Tijorat banklari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	645.5KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tijorat banklari

Sotib olish

Tijorat banklari
Reja:
Kirish
1.Tijorat banklarining resurslari, ularning tar kibi va tavsifi.
2.Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari.
3. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari tarkibi va dinamikasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Bozor munosabatlarining muhim bo’g’inlaridan biri bo’lgan bank tizimini isloh
qilish va erkinlashtirish zamirida iqtisodiyotni rivojlantirish, xalqaro bank tizimi
talablariga mos keluvchi mahalliy banklar faoliyatini tashkil qilish va ular
faoliyatini yanada takomillashtirish shu kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek “Iqtisodiyotni
rivojlantirishda puxta va barqaror bank-moliya tizimi ulkan ahamiyatga ega. Biz
aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining bank tizimiga ishonchini kuchaytirmasdan
turib, “yashirin iqtisodiyot”dan to’liq xalos bo’la olmaymiz.
Tijorat banklari faoliyatining samaradorligi va uzluksizligi birinchi navbatda
banklarning resurslari bilan qanchalik yetarli ta’minlanganligiga bog’liq. Tijorat
banklari moliyaviy resurslari ma’lum shartlar asosida jalb qilingan va bankning o’z
mablag’laridan tashkil topib, bank daromadini shakllantirish maqsadida aktiv
operatsiyalarga yo’naltirilgan moliyaviy manba hisoblanadi. Jalb qilingan
mablag’lar aktiv operatsiyalarni, avvalo kredit operatsiyalarini amalga oshirish
uchun pul resurslariga bo’lgan ehtiyojni qoplaydi. Ularning roli juda katta bo’lib,
bank resurslarining 70 foizidan ortig’ini tashkil qiladi. Yuridik va jismoniy
shaxslarning vaqtinchalik bo’sh mablag’laridan foydalanish orqali, tijorat banklari
ular yordamida xalq xo’jaligining va aholining qo’shimcha aylanma mablag’larga
bo’lgan ehtiyojini qondiradi, pullarni kapitalga aylanishiga yordam beradi. Banklar
mablag’larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo’lib, barcha mamlakatlarda
bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turadi. Jalb qilingan
mablag’lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. Ikki
pog’onali bank tizimiga o’tilishi, iqtisodiy mustaqil tijorat banklarining tashkil
topishi, banklarning o’z-o’zini moliyalashtirish tamoyiliga o’tishi, passivlar va
aktivlar muvofiqligiga erishish muammosi bank faoliyatida dolzarb masalalarga
aylandi. Bozor munosabatlarining rivojlantirish bank resurslarining ham turli-
tumanlashuviga olib keldi. Banklar uchun hozirgi iqtisodiy sharoitdan kelib
chiqgan holatda bank resurslarini shakllantirishda depozitlarni jalb qilish
masalasini yanada rivojlantirishlari maqsadga muvofiqdir, chunki ular to’lov

tizimida yengilliklar olib keladi hamda Markaziy bankdan hisobga olish
amaliyotini oshirish orqali pul-kredit siyosati vositalaridan foydalanish
osonlashtiradi. Shu jihatlari bilan talangan mavzu dolzarb hisoblanadi.
2021 yilda respublika bank tizimidagi islohotlar O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining *;-2020 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qarori bilan tasdiqlangan
“2017-2021 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va
barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning
ustuvor yo’nalishlari bo’yicha kompleks chora-tadbirlar” Dasturi hamda respublika
moliya-bank tizimini rivojlantirishga oid boshqa hujjatlarda belgilangan vazifalarni
bajarishga qaratildi, jumladan:
- bank nazorati tizimini yanada takomillashtirish, bank nazorati bo’yicha Bazel
qo’mitasining yangi tavsiyalarini tatbiq etish bilan bog’lik tadbirlarni davom
ettirish;
- mamlakat bank tizimi va tijorat banklari faoliyatini etakchi xalqaro reyting
tashkilotlari tomonidan qo’llaniladigan me’yor, andoza va ko’rsatkichlar asosida
baholash amaliyotini kengaytirish;
- tijorat banklarining resurs bazasini ularning kapitallashuv darajasi hamda aholi va
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bo’sh pul mablag’larini depozitlarga jalb qilish
orqali yanada oshirish;
- tijorat banklari aktivlarini, shu jumladan, ularning investitsion faolligini hamda
ishlab chiqarishni texnik va texnologik qayta jihozlash bo’yicha loyihalarni
kreditlash hajmlarini oshirish;
- tijorat banklari balansiga olingan iqtisodiy nochor korxonalar faoliyatini tiklash,
ular bazasida tashkil etilgan yangi korxonalarni strategik investorlarga sotish
ishlarini yanada faollashtirish;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab-quvvatlash, birinchi
navbatda, investitsiya maqsadlari, boshlang’ich kapitalni shakllantirish uchun uzoq
muddatli kreditlar ajratish hajmini kengaytirish;

- xalqaro andozalar va tamoyillar hamda mamlakatimizda bozor munosabatlari
rivojlanishining hozirgi real holatidan kelib chiqqan holda moliya-bank sohasining
qonunchilik bazasini yanada takomillashtirish ishlari amalga oshirildi.

*O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. https://uznet.press
*O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori, 26.11.2010 yildagi PQ-1438-son
1.Tijorat banklarining resurslari, ularning tar kibi va tavsifi.
Ma’lumki bank faoliyati yetarli bank resurslarini talab qiladi. Bank resurslarini
mukammal tashkil etish va tejamkor foydalanish har qanday banklarning samarali
ishlashi uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yaratilgan
resurslar tijorat banklarning iqtisodiy faoliyatini oqilona amalga oshirishda muhim
ahamiyatga ega. Tijorat banklarining resurs bazasini shakllantirish nafaqat yangi
mijozlarni jalb etish, balki resurslar manbalari tuzilmasini doimiy ravishda
o’zgartirib turishni ham o’z ichiga olgan holda, bank aktivlari va passivlaridan
oqilona foydalanishning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bank passivlaridan samarali
foydalanish depozit siyosatining oqilona yuritilishidan iborat bo’ladi* Resurs
bazasini shakllantirishda yangi mijozlarni jalb qilish resurs bazasining tarkibiy
qismini tashkil etadi. Resurs – fransuzcha "Resurs", so’zidan olingan bo’lib, pul
mablag’lari, imkoniyat, zahira, daromad manbai, xom-ashyo va boshqalar
anglatadi. Iqtisodiy manbalarda "resurs" so'zi ko'pincha turli xil ma'nolarda
uchraydi.Masalan: tabiiy resurslar, moliyaviy resurslar, iqtisodiyresurslar, inson
resurslari va boshqalar. Shunga asoslanib, iqtisodiy resurslarniiqtisodiy
imkoniyatlarning asosiy elementlaridan biri sifatida qarash mumkin .U jamiyat
rivojlanishining barcha bosqichlarida taqsimlanadi. Resurs iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning aniq maqsadlariga erishish uchun ishlatiladi. Iqtisodiy resurslarning
aksariyati-bu moliyaviy resurslar bo’lib, ularni pul va soliq resurslari tashkil etadi
va iqtisodiy rivojlanishni qo'llab-quvvatlash uchun xizmat qiladi. Moliyaviy
resurslarning asosiy manbalari bo’lib vaqtinchalik bo’sh mablag'lar, soliqlar ,
jismoniy shaxslarning mablag'lari,chek omonatlarini berish bilan bog'liq mablag'lar
va boshqalar hisoblanadi.Moliyaviy resurslarning ajralmas qismi bo’lgan bank
resurslarini ko’rib chiqamiz. Dastlab banklarning majburiyatlari va ularning
resurslari bir xil tushunchalar emasligiga e’tibor qaratish lozim. Bank passivlari

bank resurslarining manbai hisoblanadi. Demak Bank resurslari bank balansining
passiv qismida aks ettiriladi. Tijorat banklarining resurslari bankning o’z
mablag’lari jalb qilingan va emitentlashgan mablag’lar hisobidan shakllanadi.

Quyidagi jadvalda resurslar shakllanishi keltirilgan
1-jadval
Tijorat banklari resurslari
O’zlik resurslari: Jalb qilingan resurslar
Ustav kapital Depozitlar
Zahira kapital Banklararo kreditlar
Taqsimlanmagan foyda Boshqa kreditorlar

Qimmatli qog’ozlar emissiyasi
Sof foyda
Banklarning o ’ z mablag ’ lariga — bankning ustav kapitali , rezerv kapitali , maxsus
fondlar , moddiy rag ’ batlantirish fondi , boshqa har xil tashkil qilingan fonddar va
taqsimlanmagan foydasi kiradi . Banklarning o ’ z mablag ’ lari ichida asosiy o ’ rinni
bankning o ’ z kapitali egallaydi . Bankning ustav kapitali summasi bank ustavida
ko ’ rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlangich nuqtasi hisoblanadi .
Banklarning tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham xar
hil tashkil topadi.
Agar bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo’lsa, ustav kapitali
yoki fondi aksiyalar chiqarish va joylashtirish yo’li orqali tashkil topadi.
Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo’li bilan chegaralanmaydi.
Banklarning barqaror faoliyatini taminlash maqsadida uning minimal miqdori
belgilab beriladi.
Bankning ustav kapitali uning balansining passivida ko’rsatiladi. Ustav fondi
summasining oshirilishi bank aksiyadorlik umumiy majlisida hal qilindi.
Banklarning ustav kapitali ularning majburiyatlarini bajarishning asosi bo’lib
xizmat qiladi. Bank kreditlar hisobidan banklarning ustav kapitalini tashkil qilish
mumkin emas.
Banklar tashkil qilinganda ustav kapitalining tarkibi moddiy mablag’lardan va pul
mablag’laridan tashkil topadi. Bank faoliyatining boshlangich boskichlarida
bankning o’z mablag’lari hisobidan birinchi navbatdagi bank xarajatlari (er, bino,
asbob-uskuna, ish haqi) qoplanadi.

Banklarning o’z mablag’lari uzoq muddatli aktivlarga quyilmalar qilishning asosiy
manbasi hisoblanadi. Odatda Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning uz
mablag’lari bilan chetdan jalb kilingan resurslar o’rtasida chegarani belgilab
beradi. Banklarning aksiyador kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi
mumkin.
Bular:
a) o’z aksiyador kapitali – bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va
sotish hisobidan, taqsimlanmagan fondi hisobidan yuzaga keladi;
b) xar xil ko’zda tutilmagan holatlar uchun tashkil kilingan rezervlar.
v) bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzok muddatli veksel va obligatsiyalar)
bo’lishi mumkin.
Banklarning rezerv kapitali yoki rezerv fondi foydadan ajratmalar hisobiga hosil
bo’ladi va u ko’zda tutilmagan zararlar hamda qimmatli qog’ozlar kursining
tushishi natijasidagi yo’qotishlarni qoplash uchun mo’ljallangan.
Taqsimlanmagan foyda — rezerv fondiga ajratmalar va dividendlar t ы langanidan
so’ng qoladigan foydaning bir qismidir.Banklarning o’z mablag’lari tijorat
banklari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Banklarning o’z kapitali
hissasining kamayishi ba’zi hollarda banklarning sinishiga olib keladi.
Bank resurslari tarkibida aholining omonat qo’yilmalari muhim rol tutadi. Ular
to’liq summaga yoki bo’lib-bo’lib qo’yiladi va berilishi mumkin. Omonatchi va
bank o’rtasidagi mablag’ ko’yishi bilan bog’lik munosabat omonat daftarchasini
berish bilan tasdiqlanadi. Banklar to’lovchilik asosida turli xil maqsadli
qo’yilmalarni, muddatli yoki talab kilish hamda olish mumkin bo’lgan
jamg’armalar qabul qiladilar.
Tijorat banklarining resurslari bankning:
1. o’z resurslari;
2. jalb qilingan mablag’lari;
3. emitentlashgan mablaglar hisobidan shakllanadi.
Bu resurslar banklar tomonidan quyidagi passiv operasiyalarni amalga oshirish
natijasida yuzaga keladi:

 qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish yo’li bilan resurslar yig’ish;
 foyda hisobidan har xil fondlar tashkil qilish yoki fondlar summasini
oshirish;
 boshqa kreditorlar mablag’larini jalb qilish;
 drpozit operasiyalarini amalga oshirish.
Bu operasiyalar bank balansining passiv qismida aks ettiriladi. Mamlakatdagi
tijorat banklarining resurslari quyidagilar bilan tavsiflanadi (2-jadval).
Tijorat banklarining resurslari
2-jadval.
№ Ko’rsatkichlar %
1 2 3
1. Bankning o’z resurslari, shu jumladan:
1.1. Bankning fondi, shundan:
• Ustav fondi 12,2
6,1
2,6
2. Foyda 6,1
3. Jalb qilingan resurslar
3.1 Talab qilib olgunga kadar qo’yiladigan depozitlar:
• tijorat strukturalarning joriy schyotlardagi depozitlar
• korrespondent schyotdagi depozitlar
• hisob-kitobdagi resurslar
• turli kreditorlar
3.2 Mudsatli depozitlar
• tijorat strukturadagi depozitlar
• aholi omonatlari
• bank depozitlari
shu jumladan:
MB depozitlari
3.3 Chet el operasiyalar bo’yicha schyotlar 87,8
25,0
15,5
1,6
2,2
5,7
23,5
3,3
1,6
18,6
13,2
39,3

Ko’rinib turibdiki, tijorat banklari resurslarining asosiy manbasi bu jalb qilingan
resurslar bo’lib, ular bank resurslari tarkibida salkam 88 foizni tashkil qiladi. O’z
resurslarining salmog’i 12 foiz bo’lib, jahon tijorat banklarining passivlari tarkibiy
qismiga bo’lgan talabga javob beradi. Bankning o’z resurslari tarkibida ustav fondi
2,6 foizni tashkil qiladi. Jamg’arilgan resurslari tarkibida tijorat strukturadagi hisob
va joriy schyotdagi depozitlar salmog’i 64 foizdan oshadi. Bankning o’z resurslari
jumlasiga:
 bankning’ nizom kapitali;
 zaxira kapitali;
 bankning oladigan foydasi hisobiga yuzag’a keladigan boshqa jamg’armalar;
 sug’urta zaxiralari;
 yil davomida taqsimlanmay qolgan foyda kiradi.
Bankning nizom kapitali (sarmoya) bank ishini tashkil etishning tayanch
nuqtasidir. Bu jamg’arma bank qatnashchilarining o’z mablag’lari hisobigagina
yaratilishi mumkin, xolos, yani tasischilarning pay badallari yig’indisidir.
Tijorat banklarining zaxira kapitali aktiv operasiyalarining chiqimlarini qoplash
uchun mo’ljallangan. Ular olingan foyda etmay qolgan vaqtda bank obligasiyalari
va imtiyozli aksiyalar dividendlari bo’yicha foizlarni to’lash manbai bo’lib xizmat
qiladi. U jamg’arma qar yili foydadan ajratiladigan mablag’lar qisobig’a
shakllantiriladi.
Bank o’z mablag’larining alohida tarkibiy qismi bu aniq operasiyalarni amalga
oshirish uchun bank tomonidan yaratilgan sug’urta zaxiralaridir. Bularga birinchi
galda qimmatli qog’ozlar mablag’larini taminlovchi zaxiralar, shuningdek,
ssudalar bo’yicha yo’qotishlar bo’lib qolganda ishlatiladigan zaxiralar kiradi.
Bunday zaxiralarni shakllantirish majburiy bo’lib, Markaziy bank tomonidan talab
qilinadi.
Bank o’z mablag’larining eng muhim vazifasi bankning omonatchilar oldidagi
majburiyatlarining taminoti bo’lib maydonga chiqishdir. Tijorat banklarining
o’ziga xos tomoni shundaki, ular o’z mablag’larining miqdorini mustaqil suratda
o’zlari belgilaydi va resurslarining juda ko’p qismi o’z mablag’lari hisobiga emas,

balki zayom mablaglari hisobiga shakllantiriladi. Banklarning mablaglarni jalb
etish imkoniyati Markaziy bank tomonidan tartibg’a solib boriladi va bankning o’z
sarmoyasi ham tashkiliy-huquqiy tuzilishiga qarab belgilanadi.
Odatda, Markaziy bank tijorat banklari uchun banklarning o’z mablag’lari bilan
chetdan jalb qilingan resurslar o’rtasidagi chegarani belgilab beradi. Uzbekistonda
bu nisbat 1:20 miqdorida belgilangan.
 . Bank kapitali deganda bankning barqaror faoliyatini gaminlash va
favqulodda sodir bo’ladigan zararlarni qoplash maqsadida maxsus tashkil
qilinadigan fondlar va zaxiralar tushuniladi. Bu kapital quyidagilarni o’z ichiga
oladi:
 ustav kapitali;
 zaxira kapitali;
 umumiy zaxiralar;
 maxsus zaxiralar;
 oldingi va joriy yillardagi taqsimlanmagan va bank ixtiyoriga qolgan foyda;
 risk (tavakkalchilik)ni qoplash uchun tashkil qilingan zaxira fondpar.
Bankning ustav kapitali bank muassislari va aksiyadorlari to’lagan pul
mablaglaridan tashkil topib, uning summasi bank ustavida ko’rsatiladi va bank
ishini boshlashning boshlang’ich, tayanch nuqtasi hisoblanadi. Bankning tashkil
qilinish shakliga qarab uning ustav kapitali qam turlicha bo’lishi mumkin. Agar
bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo’lsa, u holda bank ustav
kapitali yoki fondi aksiyalar chikarish va joylashtirish yo’li bilan tashkil topadi.
Banklarning aksioner kapitali quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topishi mumkin:
1. o’z aksioner kapitali. Bu kapital oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish va
sotish hamda taqsimlanmagan foyda hisobidan;
2. har xil ko’zda tutilmagan xarajatlarni va to’lanmagan qarzlarni qoplash
uchun tashkil qilingan zaxiralar hisobidan;
3. bankning uzoq muddatli majburiyatlari (uzoq muddatli veksel va
obligasiyalar) hisobidan.

Bankning ustav kapitali uning balans passivida ko’rsatilib, summasi qonun bilan
chegaralanmaydi. Ammo uning uchun eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan
belgilanadi. Va bu eng kam ustav kapitali bank muassislari tomonidan uni
ro’yxatga olish paytigacha to’lanishi kerak.
Kreditga va garovga olingan mablag’lardan hamda jalb etilgan boshkd
mablag’lardan bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun foydalanishga yo’l
ko’yilmaydi.
Alohida hollarda qonun hujjatlariga muvofiq bankning ustav kapitalini
shakllantirish uchun byudjet mablag’laridan foydalanish mumkin.
Bankning zaxira kapitali soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’langanidan so’ng
sof foyda hisobiga shakllangan zaxiralar, ulardan bank faoliyatida ko’zda
tutilmagan turli zararlar hamda qimmatli qog’ozlar kursining tushishi natijasida
yo’qotishlarni ular yuzaga kelishi bilanoq hech qanday cheklashlarsiz qoplash
uchun foydalaniladi.
2.Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari.

Banklar mablag’larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo’lib, barcha
mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turiladi. Jalb
qilingan mablag’lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil
qiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan
mablag’lar orasidagi nisbatni bir qator zaruriy me’yorlar yordamida tartibga soladi.
Bu quyidagi normativlar:
- kapital etarliligi,
- bir kredit oluvchiga to’g’ri keladigan maksimal risk miqdori,
- aholidan jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va boshqalar
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki yo’riqnomasiga muvofiq, aholidan pul
omonatlarini jalb qilish miqdori bankning o’z kapitali miqdori bilan chegaralanadi.
Banklar jalb qiladigan mablag’lar tarkibi turlicha bo’ladi. Ularning asosiy turlariga
quyidagilar kiradi:
- bank mijozlar bilan ishlash jarayonida jalb qilgan mablag’lar (depozitlar),
- o’z qarz majburiyatlarini chiqarish yo’li bilan mablag’larni to’plash (depozit
va jamg’arma sertifikatlarini, veksellar, obligatsiyalar)
- banklararo kredit vositasida boshqa kredit tashkilotlaridan olinadigan va
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olinadigan ssuda mablag’lari va
boshqalar kiradi.
Xalqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig’ish usuliga qarab
quyidagi guruhlarga bo’linadi:
- depozitlar;
- nodepozit resurslar.
Keng ma’noda passivlarni boshqarish omonatchilar va boshqa kreditorlarning
mablag’larini jalb va
mazkur bank uchun mablag’lar manbalari tegishli kombinatsiyasini belgilash bilan
bog’liq faoliyatdir.
Tor ma’noda esa passivlar operatsiyalarini boshqarish deganda zaruriyatga
ko’ra qarz mablag’larini faol ravishda topish yo’li bilan likvidlika bo’lgan
ehtiyojni qondirishga qaratilgan harakatlar tushuniladi.

Jalb qilingan mablag’larni asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi.
Depozit va ularning turlari
Banklarda maqsadlarni amalga oshirish uchun pul mablag’larini qo’yilmalarga jalb
qilish operatsiyalari- depozit operatsiyalari deyiladi.
Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, shu bilan birga bankka ham manfaatlidir.
Ko’pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali shakllanadi, keyinchalik esa
bank turli xo’jalik sohalarini qulay shartlar asosida kreditlaydi.
Depozit va kredit foizlari orasidagi farq bo’sh pul mablag’larini jalb qilish va ssuda
kapitalini joylashtirish borasidagi bank marjasi (mukofoti) bo’lib hisoblanadi.
Depozit operatsiyalar - banklarning depozitorlar bilan tuzgan shartnomalari asosida
depozit maqsadlariga ko’ra yuridik va jismoniy shaxslarning pul mablag’larini
muayyan muddatga jalb etish hamda saqlashga doir operatsiyalaridir.
Depozitor bankka kela olmagan yoki u depozit operatsiyalariga doir zarur
hujjatlarni mustaqil ravishda to’ldira olmagan hollarda uning depoziti bo’yicha
operatsiyalar ishonchli shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Uning vakolati
amaldagi qonunchilikka muvofiq asoslangan bo’lishi lozim.O’zbekiston
Respublikasida yuridik va jismoniy shaxslar depozit operatsiyalarning sub’ektlari
bo’la oladi.
Depozitlar naqd pul yoki naqd pulsiz shaklda qo’yilishi mumkin.YUridik yoki
jismoniy shaxs tomonidan qo’yiladigan depozitning eng kam miqdori har bir bank
tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. 1
Bank qabul qiladigan depozitning eng ko’p miqdori chegaralanmaydi. Barcha
depozitlar joriy mablag’lar tarzida qabul qilinadi va shu asosda to’lanadi.
Depozitlar tratta, cheklar, pul topshiriqnomalari, davlat xazina kafolatlari va
boshqa shakllarda kelib tushsa, ular undirib olish sharti bilan qabul qilinadi, biroq,
summa bankning hisobvarag’iga kelib tushmaguncha ushbu depozitga kiritilgan
hisoblanmaydi.
1
O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr,
№O‘RQ-578

Depozitlar jismoniy shaxslardan, shu bilan birga 14 yoshga to’lgan yoshlardan
qabul qilinishi mumkin. O’z nomiga omonat qo’ygan, 14 yoshdan 18 yoshgacha
bo’lgan balog’atga etmagan yoshlar o’z omonatlarini mustaqil ravishda tasarruf
etadilar.
Layoqatli har qanday jismoniy shaxslar balog’atga etmagan shaxs nomiga omonat
qo’yishi mumkin.
Har qanday vasiy va ishonchli shaxs ham uning vasiyligiga topshirilgan shaxs
nomiga depozit hisobvarag’i ochishi mumkin.
Biror shaxs tomonidan balog’atga etmagan shaxs nomiga qo’yilgan omonatlarni
quyidagilar tasarruf etishlari mumkin:
a) 14 yoshga to’lguniga qadar - ota-onalar yoki balog’atga etmagan shaxsning
boshqa qonuniy vakillari;
b) vasiylik kengashining ruxsati bo’lgan vasiylar;
v) 14 yoshga to’lganidan so’ng - ota-onasi yoki boshqa qonuniy vakillarning
yozma ravishdagi roziligiga ko’ra balog’atga etmagan shaxslarning o’zi.
Depozitlar (omonatlar)ga doir foiz stavkalari banklar tomonidan depozitorlar bilan
kelishuvga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan qayta
moliyalash stavkasini, bankning narx siyosatini hisobga olgan holda belgilanadi. 2
Shartnomada ko’zda tutilgan foizlar miqdori qonunchilik asosida kamaytirilgan
hollarda, foizlarning yangi miqdori, depozitorlarga foizning kamayishi haqida
xabar berilganidan so’ng qo’yilgan depozitlarga nisbatan qo’llaniladi. Ushbu
xabargacha qo’yilgan depozitlarga nisbatan kamaytirilgan foizlar miqdori bank
omonat shartnomasida boshqa muddat ko’zda tutilmagan bo’lsa, tegishli xabar
berilgan vaqtdan boshlab bir oy o’tgach qo’llanadi.
Agar shartnomada boshqa holatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa, depozitorning birinchi
talabiga ko’ra depozit hisobvaraqlaridan omonatning butun summasi yoki uning
bir qismini olishga doir hech qanday cheklashlar belgilanmaydi.
2
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.

Depozitlarning barcha turlari bo’yicha jismoniy shaxslar vasiyatnoma tuzish
huquqiga egadirlar.
Depozitlarning turlari:
- talab qilib olinguncha depozitlar;
- jamg’arma depozitlari;
- muddatli depozitlar;
- jamg’arma (depozitli) sertifikati;
- boshqa depozitlar.
Banklar tomonidan jalb etiladigan depozitlar (omonatlar) bo’yicha foiz
stavkalarini shakllantirish siyosatiga qo’yiladigan talablar* Banklarning depozitlar
(omonatlar)ni jalb qilish sohasidagi faoliyati, shu jumladan jalb qilingan depozitlar
(omonatlar)ga foiz stavkalarini belgilashi, depozitlar (omonatlar)ni va ularga
hisoblangan foiz to’lovlarini bank va mijoz o’rtasida tuzilgan depozit (omonat)
shartnomalariga muvofiq o’z vaqtida qaytarishi banklarning depozit va foiz
siyosatlariga muvofiq amalga oshiriladi.

3. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari tarkibi va dinamikasi
Banklar tomonidan jalb qilingan depozitlar 1-aprel holatiga 206 trln so'mni tashkil
etdi. 2023-yil 1-aprel holatiga banklarning jami depozitlari qoldig’i 206 trln so’mni
tashkil etib, ularning 32 foizi aholi va 68 foizi yuridik shaxslar mablag’lari
hisobidan shakllangan. Bunda, yil davomida milliy valyutadagi aholi depozitlari 72
foizga va xorijiy valyutadagi depozitlari 63 foizga o’sgan. Jami depozitlar qoldig’i
taqqoslanayotgan davr mobaynida 52 trln so’m yoki 34 foizga o’sgan holda,
ularning jami majburiyatlardagi ulushi ushbu davrda 41 foizdan 43
foizgacha oshgan .
Depozitlarning dollarlashuv darajasi o’tgan yilning mos davriga nisbatan 3,5 foiz
bandga pasayib, hisobot sanasiga 35,9 foizni, shundan yuridik shaxslar depozitlari
bo’yicha 35,1 foizni hamda jismoniy shaxslar depozitlari bo’yicha esa 37,6 foizni
tashkil etgan. Yuqori likvidli aktivlarning jami aktivlardagi ulushi o’tgan yilning
mos davriga nisbatan 0,9 foiz bandga oshib, hisobot sanasiga 15,6 foizga yoki 88
trln so’mga yetgan.
Yuqori likvidli aktivlar o’sishi banklarda asosan mijozlarning jami depozit
mablag’lari 52,2 trln so’mga (34 foizga) o’sishi hisobiga yuz bergan. Banklarning
qisqa muddatli likvidlilik ko’rsatkichi – likvidlikni qoplash me’yori koeffisiyenti
(LSR) o’tgan yilning mos davriga nisbatan 14 foiz bandga o’sib, 173 foizga
yetgan. Bunda, banklarning 30 kundagi sof chiqimlari 27 foizga o’sgan bo’lsa,
yuqori likvidli aktivlar summasi 38 foizga o’sgan.
Shuningdek, bankning uzoq muddatli likvidlilik ko’rsatkichi – sof barqaror
moliyalashtirish me’yori koeffisiyenti o’tgan yilning mos davriga nisbatan 1,4 foiz
bandga pasaygan va 112 foizni tashkil qilgan. Mazkur holat banklarda barqaror
moliyalashtirishning mavjud summasi 18,6 foizga va barqaror moliyalashtirishning
zarur summasi esa 20,1 foizga oshganligi bilan izohlanadi.*
Markaziy bank bank omonatchilari, qarz oluvchilari va kreditorlarining
manfaatlarini himoya qilish, depozitlar (omonatlar) bo’yicha foiz stavkalarining
asossiz o’sishini oldini olish va shu bilan bog’liq xatarlarning yuzaga kelishiga

yo’l qo’ymaslik hamda bank tizimi barqarorligini ta’minlash maqsadida muntazam
ravishda banklarning depozitlar (omonatlar) bo’yicha foiz stavkalari darajasini
monitoring qilib boradi. Bunda, Markaziy bank depozitlar (omonatlar) bo’yicha
o’rtacha tortilgan foiz stavkasi qayta moliyalash stavkasidan oshgan banklarda foiz
siyosatining, shu jumladan foiz darajasining asosli ekanligini aniqlash maqsadida
mazkur banklarning foiz siyosatini va moliyaviy holatini alohida o’rganib chiqadi.
Markaziy bank muayyan bir bankning jalb qilingan depozitlari (omonatlari)
bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasining asossiz ravishda yuqoriligini, mazkur
bankning:
aktivlari va kapitali rentabelligi darajasi;
foizli daromadlarining yalpi daromaddagi ulushi va aktivlarga nisbati;
foizli daromadlarning foizli xarajatlarga nisbati;
foizli xarajatlarning umumiy majburiyatlarga nisbati;
jalb qilinayotgan mablag’larning aylanish muddatlari va bank aktivlarining
rentabelligi o’rtasidagi o’zaro bog’liqligi;
omonatga jalb qilinayotgan mablag’lardan foydalanishning samaradorligi darajasi
kabi ko’rsatkichlarga ta’sirini hamda bank tizimi bo’yicha o’rtacha
ko’rsatkichlardan pastligi yoki yuqoriligini tanqidiy ko’rib chiqadi va tahlil qiladi.
Banklarda depozitlar (omonatlar) bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasi asossiz
oshgan holatlar aniqlanganda Markaziy bank mazkur banklardagi o’rtacha foiz
stavkalarining darajasini maqbullashtirish (pasaytirish) bo’yicha banklarga
ko’rsatma beradi. Banklar tomonidan milliy valyutada jalb qilingan depozitlar
(omonatlar) bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasini hisoblash ushbu
Nizomning ilovasiga muvofiq banklar tomonidan jalb qilinadigan depozitlar
(omonatlar) bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkasini hisoblash metodikasi
asosida amalga oshiriladi. Markaziy bank har chorakda banklar tomonidan jalb
qilingan depozitlar (omonatlar) bo’yicha o’rtacha tortilgan foiz stavkalari hisobini
ularning ma’lumotlari asosida hisobot davridan keyingi oyning 10-sanasigacha
amalga oshiradi.

Tijorat banklari tomonidan jalb qilinadigan depozitlar (omonatlar) bo’yicha
o’rtacha tortilgan foiz stavkasini hisoblash metodikasi esa quyidagilardan iborat.
Tijorat banklari tomonidan milliy valyutada jismoniy shaxslardan (talab qilib
olinguncha, jamg’arma, muddatli va bank plastik kartadagi mablag’lar) hamda
yuridik shaxslardan (jamg’arma va muddatli) jalb qilingan depozitlar bo’yicha
o’rtacha tortilgan foiz stavkasi hisoblab chiqiladi.
O’rtacha tortilgan foiz stavkasi jalb qilingan har bir depozit (omonat) turi bo’yicha
foiz stavkasini uning summasiga ko’paytirib, jami jalb qilingan depozitlar
(omonatlar) miqdoriga bo’lish orqali quyidagicha hisoblanadi:
3-jadval
Depozit (omonat) turlari Depozit
summasi Foiz stavkasi
Jami depozitlar, shu jumladan: V
jami P
AV
I. Jismoniy shaxslarning depozitlari: V
jis. jami P
jis. o’rt. tortilgan
talab qilib olguncha omonatlar va bank
plastik kartadagi mablag’lar; V
1 P
1
jamg’arma omonatlari; V
2 P
2
muddatli omonatlar; V
3 P
3
II. Yuridik shaxslarning depozitlari: V
yur. jami P
yur. o’rt. tortilgan
jamg’arma depozitlari; V
4 P
4
muddatli depozitlar. V
5 P
5
Tijorat banklarida likvidlik miqdorining pasayishi , o ’ z navbatida banklararo pul
bozoridan mablag ’ larni jalb qilish bo ’ yicha operatsiyalar hajmining ham sezilarli
o ’ sishiga olib keldi . Depozit operatsiyalari yordamida tijorat banklarining 70
foizdan ortiq passivlari tashkil qilinishi mumkin. Tijorat banklarining iqtisodiy roli
uning faoliyat doirasining keng bo’lishiga olib keladi. Bu sababli tijorat banklari
quyidagi funksiyalarni bajaradi:
-vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larni yig’ish va ularni kapitalga aylantirish;
-korxona, tashkilotlar va aholini kreditlash;

-iqtisodiyotda hisob-kitoblar va to’lovlarni amalga oshirish;
-moliya-valyuta bozorida faoliyat ko’rsatish;
-iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini ko’rsatish va
boshqalar.
Banklar bo’sh pul mablag’larini yig’ish va ularni kapitalga aylantirish funksiyasini
bajara turib mavjud bo’sh pul daromadlari va jamg’armalarini yig’adi.
Jamg’aruvchi (bo’sh pul mablag’ egasi) o’z mablag’larini bankka ishonib
topshirgani uchun va bank bu mablag’lardan foydalangani uchun ma’lum foiz
hisobida daromad oladilar. Bo’sh pul mablag’lari hisobidan ssuda kapitali fondi
vujudga keladi va bu fond iqtisodiyot tarmoqlarni kreditlash uchun ishlatiladi.
Tijorat bankining bo’sh turgan mablag’larni jalb etish ularni kapitalga aylantirish
funksiyasi asosiy funksiyalardan hisoblanib, jalb etilgan mablag’lardan daromad
qarz mablag’lariga bo’lgan talab va taklif asosida shakllanadi.
Bankning vositachilik operatsiyalari bozor iqtisodiyoti tizimini rivojlantirish
borasida bank o’z faoliyatida risk va noaniqlikning oldini olishga sharoit yaratadi.
Pul mablag’lari bank vositachiligisiz ham kreditor va qarz oluvchi orasida
muomalada bo’lishi mumkin, ammo bu bilan mablag’larni yo’qotish bilan bog’liq
risk darajasi oshadi va mablag’larni o’z vaqtida qaytarib berish muammolari
yuzaga keladi. Bu muammolarning yuzaga kelishi shundan iboratki, kreditor va
qarz oluvchi bir-birovi haqida etarli darajada ma’lumotga ega emasligi,
mablag’larga bo’lgan talabning taklif bilan doimo miqdoran va bir vaqtda teng
emasligidadir. Tijorat banklari mablag’larni depozitga jalb etishi, ssuda berishi
mumkin. Bank o’z aktivlari bo’yicha keng diversifikatsiya usulini qo’llab
omonatlarni qaytara olmaslik riski darajasini kamaytirishi mumkin.
Iqtisodiy tizimni qayta qurish uchun asosan va birinchi galda ichki xo’jalik
jamg’armalariga tayanish lozim. Tijorat bank moliya bozoriga kredit resurslariga
talab bilan kirar ekan, nafaqat iqtisodiyotda mavjud bo’lgan barcha jamg’armalarni
maksimal darajada yig’ishga, balki joriy iste’molni chegaralash bilan jamg’armani
shakllantirishga samarali ta’sir ko’rsatmog’i lozim. Jamg’arma mablag’larni
shakllantirishda tijorat banklarni depozit siyosatining ta’siri katta. Omonatchilarga

yuqori foizlardan tashqari, bank kreditlariga yuqori kafolat va ishonchlilik kerak.
Omonatlarni qo’yishda xavfsizlik bilan bir qatorda mijoz tijorat bank faoliyati
etarlicha ma’lumotga ega bo’lishi va bu bilan u bankni moliyaviy ahvoliga baho
bera olishi mumkin.
Tijorat banklar faoliyatida asosiy o’rinni korxona, tashkilotlarni, aholini va turli
sub’ektlarni kreditlash egallaydi. Kreditlash jarayonini tashkil qilishda bank
moliyaviy vositachi rolini o’ynaydi. U bo’sh turgan mablag’larni jalb qiladi va o’z
nomidan mijozlarga vaqtincha foylanishiga beradi. Bank krediti hisobidan
iqtisodiyotning muhim tarmoqlari-sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo va boshqalar
moliyalashtiriladi va ishlab chiqarishni kengaytirishga asos bo’ladi. 3
Tijorat banklari shartnoma asosida bir-birlarining mablag’larini depozit, kredit
shaklida jalb etishlari, joylashtirishlari, o’z ustavlarida ko’rsatilgan boshqa o’zaro
operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin.
Mijozlarga kredit berish va o’z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarish uchun
mablag’ etishmay qolgan taqdirda tijorat banklari kredit resurslari olish uchun
Markaziy bankka murojat qilishlari mumkin.
Tijorat banklari operatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari ularning o’zlari tomonidan
mustaqil belgilanadi. Ammo bu stavkalar davlat pul-kredit siyosatining bosh
yo’nalishlarida belgilab beriladigan foiz stavkalari siyosatiga asoslangan bo’lishi
lozim.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida qimmatli qog’ozlar bozorining yaxshi taraqqiy
etmagan bosqichlarida iqtisodiyotda mavjud bo’lgan asosiy moliyaviy resurslar
banklarga omonatlarni jalb qilish orqali amalga oshiriladi.
Banklarning keyingi funksiyasi bu mustaqil sub’ektlararo to’lov operatsiyalarini
amalga oshirish funksiyasidir. Rejali iqitsodiyot davrida barcha to’lovlar bir davlat
banki orqali amalga oshirilgan, hisob-kitoblarni bunday tizimida to’lovlarni
amalga oshirishda davlat o’zi kafil bo’lardi. Mustaqil tijorat bank tizimini
shakllantirish hisob-kitob tizimini ajralishiga olib keladi va banklar o’z
3
Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston”
NMIU, 2017.

zimmalariga oladigan risk darajasini ko’paytirdi. MFO hisob varaqalaridan
foydalangan holda amalga oshiriladigan hisob-kitoblar o’rniga banklararo
hisobning korrespondent schetlarga o’tishi ham risk darajasini ko’payishiga olib
keldi. Bunday sharoitda tijorat banklar, mijozlar hisob-kitoblar bo’yicha to’lovlarni
o’z vaqtida amalga oshirishilishi bo’yicha mas’uldir.
Bank mablag'lariga maxsus guruh ajratilishi kerak, ularning shakllanishi turli
tashqi iqtisodiy omillar bilan bog'liq. Ularni umumiy qayta nomlash fondlari ostida
guruhlash mumkin. Inflyatsiya tufayli bankning asosiy vositalarining balans
qiymati bozor qiymatidan ortda qolmoqda. Vaqti -vaqti bilan ularning qiymatini
qayta baholashda bank asosiy vositalarni qayta baholash uchun fond tashkil qiladi.
Milliy valyutaga nisbatan chet el valyutasining kursi o'zgarganda, banklarda
amalga oshirilmagan kurs farqlari mavjud. Bankning o'z mablag'lari tarkibiga chet
el valyutasini bankning ustav va boshqa mablag'larini qayta baholashdan
realizatsiya qilinmagan kurs farqlari kiradi.
Bank mablag'laridagi alohida guruh asosiy vositalarning amortizatsiyasi natijasida
to'plangan mablag'lar bilan ifodalanadi.
Bankning o'z mablag'lari bir qator boshqa elementlarni o'z ichiga olishi mumkin:
bank foydasi hisobiga yaratilgan tavakkalchilik va to'lovlar zaxiralari;
dastlabki joylashtirilgan aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori narxda sotish
natijasida emissiya farqlari;
hisobot yili va o'tgan yillardagi taqsimlanmagan daromad.
Bankning o'z sarmoyasi va o'z sarmoyasi tushunchalarini farqlash zarur. Kapital -
bu bankning ichki faoliyati jarayonida shakllangan barcha majburiyatlarini o'z
ichiga olgan umumlashtirilgan tushuncha: ustav va zaxira fondlari, boshqa fondlar
va foyda hisobidan yaratilgan zaxiralar; emissiya farqlari; qayta baholash fondlari;
o'tgan yillardagi taqsimlanmagan daromad va joriy yilning foydasi. Bankning ustav
kapitali taxminiy qiymatdir. U, o'z mablag'larining ayrim moddalariga qo'shimcha
ravishda, nazariy jihatdan o'z mablag'lari bilan tenglashtirilishi mumkin bo'lgan va
bank kapitali vazifalarini bajarishga qodir bo'lgan qarzning ayrim turlarini ham o'z
ichiga olishi mumkin. Bank kapitali o'z mablag'lari elementlarini o'z ichiga oladi,

ular barqarorlik, kreditorlarning huquqlariga bo'ysunish va belgilangan daromadlar
hisobining yo'qligi kabi printsiplarga javob beradi. Shunday qilib, bankning o'z
sarmoyasi - bu bankning barqaror ishlashini ta'minlaydigan va potentsial
yo'qotishlarni bartaraf etish qobiliyatini ta'minlaydigan, shuningdek bank
tomonidan butun faoliyati davomida ishlatilgan mablag'lar va zaxiralar deb
tushunilishi kerak. . Ustav kapitaliga quyidagilar kiradi: ustav kapitali, zaxira
kapitali, turli tavakkalchiliklarni qoplash uchun zaxiralar, ta'sischilar foydasi
(emissiya farqlari), joriy yil va o'tgan yillardagi taqsimlanmagan foyda. Bundan
tashqari, o'z sarmoyasi jalb qilingan yoki subordinatsiyalangan kreditni o'z ichiga
olishi mumkin, bu uzoq muddatli jalb qilish muddati (kamida 5 yil), kreditorning
shartnomada ilgari nazarda tutilgan qaytarish shartlarini qaytarib bera olmasligi va
qarzning asosiy miqdori shartnoma muddati tugagandan keyingina.
Bankning o'z sarmoyasi o'z faoliyatida bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi.
Uchta asosiy funktsiya mavjud: himoya, operatsion va tartibga solish. Himoyachi
omonatchilarning manfaatlarini himoya qilish imkoniyatidan iborat, bu erda o'z
kapitali bankning likvidligi yo'qolgan taqdirda va u tugatilgan taqdirda
majburiyatlar uchun pul to'lash manbai bo'lib xizmat qilishi mumkin. Kapital
o'ziga xos himoya "yostig'i" rolini o'ynaydi va kutilmagan zarar yoki xarajatlar
katta bo'lgan taqdirda bank o'z faoliyatini davom ettirishga imkon beradi.
Operatsion funktsiya, bank o'z kapitalini tashkil etuvchi zaxiralar, mablag'lar va
foyda hisobiga bir qator xarajatlarni (masalan, asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarni sotib olish uchun) sarflashi mumkinligida namoyon bo'ladi. boshqa
tashkilotlarning ustav fondlari va boshqalar. 4
Bankning o'z sarmoyasini tartibga soluvchi vazifasi shundaki, markaziy banklar
barcha tijorat banklari uchun majburiy bo'lgan iqtisodiy standartlarni belgilab,
ularning bir qismi ustav kapitalining hajmi bilan bog'liq bo'lib, banklar faoliyatini
tartibga solish uchun haqiqiy imkoniyatga ega bo'ladilar.
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni
tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14
yanvardagi PF-5630-sonli farmoni

Bankning ustav kapitali uning tijorat faoliyatining asosi bo'lib, bankning moliyaviy
barqarorligini va to'lov qobiliyatini ta'minlaydi, bankning turli tavakkalchiliklari
natijasida yuzaga keladigan kutilmagan xarajatlarni qoplash manbai bo'lib xizmat
qiladi.
An'anaga ko'ra, resurslarning asosiy hajmini tijorat banklari qarz mablag'lari
hisobiga shakllantiradi. Ko'pincha, ularning bank resurslarining umumiy hajmidagi
ulushi taxminan 70%ni tashkil qiladi, ba'zi banklarda esa 85-90%ga etishi mumkin.
Hozirgi vaqtda tijorat banklari nafaqat davlat korxonalaridan, balki boshqa
mulkchilik shaklidagi xo'jalik sub'ektlaridan ham mablag 'jalb qiladilar.
Banklarning jalb qilingan resurslari - bu omonatlarga joylashtirilgan aholi
mablag'lari. Bundan tashqari, hozirda yakka tartibdagi tadbirkorlarning mablag'lari
jalb qilingan mablag'larning bir qismi bo'la boshladi.
Qabul qilingan resurslar orasida Belarus Respublikasi Milliy bankidan olingan
mablag'lar va boshqa tijorat banklaridan jalb qilingan mablag'lar kabi jalb qilingan
mablag 'turlari mavjud. Pul mablag'larini depozit asosida jalb qilish keng
qo'llaniladi va tijorat banklari uchun ma'lum muddatga mablag 'jalb qilish alohida
ahamiyatga ega.
Yig'ish uslubiga qarab, jalb qilingan barcha resurslar depozit va depozit bo'lmagan
fondlarga bo'linadi.
Jahon bank amaliyotida depozit bank muassasasida saqlanadigan pul yoki
qimmatli qog'ozlarni bildiradi.
Depozitlar tijorat banklarining jalb qilingan resurslarining asosiy qismini tashkil
etadi, ular bankka o'z mijozlari - yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qo'yilgan
pullarni ifodalaydi. Bank hisoblarining ko'p turlari mavjud, ularning mablag'lari
depozit deb tasniflanadi. Bu hisoblar ochilish maqsadi, ish tartibi va boshqa
xususiyatlari bilan farq qilishi mumkin.
Iqtisodiy tarkibiga ko'ra, depozitlarni bir necha guruhga bo'lish mumkin:
muddatli depozitlar;
muddatli omonatlar;
omonat depozitlari.

Barcha talab qilinadigan depozitlarning asosiy xususiyati ularning egalarining
oldindan ogohlantirmasdan bu mablag'lardan foydalanish qobiliyatidir: ularning
hisobidan to'lovlar va o'tkazmalarni amalga oshirish; ularning bir qismini qonun
bilan ruxsat etilgan maqsadlarda foydalanish uchun naqd pul shaklida olish; o'z
depozitlarini va hatto to'liq olib qo'yishni amalga oshiradilar. Mijozlar uchun bu
hisoblar yuqori likvidliligi tufayli juda qulaydir va kamchiliklarga, qoida
tariqasida, banklar bunday hisobvaraqlardan past depozit foizlarini to'lashi yoki
umuman undirmasligi kiradi.
Depozit resurslarining eng barqaror qismi muddatli depozitlar va omonat
depozitlari hisoblanadi. Muddatli omonatlar - bu bankka ma'lum muddatga
qo'yilgan mablag'lar. Banklar mijozlarga muddatli depozitlar bo'yicha foizlarni
to'laydilar, qoida tariqasida, muddatli depozitlarga qaraganda ancha yuqori. Pul
mablag'lari muddatidan oldin olib qo'yilgan taqdirda, mijozlar past foiz to'lash
bilan ifodalangan daromadlarida sezilarli yo'qotishlarga duch keladilar.
Ba'zi hollarda tijorat banklari muddatli depozitlar va depozit sertifikatlari va
jamg'arma sertifikatlari bilan omonatlarni ro'yxatdan o'tkazishga murojaat
qilishadi.
Mijozlarning jamg'arma hisobvaraqlari asosan pul mablag'larini saqlashning
belgilangan muddatining yo'qligi bilan tavsiflanadi va ularni saqlash shartlari pul
mablag'larini olib qo'yish to'g'risida ogohlantirishni talab qilmaydi. Ularning tijorat
banklari uchun ahamiyati shundaki, ular aholining vaqtincha bo'sh mablag'larini
safarbar qilish uchun ishlatiladi.
Tijorat banklari tomonidan omonat va depozit hisoblari uchun eng jozibali shart -
sharoitlarni ishlab chiqish, aholidan banklarga pul oqimining ko'payishiga yordam
berishi kerak.
Depozitlarni iqtisodiy mazmuni bo'yicha tasniflashdan tashqari, ularni boshqa
mezonlar bo'yicha tasniflash mumkin: jalb qilish shartlari bo'yicha; pul
mablag'larini depozitga qo'yish va olib qo'yish shartlari to'g'risida; valyuta turi
bo'yicha; to'langan foizlar bo'yicha; omonatchilar turiga ko'ra. Oxirgi mezonga
muvofiq yuridik va jismoniy shaxslarning omonatlari ajratiladi.

Tijorat banklari tashkil etilgan paytdan boshlab yuridik shaxslarning mablag'larini
jalb qilish huquqiga ega, chunki bu operatsiyalarni amalga oshirish bank
operatsiyalarini amalga oshirish uchun umumiy litsenziyada ko'zda tutilgan.
Jismoniy shaxslarning mablag'lari bilan ishlash uchun tijorat banki tegishli
litsenziyaga ega bo'lishi kerak, uni faqat moliyaviy barqaror bank kamida ikki
yillik ish tajribasiga ega bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, Belarus Respublikasida
tijorat banklari tomonidan jismoniy shaxslardan jalb etiladigan mablag'larning
mumkin bo'lgan miqdori bo'yicha ma'lum cheklovlar mavjud. Ularning maksimal
hajmi bankning ustav kapitalining 100% bilan cheklangan. Jismoniy shaxslar
mablag'lari bilan ishlashda bunday cheklovlarning qonuniy joriy etilishi davlatning
ushbu toifadagi omonatchilarga bo'lgan alohida g'amxo'rligi va ularning
manfaatlarini himoya qilish bilan bog'liq.
Yuqorida muhokama qilingan cheklovlarga qo'shimcha ravishda, omonatchilarni
bankrotlikning salbiy oqibatlaridan himoya qilish uchun Belarus Respublikasi
tijorat banklari jismoniy shaxslarning depozitlari va omonatlarini himoya qilish
kafolat jamg'armasini shakllantirishda ishtirok etishlari shart. Belarus Respublikasi
Milliy banki huzurida. Bu jamg'arma respublikaning barcha banklari tomonidan
tuziladi, ular jismoniy shaxslardan mablag 'jalb qilish huquqiga ega, bundan
tashqari, davlat ularga ishonib topshirilgan jismoniy shaxslarning pul
mablag'larining to'liq saqlanishini qonuniy kafolatlaydigan banklar bundan
mustasno.
Kafolat jamg'armasini tuzishdan maqsad, bank to'lovga layoqatsiz bo'lgan taqdirda,
omonatchilar oldidagi majburiyatlarini to'lash uchun jismoniy shaxslarning
mumkin bo'lgan zararlarini qoplashdir. Jamg'arma har oylik badallar hisobidan
shakllanadi va Milliy bankda to'planadi. Tijorat banklarining badallari ularning
faoliyatining moliyaviy natijalariga kiritiladi. Hisobot miqdori Milliy bank
tomonidan belgilanadi. Kafolat jamg'armasini shakllantirish Belarus
Respublikasining milliy valyutasida yoki erkin konvertatsiya qilinadigan xorijiy
valyutada, jismoniy shaxslarning mablag'lari depozit va depozitlar uchun jalb
qilinganiga qarab amalga oshiriladi.

Kafolat jamg'armasi mablag'lari bankning to'lovga layoqatsizligi sabab bo'lgan
hollarda quyidagi sabablarga ko'ra to'lanadi: bankning bankrotligi; Belarus
Respublikasi Milliy banki tomonidan jismoniy shaxslarning depozitlari va
omonatlarini jalb qilish litsenziyasini bekor qilish; bankni majburiy tugatish.
Jismoniy shaxslarning depozitlari va omonatlarini himoya qilish kafolat
jamg'armasi mablag'lari maxsus tuzilgan komissiya qarori bilan ajratiladi.
Depozit bo'lmagan mablag'lar tijorat banklari tomonidan pul bozorida o'z qarz
majburiyatlarini sotish yoki boshqa kredit tashkilotlaridan, shu jumladan markaziy
bankdan kredit olish yo'li bilan shakllantirilgan resurslar hisoblanadi. Bank
mablag'larining depozit bo'lmagan manbalari, depozitlardan farqli o'laroq, shaxsiy
xarakterga ega emas va ma'lum bank mijozlari bilan bog'liq emas. Ular bozorda,
ko'pincha raqobatni o'z ichiga olgan auktsion asosida sotib olinadi.
Bank tizimida etarlicha mustahkam mavqega ega bo'lgan va moliyaviy barqaror
institutlar obro'siga ega bo'lgan yirik banklar odatda depozit bo'lmagan resurslarni
jalb qilishga murojaat qilishadi.
Shuningdek, tijorat banklari o'z kredit resurslarini qarz mablag'lari hisobidan, ya'ni
banklararo kredit hisobidan to'ldirishlari mumkin. Erkin kredit resurslari ko'pincha
barqaror resurslarga ega bo'lgan moliyaviy barqaror tijorat banklari tomonidan
sotiladi. Bu manbalar daromad keltirishi uchun banklar ularni boshqa qarz oluvchi
banklarga joylashtirishga intiladi. Pul mablag'larini joylashtirishdan tashqari, kredit
banklari biznes sheriklik va boshqa bank masalalarini tuzish imkoniyatiga ega
bo'ladilar.
Banklararo kreditlar bozorining ahamiyati shundaki, ba'zi banklar uchun ortiqcha
resurslarni qayta taqsimlash orqali bu bozor umuman bank tizimining kredit
resurslaridan foydalanish samaradorligini oshiradi.
Banklar bir -biriga shartnoma asosida kredit beradi. Kredit Belarus rublida ham,
chet el valyutasida ham beriladi.
Ko'pgina tijorat banklari banklararo kredit sifatida ma'lum bir muddatdagi
hisobvaraqlardagi mablag'larni blokirovka qilib, kredit berish uchun
korrespondentlik hisoblaridan foydalanadilar. Bunday holda, biz banklar bir -biri

bilan to'g'ridan -to'g'ri ochadigan korrespondentlik hisoblari haqida gapiramiz.
Bunday munosabatlar maxsus bitim bilan rasmiylashtiriladi. Kreditga bo'lgan
ehtiyoj asosan pul oqimlari hajmi va korrespondentlik hisobida o'tkazilgan
operatsiyalar soni, shuningdek qarz oluvchining moliyaviy holati bilan belgilanadi.
Kredit muddati qarz beruvchining qobiliyatiga, qarz oluvchi bankning yaqin
kelajakdagi korrespondentlik hisobining holatiga bog'liq.
Ko'pgina tijorat banklari banklararo muddatli depozitlar kabi kreditlarni tashkil
qiladi, bu ularning mohiyatini o'zgartirmaydi.
Tijorat banklariga bo’lgan ishonch yil sayin oshib bormoqda. Buni xorijiy
valyutadagi depozitlarning jami depozitlardagi ulushi ortib borayotganligida
ko’rishimiz mumkin. Xususan, 2017 yilda jami depozitlarning 26,9 foizini xorijiy
valyutadagi depozitlar tashkil etgan bo’lsa, 2021 yilga kelib bu ko’rsatkich 43,1
foizga yetgan. 2017 yilda jami depozitlar 37,2 trln. so’mni tashkil etgan bo’lsa,
shundan xorijiy valyutadagi depozitlar 10,0 trln. so’mdan ortiqni tashkil etgan.
2021 yilga kelib esa jami depozitlar summasi 114,7 trnl. so’m bo’lgani holda
xorijiy valyutadagi depozitlar summasi 49,4 trln. so’mga yetgan. Tijorat banklari
foiz stavkalaridan har doim iqtisodiyotni makro va mikro darajada tartibga solish
uchun foydalaniladi. Agar iqtisodiyotni mikrodarajada o’rganadigan bo’lsak,
tijorat banklari tomonidan foiz siyosatini qay darajada samarali ishlab
chiqganligiga, ya’ni kredit va depozitlar bo’yicha o’rnatilgan foiz stavkalariga
bog’liq bo’ladi.
1-diagramma

1-rasm. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi jami depozitlari va xorijiy
valyutadagi depozitlar (1 yanvar holatiga, mlrd so’mda
Mazkur holat valyuta bilan bog’liq bo’lganligi uchun bank amaliyotida valyuta
riskini keltirib chiqaradi va bu banklarning oqilona siyosat yuritishga undaydi.

Xulosa
Tijorat banklar transformasiya jaroyonida depozit siyosatini samarali tashkil qilish
orqali resurlarni jalb qilishni o`rganish asosida O’zbekiston Respublikasi tijorat
banklarining jamg’arma depozitlari miqdorini oshirish yo’li bilan ularning resurs
bazasini mustahkamlash bu maqsadga erishish uchun quydagilarni taklif qilamiz:
- birinchidan, yuridik shaxslarning jamg’arma depozitlariga to’lanadigan foiz
stavkalarining ijobiy darajasini ta’minlash lozim;
- ikkinchidan, aholining jamg’arma depozitlarini tijorat banklari tomonidan naqd
pulda to’liq va o’z vaqtida qaytarib berilishini ta’minlash lozim.
Respublikamiz tijorat banklarida depozitlar barqarorligini ta’minlashga qaratilgan
strategiyani hlab chiqish zarur. Buning uchun esa, birinchidan, mijozlarga depozit
hisobraqamlarining jozibadorligini oshirish imkoniyatini beradigan marketingni
rivojlantirish lozim; ikkinchidan, depozitlarning barqarorlik darajasini tavsiflovchi
ko’rsatkichlar tizimi ishlab chiqilishi lozim; uchinchidan, bankuchun depozit
bazasining asosini tashkil qiluvchi mijozlar guruhini aniqlab olish va ularga
kompleks depozit-ssuda xizmatini taklif qilish lozim. Depozitni tahlil qilishning
kompleks metodologiyasi Tijorat banki portfeli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga
olgan doimiy siklik jarayondir:
Birinchi bosqich. Depozit bozori monitoringi.
Ikkinchi bosqich. Hisobot davrlari uchun depozit resurslarining holati bo’yicha
erishilgan haqiqiy ko’rsatkichlarni tahlil qilish.
Uchinchi bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish hajmini omonatchilar guruhlari,
muddatlari,valyuta turlari va joriy va uzoq muddatli istiqbol uchun boshqa tahliliy
bo’limlar bo’yicha rejalashtirish.
To’rtinchi bosqich. Depozit resurslarini jalb qilish barqarorligini baholash.
Valyutada jalb qilingan omonatlarni majburiy zaxiralash normasini pasaytirish.
Xulosa qilib biz quyidagilarni aytishimiz
mumkin: agar sizda pul bo’lsa, lekin uni qayerga qo’yishni bilmasangiz, uni
bankda saqlang – pulingiz to’liq va daromad bilan qaytariladi; agar siz pulni qaysi
valyutada saqlashni bilmasangiz, istiqbolga qarab - uzoq muddatga xorijiy

valyutada, ko’pincha dollarda, qisqa muddatga - so’mda jamg’aring. Va eng
muhimi, "pulni qayerga investitsiya qilish kerak?" degan savol har doim siz uchun
dolzarb bo’lsin. Chunki bu masalaning dolzarbligi, hech bo'lmaganda, siz hali ham
pulingiz borligini anglatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O’zbekistan, 2018 y.
2. O’zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to’g’risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O’RQ-582.
3. O’zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to’g’risida”gi
(yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O’RQ-573.
4. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to’g’risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-580.
5. O’zbekiston Respublikasining “To’lovlar va to’lov tizimlari
to’g’risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O’RQ-578
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi Oliy Majlisga yo’llagan Murojaatnomasi.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-
5630-sonli farmoni
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-5635-
son, “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risida”
farmoni.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini
oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-3620 sonli farmoni.
2018 yil 23 mart.
10. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining « Bank tizimining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora –
tadbirlari to ’ g ’ risida » gi PQ –1317– sonli qarori . 2010 yil 6 aprel.
11. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining « Tijorat banklarining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora -
tadbirlari to ’ g ’ risida » gi PQ 2344- sonli qarori . 2015 yil 6 may.

12. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Kichik tadbirkorlikni
rivojlantirish kafolat jamg ’ armasini tashkil etish to ’ g ’ risida ” gi PQ -2768- sonli
qarori . 2017 yil 10 fevral.
13. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul muomilasini yanada
takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob-
kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ- 2777-sonli qarori. 2017
yil 15 fevral.
14. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017.
– 488 b.
15. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. –
Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
16. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
17. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b.
18. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O’zbekiston Respublikasida
valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini tasdiqlash to’g’risida”gi qarori,
31.08.2020, №3281.
19. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2020 yil 15
fevraldagi 3/12-son qaroriga ilova “O’zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-
kitoblar to’g’risida”gi nizomi
20. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarida
korporativ boshqaruv to’g’risidagi nizomga o’zgartirishlar kiritish haqida”gi
qarori, 26.02.2019, №943-5.
21. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O’zbekiston Respublikasi
banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risidagi
yo’riqnomaga o’zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 19.03.2019, №2711-4.

22. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining
monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risidagi nizomga o’zgartirish va
qo’shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5.
23. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet.
24. Azizov U.O’., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.: “IQTISOD-
MOLIYA”, 2016 yil, 760 b.
25. Банковское дело. Учебник. Под ред. Проф О.И. Лаврушина – М.:
КНОРУС, 2015. – 768 с.
26. Деньги, кредит, банки. Под ред. Проф. О.И. Лаврушина. – М.:
КНОРУС, 2015. – 560 с.
27. Коsерина Т.М. Банковское дело: учебник для бакалавров. М.:
Юрайт-Издат, 2012. 345 c.
Internet saytlari
28. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti)
29. www.cbu.uz (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy
vev sayti).
30. www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti).
31. www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Statistika qo’mitasi rasmiy vev
sayti).
32. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti
ma’lumotlari.

Tijorat banklari

Sotib olish