarni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimlari orqali ekspertiza jarayonining
barcha bosqichlarini nazorat qilish, muddatlarni kuzatish va resurslardan oqilona
foydalanish imkonini beradi.
Ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish texnologiyalari tez rivojlanmoqda,
ammo to'liq avtomatlashtirish ko'p hollarda maqsadga muvofiq emas. Optimal
yondashuv – ekspert bilimi va tajribasini zamonaviy avtomatlashtirish tizimlari
bilan kombinatsiya qilishdir. Bunday yondashuv ekspertiza jarayonlarini
tezlashtirish va ularning sifatini oshirish imkonini beradi.
3.3. Ekspertiza natijalarini tahlil qilish va qaror qabul qilish tizimlari
Texnik tizimlar ekspertizasini o'tkazishda muhim jihatlardan biri - olingan
natijalarni sifatli tahlil qilish va ular asosida optimal qarorlar qabul qilishdir.
Zamonaviy qaror qabul qilish tizimlari katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlash,
murakkab vaziyatlarni modellashtirish va ko'p omilli tahlil asosida eng maqbul
qarorlar ishlab chiqishga qaratilgan.
Qaror qabul qilish tizimlari quyidagi asosiy komponentlarni o'z ichiga oladi:
ma'lumotlar bazasi, bilimlar bazasi, modellashtirish tizimlari, tahlil qilish
algoritmlari va foydalanuvchi interfeysi. Bu komponentlar o'zaro bog'liq holda
ekspertiza ma'lumotlarini samarali qayta ishlash va interpretatsiya qilishga yordam
beradi.
Ekspertiza natijalarini tahlil qilishda murakkab statistik usullar va matematik
modellar qo'llaniladi. Regression tahlil, klaster tahlil, neyron tarmoqlari va boshqa
usullar yordamida ekspertiza davomida olingan ma'lumotlardagi murakkab
bog'liqliklar va qonuniyatlar aniqlanadi. Bu usullar texnik tizimlardagi potensial
38

muammolarni aniqlash, ularning rivojlanish dinamikasini bashorat qilish va
optimal hal qilish yo'llarini topishda muhim rol o'ynaydi.
Qaror qabul qilish jarayonida noaniqlik va tavakkalchilik omillarini hisobga
olish muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy qaror qabul qilish tizimlari noaniqlik
sharoitida ishlash uchun fuzzy-logika, ehtimollik nazariyasi va tavakkalchilikni
baholash usullaridan foydalanadi. Bu yondashuv texnik tizimlarga oid qarorlar
qabul qilishda xavf-xatarlarni minimallashtirish va optimallashtirishga yordam
beradi.
Qaror qabul qilishda ko'p mezonli optimizatsiya usullari keng qo'llaniladi.
Texnik tizimlar ekspertizasi natijalarini baholashda ko'pincha bir nechta, ba'zan
qarama-qarshi mezonlar mavjud bo'ladi (masalan, xavfsizlik, ishonchlilik, iqtisodiy
samaradorlik va boshqalar). Ko'p mezonli qaror qabul qilish usullari bu mezonlar
o'rtasidagi muvozanatni topish va optimallashtirishga yordam beradi.
Zamonaviy qaror qabul qilish tizimlari nafaqat avtomatik tahlil va tavsiyalar
berish, balki ekspertlar va qaror qabul qiluvchi shaxslar o'rtasidagi hamkorlikni
qo'llab-quvvatlashga ham qaratilgan. Bunday tizimlar interaktiv rejimda ishlaydi,
ekspertlarga ma'lumotlarni turli rakurslarda ko'rish, alternativ stsenariylarni tahlil
qilish va turli qarorlarning potensial oqibatlarini baholash imkonini beradi.
Qaror qabul qilish jarayonida vizualizatsiya texnologiyalari muhim rol
o'ynaydi. Murakkab texnik tizimlar va ekspertiza natijalarini visual ko'rinishda
taqdim etish, ma'lumotlarni tushunish va interpretatsiya qilishni sezilarli darajada
osonlashtiradi. Zamonaviy vizualizatsiya vositalari interaktiv grafiklar, 3D
modellar, heat map-lar va boshqa vositalar yordamida murakkab ma'lumotlarni
tushunarli formatda taqdim etishi mumkin.
Qaror qabul qilish tizimlari mashinali o'qitish va sun'iy intellekt
texnologiyalari bilan integratsiyalashib bormoqda. Bu tizimlar o'z-o'zini o'rganish
qobiliyatiga ega bo'lib, vaqt o'tishi bilan to'plangan tajriba asosida qaror qabul
qilish jarayonini takomillashtiradi. Masalan, texnik tizimlarning buzilishlarini
39

bashorat qilish va profilaktik choralarni rejalashtirish uchun mashinali o'qitish
algoritmlari tarixiy ma'lumotlar asosida kelajakdagi tendensiyalarni bashorat
qilishi mumkin.
3.4. Xalqaro tajribalar va mamlakatimizda ekspertiza tizimini
takomillashtirish istiqbollari
Texnik tizimlar ekspertizasi sohasida rivojlangan mamlakatlar tajribasi bu
sohani takomillashtirish uchun muhim manbalardan biridir. Yevropa, AQSh,
Yaponiya va boshqa ilg'or mamlakatlarda ekspertiza tizimlarini tashkil etish va
rivojlantirish borasida qimmatli tajribalar to'plangan.
AQSh tajribasi texnik tizimlar ekspertizasini tashkil etishda
standartlashtirish va sertifikatlashning muhim rolini ko'rsatadi. AQShda ASME
(American Society of Mechanical Engineers), ASTM (American Society for
Testing and Materials), API (American Petroleum Institute) kabi nufuzli
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar va normativlar texnik
ekspertizani o'tkazishning aniq tartib-qoidalarini belgilaydi. Bu standartlar
zamonaviy texnologik ehtiyojlarga moslashtirilgan holda muntazam yangilanib
boradi. AQShda ekspertiza natijalarining ishonchliligi va sifatini ta'minlash uchun
ekspertlar malakasiga yuqori talablar qo'yiladi, ularni sertifikatlash tizimi mavjud.
Yevropa davlatlarida texnik tizimlar ekspertizasi sohasida integral
yondashuv qo'llaniladi. Bu yerda ekspertiza tizimi milliy va xalqaro standartlar
hamda normativlar asosida qurilgan bo'lib, ekspertiza jarayonlarini
avtomatlashtirish va raqamlashtirishga katta e'tibor qaratiladi. Germaniya,
Fransiya, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda ekspertiza natijalarining shaffofligi
va keng qamrovliligi ta'minlanadi, fuqarolik jamiyati va jamoatchilik nazorati
mexanizmlari samarali ishlaydi.
Yaponiya tajribasi texnik tizimlar ekspertizasini o'tkazishda innovatsion
texnologiyalarni keng qo'llash, yuqori aniqlikdagi qurilmalar va
avtomatlashtirilgan tizimlardan foydalanish bilan ajralib turadi. Yaponiyada
40

seysmik xavf yuqori bo'lgan sharoitda muhim infrastruktura obyektlari, jumladan
atom elektr stansiyalari, transport va energetika tizimlari ekspertizasi alohida
ahamiyatga ega. Bu mamlakatda ekspertiza tizimi profilaktika va doimiy
monitoring tamoyillari asosida qurilgan.
Janubiy Koreya va Singapur kabi texnologik jihatdan rivojlangan davlatlarda
texnik tizimlar ekspertizasi "aqlli" ekspertiza tizimlari va sun'iy intellekt
texnologiyalari asosida rivojlanmoqda. Bu davlatlarda ekspertiza natijalarini tahlil
qilish va qaror qabul qilish jarayonlari yuqori darajada avtomatlashtirilgan.
Mamlakatimizda texnik tizimlar ekspertizasini takomillashtirish bo'yicha
quyidagi istiqbolli yo'nalishlarni ajratib ko'rsatish mumkin:
Normativ-huquqiy bazani takomillashtirish – ekspertiza tizimini tartibga
soluvchi qonunchilik va me'yoriy hujjatlarni xalqaro standartlar va ilg'or
tajribalarga moslashtirishga qaratilgan ishlarni davom ettirish zarur. Shuningdek,
yangi texnologiyalar va innovatsion yechimlarni joriy etishni rag'batlantiruvchi
huquqiy mexanizmlarni yaratish muhim ahamiyatga ega.
Ekspertiza tizimini raqamlashtirish va avtomatlashtirish – texnik tizimlar
ekspertizasini o'tkazish jarayonlarini to'liq raqamlashtirish, real vaqt rejimida
monitoring qilish tizimlarini joriy etish, ekspertiza ma'lumotlarini yig'ish, saqlash
va tahlil qilishning yagona raqamli platformasini yaratishga e'tibor qaratish lozim.
Bu sohada "Raqamli O'zbekiston 2030" dasturi doirasida bir qator muhim
loyihalarni amalga oshirish mo'ljallangan.
Kadalar salohiyatini oshirish – ekspertiza sohasida faoliyat yurituvchi
kadrlarni zamonaviy bilim va ko'nikmalar bilan qurollantirish, xalqaro tajriba
almashish dasturlari, malaka oshirish kurslari va attestatsiya tizimini
takomillashtirish zarur. Yetuk ekspertlar tayyorlash uchun oliy ta'lim
muassasalarida maxsus o'quv dasturlari va yo'nalishlarni joriy etish muhim
ahamiyatga ega.
41

Ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirish – ekspertiza usullari va
texnologiyalarini takomillashtirish, innovatsion yechimlar yaratish bo'yicha
fundamental va amaliy tadqiqotlar olib borish, ekspertiza sohasidagi ilmiy
ishlanmalarni amaliyotga joriy etish mexanizmlarini takomillashtirish lozim.
Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish – texnik tizimlar ekspertizasi sohasida
xalqaro tashkilotlar, yetakchi ilmiy markazlar va xorijiy ekspertlar bilan
hamkorlikni kengaytirish, xalqaro loyihalarda ishtirok etish, tajriba almashish va
qo'shma dasturlarni amalga oshirish zarur.
Xususiy sektorni jalb qilish – ekspertiza xizmatlarini ko'rsatishda davlat-
xususiy sheriklik mexanizmlarini rivojlantirish, xususiy ekspertiza tashkilotlari
faoliyatini qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish, sohaga investitsiyalarni jalb qilish
muhim ahamiyatga ega.
Ekspertiza natijalarining shaffofligini ta'minlash – ekspertiza natijalarini
keng jamoatchilikka yetkazish mexanizmlarini takomillashtirish, ochiq
ma'lumotlar platformasini yaratish, fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan
jamoatchilik nazoratini ta'minlash choralarini ko'rish lozim.
Innovatsion texnologiyalarni joriy etish – sun'iy intellekt, neyron tarmoqlari,
bulutli texnologiyalar, katta ma'lumotlarni qayta ishlash, IoT va boshqa zamonaviy
texnologiyalarni ekspertiza tizimida keng qo'llash bo'yicha choralar ko'rish zarur.
Yuqorida keltirilgan barcha yo'nalishlar va tavsiyalar mamlakatimizda texnik
tizimlar ekspertizasini tashkil etish samaradorligini oshirish, xavfsizlik va sifat
standartlarini yuksaltirish, texnogen xavflarni kamaytirish va iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Bu esa o'z navbatida barqaror rivojlanish
va aholining yuksak turmush darajasini ta'minlashga muhim hissa qo'shadi.
42

XULOSA VA TAKLIFLAR
Ushbu kurs ishida texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazishni tashkil etish
masalalari, ularning nazariy asoslari, amaliy jihatlari va takomillashtirish
yo'nalishlari atroflicha o'rganildi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi
xulosalar shakllantirildi:
1. Texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazish zamonaviy ishlab chiqarish,
xizmat ko'rsatish va infratuzilma obyektlarining xavfsizligi, ishonchliligi va
samaradorligini ta'minlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Ekspertizaning to'g'ri tashkil etilishi texnogen halokat va avariyalar xavfini
kamaytirish, iqtisodiy yo'qotishlarning oldini olish hamda insonlar hayoti va
salomatligini himoya qilishga xizmat qiladi.
2. Texnik tizimlar ekspertizasini tashkil etish murakkab jarayon bo'lib,
uni samarali amalga oshirish uchun normativ-huquqiy, tashkiliy-boshqaruv, kadrlar
tayyorlash, moddiy-texnik ta'minot va axborot-analitik komponetlarning o'zaro
uzviy bog'liqligini ta'minlash zarur. Bunday yondashuv ekspertiza tizimining
kompleks rivojlanishiga va samaradorligi oshishiga olib keladi.
3. Zamonaviy texnologik vositalari, jumladan, sun'iy intellekt, neyron
tarmoqlari, noinvaziv tekshirish uskunalari, 3D skanerlash, lidar texnologiyasi,
dronlar va robotlar, maxsus dasturiy ta'minotlar texnik ekspertiza jarayonlarining
sifati va ishonchliligini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi.
4. Ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish ma'lumotlarni yig'ish va
qayd etish, ma'lumotlarni tahlil qilish, diagnostika qilish, hisobot tayyorlash va
boshqarish jarayonlarini optimallashtirishga imkon beradi. To'liq avtomatlashtirish
ko'p hollarda maqsadga muvofiq emas, optimal yondashuv – ekspert bilimi va
tajribasini zamonaviy avtomatlashtirish tizimlari bilan kombinatsiya qilishdir.
5. Ekspertiza natijalarini tahlil qilish va qaror qabul qilish tizimlari
murakkab statistik usullar, matematik modellar, noaniqlik va tavakkalchilik
omillarini hisobga olish, ko'p mezonli optimizatsiya usullari asosida samarali
43

ishlaydigan mexanizmlarni o'z ichiga olishi kerak. Qaror qabul qilish tizimlari
mashinali o'qitish va sun'iy intellekt texnologiyalari bilan integratsiyalashib
bormoqda.
6. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi texnik tizimlar ekspertizasi
sohasidagi ilg'or va innovatsion yondashuvlarni o'zlashtirish va milliy sharoitlarga
moslashtirish uchun muhim manba hisoblanadi. AQSh, Yevropa davlatlari,
Yaponiya, Janubiy Koreya va Singapur kabi davlatlarda to'plangan tajribalar
mamlakatimizda ekspertiza tizimini takomillashtirish uchun qimmatli ahamiyatga
ega.
Tadqiqot natijalariga asoslanib, texnik tizimlar ekspertizasini
takomillashtirish bo'yicha quyidagi takliflar ishlab chiqildi:
1. Texnik tizimlar ekspertizasini tashkil etish va o'tkazishga doir
normativ-huquqiy bazani xalqaro standartlarga moslashtirish va takomillashtirish,
shuningdek, innovatsion yechimlarni joriy etishni rag'batlantiruvchi huquqiy
mexanizmlarni ishlab chiqish zarur.
2. Ekspertiza jarayonlarini to'liq raqamlashtirish bo'yicha "Texnik
ekspertizaning yagona raqamli platformasi"ni yaratish va joriy etish maqsadga
muvofiq. Bu platforma orqali ekspertiza ma'lumotlarini yig'ish, saqlash, tahlil
qilish va qaror qabul qilish jarayonlarini avtomatlashtirishga erishish mumkin.
3. Texnik tizimlar ekspertizasi sohasida kadrlar tayyorlash va malakasini
oshirish tizimini takomillashtirish, oliy ta'lim muassasalarida maxsus o'quv
dasturlari va yo'nalishlarni joriy etish, shuningdek, ekspertlarning malakasini
xalqaro standartlarga moslashtirish bo'yicha choralar ko'rish zarur.
4. Texnik tizimlar ekspertizasi sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini
rivojlantirish, innovatsion yechimlar va texnologiyalarni ishlab chiqish,
shuningdek, ilmiy-tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish mexanizmlarini
takomillashtirish lozim.
44

5. Texnik tizimlar ekspertizasi sohasida xalqaro hamkorlikni
kuchaytirish, xalqaro tashkilotlar, yetakchi ilmiy markazlar va xorijiy ekspertlar
bilan hamkorlikni kengaytirish, xalqaro loyihalarda ishtirok etish va qo'shma
dasturlarni amalga oshirish bo'yicha choralar ko'rish taklif etiladi.
6. Ekspertiza xizmatlarini ko'rsatishda davlat-xususiy sheriklik
mexanizmlarini rivojlantirish, xususiy ekspertiza tashkilotlari faoliyatini qo'llab-
quvvatlash va rag'batlantirish, sohaga investitsiyalarni jalb qilish bo'yicha
mexanizmlarni ishlab chiqish zarur.
7. Ekspertiza natijalarining shaffofligini ta'minlash, ekspertiza
natijalarini keng jamoatchilikka yetkazish mexanizmlarini takomillashtirish, ochiq
ma'lumotlar platformasini yaratish va fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan
jamoatchilik nazoratini ta'minlash choralarini ko'rish tavsiya etiladi.
8. Sun'iy intellekt, mashinali o'qitish, bulutli texnologiyalar, katta
ma'lumotlarni qayta ishlash, IoT va boshqa zamonaviy texnologiyalarni ekspertiza
jarayonlarida keng qo'llash bo'yicha ilmiy-amaliy dastur ishlab chiqish va amalga
oshirish lozim.
Yuqorida keltirilgan takliflarning amalga oshirilishi mamlakatimizda texnik
tizimlar ekspertizasini tashkil etish samaradorligini oshirish, xavfsizlik va sifat
standartlarini yuksaltirish, texnogen xavflarni kamaytirish va iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi.
45

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasining "Texnik jihatdan tartibga solish
to'g'risida"gi Qonuni. – T.: 2023.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Texnik jihatdan tartibga
solish, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiya tizimlarini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni, 24.05.2022.
3. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Texnik jihatdan
tartibga solish sohasida davlat nazoratini amalga oshirish tartibi to'g'risidagi
nizomni tasdiqlash haqida"gi 862-son qarori, 28.12.2022.
4. Abdullayev A.M., Rahmonov Sh.Sh. Texnik tizimlar ekspertizasi
asoslari. O'quv qo'llanma. – T.: "Fan va texnologiya", 2021. – 256 b.
5. Fayziyev Sh.I., Qodirov F.E. Muhandislik kommunikatsiyalari
tizimlari ekspertizasi. – T.: "Aloqachi", 2020. – 318 b.
6. Tursunov B.O., Umarov I.Y. Sanoat korxonalari texnik tizimlarini
boshqarish. – T.: "Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi", 2019. – 224 b.
7. Ismoilov M.I. Neft-gaz sanoati obyektlarida texnik ekspertizani
tashkil etish. – T.: "TIQXMMI", 2020. – 186 b.
8. Xalikov R.X., Abdullayev Z.S. Transport tizimlari texnik ekspertizasi.
– T.: "TDTU", 2019. – 216 b.
9. Karimov M.S., Nishonov F.N. Raqamli texnologiyalarni boshqarish
tizimlari. – T.: "Aloqachi", 2022. – 294 b.
10. Bobojonov Q.Q., Normamatov I.B. Texnik tizimlar xavfsizligi va
ishonchliligi. – T.: "O'qituvchi", 2021. – 342 b.
46

ILOVALAR
1-ILOVA
TEXNIK TIZIMLAR EKSPERTIZASIDA QO'LLANILADIGAN
ZAMONAVIY USKUNALAR TAVSIFI
№ Uskuna nomi Qo'llanilish
sohasi Asosiy texnik
xususiyatlari Afzalliklari
1 Ultratovush
tekshirish
tizimi UT-
5000 Metalli
konstruksiyalar,
quvurlar,
payvand choklari Chastota
diapazoni: 0.5-
15 MHz,
Tekshirish
chuqurligi: 6 m
gacha Yuqori aniqlik,
noinvaziv
tekshirish
imkoniyati
2 Termografik
kamera
ThermoPro-
X2 Elektr
qurilmalari,
binolar, issiqlik
tizimlari Sezuvchanlik:
0.05°C, Harorat
diapazoni: -
20°C dan
+1500°C gacha Real vaqtda
monitoring,
yuqori
sezuvchanlik
3 3D lazer
skaner
ScanMaster
Pro Murakkab
geometriyali
obyektlar,
binolar,
inshootlar Aniqligi: ±2
mm/100 m,
Skanerlash
tezligi: 1 mln
nuqta/sek Yuqori aniqlik,
tezlik, bulutli
ma'lumotlarni
yaratish
4 Rentgen
tekshirish
apparati X-
Ray 7000 Metall
konstruksiyalar,
payvand
choklari, elektron
qurilmalar Rentgen
nurlanishi
quvvati: 5-450
kV, Raqamli
sensor o'lchami: Yuqori sifatli
tasvirlar, tezkor
tahlil
47

40×40 sm
5 Multisensorli
dron
DroneTech X5 Yuqori
inshootlar,
ko'priklar, elektr
liniyalari Uchish vaqti: 45
daqiqa, Kamera:
4K HDR,
Termografik
modul Qiyin joylarni
tekshirish
imkoniyati,
xavfsizlik
6 IoT sensorlar
tizimi
SmartSense Ishlab chiqarish
liniyalari,
energetika
tizimlari Sensalar soni:
128 tagacha,
Ma'lumotlarni
uzatish:
5G/WiFi Real vaqtda
monitoring,
masofadan
nazorat
7 Akustik
emissiya
analizatori
AE-Tech Pro Yuk ko'taruvchi
konstruksiyalar,
bosim ostidagi
idishlar Chastota
diapazoni: 20
kHz - 1 MHz,
Kanallar soni:
32 Dinamik
jarayonlarni
monitoring
qilish
imkoniyati
8 Vibratsiya
analizatori
VibroMaster Rotatsion
uskunalar, elektr
motorlar,
nasoslar Chastota
diapazoni: 0.5
Hz - 20 kHz,
Kanallar soni: 8 Ko'p kanalli
tahlil, spektral
tahlil imkoniyati
9 Magnit-
rezonans
defektoskopi
MR-Scanner Metall
konstruksiyalar,
quvurlar Tekshirish
chuqurligi: 25
mm gacha,
Aniqligi: ±0.1
mm Yuqori aniqlik,
noinvaziv
tekshirish
10 AI asosidagi
video analitika
tizimi AI- Vizual tekshiruv,
sifat nazorati Tahlil tezligi:
120 kadr/sek, AI
modellar soni: Avtomatik
nuqsonlarni
aniqlash, yuqori
48

Vision Pro 15+ ishonchlilik
2-ILOVA
TEXNIK TIZIMLAR EKSPERTIZASINI AVTOMATLASHTIRISH
BO'YICHA DASTURIY TA'MINOT VOSITALARI
№ Dasturiy
ta'minot nomi Ishlab
chiqaruvchi Funksional
imkoniyatlar
i Qo'llanilish
sohasi
1 ExpertSystem
Pro TechSoft
International Ma'lumotlarn
i yig'ish,
diagnostika,
tahlil, hisobot
tayyorlash Ko'p tarmoqli
texnik tizimlar
ekspertizasi
2 PredictiveAnal
ytics Suite DataTech
Solutions Mashinali
o'qitish
algoritmlari
asosida
bashorat
qilish,
anomaliyalar
ni aniqlash Sanoat
uskunalari,
energetika
tizimlari
3 TechInspect
Cloud InspectionTech
Inc. Bulutli
platformada
ekspertiza
ma'lumotlarin
i saqlash,
tahlil qilish,
vizualizatsiya Infratuzilma
obyektlari,
kommunal
tizimlar
4 SimuTech Engineering FEM tahlil, Qurilish
49

Expert Simulation Group texnik
tizimlarni
modellashtiris
h va
simulyatsiya
qilish konstruksiyalar
i,
mashinasozlik
5 SafetyAnalyzer
Pro SafeTech
Solutions Xavf-
xatarlarni
baholash,
xavfsizlik
indekslarini
hisoblash Yuqori xavfli
obyektlar,
kimyo sanoati
6 AI-Inspector Smart Inspection
Ltd. Sun'iy
intellekt
asosida vizual
ma'lumotlarni
tahlil qilish Vizual
tekshiruv, sifat
nazorati
7 DigiTwin
Expert Digital
Engineering Corp. Raqamli
egizaklar
yaratish va
texnik holatni
monitoring
qilish Murakkab
texnologik
tizimlar
8 ReportMaster TechDocumentati
on Ltd. Ekspertiza
hisobotlarini
avtomatik
generatsiya
qilish Barcha turdagi
texnik
ekspertiza
50

9 DecisionSuppo
rt Pro Analytical
Systems Inc. Ko'p mezonli
qaror qabul
qilish,
alternativalar
ni baholash Qaror qabul
qilishni
qo'llab-
quvvatlash
10 DataFusion
Expert Integrated
Solutions Group Turli
manbalardagi
ma'lumotlarni
integratsiya
qilish va
kompleks
tahlil Ma'lumotlarni
yig'ish va
qayta ishlash
51

Texnik tizimni ekspertizadan o’tkazishni tashkil etish mavzusida kurs ishi

Sotib olish