Tijorat banklari faoliyati barqarorligini ta’minlash yo’llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	390.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Tijorat banklari faoliyati barqarorligini ta’minlash yo’llari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
Маvzu: Tijorat banklari faoliyati barqarorligini
ta’minlash yo’llari
Bajardi:
Qabul qildi:
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Reja:
KIRISH
I BOB. BANK AMALIYOTIDA TIJORAT BANKLARI
1.1. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va iqtisodiy mohiyati
1.2. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish bo’yicha х alqaro standartlar va
ularning tamoyillari
II-BOB. O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki
tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish amaliyotining tahlili
2.1. Tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga
solish amaliyoti
2.2. Tijorat banklari faoliyatini monetar instrumentlar orqali tartibga
solish amaliyoti
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda moliya, valuta-kredit sohasida
mustaqil davlatimizning olib borgan oqilona siyosati tufayli jamiyatimiz
miqyosida iqtisodiy barqarorlik saqlab qolindi.
Har qanday davlat iqtisodiyoti tayanadigan asosiy ustunlardan biri -
barqaror bank tizimi hisoblanadi.
Lekin bank tizimida ayrim kamchiliklar ham mavjud. Rivojlanayotgan
o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida
Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish
tizimining samaradorligini oshirish borasida bir qator jiddiy muammolarning
mavjudligi ko’zga tashlanmoqda. Jumladan, Respublikamizning bir qator yirik va
o’rta tijorat banklari kredit qo’yilmalarining umumiy hajmida muddati o’tgan
kreditlar salmog’ining o’sish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Banklarning barqarorligini ta’minlash hamda ularning ish samaradorligini
saqlab turishda bank nazorati muhim o’rin tutadi.
Banklarni tartibga solishdan ko’zlangan bosh maqsad bank tizimi
barqarorligini saqlash, omonatchilar hamda kreditorlar manfaatlari
himoyalanishini ta’minlash, banklarning moliyaviy muammolarini oldindan
aniqlash va ularni oldini olish va hokazolardan iborat.
Milliy bank tizimining barqarorligini ta’minlash, aholi va kor х onalarga
ko’rsatilayotgan bank х izmatlarining sifatini oshirish tijorat banklari faoliyatini
tartibga solishning samarali, mukammal tizimini shakllantirish zaruriyatini
yuzaga keltiradi.
Х ulosa qilib aytganda, Respublikamizda Markaziy bank tomonidan tijorat
banklari faoliyatini tartibga solish tizimida sezilarli muammolarning mavjudligi
va ularni hal qilishning zarurligi mazkur bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini
belgilaydi.
3

Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining ishining maqsadi bo’lib,
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini
tartibga solish tizimini o’rganish hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi:
- Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga
solishning uslubiy-nazariy asoslarini o’rganish;
- mamlakatimiz Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini
tartibga solishning amaldagi holatini tahlil qilish;
- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari
faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish borasidagi asosiy
muammolarni aniqlash va asoslab berish;
- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari
faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish.
Kurs ishining obyekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
va Respublikamizning tijorat banklari hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti bo’lib, Markaziy bank tomonidan tijorat banklari
faoliyatini tartibga solish tizimini faoliyati hisoblanadi.
Kurs ishining nazariy-amaliy ahamiyati . Kurs ishida keltirilgan nazariy va
amaliy ahamiyatga ega bo’lgan taklif va tavsiyalar kiritilgan. Bu ma’lumotlardan
respublika bank tizimini boshqarishni takomillashtirish dasturlarini ishlab
chiqishda , shuningdek mamlakatimizda bank tizimiga oid o’quv darsliklarini
tayyorlashda foydalanish mumkin.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi kirish qismi, ikki bob, х ulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
Kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslab berilgan hamda
ishning maqsadi, vazifalari o’z aksini topgan.
4

I BOB. Bank amaliyotida tijorat banklari
1.1. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va
iqtisodiy mohiyati.
Mamlakatda tijorat banklarining qoniqarli faoliyat ko’rsatmasligi, bank
tizimi holatining yomonlashuvi nafaqat ushbu davlatda, balki uning chegaralaridan
tashqarida ham moliyaviy barqarorlik uchun yaqqol х avfni yuzaga keltiradi. Buni
hozirgi umumjahon globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi va uning hayotni
hamma jihatlarini qamrab olayotgan bir paytda yaqqol sezish mumkin. Shu
sababli, hozirgi paytda bank va moliyaviy tizimlarining barqarorligiga erishish va
mustahkamlash muammosi katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda.
Jahon mamlakatlari tajribasi shuni ko’rsatadiki, Markaziy (emissiya) bank
hamda ko’p tarmoqli tijorat banklarni o’z ichiga olgan 2 pog’onali bank tizimining
samarali faoliyatini yo’lga qo’ymasdan, har qanday davlat iqtisodiyoti
barqarorligini ta’minlash va uni yuksaltirishga erishish mumkin emas.
Mazkur ikki pog’onali bank tizimining birinchi pog’onasida mamlakat
Markaziy (Milliy) banki o’rin olib, u milliy valutaning barqarorligini ta’minlash,
emissiya faoliyatini amalga oshirish, mamlakat pul muomalasi va barcha kredit
muassasalarining faoliyatini tartibga solish kabi vazifalarni amalga oshiradi.
Bundan tashqari, Markaziy bank davlatning boshqa mas’ul organlari bilan
birgalikda mamlakatning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari, bank va moliya tizimi
mustahkamligini ta’minlash bo’yicha faoliyatni amalga oshirib boradi.
Ikkinchi pog’onada tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari o’rin
egallaydilar. Kredit muassasalari o’z faoliyatida avvalambor, tijorat asosida
jismoniy va yuridik sha х slar, mijozlarga х izmat ko’rsatish, ulardan omonatlar
qabul qilish hamda qabul qilingan mablag’lardan o’z tavakkali hisobiga kredit
berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish hamda to’lovlarni amalga oshirish
kabi faoliyatni amalga oshiradilar.
Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishdan asosiy maqsad bank
omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini himoya qilish, bank kreditlari
qaytmasligini va zarar ko’rishini oldini olishdir. Chunki, ssuda kapitallari, shu
5

jumladan bank kreditlari holati va istiqboli milliy iqtisodiyot uchun muhim
ahamiyat kasb etadi.
Makroiqtisodiy barqarorlik, iqtisodiy o’sish, yuqori darajadagi bandlik,
barqaror baholarni ta’minlash har bir davlatning iqtisodiyot sohasidagi pirovard
maqsadi hisoblanadi. Ushbu maqsadga mamlakat tomonidan har tomonlama pu х ta
o’ylangan iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish natijasida erishish
mumkin. Pul – kredit siyosati, baho siyosati, budjet siyosati, muvozanatlashgan
to’lov balansiga erishish, ish haqi va bandlik siyosati makroiqtisodiy siyosatning
muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Pul – kredit siyosati barcha davlatlarda
Markaziy bank (ko’pgina davlatlarda u Milliy bank, AQSHda esa Federal rezerv
tizimi deb yuritiladi) tomonidan amalga oshiriladi.
Tijorat banklar faoliyatini tartibga solish va bank faoliyati ustidan nazorat
qilish tushunchalari qisman o’ х shash ko’rinsada, bir-birini to’ldiruvchi
tushunchalar bo’lib, ular o’rtasida bir qator farqlar mavjud.
Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish – bu vakolatli davlat organi
tomonidan qonunchilikka asosan bank ishi yuritish tartibi va uslublari yuzasidan
aniq qoida va yo’riqnomalarni shakllantirish va ishlab chiqish tushuniladi. Mazkur
qoida va yo’riqnomalar barcha tijorat banklari uchun majburiy hisoblanadi.
Banklar faoliyati ustidan nazorat alohida banklar ishonchligi va
barqarorligini ta’minlash uchun amalga oshiriladi. Nazorat deganda tijorat bank
o’z faoliyatini yo’riqnoma va qonunchilikka asosan yuritishini vakolatli davlat
organi tomonidan uzluksiz nazorat qilinishi tushuniladi. 1

O’tgan asrning o х irida AQSH va boshqa anglo-sakson bank tizimiga ega
mamlakatlarda yuz bergan bank inqirozlari asosan bank tizimining
i х tisoslashganligi, banklarning ma’lum bir sohaga to’la qaram bo’lib qolishi,
sohadagi o’zgarishlarga nisbatan o’ta ta’sirchan ahvolga tushishi hisoblanadi. Bir
qator rivojlangan davlatlar mazkur kamchiliklar hamda nemis bank tizimi
1
Василишен Э.Н. Регулирование деятельности коммерческого банка. – М.: Финстатинформ, 1995. – с. 27. †

Антонов Г.М., Былинкина В.С. и др. Банковский портфель-2. – М.: Соминтэк, 1994. – с. 405.
6

yutuqlarini hisobga olgan holda, o’z bank tizimlarini universallashtirishga e’tiborni
oshirganligini х ulosa qilish mumkin.
AQSHda bank faoliyatini tartibga solish me х anizmining vujudga kelishi
hamda uning rivojlanish jarayonlari 1864 yilda qabul qilingan “Milliy bank akti
to’g’risida”gi qonun bilan bog’liqdir. Ushbu qonunga asosan mamlakatning milliy
valutasi dollar joriy etildi va Milliy bankka banknotalar emissiya qilish huquqi
berildi.† Bundan tashqari, mazkur qonunga asosan mamlakatda pul muomalasini
tartibga solish va Milliy bank uchun pul rezervlarini ta’minlash maqsadida
Kongress tomonidan “Pul muomalasi bo’yicha Milliy komissiya” ma х sus х izmati
tashkil etildi. Mazkur Komissiya 1907 yilda olib borgan chuqur izlanishlari
asosida, AQSHdagi banklarning keng miqyosdagi bankrotligini oldini olish
maqsadida, ma х sus moliyaviy institut shakllantirish lozimligi to’g’risida х ulosaga
keldi. Shuni ta’kidlash kerakki, AQSHda 1913 yilga qadar Markaziy bank yoki uni
vazifalarini bajaruvchi davlat organi faoliyat ko’rsatmagan.
Shundan so’ng uzoq davr davomidagi debatlardan so’ng, AQSH
Kongressi 1913 yilda bank faoliyatini tartibga solishning huquqiy asosi
“Federal rezerv tizimi to’g’risida” qonun qabul qildi va Federal Rezerv Tizimi
tashkil etildi. Buning natijasida, Federal Rezerv Tizimi banklari tijorat banklar
likvidligiga ta’sir etish, pul massasini tartibga solishning moslashuvchan tizimini,
majburiy zahiralar talablarini joriy etish va kreditor vazifasini bajarish imkonini
berdi. Bundan tashqari, Federal Rezerv Tizimi foiz stavkalari miqdorini belgilash,
ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish va tijorat banklari rezervlarini nazorat
qilish kabi vazifalarni ham amalga oshira boshladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, AQSH bank tizimining tari х iy rivojlanishi
tijorat banklar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish jarayonining Federal va
shtatlar darajasida shakllanishiga sabab bo’lgan degan х ulosani keltirib chiqaradi.
Х ulosa qilib aytganda, AQSHda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish 2 ta
tamoyilga asoslanadi:
7

yuqori riskli bank operatsiyalari bo’yicha qonuniy chegaralar o’rnatish
orqali kredit institutlari barqarorligini ta’minlash va ularning bankrot bo’lishini
oldini olish;
sarmoyalarning kamchilik banklar qo’lida to’planishini cheklash va pul
bozorini monopol tarzda nazorat qilinishiga yo’l qo’ymaslik uchun banklar
bo’limlarini ochish bo’yicha shtat me’yorida chegaralar belgilash. 2

Germaniya bank tizimi AQSH bank tizimidan farqli ravishda 2-Jahon
urushidan keyin juda tez rivojlandi. G’arbiy Germaniyadagi kredit institutlari va
bank nazorati organlari o’rtasidagi munosabatlar to’g’ridan-to’g’ri davlat
tomonidan chegaralashga emas, balki davlat bilan katta banklar o’rtasidagi
“jentelmen kelishuvlari”ga asoslangan edi.
Germaniyada banklar faoliyatini tartibga solishning huquqiy asosi bo’lib,
“Germaniya Federativ Respublikasi banklari to’g’risida” va “Nemis Federativ
banki to’g’risida”, shuningdek 1983 yil 13 iyulda Yevropa Hamjamiyati
Kengashining tavsiyalariga asosan 1985 yil 1 yanvardan kuchga kirgan “1961
yilda qabul qilingan “Bank faoliyati to’g’risida”gi qonunga o’zgartirish va
qo’shimchalar kiritish to’g’risida” qonunlar hisoblanadi.
Buyuk Britaniyada esa ХХ asrning o х iriga qadar tijorat banklar faoliyatini
nazorat qilish to’g’risida ma х sus qonun mavjud bo’lmaganligi sababli kredit
muassasalari ustidan yashirin va norasmiy nazorat amalga oshirib kelingan edi.
Yaqin yillarga qadar Buyuk Britaniya banklarining faoliyati davlat aralashuvi va
qonuniy tartibga solinishdan ozod edi. Banklar faoliyatini tartibga solish Angliyada
qabul qilingan “Aksioner kompaniyalari to’g’risida”gi qonun doirasida amalga
oshirilar edi.
ХХ asrning 70-yillari o х iriga kelib Angliyada kredit institutlari ustidan
nazorat bir muncha kuchaytirildi. 1979 yilda qabul qilingan qonunga asosan tijorat
banklari faoliyatini litsenziyalash majburiy amalga oshirila boshlandi,
Depozitlarning umummilliy jamg’arma fondi tashkil etildi va Angliya bankiga
nazorat organi maqomi berildi. Ammo 1979 yilda qabul qilingan bank faoliyatiga
2
Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи. Юнити, 1997. – с. 83.
8

oid qonun tez o’zgaruvchi bank faoliyati sohasini aks ettira olmagan edi. Bundan
tashqari, mazkur qonunda Angliya Banki tomonidan bank tizimini tartibga solish
me х anizmi ko’zda tutilmagan edi. Shundan so’ng, 1987 yilda qabul qilingan
“Bank faoliyati to’g’risida” (Banking Act) qonun bilan tijorat banklari faoliyatini
tartibga solish qonuniylashtirildi. Shu yili 1 oktabrdan boshlab bank faoliyatini
amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan barcha muassasalar tomonidan
nazorat va tartibga soluvchi organlarga bankning minimal kapitali, likvidlik
koeffitsientiga rioya etilishi, sof aktivlar va boshqa moliyaviy ko’rsatkichlar,
“shubhali” qarzlarga qarshi rezervlarni shakllantirilishi, rahbar xodimlarning
kvalifikatsiyasi, bu х galteriya hisobi va auditning ma’lum talablarga javob berishi
va boshqa huquqiy talablarga mosligi to’g’risidagi ma’lumotlarni taqdim etilishi
majburiy etib belgilandi.
Bundan tashqari, shu yili qabul qilingan qonun asosida tijorat banklari
faoliyati auditorlik tekshiruvdan o’tkazila boshlandi. Angliya banki tomonidan
qo’llanilayotgan nazorat tizimi har bir bank bo’yicha alohida х ususiyatga egadir.
O’tkazilgan nazorat natijasida banklarning moliyaviy holati va imkoniyatlaridan
kelib chiqib, banklarning rahbarlari bilan kelishilgan holda tadbirlar ishlab
chiqiladi. Shuni alohida qayd etish kerakki, 1982 yilga qadar Angliya banklarida
inspeksion tekshiruvlarni o’tkazish amaliyoti mavjud bo’lmagan.
AQSHda va G’arbiy Yevropa davlatlarida bank nazorati, o’tgan 130 yildan
ortiq muddat davomida har х il ko’rinishda shakllanib keldi va o’zida quyidagi
sharoitlarni aks ettirdi:
- dastlab ushbu davlatlarda tijorat banklari o’z faoliyatlarini amalga
oshirish uchun qonuniy va boshqa sharoitlarning yaratilmaganligi natijasida
amalda makroiqtisodiy nomutanosiblikka sabab bo’ldi;
- buning natijasida, bank tizimini beqarorligi va banklarni inqirozga
yuz tutishi butun bank tizimiga bo’lgan ishonchni yo’qolishiga olib kelishi o’z
isbotini topa boshladi.
- nihoyat mazkur davlatlar o’z iqtisodiy siyosatini bank tizimi
barqarorligini ta’minlashga yo’naltira boshladi.
9

AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya va boshqa rivojlangan davlatlarda
bank faoliyati sohasidagi davlat siyosati iqtisodiyotdagi moliyaviy beqarorliklarga
barham berish, yalpi pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish, banklarning foyda
asosida faoliyat yuritishini ta’minlash va bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik
tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik kabi maqsadlarni ko’rish mumkin.
Rossiya bank tizimi Х IX asrning o х iri va XX asr davomida rivojlanib
kelgan bo’lsada, bozor iqtisodiyoti sharoitida atigi bir necha yil davomida faoliyat
yuritmoqda. Shuni hisobga olgan holda, Rossiya va MDH davlatlarida banklar
faoliyatini tartibga solish tizimining huquqiy asoslarini х alqaro standartlariga
moslashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Davlat banklar faoliyatini tartibga solishni quyidagi usullarda amalga
oshiradi:
- tijorat banklari manfaatlarini amalga oshirish imkonini beruvchi
qonunchilik va boshqa sharoitlarni yaratish;
- muomaladagi pul massasining umumiy hajmi va tarkibiga ta’sir
ko’rsatish orqali tijorat banklarining iqtisodiyotga kredit sifatida yo’naltiradigan
mablag’lariga pul-kredit siyosati vositasida ta’sir etish;
- banklarning to’lovga qobilligini ta’minlash uchun iqtisodiy
me’yorlar belgilash va ularga rioya etilishi ustidan nazorat qilish.
Umuman, keng ma’noda bank nazorati bu hukumat tomonidan moliyaviy
sektorni ishonchliligi, barqarorligini ta’minlashda ishlatiladigan tizimdir. Har
qanday davlat bank nazorati tizimi oldida 2 ta vazifa turadi:
1. Barcha omonatchilar va kreditorlar manfaatlarini himoya qilish.
2. Bank tizimini kafolatlash, iqtisodiy o’sishiga yordamlashish.
Dunyodagi barcha rivojlangan davlatlarda Markaziy bank tijorat banklar
faoliyatini 2 х il usulda: 1) davlatning pul-kredit siyosatini yuritish; va 2) iqtisodiy
me’yorlar asosida tartibga soladi va mamlakatning moliyaviy barqarorligi va
makroiqtisodiy ko’rsatkichiga bevosita ta’sir etadi.
O’zbekiston Respublika Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining
balans likvidliligini doimo ta’minlab borishi yoki ularning o’z oldilaridagi
10

majburiyatlarini o’z muddatida amalga oshirishlariga erishish, omonatchilar
manfaatlarini himoya qilish maqsadida tijorat banklari faoliyatini tartibga solib
turish uchun iqtisodiy me’yorlar (normativlar) o’rnatildi.
Tijorat banklari uchun iqtisodiy normativlarni o’rnatilishi – bu, avvalo,
Markaziy bank tomonidan samarali bank nazoratini olib borishga erishish, tijorat
banklari faoliyatida vujudga keladigan muammolarni oldindan aniqlash va
qolaversa, barqaror bank tizimini yaratishda eng muhim instrumentlardan biri
bo’ldi.
O’tgan asr o х iriga kelib iqtisodchilar markaziy banklar tomonidan olib
boriladigan pul-kredit siyosatining bir qismi bo’lgan monetar siyosatni davlat
umumiy moliyaviy siyosatining davomi ekanligi to’g’risida х ulosaga kelishdi.
Ushbu siyosatning maqsadi milliy daromadlarni oshirish va boshqa
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga faol ta’sir etish hisoblanadi. G’arb davlatlaridagi
keynsian qarashlarini yoqlovchi ko’pchilik iqtisodchilar monetar siyosatni pul
tizimini faol boshqarish va qisqa muddatli makroiqtisodiy tartibga solish uchun
yetarli deb hisoblashardi. Monetaristlar, jumladan amerikalik iqtisodchi Milton
Fridmen davlatning faol monetar va moliya siyosati, shuningdek davlat
tomonidan banklar operativ faoliyatiga haddan ziyod aralashish iqtisodiy tizimda
beqarorlikka sabab bo’lishi mumkin deb hisoblaydi. Ammo ushbu tanqidiy
qarashlar keynsian qarashlarining amaliy tadbig’iga to’sqinlik qila olmadi.
Х ulosa qilib aytganda, butun bank tizimini barqarorligini ta’minlash, alohida
olingan bank uchun esa, u duch kelishi mumkin bo’lgan jiddiy muammolarni va
inqirozlarni oldini olish yuzasidan eng to’g’ri yo’lni ko’rsatish, omonatchilar va
kreditorlarning mablag’laridan foydalanayotgan banklar tomonidan qay darajadagi
riskli operatsiyalar bajarilayotganligini nazorat qilish va tartibga solish hamda bu
orqali, o х ir oqibatda, omonatchilar va kreditorlar manfaatini himoya qilish
Markaziy bank tomonidan tijorat banklar faoliyatini tartibga solishning muhim
iqtisodiy mohiyatini tashkil etadi.
1.2. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish bo’yicha
х alqaro
11

standartlar va ularning tamoyillari.
Bank faoliyatini tartibga solishda davlat tomonidan tijorat banklar faoliyati
ustidan nazorat qilinishi va tartibga solinishi, ular faoliyatida muayyan
cheklashlarni o’rnatilishi banklar iqtisodiy erkinligini cheklashga intilish,
raqobatning rivojlanishiga х alaqit beradigan omil sifatida qaralishi mumkin.
Ammo dunyodagi ko’pgina rivojlangan davlatlarda banklar, shuningdek boshqa
moliya tashkilotlarining faoliyatlari turli darajada davlat tomonidan tartibga
solinadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda ham bank-
moliya sektori jiddiy ravishda davlat tomonidan tartibga solinadi. Bu yerda,
banklarni tartibga solish yuzasidan jahonda umumiy qabul qilingan tamoyillar va
qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo’llaniladi.
AQSHda bank nazorat ikki bo’g’inda olib boriladi:
Milliy banklar tizimi Federal Hukumatga, ya’ni Pul muomalasi
nazoratchisiga bo’ysunadi;
Shtatlar banklari tizimi ayrim shtatlarga bo’ysunadi.
Federal darajada bank nazorati asosan 3 ta tashkilot: Pul muomalasi
nazoratchisi, Federal rezerv tizimi (FRT) va 98 foiz banklar a’zo bo’lgan Sug’urta
jamg’armalari Federal Korporatsiyasi (SJFK) tomonidan amalga oshiriladi. Pul
muomalasi nazoratchisi Moliya vazirligining Х azina organi bo’lib, uning nazorat
funksiyasiga quyidagilar kiradi:
milliy banklarni tashkil etilishida ruhsatnoma berish;
davriy nazorat va taftish tekshiruvlarini o’tkazish;
bank bo’limlari ochilishi va qo’shilishini nazorat qilish. 3

Yuqorida keltirib o’tilgan organlardan tashqari AQSHda banklar faoliyati
ustidan nazorat qiluvchi shtatlarning bank departamentlari mavjud bo’lib, ularning
vazifasi bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun shtat banklariga
ruhsatnomalar berish (charter), yo’riqnomalar ishlab chiqish, banklarda
tekshiruvlarni o’tkazish va hokazolardan iborat.
3
Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи. Юнити , 1997. – с . 83.
12

AQSH Adliya vazirligi esa banklarning qo’shilishi va bank х oldinglarini
tuzilishi yuzasidan nazoratni amalga oshiradi. Bundan tashqari bank nazorati
bo’yicha nodavlat nazorat organlari ham mavjuddir. Ular jumlasiga Amerika
banklar assotsiatsiyasi, Mustaqil banklar assotsiatsiyasi, turli shaharlarning Kliring
palatalari komiteti va boshqalar kiradi. Mazkur nodavlat nazorat organlarining
vazifasi - mijozlarga х izmat ko’rsatish bo’yicha standartlar ishlab chiqish, bank
operatsiyalarini amalga oshirishning te х nik masalalarini hal etish, Kongress va
matbuot bilan aloqalar olib borish kabilar hisoblanadi.
Germaniyada kredit institutlari ustidan nazorat Bank nazorati bo’yicha
Federal boshqarma hamda Nemis Federal banki (Bundesbank) tomonidan amalga
oshiriladi. Bank nazorati bo’yicha Federal boshqarmaning asosiy vazifasi
quyidagilardan iborat:
yangidan ochilayotgan banklar faoliyatiga litsenziyalar berish;
kredit institutlari uchun majburiy rezerv talablarini belgilash;
kredit va pul muomalasi sohasiga tegishli qonun va me’yoriy hujjatlarga
amal qilinishini nazorat qilish;
banklar faoliyatini rejadan tashqari tekshiruvdan o’tkazish; - banklar
rahbarlarini lavozimidan ozod etish va hokazo.
Mamlakatdagi barcha kredit institutlari Bank nazorati bo’yicha Federal
boshqarmaga o’z faoliyatlaridagi barcha o’zgarishlar to’g’risida, shuningdek, oylik
hamda yillik hisobotlarni taqdim etadilar. Banklar ustidan nazoratni amalga
oshiruvchi Federal boshqarma Bundesbank bilan kelishilgan holda kredit
institutlari faoliyati uchun majburiy iqtisodiy me’yorlar o’rnatib boradi. Ushbu
o’rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga quyidagilar kiradi:
tijorat banklari riskka tortilgan aktivlarining miqdori aksionerlik kapitalining
18 barobaridan ko’p bo’lmasligi lozim;
har operatsiya kunining chet el valutasi bo’yicha yopilmagan qismi
aksiyadorlik kapitalining 30 foizdan oshmasligi lozim;
moliya fyuchers va optsionlari bo’yicha kunlik ochiq pozitsiya bank
aksiyadorlik kapitali summasining 20 foizidan oshmasligi lozim;
13

bank sarmoyasining 15% idan yuqori bo’lgan bir qarz oluvchiga berilgan
“yirik” kreditlar to’g’risida ma’lumotlar zudlik bilan Bundesbankka taqdim etish,
mazkur kreditlarning umumiy summasi bank sarmosining 8 barobaridan
oshmasligi lozim.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlarda banklarni nazorat qilish organlarini ko’rib
chiqadigan bo’lsak, 3 х il yo’nalishni ko’rishimiz mumkin. Birinchi yo’nalish bank
nazorati funksiyalarining faqat Markaziy bankda jamlanishini, ikkinchi yo’nalish
nazorat funksiyalarining alohida davlat nazorat organlari tomonidan, uchinchi
yo’nalish nazorat vazifalarini bir nechta organlar birgalikda amalga oshirishni
ko’zda tutuvchi yo’nalish hisoblanadi.
Yuqorida qayd etilganidek Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining
faoliyatini tartibga solish ikkita usul bo’yicha amalga oshirilishi ko’rsatib o’tilgan:
Pul-kredit instrumentlari vositasida;
Iqtisodiy me’yorlar o’rnatish yo’li bilan.
Ushbu tijorat banklari faoliyatini tartibga solish usullarini quyida alohida
ko’rib chiqamiz.
1) Markaziy bank davlat banki sifatida mamlakatning pul-kredit siyosatini
yuritar ekan, pul-kredit dastaklari orqali tijorat banklarining likvidliligiga, to’lov
qobiliyatiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Pul-kredit dastaklariga: qayta
moliyalashtirish siyosati, hisob siyosati, majburiy zahira siyosati va ochiq bozor
operatsiyalari kiradi.
qayta moliyalashtirish siyosatida qayta moliyalashtirish stavkasini
o’zgartirish orqali tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasining umumiy va
bozor darajasining o’zgartirish tushuniladi. Markaziy bank tomonidan qayta
moliyalash stavkasi oshirilsa, tijorat banklari tomonidan taklif etilayotgan
kreditlarning ham foiz stavkasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, kreditlarning
qimmatlashuviga, kredit oluvchilar sonining kamayishiga va shu asosida, kreditlar
multiplikatori qisqarishiga sabab bo’ladi. Aksincha, Markaziy bank qayta
moliyalash stavkasini pasaytirish yo’li bilan mamlakatda bank kreditlari foiz
14

stavkasini pasaytirishga erishadi, natijada investitsion jarayonlarni moliyalashtirish
rag’batlantiriladi;
majburiy zahiralar siyosatida Markaziy bank tijorat banklarining depozitlar
va majburiyatlar summasiga nisbatan majburiy zahira siyosatini qo’llaydi. Bunda
asosan ikki maqsad, banklar kredit ekspansiyasini jilovlash va bank likvidligini
ta’minlash ko’zlanadi;
hisob siyosatida Markaziy bank tijorat banklarning veksellarini qayta
hisobga olish orqali banklarning likvidliligiga ta’sir etishni belgilaydi. Shuni
ta’kidlash kerakki, diskontli kreditlar berish me х anizmi mamlakatlarda birbiridan
keskin farq qiladi. Masalan, Germaniya Markaziy banki va AQSHning Federal
rezerv tizimi diskont stavkalarini bozor stavkalaridan sezilarli darajada past qilib
belgilaydilar. SHu sababli diskontli kreditlarga bo’lgan talabni ular ma’muriy yo’l
bilan cheklaydilar. Ayrim Markaziy banklar diskont stavkalaridan pul bozoridagi
vaziyatni boshqarishning asosiy instrumenti sifatida foydalanadilar;
ochiq bozor siyosatida Markaziy bank qimmatli qog’ozlarni ikkilamchi
bozordan sotib olish yoki sotish operatsiyalarini amalga oshiradi. Shunisi
х arakterliki, rivojlangan х orijiy davlatlarda, х ususan AQSH, Yaponiya va
Germaniyada Markaziy bankning qimmatli qog’ozlarni bevosita emitentning
o’zidan birlamchi bozorda sotib olishi ochiq bozor operatsiyasi hisoblanmaydi,
balki kredit operatsiyasi hisoblanadi. Demak rivojlangan х orijiy davlatlarda ochiq
bozor operatsiyalari deganda qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozorlarda
sotilishi yoki sotib olinishi bilan bog’liq operatsiyalar tushuniladi. Bu yerda
Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni sotib olinishi tijorat banklarining
likvidliligini oshishiga va aksincha, qimmatli qog’ozlarni sotilishi ularning
likvidliligini pasayishiga sabab bo’ladi.
2) Markaziy bank tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar asosida
tartibga soladi.
Quyida iqtisodiy me’yorlarning har biriga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
“Umumiy k а pit а lning y е t а rlilik k о effitsi е nti” K1 quyid а gich а
his о bl а n а di:
15

K1 = Bank kapitali / riskni hisobga olib hisoblangan aktivlar
K1 ning minim а l ruhs а t etilg а n d а r а j а si 0.1 g а t е ng (10 f о iz). Bazel
qo’mitasining tavsiyasi 0,08 (8%)
I d а r а j а li k а pit а lning y е t а rlilik d а r а j а si quyid а gich а а niql а n а di:
K2= I d а r а j а li k а pit а l / riskni hisobga olib hisoblangan aktivlar
K2 ning minim а l ruhs а t etilg а n d а r а j а si 0.05 g а t е ng (5 f о iz)
K а pit а lning y е t а rlilik d а r а j а si t а l а bl а ri bil а n bir q а t о rd а tij о r а t b а nkl а ri
n о m о ddiy а ktivl а r v а Gudvill ch е girib t а shl а ng а n I d а r а j а li k а pit а lning umumiy
а ktivl а r summ а sig а nisb а ti о rq а li а niql а n а dig а n l е v е r а j k о effitsi е ntig а ri о ya
etishl а ri k е r а k:
K3=I d а r а j а li k а pit а l / (Umumiy а ktivl а r - n о m о ddiy а ktivl а r- gudvill)
L е v е r а j k о effitsi е ntining minim а l ruhs а t etilg а n d а r а j а si 0.06 g а t е ng (6 f о iz).*
Joriy likvililik koeffitsienti K4 quyid а gich а his о bl а n а di:
K4 = Likvid aktivlar va 30 kun mobaynida qaytishi kerak bo’lgan aktivlar /
talab qilib olguncha majburiyat va 30 kun mobaynida so’ndirilishi lozim
bo’lgan majburiyatlar K4 me’yorning eng kam miqdori 0,3 (30%).
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining
yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizomi (yangi tahriri), 25.07.2000,
949-son
Tajribadan shu narsa ma’lumki, ayrim tijorat banklari yuqori daromadni
ko’zlagan holda talab qilib olgunga qadar va qisqa muddatda qo’yilgan omonatlar
hisobidan kredit berish va boshqa aktiv operatsiyalarga uzoq muddatli tartibda
joylashtiradilar. Jalb etilgan mablag’larning muddati kelgan paytda esa bank
omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini muddatida bajarish imkoniga ega
bo’lmaydi. Buning natijasida bank o’z to’lov qobiliyatini yo’qotadi. Bunday holat
bankning o’z faoliyatigagina emas, balki omonatchilarning moliyaviy ahvoliga
ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bank operatsiyalarini bajarish bo’yicha litsenziyasi
tortib olingan banklar bunga yaqqol misol bo’la oladi.
Bir qarz oluvchiga va muassisga , bank aksiyadorlariga moliyaviy jihatdan
bankning qurbi yetmaydigan darajada katta miqdorda kreditlar berilishi tijorat
16

banki uchun juda xatarlidir. Shuning uchun, bir q а rzd о r yoki o’z а r о d ах ld о r
q а rzd о rl а r guruhig а to’g’ri k е luvchi t а v а kk а lchilikning eng yuq о ri d а r а j а si I
d а r а j а li b а nk k а pit а lining 25 f о izid а n о shm а sligi k е r а k (K5).
Ish о nchli kr е ditl а r uchun t а v а kk а lchilikning eng yuq о ri d а r а j а si 1b о sqichli
b а nk k а pit а lining 5 f о izid а n о shm а sligi z а rur (K6).
Bundan tashqari, shuni ta’kidlash lozimki, bank uchun yirik toifaga
kiradigan va bir qarz oluvchiga beriladigan kreditlar summasini shu qarz
oluvchining o’z mablag’lari summasidan oshirmaslik tavsiya etiladi. 7) B а nkning
b а rch а yirik kr е ditl а rining umumiy h а jmi 1-b о sqichli b а nk k а pit а lid а n 8 m а rt а d а n
о rtiq о shib k е tishi mumkin em а s (K7).
Tijorat banklari qimmatli qog’ozlarni xarid qilish (davlat qimmatli
qog’ozlari bundan mustasno) va yuridik shaxslarning ustav kapitalida ulushli
ishtirok etishda quyidagilarga rioya etishlari shart:
Bankning muayyan yuridik shaxs ustav kapitaliga, shuningdek ushbu
yuridik shaxsning boshqa qimmatli qog’ozlariga kiritgan investitsiyalari
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Bir qarzdor yoki o’zaro
daxldor bo’lgan qarzdorlar guruhiga to’g’ri keluvchi tavakkachilikning eng yuqori
darajasi to’g’risida”gi Nizomi, 02.12.1998, 557-son miqdori I darajali bank
regulyativ kapitalining 15% dan oshmasligi kerak (K8).
Bankning yuridik shaxslar ustav kapitaliga va boshqa qimmatli qog’ozlarga
kiritgan investitsiyalari miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 50% dan
oshmasligi kerak (K9).
Oldi-sotdi uchun qimmatli qog’ozlarga kiritilgan bank investitsiyalari
miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 25% dan oshmasligi kerak
(K10).
Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning yana bir muhim sohalaridan
biri bog’liq shaxslar bilan bank operatsiyalarini o’tkazish hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi
Qonunining 26-moddasiga asosan bankka aloqador bo’lgan shaxslar bilan bankka
bog’liq bo’lmagan shaxslarga nisbatan qulayroq shartlar asosida bitim tuzishni
17

taqiqlaydi va Markaziy bankka bunday bitimlar bo’yicha cheklashlar belgilash
yuzasidan vakolatlar berilgan.
Bankning asosiy aksiyadorlari, uning rahbarlari, xodimlari va ular bilan
bog’liq shaxslar bank xizmatlaridan imtiyozli asosda foydalanmasliklari va
amaldagi qonunlarga rioya qilishlari kerak.
Bankka daxldor shaxslarga beriladigan bitta kreditning umumiy hajmi bir
yoki o’zaro daxldor qarz oluvchilar guruhiga beriladigan bitta kredit
tavakkalchiligining maksimal miqdoriga nisbatan tartibga solinadi.
Bir yoki o’zaro daxldor shaxslar guruhiga berilgan ta’minlanmagan
kreditlarning eng yuqori darajasi I darajali bank kapitalining 5% dan oshmasligi
zarur.
Tijorat banklari yuqorida sanab o’tilgan iqtisodiy me’yorlarning
belgilangan miqdoriga har doim amal qilib borishni ta’minlashlari uchun quyidagi
sohalarda ishni samarali tashkil etishlari lozim:
- Bank portfelini yaxshilash;
- Bank amallari bilan bog’liq xatarlarni kamaytirish;
- Bank balansi likvidligini ta’minlash;
- O’z sarmoyasining adekvatligini ta’minlsh;
- Zararlar o’rnini qoplash zahirasini vujudga keltirish.
Iqtisodiy me’yorlarning belgilangan miqdorlariga amal qilmagan
banklarga nisbatan Markaziy bank tomonidan jarimalar solish va boshqa tegishli
iqtisodiy jazo choralari ko’rib boriladi. Chunki tijorat banklari faoliyatini tartibga
solish deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi.
Iqtisodiy normativlarni belgilashdan asosiy maqsad tijorat banklarining to’lovga
noqobil bo’lib qolishiga yo’l qo’ymaslik va shuning asosida banklarning
mijozlarini, vakil banklarni himoya qilish hisoblanadi.

18

Konservatsion kapital iqtisodiy, moliyaviy inqirozlar davrida banklar
zararlarini qoplash uchun o’ziga yarasha qalqon sifatida х izmat qilishi
kutilmoqda.
Minimal kapitalga qo’yiladigan talab bo’yicha yangi standartlarni
tadbiq qilish grafigi 4

Risklar bo’yicha belgilangan minimal kapitalining o’rnatilishi davrlari (1 yanvar
holatiga ko’ra)
Ko’rsatgichlar 20 1 1 20 12 20 13 20 14 20 15 2016 2017 2018 2019
Ustav kapitali
koeffitsenti 2.0 2.0 3.5 4.0 4.5 4.5 4.5 4.5 4.5
Kapital himoya
yostig’i - - - - - 0.625 1.25 1.875 2.50
Ustav kapitali
+ kapital
himoya yostig’i 2.0 2.0 3.5 4.0 4.5 5.125 5.5 6.375 7
I darajali
kapital 4.0 4.0 4.5 5.5 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0
Umumiy
kapital 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0

Umumiy kapital
+
kapital himoya
yostig’i 8.0 8.0 8.0 5.0 8.0 8.625 9.25 9.875 10.5

Jadval ma ’ lumotlaridan ko ’ rinib turibdiki , banklar konservatsion kapitalga 2016
yildan boshlab ega bo ’ lishlari va uning miqdori 2016 yildan 0,625 foiz , 2017
yildan 1,25 foiz , 2018 yil - dan 1,875 foiz va 2019 yildan 2,5 foiz bo ’ lishi talab
etilmoqda .
4
FINANCIAL INSTITUTIONS ADVISORY & FINANCIAL REGULATORY, March 30, 2021,
The New Basel III Framework: Implications for Banking Organizations
19

II-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI
TOMONIDAN TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISH
AMALIYOTINING TAHLILI.
2.1. Tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali
tartibga solish amaliyoti.
Tijorat banklarining faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish bir
nechta iqtisodiy me’yorlarni o’z ichiga olgan nazorat shakli hisoblanadi.
Respublikamizda dastlabki iqtisodiy me’yor Markaziy bank tomonidan tijorat
banklarining ustav kapitalini eng kam miqdoriga nisbatan belgilanadigan talab
hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining dastlabki yillarida yangi
aksiyadorlik tijorat banklarini ochish uchun talab qilinadigan minimal ustav
kapitalining miqdori minimal ish haqi miqdorining o’sishiga bog’langan edi.
Markaziy bank Boshqaruvining qarori bilan 1995 yildan bank ochish uchun
minimal ustav kapitali miqdori o’sha vaqtda Yevropa Ittifoqi pul birligi- EKYU”
ga bog’lab qo’yildi. Faqat 1997 yildan boshlab, AQSH dollariga ekvivalent qilib
belgilandi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 15 apreldagi 56-sonli
«Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi
qaroriga muvofiq, tijorat banklari ustav kapitalining minimal miqdori 2017 yilning
1 yanvariga qadar quyidagi miqdorlarga yetkazildi:
-tijorat banklari uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 5 million AQSH
dollarigacha;
- х ususiy banklar uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 2,5 mln. AQSH
dollarigacha 5
.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil apreldagi №1317-sonli
qaroriga muvofiq, banklarning kapitalini oshirish, investistitsion jarayonda faol
ishtirok etishi uchun 2021 yil 1 yanvardan boshlab quyidagi miqdor belgilandi:
-tijorat banklari uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 10 million yevro
ekvivalentida;
5
Х alq so’zi // 2022, 16 aprel, 73-son.
20

- х ususiy banklar uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 5 mln. yevro
ekvivalentida.
O’zbekiston Respublikasida yangi ochilayotgan banklarning ustav
kapitalining eng kam miqdoriga qo’yiladigan talablar. 6

Yillar Aholisi 0,5
mln. Kishidan
ko'p bo'lgan
shaharlarda
ochilayotgan
tijorat
banklari
uchun Aholisi 0,5
mln. Kishidan
kam bo'lgan
shaharlarda
ochilayotgan
tijorat
banklari
uchun Chet el
kapitali
ishtirokida
ochilayotgan
banklar
uchun Xususiy
banklar uchun
2000 yil 1
yanvardan 2,5 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida 1,25 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida 5 mln.
AQSH
dollari
ekvivalentida 0,3 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida
2002 yil 14
maydan 2,5 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida 1,25 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida 5 mln.
AQSH
dollari
ekvivalentida 1,25 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida
2022 yil 1
iyuldan 3 mln. AQSH dollari
ekvivalentida 5 mln.
AQSH
dollari
ekvivalentida 1,5 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida
2016 yil 1
yanvardan 4 mln. AQSH dollari
ekvivalentida 5 mln.
AQSH
dollari
ekvivalentida 2 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida
2017 yil 1
yanvardan 5 mln. AQSH dollari
ekvivalentida 5 mln.
AQSH
dollari
ekvivalentida 2,5 mln.
AQSH dollari
ekvivalentida
2018 yil 1
yanvardan 5 mln. yevro ekvivalentida 2,5 mln. yevro ekvivalentida
2021 yil 1
yanvardan 10 mln. yevro ekvivalentida 5 mln. yevro ekvivalentida

Aksioner tijorat banklarini ochish uchun yuqoridagi shartlar AQSH bank
amaliyotidan olingan.
6
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari asosida tayyorlangan .
21

O’zbekiston Respublikasi “Markaziy banki to’g’risida”gi qonunning
“iqtisodiy me’yorlar” moddasiga muvofiq, banklar barqarorligini ta’minlash
maqsadida Markaziy bankka iqtisodiy me’yorlar o’rnatish vakolati berilgan.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 25 iyulda
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 949-son bilan ro’y х atga olingan
“Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi
Nizomida ko’rsatilgan kapitalning yetarlilik talablari faqat kapital yetarligining eng
kam darajasini aks ettiradi.
Ushbu Nizomda belgilangan tijorat banklari kapital yetarliligining minimal
darajasi Bazel standartlarida ko’zda tutilgan darajadan ma’lum jihatdan farq qiladi.
Buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari kapitali
yetarliligiga nisbatan belgilangan talablarning х alqaro Bazel standartlaridan farq
qiluvchi asosiy jihatlari:

№
Ko’rsatkichlar Bank kapitali
yetarliligining
minimal
darajasi, foizda

1. Tijorat banklari jami kapitalining yetarlilik
darajasi:

- Хalqaro Bazel standartlari talabi 8

- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
talabi 10

2. Tijorat banklari I darajali kapitalining
yetarlilik darajasi

- Хalqaro Bazel standartlari talabi 4

- O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
talabi 5

Tijorat banklarining to’lovga qobilligini va ularning balansini likvidliligini
tavsiflovchi asosiy iqtisodiy me’yorlar bo’lib, kapitalning yetarlilik koeffitsienti va
joriy likvidlilik koeffitsienti bo’yicha belgilangan me’yorlar hisoblanadi. Chunki
22

ikkala me’yorning bajarilishi bankning to’lovga qobilligini saqlash imkonini
beradi.
2021-2022 yillar mobaynida respublikamiz tijorat banklari tomonidan ushbu
iqtisodiy me’yorga rioya etish amaliyotining tahlili mazkur me’yorga rioya etish
borasida jiddiy muammolar mavjud emasligini ko’rsatdi.

1-rasm. Mamlakatimiz tijorat banklarida birinchi darajali
kapitalning yetarliligi 7
(foizda).
Diagramma ma’lumotlariga qaraydigan bo’lsak, tijorat banklarining I
darajali kapital yetarliligi 2022 yil 1 yanvar holatiga 17,03 foizni tashkil etgan
bo’lsa, 2022 yil 1 yanvar holatiga 15,84 foizni tashkil etgan. Keyingi ikkita
chorakda biroz pasayib borgan va o х irgi chorakda biroz ko’tarilib, 2022 yil 1
yanvar holatiga 15,84 foizni tashkil etgan. Bu esa, Bazel talablaridan deyarli 4
barovarga ko’proq deganidir. Demak, bank tizimida tijorat banklarining barqaror
manbalar hisobidan kapitallashuviga e’tibor qaratilgan. Tijorat banklari I darajali
kapital yetarliligining bu darajasi ularning kapitallashuv darajasini yanada oshirish
istiqboli mavjud ekanligini belgilaydi.

7
“Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. Bank tizimi tahlili №30, 18-bet, fevral 2022-y.
23 20 , 25 21 , 93
19 , 42
, 3817
5116 , 17 , 03 17 , 38
15 , 53 15 , 84
0 5 10 15 20 25
01.10.10
й 01.01.11
й 01.04.11
й 01.07.11
й 01.10.11
й 01.01.12
й 01.04.12
й 01.07.12
й 01.01.13
й

2-rasm. Mamlakatimiz tijorat banklari asosiy kapitalining
yetarliligi 8
(foizda)
Diagramma ma’lumoti orqali umumiy kapitali yetarliligi tahlili 20212022
yillar oralig’ida bu ko’rsatkichning Bazel talablaridan 2-3 barovar yuqori bo’lgan
holda 17%-20% atrofida bo’lgan. 2022 yil davomida eng yuqori ko’rsatkichga yil
boshida erishilgan, ya’ni 17,8% bo’lgan bo’lsa, keyinchalik biroz tushgan va
uchinchi chorakda yana oshish tendensiyasi kuzatilgan hamda yil 2022 yil boshiga
16,75 foizni tashkil etgan. Tahlil natijalaridan ko’rinib turibdiki, respublikamiz
tijorat banklarida kapital yetarliligiga qo’yilgan talablar yuqori darajada
ta’minlangan.
Amaldagi uchinchi iqtisodiy me’yor–moliyaviy leveraj koeffitsienti bo’lib, u
bankning birinchi darajali kapitalini nomoddiy aktivlar chiqarilgan holdagi
aktivlarning jami miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi. Uning eng kam me’yoriy
miqdori 0,06 qilib belgilangan.

8
“Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. Bank tizimi tahlili №30, 18-bet, fevral 2022-y.
24 7218 , 20 , 07
18 , 66
,17 05
17 , 817
16 , 79
,15 55 75,16
0 5 10 15 20 25
01.10.10
й 01.01.11
й 01.04.11
й 01.07.11
й 01.10.11
й 01.01.12
й 01.04.12
й 01.07.12
й 01.01.13
й

3-rasm. Banklarning leveraj koeffitsienti to’g’risida solishtirma ma’lumot 9
(01.01.2022 yil holatiga, foizda)
Leveraj bu bank jami aktivlarining kapital bilan ta’minlanganlik darajasini
aks ettiruvchi ko’rsatkichdir. O’tgan yili bank tizimida ushbu ko’rsatkich 20,77
foizni tashkil etib, minimal ruhsat etilgan ko’rsatkich (0,06) dan 3 martadan
yuqoriroq ko’rsatkichga erishgan. Hatto, ayrim banklarda ushbu ko’rsatkich 65
foizni tashkil etganlini ko’rishimiz mumkin. Barcha banklarda minimal talab
bajarilgan.
Tijorat banklarining joriy likvidlilik darajasini baholash maqsadida
Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga nisbatan joriy likvidlik koeffitsienti
belgilangan. Ushbu ko’rsatkich joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga nisbati
sifatida aniqlanadi va uning minimal darajasi 30 foizni tashkil etadi.
9
Tijorat banklari ma’lumotlari asosida tayyorlandi.
25

Ushbu iqtisodiy me’yor tijorat banki aktivlarining likvidli qismini talab qilib
olingunga qadar bo’lgan majburiyatlarni qoplash darajasini tavsiflaydi. Bu esa,
bank tomonidan jalb qilingan mablag’larning muddati bilan ularni joylashtirish
muddatlariga og’ishmay rioya etishni talab etadi.
Joriy likvidlilik koeffitsientining darajasiga kuchli va bevosita ta’sir
ko’rsatadigan omil tranzaksion depozitlar yoki talab qilib olguncha depozitlar
miqdorining o’zgarishi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan
bog’liq operatsiyalarni risk darajasiga ko’ra ikki yirik guruhga ajratish mumkin:
Davlatning qisqa muddatli obligatsiyalariga qilingan investitsiyalar.
Bu operatsiyalarning risk darajasi past bo’lib, ular bankka qat’iy belgilangan
foiz ko’rinishida barqaror daromad keltiradi. Buning ustiga, banklarning ushbu
qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromadlari soliqqa tortilmaydi.
Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar. Bu shakldagi
investitsiyalarning risk darajasi yuqori bo’lib, bunda qimmatli qog’ozlarning bozor
bahosini o’zgarishi va emitentlarning to’lovga qobilligi kafolatlanmagan.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2022 yil davomida
olib borilgan respublika tijorat banklari faoliyatini masofaviy nazorat qilish
natijalari shuni ko’rsatdiki, tijorat banklariga nisbatan qo’llanilgan choralarning
asosiy qismi ogohlantirish va unchalik katta miqdorda bo’lmagan jarimalar
solishga to’g’ri keladi. Bu esa, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga
nisbatan qonunbuzarliklar uchun qo’llanilayotgan choralarning sezilarli darajada
yumshoq ekanligidan dalolat beradi.
26

2.2. Tijorat banklari faoliyatini monetar instrumentlar orqali
tartibga solish amaliyoti.
Iqtisodiyotida bozor munosabatlari shakllangan mamlakatlarda davlatning
bank faoliyati sohasidagi siyosatining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish;
iqtisodiyotdagi moliyaviy nobarqarorliklarga barham berish;
v) banklarning foyda asosida faoliyat yuritishini ta’minlash;
g) bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l
qo’ymaslik.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi munosabati
bilan yangi banklarni shakllantirish, ularni nazoratini rivojlantirish masalasi keskin
darajada ko’ndalang bo’lib turibdi. Bugungi kunda Respublika hududida 29 ta turli
х il mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko’rsatmoqda.
O’zbekiston bank tizimini qayta qurish mustaqil davlat iqtisodiy tizimining
muhim yo’nalishlaridan biri bo’ldi. Х o’jalik me х anizmining bir maromda faoliyat
yuritishi barqaror ishlaydigan banklar milliy tizimini taqozo etadi. Shu sababli
iqtisodiyotda bozor munosabatlarini shakllantirish davrida sifat jihatidan butunlay
yangi bank tizimi hamda bank nazoratini tub asosini yaratish va qurish uzluksiz
davom ettirilmoqda.
Mamlakatimizning rivojlangan bank tizimini shakllantirish davlatimiz
tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatining mahsuli bo’lishi kerak.
Banklar ustidan nazorat qilish, ular faoliyatida muayyan cheklashlarni
o’rnatish iqtisodiy erkinlikka zid bo’lgan holat sifatida qaralishi mumkin. Lekin
jahonning ko’pgina rivojlangan davlatlarida banklar, shuningdek boshqa moliya
tashkilotlarining faoliyatlari ko’p darajada davlat tomonidan tartibga solinadi.
Boshqacha qilib aytganda, hatto rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida
moliyaviy sektor jiddiy ravishda tartibga solinar ekan, o’tish davrida buni to’la
oqlash mumkin.
Biroq bozor sharoitida moliya sohasini tartibga solish tovarlar va х izmatlar
nar х iga ta’sir ko’rsatish uchun bozor me х anizmlariga yetarli darajada harakat
27

erkinligini berish, shuningdek mayda-chuyda narsalarga aralashishdan voz kechish
bilan qo’shib olib borilishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
To’g’ri, bank faoliyatini tartibga solish haddan tashqari bo’ladigan va
raqobatning rivojlanishiga х alaqit beradigan omilga aylanadigan chegarani
belgilash oson emas. Shuning uchun jahonda umumiy qabul qilingan prinsiplar va
qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo’llaniladi.
U yoki bu tijorat bankining faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni tuzatishga
majbur qilish uchun nazorat organi i х tiyorida ta’sir ko’rsatish choralarining
muayyan to’plami bo’lishi kerak. Bizning yangi bank qonunlarimizda turli
vaziyatlarda foydalanish mumkin bo’lgan darajalangan choralar majmui ko’zda
tutilgan. Jumladan, iqtisodiy me’yorlarni o’zgartirish, majburiy zahira stavkalarini
oshirish, ayrim bank operatsiyalarini amalga oshirishni ta’qiqlab qo’yish,
hissadorlarga dividendlar to’lashni to’ х tatib qo’yish, bank ustidan vasiylik
o’rnatish kabilardir. Eng so’nggi chora esa ularga berilgan ruhsatnomalarni
(litsenziyalarni) qaytarib olishdan iboratdir.
Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimining samarali amal qilishini
ta’minlash kreditlar va depozitlarning foiz stavkalarining barqarorligiga erishish
imkonini beradi. Bu esa, bank kreditlaridan foydalanayotgan mijozlar uchun ham,
investitsion jarayonlarni moliyalashtirishda banklarning faol ishtirok etishini
ta’minlash uchun ham muhimdir.
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasini barqarorligi tijorat banklari
kreditlarining va depozitlarining barqarorligini ta’minlashga imkon yaratdi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zahira siyosati,
qayta moliyalash siyosati tijorat banklarining faoliyatini tartibga solishda keng
qo’llaniladi. Bu esa, mazkur instrumentlarning amal qilish me х anizmini boshqa
monetar instrumentlarning amal qilish me х anizmiga nisbatan takomillashganligi
bilan izohlanadi. Har ikkala instrument 1992 yilda joriy qilingan edi.
Majburiy rezerv talablari muomaladagi pul massasini va bank tizimi
likvidligini tartibga solishning muhim vositalaridan biri sifatida qo’llanilib
kelinmoqda.
28

2022 yilda inflatsiya va pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib
chiqib hamda tijorat banklarida uzoq muddatli resurs bazasini yanada kengaytirish
maqsadida, majburiy rezervlar normasi, yuridik sha х slarning talab qilib olinguncha
va 1 yilgacha bo’lgan muddatga jalb qilingan depozitlar uchun – 15 foiz, 1 yildan 3
yilgacha bo’lgan depozitlar uchun – 12 foiz,
3 yildan ortiq bo’lgan depozitlar uchun – 10,5 foiz miqdorida
o’zgartirilmasdan qoldirildi. 2022 yilda tijorat banklarining Markaziy bankdagi
majburiy rezervlari hajmi 443 mlrd. so’mga yoki yil boshiga nisbatan 31,8 foizga
ko’paydi. 10
Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarining pasayishi tijorat
banklarining likvidliligini oshishiga, resurs bazasini mustahkamlanishiga olib
keladi. Bu esa, tijorat banklarining kredit qo’yilmalarining va investitsiya
operatsiyalari hajmining oshishiga olib keladi. Markaziy bankning qayta
moliyalash stavkasining pasayishi tijorat banklari kreditlari va depozitlarining
bozor foizini pasayishiga olib keladi.
Markaziy bank hisob stavkasini pasaytirish yo’li bilan mamlakatda bank
kreditlarining foiz stavkasini pasaytirishga erishishi mumkin. Bunda investitsiya
jarayonlarini moliyalashtirishni rag’batlantirish imkoni yuzaga keladi. Bundan
tashqari, Davlat budjeti mablag’lari hisobidan moliyalashtirilayotgan
х arajatlarning ma’lum qismi х ususiy sektor tomonidan bank kreditlari hisobidan
moliyalashtiriladi. Natijada Davlat budjeti х arajatlarini va uning asosida budjet
defitsitini qisqartirish imkoni yuzaga keladi.
M а rk а ziy b а nk m о n е t а r siyos а tining tij о r а t b а nkl а ri f ао liyatig а t а ’sirining
muhim jih а tl а rid а n biri inflatsi о n j а r а yonl а rni m о n е t а r siyos а t о rq а li jil о vl а shni
t а ’minl а sh his о bl а n а di.

10
Bank tizimi tahlili №30, fevral ,2022-y
29

6-rаsm. O’zbеkistоndа inflatsiyaning yillik dаrаjаsi, fоizdа
Inflatsiya dаrаjаsi mаmlаkаtimizdа 2017-2022 yillаrdа kеskin
o’zgаrishlаrgа uchrаmаgаn vа 6-8 fоiz аtrоfidа tеbrаnib turibdi. 2017 yildа
inflatsiyaning yillik dаrаjаsi 6,8 fоizni tаshkil etgаn bo’lsа, 2022 y ildа 7,0 fоizni
tаshkil etdi.
2018-yilda inflatsiya darajasi jahon moliyaviy inqirozi ta’sirida 7,8%
gacha ko’tarilgan bo’lib, keying yillarda esa bu ko’rsatkich mamlakatimizda olib
borilgan inflatsiyaga qarshi chora-tadbirlar natijasida 2019-2020 yillarda
pasayganini kuzatishimiz mumkin.
Umuman olganda, inflatsiyani davlat tomonidan doimiy tartibga solish
mamlakat bank tizimining samarali faoliyat yuritishi uchun ham muhimdir.
Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarining va qayta moliyalash
stavkasining pasayish tendensiyasiga ega bo’lganligi respublikamiz tijorat banklari
kredit qo’yilmalarining o’sish tendensiyasiga ega bo’lishiga olib keldi.
Markaziy bankning monetar siyosati doirasida tijorat banklari faoliyatini
tartibga solishning asosiy yo’nalishlaridan biri kreditlarning aniq tasniflash
tartibini belgilab berilishidir.
30 , 86 7 ,8
7 ,4
7 ,3 7 ,6
7 ,0
2,6 4,6 66 , 86 , 7 , 27 4,7 ,7 6 7 , 8 8
2017 2018 2019 2020 2021 2022

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 9 noyabr
1998 yilda tasdiqlangan 242-sonli «Tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan
aktivlar sifatini tasniflash, ssudalar bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan
yo’qotishlar o’rnini qoplash uchun tashkil etiladigan zahiralarni shakllantirish va
ulardan foydalanish tartibi»ga asosan tijorat banklari tomonidan beriladigan
kreditlar yuqorida keltirilgan mezonlar bo’yicha «ya х shi», «standart»,
«substandart», «shubhali», «umidsiz» yoki «ishonchsiz» kreditlarga tasniflanadi.
Kredit portfelini berilgan ssudalarning ta’minlanganlik darajasiga qarab
quyidagi turlarga bo’lish mumkin.
Ya х shi kreditlar 11
. Kreditning bunday sifatda baholanishi, mijozning
aktivlari, ularning holati bo’yicha hech qanday gumon yo’qligidan dalolat beradi.
Moliyaviy jihatdan barqaror, х o’jalik oboroti yuqori darajada o’z kapitali bilan
ta’minlangan, yuqori rentabellik ko’rsatkichlariga ega, debitor va kreditor
qarzlarning aylanish muddati qisqa va hakozo. Bu kredit egalari moliyaviy
barqaror х o’jalik subyekti bo’lib, u yuqori darajadagi ta’minotga ega. Bunda asosiy
e’tiborni qarz oluvchining avvalgi faoliyatidagi majburiyatlar bo’lgan
munosabatga, oson realizatsiya qilinuvchi aktivlar va yuqori likvidli mablag’lardan
tashkil topgan ishonchli kredit ta’minotiga qaratish kerak. Ushbu toifadagi
kreditlarda qaytarmaslik belgilari mavjud emas, banklar uchun zarar ko’rish
imkoniyatlari minimal darajada bo’ladi, kreditning ta’minlanganligining (garov,
kafolat va boshqalar) sifati, ta’minlanganlikka olingan mol-mulk, garov va
boshqalarning tarkibida tez pulga aylanadigan aktivlar va yuqori likvidli
mablag’lar salmog’ining yuqoriligi e’tiborga olinadi. Kredit bo’yicha olingan
ta’minlanganlik (garov, mol-mulk va boshqalar) kredit summasi va u bo’yicha foiz
stavkalarini to’lashga etarli bo’lgandagina kredit ta’minlangan deb baholanishi
mumkin.
11
Markaziy bank “ya х shi” kreditlar bo’yicha za х iralarni yaratish majburiy talab emasligini tan oladi. Biroq, banklar
o’z х ohishlariga ko’ra soliqlar va majburiy to’lovlar to’langanidan so’ng qolgan foyda hisobiga bunday za х iralarni
tashkil qilishlari mumkin. Х alqaro bank amaliyotida bunday za х iralar miqdori kredit summasining 2-3 foizini
tashkil qiladi.

31

Kredit bo’yicha barcha hujjatlar qonun bo’yicha hujjatlashtirish va bank
zarar bo’lgan kreditni undirib olish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur (kreditning
qaytarilmaslik ehtimoli cheklangan bo’lsada). Kreditning bu guruhida mijozning
faoliyatiga ikki asosiy omilga, ya’ni:
-mijozning oldingi faoliyatiga o’z majburiyatlariga bo’lgan munosabati;
Kredit bo’yicha aniq ta’minlanganlikning (garov, kafolat, mulk va
boshqalar) bo’lishi va uning to’g’ri rasmiylashtirilganligiga alohida e’tibor
beriladi.
Standart kreditlar. Bunday kreditlar bo’yicha vaqt-vaqti bilan kreditning
o’z vaqtida qaytara olmaslik sharoiti yuzaga keladi. Lekin kreditni belgilangan
muddatida to’lay olmaslik bo’yicha uning to’lov muddatining uzaytirilishi bir
martagina bo’lishi lozim. Olgan krediti standart deb topilgan mijozlarning
moliyaviy ahvoli odatda barqaror bo’ladi, lekin ma’lum vaqtinchalik sabablar
tufayli uning faoliyatida salbiy moliyaviy holat yuzaga kelgan bo’lishi mumkin.
Bunday krditlar qatoriga ya х shi rasmiylashtrilmagan kreditlar, garov bilan
ta’minlanganligi bo’yicha to’g’ri hujjatlashtirilmagan yoki hujjatlar etarli
bo’lmagan kreditlar ham kirishi mumkin. Bu kreditlar bo’yicha 10 foiz atrofida
zahira tashkil qilinishi zarur.
Substandart kreditlar . Bu guruhga kiruvchi kreditlar ularning sifati yetarli
darajada emasligini bildiruvchi aniq belgilarga ega bo’ladi. Bu asosan kreditlarning
bankga qaytarib to’lanishida ma’lum kamchiliklarning mavjudligi va kreditning
ta’minlanganligi sifatida qabul qilingan boshlang’ich manbalar kreditni to’lash
uchun etarli bo’lmasligi natijasida qarzni to’lash uchun qo’shimcha manbalarni
topish zarurligini ko’rsatadi. Substandart kreditlar qarz oluvchining ishonchli
moliyaviy ahvoli va to’lov qobiliyatining yuqori darajasi bilan himoyalanmagan.
Bu kreditning ta’minlanganligini tashkil qiluvchi manbalar ma’lum risklar bilan
bog’liqligini, kreditning joriy holati bo’yicha etarli a х borotning mavjud emasligi,
garov hujjatlarida ma’lum kamchiliklar mavjudligi bilan х arakterlanadi. Bu
kreditlar moliyaviy ahvoli barqaror bo’lmagan, kor х onaning to’lovga
32

layoqatliligida kamchiliklar bo’lgan hollarda yuzaga keladi. Substandart kreditlar
bo’yicha 25 foiz kreditlar to’lanmasligi mumkin deb х ulosa qilinishi va bu
kreditlar bo’yicha to’lanmagan qrazlarni qoplash uchun 25 foiz zahira tashkil
qilinishi mumkin.
Shubhali kreditlar . Bu kreditlar yuqorida keltirilgan guruhlardagi
kreditlarning barcha salbiy tomonlarini o’zida ifoda qilishi bilan birgalikda to’liq
ta’minlanmaganlikka ega bo’lmagan, to’lanishi ehtimoli kam bo’lgan kreditlar
kiradi. Bu guruhga kiruvchi kreditlar bo’yicha 50 foizgacha zahira tashkil qilinishi
lozim.
Ishonchsiz kreditlar . Bu kreditlar bo’yicha qarzlarning to’lanish ehtimoli
deyarli yo’q. Bu aktivlar juda past qiymatga ega bo’lib, ularni aktivlar sifatida
hisobga olib borish maqsadga muvofiq emas. SHuning uchun banklar bu
kreditlarni o’z balanslarida zarar sifatida hisobga olishlari mumkin. Ishonchsiz
kreditlar foyda hisobiga, buning uchun foyda etmagan hollarda esa bank sarmoyasi
hisobiga balansdan chiqarilishi mumkin. Bank uchun bu kreditlar zarar sifatida
tasniflanadi. Bundan tashqari bir yil va undan ortiq muddatda harakatsiz bo’lgan
aktivlar, muddati o’tgan va foizlar bo’yicha qarzlar ham zarar sifatida tavsiflanishi
mumkin. Shu sababli bu guruhga kiruvchi kreditlar bo’yicha 100 foiz zahira tashkil
qilish lozim.
Mazkur vazifa ijrosini ta’minlash maqsadida 2021 yil 10 sentyabrda
Markaziy bank Boshqaruvining «Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari
tomonidan ular bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zahiralarni
shakllantirish va undan foydalanish Tartibiga o’zgartirishlar va qo’shimchalar
kiritish to’g’risida»gi 26/1-sonli qarori qabul qilindi.
Shu bilan birgalikda, kiritilgan o’zgartirishlar ko’ra, tijorat banklari o’z
aktivlari sifatini tasniflash bo’yicha bir qator yangiliklar kiritildi .
33

Xulosa
Kurs ishini bajarish jarayonida quyidagi х ulosalarni shakllantirdim:
1. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga
solish iqtisodiy me’yorlar orqali va monetar instrumentlardan foydalanish yo’li
bilan tartibga solinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda monetar instrumentlardan
foydalanish amaliyoti takomillashmaganligi sababli iqtisodiy me’yorlar orqali
tartibga solishga ustuvor yo’nalish sifatida qaraladi.
2. Tijorat banklarining faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga
solish usulining afzalligi uning kam х arajatliligi, tashqi audit natijalari bilan uzviy
bog’liqligida namoyon qiladi. Ayni vaqtda, ushbu usulning kamchiligi tijorat
banklari tomonidan berilayotgan ma’lumotlarning ma’lum qismini ishonchli
emasligida namoyon bo’ladi.
3. 2021-2022 yillar mobaynida respublikamizning barcha tijorat
banklarida 1-darajali kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayishi (17,03 foizdan
15,84 foizga) kuzatilgan. Ushbu pasayish tijorat banklari kapitalining o’sish
sur’atini riskli bank aktivlarining o’sish sur’atidan orqada qolayotganligi bilan
izohlanadi.
4. 2020-2021 yillar mobaynida respublikamizning tijorat banklarining
barchasida umumiy kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayishi yuz berdi (17,80
foizdan 16,75 foizgacha). Bu holatlar milliy bank tizimiga bo’lgan ishonchga
jiddiy putur yetkazishi mumkin.
5. Respublikamizda banklar faoliyatini tartibga solishni takomillashtirish
borasida quyidagi muammolarning mavjudligini ko’rsatdi:
-respublikamizning yirik tijorat banklarida kapitalning yetarlilik
koeffitsientini pasayish tendensiyasining mavjudligi.
-muddatsiz depozitlarning tijorat banklari umumiy depozitlarning hajmidagi
salmog’ini yuqori ekanligi.
-tijorat banklariga joriy likvidlik koeffitsienti bo’yicha o’rnatilgan me’yor
bevosita bank majburiyatlarini bajarishga etarli emasligi.
34

-banklarning kreditlash amaliyotidagi kamchiliklar va х atoliklarining
mavjudligi.
Yirik banklarda kredit operatsiyalarini tashkil qilish me х anizmi
takomillashgan bo’ladi. Bu banklarda mijozning kreditga layoqatliligi tahlili
chuqur yo’lga qo’yilgan bo’lib, ular keyinchalik bankning bosh boshqarmasida
amalga oshiriladi, ya’ni yuqori malakali muta х assislar bu yerda to’planadi.
Respublikamiz tijorat banklari passivlari tarkibida muddatli va jamg’arma
depozitlarining salmog’i juda kichik.
-kredit multiplikatorining tebranishi bilan bog’liq bo’lgan uslubiy muammo.
-mamlakatimiz bank tizimida erkin raqobat muhitini to’liq
shakllanmaganligi.
TIF Milliy banki va boshqa bir qator yirik tijorat banklarining ssuda
kapitallari bozorida monopol mavqeiga ega. 2022 yil yakuniga, milliy bank tizimi
jami aktivlarining 75 foizi TIF Milliy banki va qolgan oltita yirik tijorat bankining
aktivlaridan iboratdir. Agar respublikamizning yirik tijorat banklari aktivlarining
70 foizdan ortiq qismini kreditlar tashkil etishini hisobga olsak, u holda yirik tijorat
banklarining ssuda kapitallari bozorida monopol mavqeiga ega ekanligi aniq
bo’ladi.
Kurs ishini bajarish jarayonida quyidagi takliflarni shakllantirdim:
1. Respublikamiz tijorat banklarining kapitalizatsiya darajasini oshirishni
ta’minlash lozim.
2. Mamlakatimiz tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar
operatsiyalarini, х ususan, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini va undagi
faoliyatini oshirish lozim.
3. Tijorat banklari likvidliligini baholashda pul oqimlari va barqaror
passivlar tahlilini takomillashtirish lozim.
Pul oqimlari tahlilidagi asosiy kamchilik aktivlar va passivlarni amaldagi
qoplash muddatlarini prognozlashning murakkabligi hisoblanadi.
35

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to’g’risida”gi Qonuni //– T.: “O’zbekiston”, 2003.
2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi
Qonuni //– T.: “O’zbekiston”, 2003.
3. “Banklarni ro’yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi
to’g’risida”gi Nizom, 08.10.2019, 2022-son.
4. “Banklarni tugatish tartibi to’g’risida”gi Nizom, 19.12.1999, 626-son.
5. “Banklarga vasiylik qilish to’g’risida”gi Nizom, 19.12.1998, 570-son.
6. “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar
to’g’risida”gi Nizom (yangi tahriri), 25.07.2000, 949-son.
7. “Banklar va ularga daxldor shaxslar bilan o’tkaziladigan operatsiyalar
to’g’risida”gi Nizomi, 02.12.1998, 556-son.
Elektron manbalar:
1. http://www.cbu.uz O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki
2. http://www.mf.uz O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
3. http://www.gov.uz O`zbekiston Respublikasi Hukumati portali
4. http.://www.stat.uz O`zbekiston Respublikasi Statistika qo`mitasi
5. http.://www.google.com
6. http.://moodle.qmii.uz
7. http.://www.lex.uz
37

Tijorat banklari faoliyati barqarorligini ta’minlash yo’llari

Sotib olish