Tijorat banklarida raqamlashtirilgan moliyaviy xizmatlarni rivojlantirish istiqbollari - Texnika va texnologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	874.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Tijorat banklarida raqamlashtirilgan moliyaviy xizmatlarni rivojlantirish istiqbollari

Sotib olish

Tijorat banklarida raqamlashtirilgan moliyaviy xizmatlarni rivojlantirish
istiqbollari
MUNDARIJA
KIRISH………….…………………………………………....................................3
1-BOB. IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISH SHAROITIDA TIJORAT
BANKLARI TOMONIDAN RAQAMLI XIZMATLARNI TASHKIL
ETISHNING NAZARIY ASOSLARI …………………………………………..8
1.1. Tijorat banklarida raqamli xizmatlar tashkil etishning iqtisodiyotdagi o`rni
hamda mohiyati.……………………………… ..............................................8
1.2. Tijorat banklarida raqamli xizmatlar faoliyatining nazariy va usubiy
asoslari…………………………………………………………………………….21
1.3. Tijorat banklarida raqamli bank maxsulotlari va xizmatlani yaratishning o’ziga
xos xususiyatlari.………………………………………………………………….32
II.BOB. TIJORAT BANKLARIDA MASOFAVIY MOLIYAVIY
XIZMATLARNING BANK NAZORATI VA FAOLIYATIDAGI ROLI (AJ
“ANOR BANK” MISOLIDA)………………………………………………….42
2.1. AJ “Anor bank” tomonidan taklif etilayotgan masofaviy xizmatlarning turlari
va ulardan foydalanishning amaldagi holati…………...…………………………42
2.2. Kreditlarni o`z vaqtida qaytarlishini taminlashdagi bank nazoratini amalga
oshirishda masofaviy xizmatlarning roli………………………………………….59
III.BOB. BANK XIZMATLARINI RAQAMLSHTIRISH ASOSIDA BANK
FAOLIYATINI RIVOJLANISHNING ISTIQBOLLI YO`NALISHLARI…66
3.1. O`zbekiston banklarida mijozga yo‘naltirilgan raqamli xizmatlarni
shakllantirish yo`llari……………………………………...………………………66
Xulosa va takliflar ………………………………………………………...……..77
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….82
Ilovalar……………………………………………………………………………85
1

Kirish
Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi . Globallashuv va
internetlashuv jarayonlari biznes yuritishning odatiy tamoyillarini qayta
shakllantirmoqda. IT-texnologiyalari jamiyatning barcha jabhalariga kirib bordi,
bundan bank tizimi ham mustasno emas. Bilamizki, 2020 yilda karantin
cheklovlari bo`lganligi tufayli masofadan turib masofaviy ishlashga to`g`ri keldi.
Bunda biznes jarayonlarining yangi turlari ya`ni an`anaviy usuldan kechib IT-
texnologiyalarni qo`llagan holda masofaviy usulga o`tish orqali shakllandi.
Masofaviy xizmat ko'rsatish formati Internet texnologiyalari va IT-dasturlashga
asoslangan. Bozor ishtirokchilarining o'sishi bilan bank sektorida raqobat darajasi
oshadi, bu moliyaviy barqarorlikni shakllantiradi. O'z navbatida, yangi turdagi
bank mahsulotlari va xizmatlarining mavjudligi bank sektori ishtirokchilarining
raqobatdosh ustunliklarini shakllantiradi. Masofaviy xizmat ko`rsatish bank ofis
markazining hududiy joylashuvidan qat’i nazar, masofadan turib aholiga xizmat
ko‘rsatish imkoniyatini yaratadi, shuningdek iste’molchi va bank o‘rtasidagi
chegaralarning shafofligini ta`minlaydi. Onlayn banking tendentsiyasi 2020-
yildagi pandemiyadan ancha oldin shakllangan, ammo undan faol amaliy
foydalanish COVID-19 pandemiyasi davrida boshlandi desak xato bo`lmaydi.
Hozirgi vaqtda bank sektorining innovatsion rivojlanishi yuqori darajadagi internet
texnologiyalari, raqamli mahsulotlar va masofaviy xizmatlar ko‘lami bilan ajralib
turadi. Banklar o`rtasidagi raqobatbardoshlikni ta’minlashi uchun zamonaviy bank
xizmatlarini joriy etishga, yangi texnologiyalardan foydalanishga yanada ko‘proq
ehtiyoj sezmoqdalar.
Xususan, bu bo`yicha O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev
2020- yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida “Afsuski, bank
tizimi raqamli texnologiyalarni qo llash, yangi bank mahsulotlarini joriy etish vaʻ
dasturiy ta minotlar bo yicha zamon talablaridan 10-15 yil orqada qolmoqda.
ʼ ʻ
Shuning uchun,bank tizimini rivojlantirish uchun 2021 - yil keskin choralar
ko‘rishimiz
2

lozim. 2021 yildan boshlab har bir bankda keng ko‘lamli transformatsiya dasturi
amalga oshiriladi. Bu borada banklarimizning kapital, resurs bazasi va
daromadlarini oshirish alohida e’tiborimiz markazida bo‘ladi” 1
deya, so`zlagan
edilar. Shuningdek, davlatimiz rahbari tomonidan 2020-yil 12-mayda imzolangan
“2020-2025-yillarda O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da ham tijorat banklarining biznes jarayonlari va
masofaviy bank xizmatlarini kengaytirish maqsadida, banklar tizimida zamonaviy
axborot – kommunikatsia taxnologiyalarini keng joriy etish va bank tizimini
avtomatlashtirish kabi ustuvor vazifalar belgilab berildi 2
. Ayni paytda banklarning
mobil ilovalariga jismoniy shaxslar uchun barcha asosiy bank xizmatlari joriy
etilgan, jumladan, to‘lovlarni amalga oshirish, bank kartasini blokirovka qilish
(blokdan chiqarish), mikrokredit (kredit) olish, onlayn depozit operatsiyalari,
onlayn konversiya. 2022-yil 19-yanvar holatiga ko`ra masofaviy xizmat ko‘rsatish
tizimlaridan foydalanuvchilar soni 20 203 384 kishini, 2020-yilda esa 10 153 000
kishini tashkil etgan. Ikki yil ichida foydalanuvchilar soni 50 foizga ortgan 3
. Mobil
aloqalardan foydalanuvchilar soni ortganligi va internet xizmatlarining o`sishi
tufayli an`anaviy bank tizimlarining faoliyati hozirgi zamon talablariga javob
bermay qoldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Chunki innovvatsion mahsulotlarni
joriy etishda internet texnologiyalarining o`rni katta ahamiyatga ega. Shu tufayli,
hozirgi vaqtda tijorat banklari o`z faoliyati chegaralarini kengaytirishga va uni
samaradorligini oshirishga intilmoqda. Bunda, masofaviy amalga oshiruvchi
raqamli banklarni tashkil etish, uni jadal rivojlanishi uchun infokommunikasia
texnologiyalaridan foydalanish asosida xizmat ko`rsatish usullarini soddlashtirish,
raqobatbardosh integratsiyalashgan bank mahsulotlarini kengaytishni talab etadi.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda, ilmiy tadqiqot yo'nalishining
dolzarbligi internet-texnologiyalardan keng foydalanish sharoitida tijorat banklari
tizimida ekotizimlarni yaratish, bank mahsulotlarini o'zgartirish va raqamli
texnologiyalar va vositalardan foydalanish asosida bank mahsulotlari va
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev. 2020- yil 29-dekabrdagi Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasi
2
http://lex.uz/docs/-3107036 ( O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ) .
3
https://oz.sputniknews.uz/20230208
3

xizmatlarini ilgari surishning raqobatbardosh modelini shakllantirish algoritmlarini
izlash zaruratini taqozo etadi.
Tadqiqotning obyekti. AJ “Anor bank”da masofaviy moliyaviy
xizmatlardan foydalanish jarayonlari .
Tadqiqotning predmeti. Tijorat banklarida raqamlashtirilgan bank
mahsulotlari va xizmatlarini yaratish jarayonida vujudga keladigan tashkiliy-
iqtisodiy munosabatlar majmui hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi. Tijorat banklarida raqamlashtirilgan bank
mahsulotlarini yaratish, bank mijozlariga zamonaviy bank mahsulotlari takliflarini
shakllantirish, mahsulot va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq qondirishni
ta’minlash, bankning moliya bozorida raqobatbardoshligini ta'minlash, daromadligi
va rentabelligini oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan nazariy va uslubiy qoidalar va
amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari . Dissertatsiyaning maqsadidan kelib chiqib, unda
quyidagi vazifalar belgilangan:
- Tijorat banklarida raqamli bank mahsulotlari va xizmatlarining iqtisodiy
mazmuni va xususiyatlarini o‘rganishning nazariy yondashuvlarini
umumlashtirish;
- Iste`molchilarni xarid qilish xulq- atvoriga ta`sir etuvchi bank mahsulotlari
va xizmatlarini turlarini o'rganish va tizimlashtirishni aniqlash.
- Bank sohsida zamonaviy tendensialar va xatarlarga asoslangan, bank sektori
doirasida ilgari foydalanilmagan innovatsion mahsulotlardan foydalanish va
samaradorligini oshirish bo`yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish;
- Tijorat banklarining innovatsion faoliyati samaradorligini oshirishning
kontseptual tizimini yaratish, bank risklarini aniqlash, innovatsion
mahsulotlarni berishdagi risklarini tahlil qilish, raqamli xizmat ko‘rsatish
institutlari va axborot almashinuvi uchun blok-sxemasini joriy etish
vositalarini aniqlashtirish;
4

Ilmiy yangiligi. Mijozlarga taqdim etiladigan raqamli mahsulotlar, raqamli
xizmatlar, vositalar va texnologiyalardan foydalanish asosida tijorat banklari
orqali O`zbekiston moliyaviy biznesining raqobatbardoshligini oshirish.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy
masalasi sifatida O’zbekiston tijorat banklarini rivojlantiririshga qaratilgan
jarayonlarni o’rganish va unga bog’liq nazariyalarni ishlab chiqish va ko’rib
chiqishdan iborat.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili ). Tijorat banklarini
rivojlantirish masalalari mahalliy va xorijiy olimlarning asarlarida keng
o‘rganilgan. Hozirda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar, qator yetakchi xalqaro
moliyaviy va iqtisodiy tashkilotlar, moliya institutlari, nufuzli ilmiy tadqiqot va
oliy ta’lim muassasalari, xususan , , Jahon banki (World Bank), Xalqaro moliya
korporatsiyasi (The International Finance Corporation (IFC)) kabilarning doimiy
diqqat markazida ekanligi mazkur tadqiqot ishining naqadar dolzarb ekanligini
ko‘rsatib turibdi. Bundan tashqari tadqiqot mavzusi bo’yicha xorij iqtisodchi
olimlaridan I. Avdeeva, S. Zenchenko, B. Nikoletti, F. Paech, N. Radkovskaya,
O.Fomicheva va o`zbek iqtisodchi olimlari T.M.Karaliyev, O.B.Sattorov,
I.F.Sayfiddinovlarning ,,Tijorat banklari faoliyati tahlili’’ o‘quv qo‘llanmasi va shu
kabi manbalardan foydalanilgan.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiyaning
uslubiy asosini dialektik mantiq, ilmiy bilish, induksiya va deduksiya,
taqqoslash, guruhlash, iqtisodiy, statistik-matematik tahlil, grafik izohlash,
umumlashtirish va ekspert baholash usullari tizimi tashkil etadi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Yangi raqamli
xizmatlardan foydalanish asosida moliyaviy biznesning raqobatbardoshligini
oshirish va bank mahsulotlarining ijtimoiy-iqtisodiy moslashuviga yo‘naltirilgan
bank tizimlarini yaratish bo‘yicha takliflar ochib berilgan. Dissertatsiya ishining
nazariy qoidalari va amaliy natijalari bank mutaxassislarini tayyorlash va
tayyorlash jarayonida qo‘llanilishi mumkin.
5

Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati tijorat banki uchun bank
mahsulotlarini takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar va bank mahsulotlari va
xizmatlarini ilgari surishning samarali tizimini shakllantirish uchun mijozga
yo‘naltirilgan kontur modeli ko‘rinishidagi xizmatlar, shuningdek, bank
ekotizimini yaratish konsepsiyasi, mijozga taklif etilayotgan xizmatlar ko'lamini
kengaytirishni ta'minlash va bular oxir oqibatda mijozlar bazasi va
daromadlarining o'sishiga olib kelishi mumkinligi bilan belgilanadi.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Buni oxirida yozaman.
6

I BOB. IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISH SHAROITIDA TIJORAT
BANKLARI TOMONIDAN RAQAMLI XIZMATLARNI TASHKIL
ETISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1.Tijorat banklarida raqamli xizmatlar tashkil etishning iqtisodiyotdagi
o`rni hamda mohiyati
Muomaladagi pul massasini tartibga solish azaldan davlatning asosiy
vazifasi bo'lib kelgan. Jamiyatning moddiy negizida ishonchli va tartibli pul
tuzilmasi iqtisodiyotning jadal rivojlanishiga, moliya tizimining barqarorligiga,
jamiyatning institutsional asoslari barqarorligiga xizmat qiladi. Hozirgi zamonaviy
moliya tizimi raqamli texnologiyalarning haqiqiy gullab-yashnashini boshdan
kechirmoqda, har kuni elektron pullarning yangi turlari paydo bo'lishi va ular
o'rtasida to'lovlarni amalga oshirish haqida ma'lumotlar mavjudligi. Kriptovalyuta,
blokcheyn texnologiyasi, kontaktsiz to lov, raqamli imzo, internet va ularningʻ
dasturiy ta minoti, superkompyuterlar, kibermakon va kiberxavfsizlik olimlar,
ʼ
amaliyotchilar, ekspertlar, siyosatchilar va ommaviy axborot vositalari
vakillarining kundalik hayotiga mustahkam kirib keldi. Eksponensial ravishda
ortib borayotgan dunyo aholisi tomonidan qo'llaniladigan "aqlli" gadjetlar kundalik
voqelikning allaqachon tanish rasmini shakllantiradi va avvalgidek boshqalarni
hayratda qoldirmaydi. Kompyuter mikro va nano-texnologiyalarini ishlab
chiquvchilar, kompyuterlar, noutbuklar, planshetlar, smartfonlar ishlab
chiqaruvchilar ularni zudlik bilan texnologik jihatdan ilg'or protsessorlar, dasturiy
ta'minot qobiqlari va ilovalari bilan jihozlamoqda, ularning ishlash parametrlari
foydalanuvchilarning e'tiborini tortadi. Uni boshqarishning murakkabligi oshib
bormoqda va xizmat muddati sezilarli darajada qisqaradi. Qayd etilgan tendentsiya
tabiiy ko'rinadi va zamon ruhini aks ettiradi. Odamlarning raqamli yordamchilari
endi telefon, pochta, kamera, televizor, radio, musiqa pleyeri, navigatorni
birlashtiradi, ular kitoblar, jurnallar, o'yinlar va boshqa ko'p narsalar bilan
to'ldirilgan, shuningdek, elektron pul bilan to'lovlarni amalga oshirishga qodir.
Aksariyat odamlar uyidan yoki ofisidan chiqmasdan xizmatlarni masofadan turib
7

olish va to‘lashni afzal ko‘radi. Aholining eng xilma-xil ehtiyojlarini qondirish
uchun elektron to'lovlarni amalga oshirish imkoniyati barcha tijorat banklari, fond
birjalari, ko'p funksiyali markazlar, uy-joy kommunal xizmatlari, davlat xizmatlari
veb-sayti va boshqalar tomonidan faol reklama qilinmoqda, chunki bu tranzaksiya
xarajatlarini kamaytirish va barcha sub'ektlarning: ham etkazib beruvchilar, ham
tegishli xizmatlarni amalga oshirishga imkonini beradi. Ularning o'zlari virtual
makonga izchil harakat qilmoqdalar. Butun dunyo bo‘ylab raqamli iqtisodiyotning
jadal tug‘ilishi va rivojlanishi bozorning barcha ishtirokchilari o‘z faoliyati
mazmuniga zarur tuzatishlar kiritish zaruriyatini belgilaydi. Tabiiyki, jamiyatning
moddiy negizini shakllantirishning faol ishtirokchilaridan biri tijorat banklari ham
chetda qolmadi. Buning ajablanarli joyi yo'q, chunki ular hozirda sayyoramizning
moliyaviy resurslarining katta qismini o'z qo'llarida to'plashgan va ular kapital
bozoridagi etakchi rolidan voz kechishni xohlamaydilar. O`zbekiston Markaziy
banki aholi va aholiga xizmat ko'rsatuvchi korxonalar o'rtasida plastik
kartochkalarni keng joriy etish, shu jumladan pensionerlar uchun, shuningdek,
tijorat maqsadlarida majburiy ekvayring orqali naqd pulsiz to'lovlardan foydalanish
bo'yicha to'lovlarni amalga oshirishga e'tibor qaratgani bejiz emas. Yuridik va
jismoniy shaxslar o'rtasidagi naqd pulsiz hisob-kitoblar kredit tashkiloti uchun
o'ziga xos oltin koniga aylandi, komissiya daromadi uning faoliyatida birinchi
o'ringa chiqdi. Shu tufayli, banklar qanday mulkiy shaklda yoki ixtisoslikda tashkil
topgan bo‘lishidan qa’tiy nazar, ular iqtisodiyotda o`z o`rniga ega va yetakchi
ahamiyat kasb etadi. Albatta, banklarning iqtisodiyotdagi o`rni juda ko‘p qirrali
bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
- Jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh turgan pul mablag‘larni tegishli shartlar
asosida o‘ziga jalb etadi;
- Qo‘shimcha mablag‘larga ehtiyoji mavjud yuridik shaxslarga va aholiga
qaytarishlik, to‘lovlik, muddatlilik va ta’minlanganlik asosida mablag‘lar
beradi;
- Milliy valyutaning emissiyasini o`rinli tashkil etadi va uning barqarorligini
ta’minlash doirasida pul – kredit siyosatini amalga oshiradi;
8

- Pul aylanmasini amalga oshiradi va uning qoidalarini belgilaydi;
- Iqtisodiy munosabatlar bilan shug`illanuvchi sub’ektlar o‘rtasida hisob –
kitob va to‘lovlarni amalga oshirishda vositchilik qiladi;
- Bozor ishtirokchilariga har xil darajadagi komission va aloqa xizmatlarini
amalga oshiradi;
- Aholiga va mijozlarga trast va depozitar xizmatlarini taklif etadi.
Banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyatining asosiy jihatlaridan biri,
jamiyatdagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini jamg‘arish asosida ularni
iqtisodiyotning tegishli tarmoqlariga qayta taqsimlashda namoyon bo‘ladi.
Bugungi kunda dunyodagi ko'plab davlatlar iqtisodiyotni raqamli
platformaga aylantirishga urinishlarni qabul qilmoqdalar. Har qanday davlatning
asosiy vazifasi jamiyat hayot sifatini oshirishdir. Shunday qilib, “2020-2025-
yillarda O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi”da ham tijorat banklarining biznes jarayonlari va masofaviy
bank xizmatlarini kengaytirish maqsadida, banklar tizimida zamonaviy axborot –
kommunikatsia taxnologiyalarini keng joriy etish va bank tizimini
avtomatlashtirish kabi ustuvor vazifalar belgilab berildi. 4
Global axborotlashtirish
tufayli hayotning barcha sohalarida, shu jumladan moliya bozorida funktsional
imkoniyatlarni va ko'plab jarayonlarni soddalashtirish va modernizatsiya qilish
imkoniyati paydo bo'ldi.
Ko`plab mamlakatlarda raqamli banklar o'z faoliyatatini boshlab, o`z o`rnini
egallab bo`ldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Raqamli texnologiyalar davrida
moliyaviy xizmatlarni taqdim etish sohasi ularni amalga oshirish uchun keng
imkoniyatlarni namoyish etdi. Jamoatchilik tahlilchilarining ta'kidlashicha, hozirgi
vaqtda banklar foydaning qariyib 20 foizini ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflamoqda.
Bu fakt bank faoliyatiga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish qanchalik
muhimligini ko'rsatadi, chunki yaqin kelajakda innovatsiyalar raqobatda hal
qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. Bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar
moliyaviy, shu jumladan bank sohasida keng qo'llanilmoqda. Bu mijozlarga xizmat
4
2020-2025-yillarda O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
9

ko'rsatish bilan bog'liq bo'lmagan ichki operatsion bank ishlarida ham, ular bilan
o'zaro munosabatlarda ham namoyon bo'ladi. Raqamlashtirishni o'zlashtirishning
yuqori darajasiga qaramay, uni tijorat banki faoliyatining turli sohalarida qo'llash
natijalari har xil ko'rinishda namoyon bo'ladi va har doim ham bir xil ko'rinmaydi.
Bank sohasida raqamlashtirishni joriy etishning tashqi ko'rsatkichlari, ya'ni
mijozlarga xizmat ko'rsatish sohasida masofaviy xizmat ko'rsatish kanallarini
(mobil va Internet-banking va boshqalar) tarqatish, uning funktsional
imkoniyatlarini, foydalanuvchi interfeysini takomillashtirish, biometrik
ma'lumotlardan foydalangan holda mijozlarni identifikatsiyalashning yangi
shakllari va boshqalar kiradi. Operatsion ishda raqamlashtirish bank
operatsiyalarini amalga oshirishda, ma'lumotlarini himoya qilish va saqlash tahlil
qilishda, shuningdek bankning boshqa moliyaviy va moliyaviy bo'lmagan
tashkilotlar bilan o'zaro munosabatlarini amalga oshirishda zamonaviylikka mos
keladigan yangi texnologiyalardan, innovatsion texnologiyalardan foydalanishda
namoyon bo'ladi. Bankning operatsion faoliyati va uning faoliyatini boshqarish
jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish natijalari mijozlar uchun
unchalik ahamiyatli bo'lmasa-da, ular juda muhimdir. Zamonaviy texnologiyalar
banklarga operatsiyalar xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga, mehnat va
moddiy resurslarni kamaytirishga imkon beradi. Oxir oqibat, ushbu sa'y-
harakatlarning barchasi mijozlarning yangi ehtiyojlarini qondirish, xarajatlarni
kamaytirish va natijada foydani oshirishga olib keladi. Bu banklar tomonidan
raqamli texnologiyalardan foydalanishning ushbu yo'nalishini o'rganishning
ahamiyatini belgilaydi. Banklar tomonidan raqamli texnologiyalardan
foydalanishning hozirgi bosqichi sun'iy intellekt kabi yangi texnologiyalardir.
Ushbu texnologik imkoniyatar bank sohasida keng ko'lamli va mazmunli
o'zgarishlarga olib keladi. AQSh, Xitoy va Evropadagi eng yirik bank
konglomeratlari bank boshqaruv tizimini optimallashtirish uchun raqamli
texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini faol o'rganmoqda. Xalqaro
Accenture MCHJ hisobotida aytilishicha, 2023 yilga kelib AQSh, Evropa va
10

Kanada banklarining 60% dan ortig'i blockchain texnologiyasidan foydalanishning
ilg'or darajasida bo'ladi. 5

Mijozlar uchun raqobatda tijorat banklari qulay sayt yaratish va telefon,
kompyuter yoki planshetdan Internet yoki onlayn ilovalar orqali masofadan turib
xizmatlar olish imkoniyatini taqdim etish orqali aholining eng faol guruhlarining
barcha mumkin bo'lgan manfaatlarini imkon qadar to'liq hisobga olishga harakat
qilmoqdalar. Kompyuter texnologiyalari bo'yicha mutaxassislar tijorat banklari
mijozlari va moliyaviy brokerlar uchun ankovskiy mahsulotlariga intuitiv ravishda
tushunarli bo'lgan dastur interfeyslarini ishlab chiqmoqdalar, texnologik
taraqqiyotni to'rtinchi texnologik inqilobni yanada zabt etishga yo'naltirmoqdalar,
bu haqda mutaxassislar etakchi iqtisodiy jurnallar sahifalarida va turli xil iqtisodiy
forumlardagi ma'ruzalarda doimiy ravishda efirga uzatmoqdalar. Yuqorida
aytilganlarning barchasi bizga an`anaviy bank tizimi hozirda inqiroz holatida
ekanligini va yaqin kelajakda tub o'zgarishlar kutayotganini aytishga imkon beradi.
Zotan, eng uzoqni ko'ra oladigan banklar bir vaqtning o'zida ikkita funktsiyani
bajaradilar: klassik bank operatsiyalarini o'z ichiga olgan an'anaviy banklar
umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi va kelajakda hech qanday istiqbolga
ega emas - ularning soni vaqt o'tishi bilan kamayadi va yangi kompyuter moliyaviy
texnologiyalarni keng joriy etish orqali zamonaviy banklar. Kredit tashkiloti
umumiy bank mahsulotlarini ishlatishdan olingan foydani raqamli aktivlar bilan
bevosita bog'liq bo'lgan yanada istiqbolli moliyaviy loyihalarga investitsiya qiladi:
ular soliqqa tortilmaydi (hali), ortiqcha foyda olishga imkon beradi va kelajak
uchun zaxirani ta'minlaydi. Bank bozor iqtisodiyotining har qanday aqlli subyekti
kabi o‘zining kelajakdagi holati haqida o‘ylamay qolmaydi va undagi imtiyozli
mavqeini yo‘qotishni istamaydi. Shuning uchun u endi "ikki quyon" ni ta'qib
qilishga qaratilgan: an'anaviy moliyaviy operatsiyalardan maksimal foyda olish va
ulardan olingan foydaning katta qismini kelajakda dividendlarni kafolatlaydigan
moliyaviy operatsiyalarga investitsiya qilish. Bankning talab darajasida bo'lgan va
5
https://oz.sputniknews.uz/
11

iqtisodiy jihatdan samarali bo'lgan standart funktsiyalari quyidagilarni o'z ichiga
oladi:
- pul mablag'larini jalb qilish va kreditlash - bankka ishonib topshirilgan
mablag'lar va ular asosida berilgan kreditlar o'z egalariga etarlicha barqaror
daromad keltiradi va shu bilan birga ssuda kapitalini to'ldirish manbai
hisoblanadi;
- hisob-kitoblarda, ayniqsa elektron naqd pulsiz to‘lovlar, to‘lov kartalari va
boshqalar asosida vositachilik qilish;
- naqdsiz ssudalarni ro‘yxatga olish shaklida kredit pullarini yaratish; –
qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarda ishtirok etishda fond bozorida
vositachilik;
- "qisqa" pullarni (qisqa muddatli depozitlar) "uzoq" (uzoq muddatli
kreditlar)ga aylantirish natijasida transformatsion operatsiyalar;
- konsalting, axborot va shu kabi boshqa xizmatlar ko‘rsatish;
- naqd pullar, veksellar, to‘lov hujjatlarini inkasso qilish;
- chet el valyutasini sotib olish va sotish;
- qimmatbaho toshlar va metallar bilan operatsiyalar; – bank kafolatlari va
kafolatlarini berish;
- pul, hujjatlar va boshqa boyliklarni saqlash bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish;
- shartnoma bo‘yicha mulk va mablag‘larni ishonchli boshqarish;
- lizing;
- mijozlarga investitsiya xizmatlari, masalan, bank guruhining nodavlat
pensiya, investitsion va investitsiya fondlarida;
- mijozlar uchun o‘quv seminarlari va mahorat darslarini o‘tkazish;
- bank guruhlarida sug‘urta
- jismoniy va yuridik shaxslar uchun VIP xizmati;
- franchayzerlar bilan ishlash, shu jumladan qo‘shma biznes mahsulotlarini
kreditlash dasturlarini ishlab chiqish va qo‘shma dasturlar uchun yangi
mijozlarni topish;
- faktoring xizmatlari;
12

- sotib olish;
- mehnatga haq to‘lash loyihalarini amalga oshirish;
- plastik kartochkalarga xizmat ko‘rsatish, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatadigan
bank terminallarini yaratish;
- mobil banking ilovalarini ishlab chiqish;
- brokerlik xizmatlarini ko‘rsatish;
- mijozlar klubini tashkil etish (bank hamkorlari korxonalari xizmatlariga
chegirmalar va imtiyozlar berish);
- mijozlar uchun bonus dasturlarini ishlab chiqish;
- tashkilotlarning tashqi iqtisodiy faoliyatiga xizmat ko‘rsatish va ular ustidan
valyuta nazoratini amalga oshirish;
- korporativ mijozlarning moliyaviy oqimlarini boshqarish;
- byudjetlashtirish va korporativ mijozlar hisoblarini bevosita boshqarish;
- mijozlarning eksport va import operatsiyalarini hujjatlashtirishni amalga
oshirish;
- Mamlakatimiz sub'ektlariga va munitsipalitetlarga kredit berish;
- tarkibiy mahsulotlarni yaratish (kapitalni himoya qilish, risklarni
diversifikatsiya qilish, korporativ mijozlar uchun risklarni himoya qilish);
- mijozlarga iqtisodiyotning turli sohalarida qo‘shilish va qo‘shib olish
bo‘yicha maslahatlar berish;
- bank guruhiga kiruvchi korxonalar uchun biznesni baholash xizmatlari;
- jahon moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirish (valyuta risklarini
himoya qilish, derivativlarni sotib olish va sotish, fyuchers
operatsiyalarining hosilaviy vositalari va boshqalar);
- mijozlar tomonidan talab qilinadigan analitik hisob-kitoblarni amalga
oshirish
Ro'yxatdagi bank operatsiyalari bir muncha vaqt dolzarb bo'lib qoladi, ammo
hozirda ular sun'iy intellektdan foydalangan holda xizmatlarini ko'rsatishda va
ularni Internet maydoniga o'tkazishda foydalanishga asoslangan operatsiyalar bilan
faol almashtirilmoqda. Ulardan eng raqobatbardoshlari quyidagilar:
13

- kredit muassasasida ishlaydigan xodimlar sonini sun'iy intellekt
tashuvchilar bilan almashtirish orqali sezilarli darajada kamaytirishga
imkon beradigan elektron bank;
- individual bank operatsiyalari bo‘yicha dasturlarni tuzish;
- blokcheyn xizmati;
- raqamli aktivlarni yaratish;
- intellektual mulk obyektlarini sotib olish;
- raqamli aktivlarga pul investitsiyalar;
- kriptovalyutani yo`lga qo`yish;
- kriptovalyutalarni jamlash (saqlash);
- o‘z kriptovalyutalarini chiqarish
- narsalar internetini yaratish va aqlli shartnomalarni ishlab chiqishni
moliyalashtirish;
- kreditlash jarayonida robototexnika, elektron yordamchilar, chat-botlar,
CRM mijozlar bilan ishlash tizimlaridan keng foydalanish;
- turli bank operatsiyalari uchun dasturlarni tuzish;
- blokcheyn texnologiyasiga asoslangan modullarga taqdim etilayotgan
xizmatlar qatorini proyeksiyalash;
- bank texnologiyalarida sun’iy intellektdan foydalanish
Shunday qilib, ilg'or ma'lumotlar va pul oqimlari odatiy bank mahsulotlari
va operatsiyalarini virtual maydonga o'tkazadi. Mijozlarni tekshirishga yondashuv
ham, ular bilan hisob-kitob qilish tartibi ham o'zgarmoqda. Tarqalgan yozuvlar
reestridan (blokcheyn) foydalanish moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish
vaqtini sezilarli darajada qisqartirishi, inert to'lov tizimlari, depozitariylar va
boshqa ko'plab vositachilar xizmatlaridan voz kechishi mumkin, bu esa, o'z
navbatida, tranzaktsiyalar narxining keskin pasayishiga yordam beradi. Bu nafaqat
banklarning o'zlari, balki mijozlari uchun ham foydalidir. Bugungi iqtisodiy
rivojlanish bosqichining eng yorqin tendentsiyalaridan biri bu biznesda
markazlashtirilmagan boshqaruv shakllariga e'tibor berishdir. Kredit tashkilotlari
14

o'z ehtiyojlari uchun yuqori malakali dasturiy ta'minot ishlab chiqaruvchilarini faol
ravishda jalb qilib, masofadan turib foydalanuvchilarni identifikatsiya qilish
tizimining prototiplarini yaratadilar, bu esa telefonga mobil ilova asosida turli xil
bank mahsulotlaridan foydalanishning keng tizimini yaratishga imkon beradi. Bu
bank xizmatlaridan foydalanuvchi shaxslar sonini kengaytirish muammosini hal
qilishga imkon beradi, chunki mijozlarning o'z ofislarida shaxsiy ishtiroki
anaxronizmga aylanadi. Smartfon yoki kompyuterdan foydalanish mijoz uchun
qulayroq ekanligi aniq, chunki bank ofisiga borish, navbatda turish, vaqt va pulni
yo'qotish zarurati yo'qoladi. Ko'pgina Evropa banklarida mijozlar ulardan birida
avtorizatsiya protsedurasidan o'tib, boshqa kredit tashkilotlarining xizmatlaridan
foydalanishlari odatiy holga aylandi: joriy hisob raqamlarini ochish, elektron pul
o'tkazmalarini amalga oshirish, Fiat moliyasini kripto-valyutaga almashtirish va
aksincha. Bank of America, City, HCBS kabi ko'plab yirik moliyaviy tashkilotlar
butun dunyo bo'ylab o'z filiallarini tezda qisqartirishi, shu bilan birga virtual
makonda o'zlarining elektron operatsiyalari hajmini kengaytirishi va shu bilan
doimiy mijozlar sonini ko'paytirishi ajablanarli emas. 24/7 rejimida ular uchun
istalgan joydan va istalgan vaqtda bank mahsulotlariga kirish uchun yanada qulay
sharoitlar yaratadi. Shunday qilib, eng istiqbolli banklar raqamli texnologiyalarga
tobora ko'proq ishonmoqdalar va ularni moliyaviy faoliyatida doimiy ravishda
kengaytirilgan xususiyatlarga ega bankomatlar va sun'iy intellekt elementlari bilan
chatbotlar orqali mijozlarga to'liq o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishga o'tishgacha
kengaytirmoqdalar. Bunday kredit tashkilotlarida kredit arizalari to'g'risida qaror
avtomatik ravishda yuklab olinadigan ma'lumotlar (CRM) asosida maxsus yozilgan
dasturlar tomonidan tobora ko'proq qabul qilinmoqda va moliyaviy hisob - kitoblar
storo-CRM-ga o'tmoqda) va moliyaviy hisob-kitoblar storo-ga o'tmoqda va
moliyaviy hisob-kitoblar bulut texnologiyalari va xizmatlariga o'tmoqda. Kelajak
bankini kompyuter virusi kabi inson faoliyatining barcha sohalariga kirib
boradigan dasturiy ta'minot majmuasi sifatida tasavvur qilish mumkin. Bank mijozi
har qanday bank operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat beruvchi yakuniy
benefitsiar bo‘lib qolishini hisobga olsak ham, zararsiz ko‘ringan ilovalar o‘z
15

foydalanuvchilari haqidagi barcha ma’lumotlarni avtomatik tarzda to‘playdigan va
to‘playdigan agressiv “josuslik tarmog‘iga” aylanadi. Bank hisobvarag'ining holati,
xaridlar tarixi, ish haqi, undan oylik ajratmalar miqdori, sotib olingan mulk
qiymati, to'langan soliqlar miqdori, avtomatik buyurtma qilingan tovarlar soni,
biometrik ko'rsatkichgacha bo'lgan kommunal to'lovlar miqdori ma'lumotlar. O‘z-
o‘zidan ko‘rinib turibdiki, mijozlar tomonidan qo‘llanilayotgan biznes-
sxemalarning murakkablashishi, bir tomondan tadbirkorlik loyihalarining
ko‘pchiligini virtual maydonga o‘tkazish, bir tomondan, sun’iy intellektning
rivojlanishi, kredit tashkilotlari faoliyatining eng muhim yo‘nalishlarida undan
kengroq foydalanish; boshqa tomondan, bank xodimlarining ko'proq qismlarini
androidlar bilan almashtirishga olib keladi. Dunyoning ham, O`zbekistonning ham
bank sektoridagi barcha asosiy o'yinchilar bu yo'nalishda harakat qilmoqda.
Masalan, Anorbank kredit so‘rovi bo‘yicha bir zumda qaror chiqaradigan va
yuqori ehtimollik bilan (80% gacha) mikro kreditining maqbul miqdorini aniqlash
imkonini beruvchi ilovani ishga tushirdi. 6
Barcha operatsiyalar CRM-ga
asoslangan o'z-o'ziga xizmat ko'rsatishga asoslangan va mijozdan faqat
skanerlangan hujjatlarni yuklash talab qilinadi. Shubhasiz, agar Anorbankni
bugungi kun va 2 yil oldin taqqoslasak, bank xodimlari tomonidan qabul qilingan
qarorlarning taxminan 50 foizi hozirda mashinalar tomonidan qabul qilinadi. Yana
besh yil ichida esa biz barcha qarorlarning taxminan 80 foizini sun’iy intellekt
yordamida avtomatik tarzda qabul qila oladi. Kun tartibida yana bir yangilik bor:
banklar va ilg'or moliyaviy texnologiyalar korxonalari aksariyat hollarda odamlar
bilan emas, balki "aqlli" narsalar bilan aloqa qilishadi. Narsalar interneti, ularning
soni allaqachon dunyo aholisidan oshib ketgan. Tabiiyki, mijoz jarayonning
yakuniy benefitsiarlari bo'lib, ularning vakolatlarini mustaqil ravishda aniqlaydi,
ammo ularning bank bilan aloqasi asosan tugaydi. MasterCard bunday xizmatlarni
yaratishda kashshof bo'lib, deyarli har qanday gadjetni to'lov vositasiga aylantira
oladigan dasturni ishlab chiqdi. CES 2017 ko'rgazmasida Master Card Samsung
bilan hamkorlikda ishlab chiqishni taqdim etdi: Groceries ilovasi sizga oziq-ovqat
6
https://www.anorbank.uz/
16

mahsulotlarini to'g'ridan-to'g'ri aqlli muzlatgich displeyida tanlash va to'lash
imkonini beradi, u ham oziq-ovqatning yaroqlilik muddatini kuzatib boradi va
oziq-ovqat buzilgan taqdirda qo'shimcha buyurtma berishga qodir. Mijozlarni
identifikatsiyalashning murakkab texnologiyalari ham tez orada o'tmishda qolishi
mumkin. Bugungi kunda ularni tekshirish ko'p hollarda gadjetlar yordamida
amalga oshirilganligi sababli, bank egalariga xalaqit bermasdan ushbu qurilmalar
bilan bog'lanish uchun kerakli operatsiyalarni amalga oshirishi kifoya. Nafaqat
smartfonlar, balki aqlli soatlar, muzlatgichlar, televizorlar ham zarur buyurtmalarni
bajarishi va ular uchun haq to‘lashi mumkin, bu nafaqat zamonaviy insonning
hayotini osonlashtiradi, balki unga maxsus bank xizmatlarini tejash imkonini
beradi. Ilg'or banklar o'tgan asrning kredit tizimining arxitekturasidan tobora qat'iy
va aniqroq ajralib chiqmoqda. Ushbu tizimlarga texnik xizmat ko'rsatish juda
qimmatga tushadi, ammo ulardan butunlay voz kechish uchun nafaqat yarim asr
oldin rivojlangan deyarli barcha ma'lumotlar konfiguratsiyasini, balki dasturiy
ta'minotni ishlab chiqish va qo'llab-quvvatlash texnologiyasini ham qayta ko'rib
chiqish kerak. Biroq, o'yin shamga arziydi: inqilobiy raqamli platformalar – bulutli
texnologiyalar, mikroservis arxitekturasi, chuqur mashinalarni o'rganish, narsalar
internetini boshqarish markazlari, blokcheyn va jamoaviy kiberxavfsizlik – ilg'or
banklarga raqobatchilariga nisbatan ikkita inkor etilmaydigan afzalliklarni beradi –
mijozlar sonining keskin o'sishi va ularga ko'rsatiladigan xizmatlar narxining bir
xil darajada pasayishi. Har bir bank o'z faoliyati davomida yaratilgan ko'plab
dasturiy ta'minot tizimlariga ega bo'lib, ularning kodlari yuz minglab qatorlarni
tashkil etadi, bu esa turli xil innovatsiyalarni amalga oshirishga salbiy ta'sir qiladi.
Kredit muassasasi IT kompaniyalari bilan faqat API va raqamli yadrodan
foydalangan holda o'zining barcha xizmatlarini yagona tuzilmaga birlashtirgan
holda raqobatlasha oladi. Agar ilgari bank operatsiyalarining asosi foydalanuvchi
interfeysi bo'lgan bo'lsa, endi bu ko'p jihatdan eskirgan anaxronizmdir: ustuvorlik
API arxitekturasi, front-end esa shunchaki unga ilova. API - bu banklar uchun
mashhur mahsulot bo'lib, birinchi navbatda o'zlarining raqamli yadrolarini yaratish
va mijozlar bilan yanada moslashuvchan o'zaro hamkorlik qilish uchundir.
17

FidorBank foydalanuvchilarga bank xizmatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanish
imkonini beruvchi API platformasini ishlab chiqish orqali ushbu sohada e’tiborga
molik pretsedent o‘rnatdi. Bu o'z mijozlariga Twitter orqali elektron pul o'tkazish,
kriptovalyutalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish va mavjud xizmatlar asosida
uchinchi shaxslarga xizmatlar ko'rsatish imkonini beradi. 7
Germaniyada yagona
API yaratilgan bo'lib, uning yordamida shaxs mamlakatdagi istalgan bank bilan
o'zaro aloqada bo'lishi mumkin; Bunday tizim Polshada ham ishlaydi, bu erda
avval o'zini kredit tashkilotlaridan birida ko'rsatgan tashkilot keyinchalik
boshqalarida hisob ochishi mumkin. Yana bir muhim muammo - bu murakkab
narsalar Internetidan juda ko'p sonli qurilmalarning uzluksiz ishlashini ta'minlash.
So'nggi yillarda bulutlardan foydalangan holda jamoaviy xavfsizlikni yaratish
uchun raqamli texnologiyalar ishlab chiqildi. Yolg'iz ishlagan holda, bank hech
qachon tajovuzkorlar tomonidan qanday xavf tug'dirishini oldindan bashorat qila
olmaydi. Tashkiliy jihatdan konsolidatsiyalashgan holda, kredit tashkilotlari bir-
birlarining maxfiy ma'lumotlariga kirish huquqiga ega bo'ladilar, ularning tahlili
xakerlik hujumlaridan umumiy himoya qilishning samarali vositalarini yaratishga
yordam beradi. Agar kredit tashkilotlari bulutda ko'plab mijozlarni to'plasa va shu
bilan birga yirik kompaniyalar bilan ham, davlat tashkilotlari bilan ham samarali
shartnomalarga ega bo'lsa, unda mashinani o'rganish va sun'iy intellekt usullaridan
foydalangan holda barcha tomonlarning birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan eng
tajovuzkor jinoyatchilar va shubhali shaxslar to'g'risidagi hujjat bilan
markazlashtirilgan arxivni yaratish mumkin, bu kibernetik holatlarning paydo
bo'lishiga o'ziga xos cheklovlar qo'yadi. Yaqin vaqt ichida bank tizimini jiddiy
tarkibiy qayta qurish kutmoqda. Kredit tashkilotlari faoliyatining shakli ham,
mazmuni ham o'zgarib bormoqda: birinchidan, u haqiqatdan virtual iqtisodiy
makonga tez o'tmoqda, ikkinchidan, u tobora ko'proq funktsional bo'lib bormoqda:
bank operatsiyalari tobora cheklangan joyni egallaydi va moliyaviy
spekülasyonlar, sug'urta, it-texnologiyalarni yaratishga investitsiyalar va narsalar
internetini ishlab chiqish, raqamli mulkka investitsiyalar. Eski daromad
7
https://lawstrust.com/
18

manbalarini yo'qotgan bank kredit muassasasi funktsiyalarini bajarishni to'xtatadi,
o'z xodimlarining global qisqarishini amalga oshiradi, kompyuter texnologiyalari
sohasida fundamental bilimlarga ega bo'lgan va shu bilan birga bozor
iqtisodiyotining moliyaviy muammolarini tushunadigan yuqori malakali
mutaxassislarni yuqori lavozimlarga tanlaydi, boshqa ish joylarini qimmat,
zamonaviy robotlar bilan jihozlaydi va biznesning to'rtta asosiy yo'nalishiga e'tibor
qaratadi:
- har xil turdagi kriptovalyutalarni yaratish, ularni saqlash, tijorat kursi
bo'yicha almashish, murakkab elektron hisob-kitoblarni amalga oshirish;
- virtual derivativlarni sotib olish va sotish bo'yicha bitimlar, tavakkalchilik va
raqamli mulkdan qo'rqish bo'yicha operatsiyalarni amalga oshirish;
- raqamli aktivlar va texnologiyalarga sarmoya kiritish, narsalar Internetining
yangi avlodlarini rivojlantirish, raqamli mulk;
- sun'iy intellektni takomillashtirish bo'yicha tadqiqotlarni moliyalashtirish va
ularning tashuvchilarini sanoat ishlab chiqarishiga mablag' kiritish.
Vaqt o'tishi bilan ushbu ro'yxat sezilarli darajada kengayadi, chunki texnik
taraqqiyot bir joyda turmaydi, lekin ilgari ko'rilmagan sur'atlarda amalga oshiriladi.
Kecha hayoliy tuyulgan narsa bugungi kunda oddiy haqiqatga aylandi, shuning
uchun kelajakdagi raqamli xilma – xillikning butun gamutini oldindan bilishga
urinish, shubhasiz, umidsiz, printsipial jihatdan erishib bo'lmaydigan vazifadir.
Bular bizning ko'z o'ngimizda boshlangan to'rtinchi sanoat inqilobining
oqibatlari bo'lib, buning natijasida aholi va kichik biznes bilan kredit
operatsiyalarini to'xtatishga majbur bo'lgan banklar birinchi navbatda virtual pul
xoldingiga aylanib, kripto valyutasi bilan spekulyatsiyalarning yangi turlarini
o'zlashtiradilar va raqamli kapital va raqamli mulkni ko'paytirishga, so'ngra ko'p
moliyaviy gigantga aylanadilar, unda dominant pozitsiyani endi odam emas, balki
sun'iy intellekt tashuvchisi egallashi mumkin.
19

1.2. Tijorat banklarida raqamli xizmatlar faoliyatining nazariy va usubiy
asoslari
Avvalo shuni ta'kidlash kerakki, bank xizmatlari sohasidagi yangiliklarni bank
xizmatlarining oxirgi foydalanuvchisi uchun qulaylik va qulaylikni oshirishga
qaratilgan, shuningdek bank tashkilotlarini banklar tomonidan taqdim etilayotgan
xizmatlardan mijozlar uchun foydalanish imkoniyatini oshirishga yo'naltiradigan
va, albatta, bank mijozlarining taqdim etilayotgan xizmatlar to'g'risida
xabardorligini oshirishga qaratilgan ishlanmalar deb hisoblash kerak, buni
baholash mantiqan to'g'ri keladi, banklar tomonidan taqdim etilayotgan xizmatlarni
boshqarish sohasida funktsional yo'naltirilgan yondashuvni jarayonga
yo'naltirilgan yondashuvga aylantirish sifatida. Yangi yondashuvni amalga oshirish
aslida innovatsion axborot texnologiyalarini joriy qilmasdan va, albatta, Internet-
bankingsiz amalga oshmaydi. Keng ma'noda, Internet-banking tushunchasi bank
mahsulotlari va xizmatlarini barcha turdagi raqamli kirish kanallari, shu jumladan
nafaqat Internet, balki mobil telefonlardan (SMS, WAP va / yoki GPRS)
foydalanish orqali amalga oshirishni anglatadi.
V.A.Tretyakov va V.I.Shcherbakov "Internet-banking" tushunchasining ustuvor
ta'rifi sifatida quyidagi variantni ko'rib chiqadilar: "Internet-banking - bu jismoniy
mahsulotlarning prototiplariga asoslangan virtual haqiqat platformasida bank
tomonidan taqdim etiladigan moliyaviy xizmatlarning to'liq to'plamidir. Ya'ni,
internetda bank o'z filiallarida taqdim etadigan xizmatlarni taqdim etish
imkoniyatiga ega. Raqamli bank xizmatlari yoki raqamli banking (raqamli
banking) bank faoliyatining qo'shimcha yo'nalishi emas, chunki u moliyaviy vosita
emas-bu raqamli tarmoqlardan foydalangan holda bank xizmatlarini amalga
oshirishning yangi usuli. 8
T.B.Rubinshteyn va O.V.Miroshkina o'zining ilmiy
8
V . A . Tretyakov va V . I . Shcherbakov Экосистема как единица экономического анализа // Системные проблемы
отечественной мезоэкономики, микроэкономики, экономики предприятий: материалы II конференции Отделения
моделирования производственных объектов и комплексов ЦЭМИ РАН. Москва. 12 янв. 2018 г. / под ред. чл.-корр.
РАН Г.Б. Клейнера. Вып. 2. М.: ЦЭМИ РАН. С. 124–141.
20

asarlaridan birida bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi quyidagi ta'rifni
beradi: ,,e-banking kichik hajmdagi va chakana bank mahsulotlarini, shuningdek,
bankning raqamli kanallari orqali xizmatlarni, raqamli to'lovlar va boshqa ulgurji
bank xizmatlarini taqdim etishni o'z ichiga oladigan raqamli tizim". 9
O'z navbatida,
V. L. Dostov o'z nashrida quyidagi muhim tafsilotlarga ishora qiladi: "Internet
tizimi tomonidan yaratilgan ushbu innovatsion afzalliklarning barchasi bir qator
etakchi banklarga operatsion xarajatlarni kamaytirish, raqobatbardoshlikni
mustahkamlash va yangi daromad manbalarini olish maqsadida raqamli to'lov
vositalarini sezilarli darajada kengaytirishga imkon berdi. Raqamli bank xizmatlari
sohasidagi hamkorlik jarayoni tabiiy ravishda strategik bank alyanslarining
shakllanishiga olib keldi, ularning eng kattasi Integrion (18 banklar Ittifoqi),
MFSDC va First Global Commerce. Masalan, AQShda strategik bank alyanslari
mijozlar va banklar o'rtasida telefon liniyalari orqali ma'lumot almashishni o'z
ichiga olgan va mijoz-bank tizimlari deb nomlanuvchi uy va korporativ banklarni
faol ravishda rivojlantirmoqda. Bundan tashqari, ushbu birlashmalar plastik karta
egalariga, shuningdek bankomat tarmoqlariga xizmat ko'rsatish uchun savdo
terminallari dunyosida rivojlanishga turtki berdi. Raqamli bank xizmatlari bank o'z
xizmatlarini Real vaqt rejimida (onlayn) va bank ofisiga tashrif buyurmasdan
taqdim etish uchun mo'ljallangan banklararo axborot-moliyaviy almashinuv va
raqamli bank hisob-kitoblari tizimlarini birlashtirishga asoslangan innovatsion
texnologiyadir. 10
Rossiyalik tadqiqotchilar N. L. Poltoradneva va A. ya.Dolgushina haqli
ravishda ta'kidlaganidek, - ,,mijozlarga masofaviy bank xizmatlari (MBX)
xizmatlarining to'liq to'plamini taqdim etadigan bank telekommunikatsiya va
moliyaviy markazga aylanadi, unga mijozlarning buyruqlari turli aloqa kanallari
orqali qabul qilinadi”. Ushbu turdagi bank mijozi aloqa kanallarining har qanday
kombinatsiyasidan foydalanishi mumkin. O'z navbatida, Internet-banking,
9
Развитие банковской системы и инновационные банковские продукты (пластиковые карты) / Рубинштейн, Теодор
Борисович ; Мирошкина А.В. ЦЭМИ РАН. Москва. 2002г
10
Достов В.Л., к.ф.м.н., Председатель Совета, Ассоциация участников рынка электронных денег и денежных переводов;
старший научный сотрудник, Санкт-Петербургский государственный университе
21

tranzaktsion MBXning bir turi sifatida, bugungi kunda mijoz bilan onlayn fikr-
mulohazalarni taqdim etishga imkon beradigan raqamli bank xizmatlarining eng
interaktiv turlaridan biridir. Ushbu texnologiya banklar tomonidan ham ommaviy,
ham shaxsiy moliyaviy ma'lumotlar shaklida taqdim etiladi. 11
Hozirgi vaqtda bank bozorining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat deb
hisoblaymiz:
- to'g'ridan-to'g'ri bozorning jadal rivojlanishi;
- uning barcha faol etkazib beruvchilari o'rtasida raqobatning kuchayishi.
Bank xizmatlari bozorini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish
kerak:
1. Taklif etilayotgan xizmatlar assortimentini o'zgartirish va diversifikatsiya
qilish. Shuni ta'kidlash kerakki, bank bozorida tubdan yangi mahsulotlar
paydo bo'lmaydi. E'lon qilingan barcha yangilik oldindan mavjud bo'lgan
mahsulotlarning xususiyatlarini o'zgartirishga asoslangan.
2. Yirik banklarning hududlarni, shu jumladan chakana bozorlarni egallab olish
faolligining keskin o'sishi.
O'tgan yillarda iqtisodiy vositachilar so'nggi o'n yillikda amalga oshirilgan
hududlarga faol kengayishdan aniq foyda yo'qligi bilan uchrashib, hududiy
kengayish va o'zaro hamkorlik va sheriklik konfiguratsiyalari turlarini kengaytirish
shakllari kabi imkoniyatlar ulushidagi o'z qarashlarini qayta ko'rib chiqmoqdalar.
Shu bilan birga, samarali tarmoqlar kontseptsiyasining muammolari moliyaviy
adabiyotlarda etarlicha oshkor etilmagan va tarmoqni shakllantirish bo'yicha
qarorlarni qabul qilishning mavjud tizimi, shuningdek norma chakana banklar
tajribasiga va shakllangan ichki me'yoriy asosga asoslangan. Akademik
moslashuvning etishmasligi va iqtisodiyotni shakllantirishning siklik holatiga
e'tibor bermaslik allaqachon moliyaviy tanazzul bosqichida bank bo'linmalari
sonining sezilarli darajada pasayishiga va banklar uchun tegishli moliyaviy va
imidj yo'qotishlariga olib keldi.
11
ЦИФРОВАЯ МОДЕЛЬ БАНКОВСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ A . Ia . Dolgushina , N . L . Poltoradneva Научно-
технические ведомости СПбГПУ. Экономические науки № 6(256) 2016
22

1.1-jadval
<<Raqobatbardoshlik>> toifasining ko'p darajali darajasi 12M
avzu darajasi
Mezoraqobat
qobiliyati
Mamlakat Bank tizimining raqobatbardoshligi
Makroraqobat
qobiliyati Muayyan mintaqada bank sanoatining
raqobatbardoshligi
Sanoat
Bank sanoatining raqobatbardoshligi
Kichik sektor Chakana
savdo Chakana savdo sub
sektorining
raqobatbardoshligi
Korporativ Korporativ kichik
sektorning
raqobatbardoshligi
Mikroraqobat
qobiliyat Korporativ
tuzilmalar
Muayyan bankning raqobatbardoshligi
Ob'ekt darajasi Xizmat Bank xizmatining raqobatbardoshligi
Texnalogiya
Bank texnologiyalarining
raqobatbardoshligi
Mahsulot
Bank mahsulotining raqobatbardoshligi
Xizmat
Bank xizmatining raqobatbardoshligi
Operatsiya Bank raqobatbardoshligi
Bozorda samarali raqobatlashish faqat bank uchun noyob raqobatdosh
ustunliklarga ega bo'lgan taqdirdagina mumkin. Bank sohasida raqobatbardosh
afzalliklarga, qoida tariqasida, xarajatlarni kamaytirish, mahsulot qatorini farqlash,
diqqatni jamlash orqali erishiladi va qisqa muddatli va uzoq muddatli bo'lish uchun
12
Muallif tomonidan tayyorlanadi .
23

barcha imkoniyatlarga ega. Raqobatbardosh siyosat uzoq muddatli, strategik
ustunliklarga erishishga qaratilgan bo'lishi kerak. Ushbu holatlar chakana bozorda
ishlash uchun zarur bo'lgan ishlab chiqilgan bank strategiyalariga sezilarli ta'sir
ko'rsatadi. Xususan, chakana bank mahsulotlari (xizmatlari) bozorida paydo
bo'lishi uchun mavjud intellektual va moliyaviy imkoniyatlar asosida o'zingizning
chakana biznesingizni qurishingiz yoki allaqachon qurilgan biznesni egallab
olishingiz kerak. Birinchi yo'l arzonroq, ammo uzoq muddatli, ikkinchisi tez,
ammo xavfli va har doim katta moliyaviy in'ektsiyalarni talab qiladi.
Ammo, tanlangan usuldan qat'i nazar, raqobatbardosh rivojlanishning
kvintessensiyasi mijozlarga yo'naltirilgan yangi bank mahsulotlari va xizmatlarini
ishlab chiqish va joriy etishdir. Raqobatbardoshlikning eng muhim elementi
sifatida mahsulotning "kelib chiqishi" paytidan boshlab bozorni tark etish
paytigacha bo'lgan hayot siklining butun algoritmini ko'rib chiqaylik.
Rivojlanish algoritmi quyidagicha:
- g'oyalarni izlash va paydo bo'lganlardan birini tanlash, ma'lum bir bozor
muhiti va vaqti uchun maqbuldir;
- ushbu g'oyani tegishli bank mahsulotiga (xizmatiga)moddiylashtirish;
- mahsulotni iste'molchiga etkazib berishning eng oddiy va arzon usullarini
aniqlash.
Ushbu bosqichda bankning asosiy vazifalaridan biri mijozlarga yo'naltirilgan
mahsulotni ishlab chiqishdir, bu mijozga yo'naltirilgan mahsulot bo'lib, bankka
aniq segment yo'nalishi va ma'lum bir mijoz joyiga bo'lgan talab tufayli minimal
vaqt ichida maksimal foyda olishga imkon beradi (1.1-rasm)
Yo'nalish-joy yoki yo'nalishni aniqlash va aniqlash qobiliyati: harakat,
faoliyat, manfaatlar va boshqalar.:
- daromadni oshirish;
- bank xizmatlari xaridorlari talabini maksimal darajada qondirish;
- ijtimoiy va muhim masalalarni hal qilish.
Odatda, xizmatni sotib oluvchi uning xususiyatlarini va uni olishdan oldin
paydo bo'ladigan ehtiyojlarni qondirish qobiliyatini baholay olmaydi.
24

1.1-rasm. Yangi bank mahsulotini ishlab chiqish va bozorga chiqarish 13
Odatda, xizmatni sotib oluvchi uning xususiyatlarini va uni olishdan oldin
paydo bo'ladigan ehtiyojlarni qondirish qobiliyatini baholay olmaydi. Hozirgi
sharoitda mijozlarning bank xizmatlarini sotib olishga intilishlari bank haqidagi
bilvosita ma'lumotlar, uning imidji, bank mahsulotining iqtisodiy mazmuni va
ushbu mazmunning shaxs bilan aloqasi haqidagi ma'lumotlarni og'zaki bo'lmagan
holda qabul qilish, inson tanasining chuqur hayotiy fiziologik reflekslari va xulq-
atvor reflekslariga asoslangan, va ma'lum bir shaxsning ma'lum bir mijoz guruhiga
mansubligi tufayli shakllangan xulq-atvor reflekslari asosida shakllantirilishi
mumkin.
13
Muallif tomonidan tayyorlandi .
25Brend haqida tasav vur
Ichki tahlil
Bozor tahlili BCG matritsasi
mahsulotining
hayot aylanish
strategiyasi 5 kuch
(Porter)) Sanoat tahlili
Reklama kanallarini tahlil
qilish
SWOT tahlili
Bozorga kirish
Bozorni rivojlantirish
Yangi mahsulotni
joriy etish Segmentatsiya va
joylashishni aniqlash
Diversifikatsiya
Mahsulot
Narx Marketing komponentlari
(taktik amalga oshirish) Reklama
Joy
Odamlar
JarayonO'lchash, baholash va nazorat
qilish

Amalda, iste'molchilarning yo'nalishi quyidagi mezonlardan iborat:
- bankning mahsulot qatorini to'ldirishni bashorat qilishda, hozirgi vaqtda
mijozlar oldida bankning umumiy jozibadorligini ta'minlaydigan iste'mol
ehtiyojlariga e'tibor qaratish;
- raqobatbardoshlik, texnik innovatsiyalar, bank mahsulotlari va
xizmatlarining mijozlarga yo'naltirilgan imidjining mavjudligi ( 1.2-rasm ),
ushbu mijozlar guruhiga xos bo'lgan hayotiy fiziologik va chuqur xulq-atvor
reflekslariga asoslangan xaridorlarning ma'lum bir guruhi tomonidan bank
mahsuloti yoki xizmatiga bo'lgan talab.
1.2-rasm . Bank mahsuloti tasvirining tarkibiy qismlari 14
Bank mahsulotini chiqarish va tarqatish uchun asos bank iste'molchilarining
asosiy ehtiyojlarini qondirish bo'lishi kerak, chunki ular ma'lum moddiy
organoleptik sifatlarga ega bo'lgan mahsulot uchun emas, balki uning ma'naviy
semantik fazilatlari - ularning istaklarini qondirish qobiliyati uchun to'laydilar.
Binobarin, bankning samarali faoliyat yuritishi xaridorda bank mahsuloti
(xizmati)ni xarid qilgandan so‘ng uning ichida ijobiy his-tuyg‘ular (quvonch,
qoniqish, g‘urur, maqtov, do‘stlarining unga nisbatan qoniqarsiz yoki yaxshi)
mavjudligiga bog‘liq. Bundan tashqari, ishlab chiquvchilar mahsulotni bozorga
chiqarishda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xatarlarni, ma'lum bir vaqtda unga
bo'lgan iste'mol talabini va shunga mos ravishda uni sotishning taxminiy hajmi va
foyda mavjudligini gipotetik tahlil qilishlari kerak. Shundan so'ng, zamonaviy
14
Muallif tomonidan tayyorlanadi .
26Bank mahsuloti tasviri
Funktsional
qiymat Jozibadorlik Oddiylik Mavjudligi Maxsus
fazilatlar Iste'molchi
bilan
bog`lanish Ijtimoiy

hayotga yangi bank mahsuloti xizmatini ishga tushirish bo'yicha haqiqiy ishlar
boshlanadi (tegishli bank va yuridik hujjatlarni ishlab chiqish, uning bank
xodimlariga tegishli mahsulot bilan tanishish, zarur marketing harakatlari, uni
texnologik qo'llab-quvvatlash va boshqalar). Yangi mahsulotga bo'lgan talab
cheklangan, odatda ma'lum bo'lgan bank kontingentida nafaqat mahsulot sifati,
balki uning kamchiliklari haqida ham ma'lumot shaklida fikr-mulohazalar bilan
sinovdan o'tkaziladi. Va faqat ikkinchisini yo'q qilgandan so'ng, agar ular mavjud
bo'lsa, mahsulot umumiy bank bozoriga taqdim etiladi. Mahsulotning yaratilshi va
shakllanishi jarayonida ishlab chiquvchilar xarajatlarni diqqat bilan kuzatib
boradilar, ularning sabablarini, ularni kamchiliklarini tuzatish imkoniyatlarini
aniqlaydilar va mahsulot (xizmat) narxini belgilaydilar. Asosiy vazifa mahsulot
(lar) ning sifati, xilma-xilligi va rentabelligi muvozanatini o'rnatish va qo'llab-
quvvatlashdir. Qat'iy qaror qabul qilishni talab qiladigan yana bir masala-bu
oqilona nisbat, ishlab chiqarilgan mahsulotlar (xizmatlar) va bozorda mavjud
bo'lgan mahsulotlar o'rtasidagi aniq tartibga solingan muvozanat, ularning
joylashgan o`rnini o`rganish. Hayot sikli doirasidagi har qanday bank mahsuloti
(xizmati) ishlab chiqaruvchi bank tomonidan hisobga olinishi kerak bo'lgan o'z
bosqichlariga ega. Ular 4 bosqichdn iborat. (1.3-rasm).
1.3-rasm. Bank mahsulotining hayot aylanishi 15
1. Birinchi bosqich- yaratilish va bozorga kirish bosqichi. Ushbu davrda mahsulot
xaridorlarga hali ham ma'lum emas va bu hatto uning noma'lumligi bilan
15
Кид, Уорд Стратегический управленческий учет. / У. Кид. – М.: Изд-во «Олимп-Бизнес». - 2002.- 435 с .
27

ko'pchilikni qo'rqitadi va bu ta'sirni yaxshilash uchun ishlab chiqaruvchi o'zining
reklama va marketingiga ko'p mablag ' sarflashi kerak bo`ladi.
2. Ikkinchi bosqich – o'sishi. Iste'molchiga yangi bank mahsuloti xizmati
allaqachon yoqdi, unga iste'mol talabi paydo bo'ldi va o'sib bormoqda, bu
mahsulotning narxini va marketing xizmatlari narxini pasaytiradi, va u
raqobatbardosh bo'ladi.
3. Uchinchi bosqich- mahsulotning yetukligi. Ushbu bosqichda u o'zining eng
yuqori cho'qqisiga chiqdi, iste'molchilar tomonidan talab qilinmoqda, ammo uning
bank bozorida talabining o'sishi allaqachon tugagan va ba'zida biroz pasayish
boshlanadi, chunki yangi bank mahsulotlari xizmatlari bilan raqobatlashish
qimmatga tushadi, iste'molchi to'yingan bo'ladi va vaqt o'tishi bilan ularning
ehtiyojlari o'zgaradi yani pasayib boradi.
4. To`rtinchi bosqich- Pasayish bosqichi. Bu savdo hajmining pasayishi, ushbu
mahsulot yoki xizmatning rentabelligining pasayishi va ba'zi hollarda
rentabellikning nolga tushishi bilan tavsiflanadi.
Shuning uchun mahsulot taklif qilishda bank o`z oldiga maqsadlarni belgilab
oladi. Mijozlarga yo'naltirilgan maqsadlarning asosiy yo'nalishlari:
- iste'molchiga bank xizmatlarini ko'rsatishda iloji boricha to'g'ri va arzon;
- xizmatlarni taqdim etish bo'yicha bajarilgan ishlarni to'liq belgilash;
- iste'molchilarning ehtiyojlari to'g'risida to'liq ma'lumot;
- iste'molchilarning maksimal qamrovi va uning to'liq fiksatsiyasi;
- iste'molchilar to'g'risidagi ma'lumotlarning to'liq xavfsizligi;
- iste'molchi bilan eng to'g'ri va har tomonlama ishlash;
- iste'molchi bilan ishlashda samaradorlikni doimiy ravishda oshirish;
- savdo jarayonlarini boshqarishni optimallashtirish;
- segmental ishlarning ishlashini optimallashtirish;
- marketingni optimallashtirish va vaziyatni o'zgartirish;
- savdo katamnezini yig'ish;
- tashkilotning turli bo'limlarida iste'molchilarga uyg'un xizmat ko'rsatish;
28

- murojaat qilgan har bir iste'molchi to'g'risida maksimal ma'lumot to'plash
va qayd etish.
Shunday qilib, yuqoridagilarni sarhisob qilsak, bank mahsulotlarining
mijozlar talabini shakllantirishning asosiy shartlari hozirgi paytda mavjud bo'lgan
ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat, ya'ni:
- mamlakat bank xizmatlari bozori rivojlanishining hozirgi davrida
raqobatning kuchayishi. Shu fonda banklar faoliyatini takomillashtirish,
uning chakana bank mahsulotlari, xizmatlari va operatsiyalarini amalga
oshirish muammosi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun
ustuvor vazifalardan biriga aylanib bormoqda;
- barcha tijorat banklarining faoliyati, ularning kapitali, reytingi, moliyaviy
mashhurligi, geografik joylashuvidan qat'i nazar, faqat bitta materialga va
faqat bitta vositaga e'tibor qaratdi. Material deganda bank mahsuloti va
uning asosiy xususiyati – narx, vosita esa uni oxirgi iste'molchi –
chakana mijoz darajasiga ko'tarish usullari tushuniladi;
- bank sohasidagi raqobatdosh ustunliklarga faqat xarajatlarni kamaytirish,
mahsulot turlarini kengaytirish, diqqatni jamlash orqali erishiladi;
- hududiy bank ekspansiyasi sur'atlarining keskin pasayishi;
- bank mahsulotining kredit tashkiloti imidjining ijobiyligi uchun javobgar
bo'lgan iste'molchining ijtimoiy javobgarligi va etikasi darajasiga ta'siri,
ularsiz bank xizmatlari bozoridagi har qanday faoliyat samarali emas va
deyarli foydasiz;
- bugungi kunda nafaqat tabaqalanish tizimida ilgari mavjud bo'lmagan
qatlamlarning paydo bo'lishi-birinchi navbatda yirik va o'rta mulkdorlar
segmenti, "yangi kambag'allar" qatlami, marginallar, ishsizlar, balki
ushbu qatlamlarning yangi paydo bo'lgan maqom-rol funktsiyalariga mos
ravishda moslashishi, ijtimoiy va shaxsiy identifikatsiyani qayta
yo'naltirish bilan tavsiflanadigan jamiyatning tez sodir bo'lgan ijtimoiy
o'zgarishi.
29

- hozirgi vaqtda iste'molchining bank mahsulotiga (xizmatlariga) yangi
talablari paydo bo'ldi, bu uni nafaqat moddiy substrat sifatida, balki
uning ijtimoiy qoniqishi va hayotiy ehtiyojlarini to'ldirish sifatida his
qilish istagida namoyon bo'ldi.
Mijozlarning ehtiyojlarini qondirish asosida bank mahsulotlarini yaratish
mijozlar nuqtai nazaridan bunday bankning individual jozibadorligini
shakllantirish uchun mas'ul bo'lgan mijozlarga yo'naltirilganlikni shakllantirish
uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
30

1.3. Tijorat banklarida raqamli bank maxsulotlari va xizmatlani yaratishning
o’ziga xos xususiyatlari
Mamlakatimizdagi hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat quyidagilar bilan
tavsiflanadi: federal byudjet taqchilligi, kam daromadli aholining ko'payishi,
ba'zan yashash darajasidan past, bu aholining daromadlari tabaqalanishining keskin
o'sishiga, mehnat bozoridagi keskinlikning oshishiga, oltin-valyuta zaxiralari va
pensiya va boshqa mablag'lar hajmining pasayishiga, ijtimoiy nochorlikning
ma'lum tendentsiyalarining paydo bo'lishiga olib keladi. Ushbu hodisalarni
yumshatish uchun hukumatimiz bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning yangi
vektorini - import o'rnini bosish siyosatini, texnik innovatsiyalar,
nanotexnologiyalarni joriy etish, inson omilini faollashtirish va milliy valyutani
mustahkamlash orqali mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirishni belgilab berdi.
Shu munosabat bilan, O`zbekiston bank tizimlari orqali aholini ijtimoiy himoya
qilish, moliyaviy daromadlar va uy-joy sotib olish imkoniyatlari o'rtasidagi maqbul
muvozanatni saqlash, uy-joy sotib olish va uy-joy sharoitlarini yaxshilash uchun
arzon kreditlar berish, uning moddiy, texnik va madaniy ehtiyojlarini qondirish
orqali uyg'un rivojlanish mumkin. Shu sababli, hozirgi kunda bank sohasida aloqa,
iqtisodiy terminologiya kabi muhim lingvistik yo'nalishni to'liq va etarli darajada
talqin qilish muhim ahamiyatga ega. Afsuski, iqtisodiy fanlarda bir xil atama bir
nechta ta'riflarga ega, ko`pincha atama mutaxassislar tomonidan erkin talqin
qilinadigan, atamaning ilmiy mazmunidan tashqariga chiqadigan va ob'ektiv
mezonlarga asoslanmagan bir nechta ta'riflarga ega.
Hatto bitta bank hududida ham bank atamalarining ma'nosi ko'pincha
buziladi, bu xodimlarning ishida ma'lum xatolarga, ba'zi hollarda – tanqidga ham
olib keladi. Terminlar maxsus tushunchalarning rasmiy ilmiy nomlaridir. Har bir
atama o'zi nazarda tutgan tushunchaning ta'rifiga asoslanadi. Ushbu tushuncha
mazmuniga muvofiq atamalar nutqda, ayniqsa, ilmiy va rasmiy masalalarda
qo'llanilishi kerak. Aksariyat ekspertlarning fikricha, atamalarga quyidagi asosiy
talablar qo'yiladi: berilgan terminologik tizim doirasidagi bir ma'nolilik;
31

sinonimlarning etishmasligi; hissiy ekspressiv nuqtai nazardan betaraflik; aniq
belgilangan tarkib; ixchamlik va boshqalar. Biroq, bu talablar har doim ham
bajarilmaydi, bu esa fan, texnika, menejment va iqtisodiyot sohalarida muloqot
qilishni qiyinlashtiradi. Agar atamalar qabul qiluvchiga tushunarli bo'lmasa, ular
informatsion funktsiyani bajarmaydi va nutqni idrok etishga xalaqit beradi.
Terminologiya muammolari bank operatsiyalari, bank mahsulotlari va bank
xizmatlari kabi bank amaliyotining asosiy tushunchalari bilan to'liq bog'liqdir.
Tijorat banklridagi 3 ta asosiy atamalarining ma'nosini ko'rib chiqaylik: mahsulot,
xizmat, operatsiya.
«Bank mahsuloti» deganda bank mijozlariga ko‘rsatiladigan (tashqi
mahsulot) yoki bank faoliyati uchun ichki ahamiyatga ega bo‘lgan muayyan (aniq
yoki tiplashtirilgan) bank mijozlarining ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan ma'lum
bir ketma-ketlikda bank tomonidan ko'rsatiladigan o'zaro bog'liq bank xizmatlari
yoki operatsiyasi tushuniladi. Ammo, ancha vaqt davomida bank mahsulotining
mohiyatini aniq va aniq aks ettiruvchi ta'rifi mavjud emas edi. Kredit tashkilotlari
faoliyatining xususiyatlari bo'yicha uzoq davom etgan ilmiy va amaliy tadqiqotlar
natijasida uning asosiy asosiy elementlarini ajratib ko'rsatish mumkin bo'ldi. Ya’ni,
“bank xizmati”, “bank mahsuloti”, “bank operatsiyasi” tushunchalarining ta’rifi va
o‘zaro bog‘liqligi masalalari munozarali bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib
qolmoqda. Sharoitlarning iqtisodiy mohiyatini aks ettiruvchi aniq formulalarning
yo'qligi chakana bank mahsulotlarini (xizmatlarini), ayniqsa zamonaviy sharoitda
ilgari surish dinamikasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Bank mahsuloti - bu pul bilan
ta'minlangan, bank bozorga sotadigan moddiy qiymatdir. Binobarin, bank
mahsuloti (har qanday bozor mahsuloti kabi) o'zi ishlab chiqarilayotgan maqsadli
mijozga (nafaqaxo'r, tadbirkor va h.k.), ya'ni segmentni yo'naltirishga ega. Bank
xizmati - mijozning o'ziga xos ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan muayyan bank
faoliyati turi. Ya'ni, bank xodimlarining mijozga bank mahsulotini amalga
oshirishda yordam berish bo'yicha harakatlari. Bank operatsiyalari - bank
xodimlarining texnik, buxgalteriya, moliyaviy va boshqa usullari va
32

harakatlarining usullari, ularning umumiyligi bank xizmatini yaratish
metodologiyasida ifodalanadi.
Xususiyatlari Bank
operatsiyalari Bank
xizmati
Bank
mahsuloti
Hujjatlarni rasmiylashtirish Ha Ha H а
Bank hisobvaraqlari uchun buxgalteriya
yozuvlarini rasmiylashtirish zarurati H а Balki H а
Mahalliy qoidalarning mavjudligi H а Balki H а
Mijozlarga e'tibor qaratish Yo`q H а H а
Bank shartnomasining mavjudligi Yo`q Balki H а
To'lov Yo`q Balki H а
Iste'molchilarga e'tibor qaratish Yo`q Balki H а
Bir hil mijozlar guruhiga e'tibor qaratish
Yo`q Yo`q H а
Individuallik Yo`q H а H а
Murakkablik Yo`q Yo`q H а
Moslashuvchanlik, o'zgaruvchanlik Balki Ha Yo`q
Standartlashtirish Ha
(banklarda
buxgalteriya hisobi
qoidalariga muvofiq) Yo`q Ha
(ichki
qoidalarga
muvofiq)
1.2-jadval
Bank operatsiyalari, xizmatlari va mahsulotlarining umumiy va farqlovchi
xususiyatlari 16
16
Muallif tomonidan tayyorlandi
33

Xizmat ko'rsatish bank mahsulotlarini ishlab chiqarishga qarshi emas, balki
uni yakuniy iste'molchiga etkazishda uning mantiqiy davomidir. Bank xizmati
orqali sotiladigan bank mahsuloti bozorda ma'lum narxda sotiladi. Ma’lumki,
bankdagi mahsulotlar, xizmatlar va operatsiyalar assortimenti turlicha bo‘lib,
xususan, ular kimlar uchun amalga oshirilayotganiga qarab o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Tadqiqot maqsadlarini aniqlashtirish uchun tijorat bankining
“ Chakana mijozlari ” va ,, chakana bank” faoliyati tushunchalari yoritilgan va
ularning ta’riflari ko‘rib chiqiladi. Chakana mijozlar - shaxsiy foydalanish uchun
bank mahsulotini sotib oladigan mijozlar. Ta'rifga ko'ra, chakana mahsulot - bu
keyinchalik qayta sotilmaydigan mahsulot. Mahsulotni qanday sotish muhim emas.
Chakana mijozlar uchun mahsulotlarni bank filiallarida, onlayn yoki boshqa usulda
xarid qilish mumkin. Chakana savdo har doim biznesning istiqbolli turi
hisoblangan va shuning uchun bu soha doimiy ravishda kengayib bormoqda,
mahsulotni sotishning yangi usullari paydo bo'lmoqda. Ammo shuni ta'kidlash
kerakki, takliflarning ko'pligi tufayli chakana xaridorlar eng qulay va jozibador
xarid shartlarini tanlashga harakat qilishadi, shuning uchun muvaffaqiyatli biznesni
yuritish uchun ko'p harakat talab etiladi. Kompaniyaning ushbu sohadagi
samaradorligini oshirish uchun g'alaba qozonish varianti to'g'ridan-to'g'ri
mijozlarga chakana bank mahsulotini ishga tushirishdir. Ya'ni, uning moliyaviy
ahvoli, yoshi, ma'lumoti, madaniy va intellektual rivojlanishi, ijtimoiy mavqeini
hisobga olish - ya'ni mijozga yo'naltirilgan bo'lish. Chakana bank - bank atamasi
sifatida u na iqtisodiy, na huquqiy chegaralarga ega. U me'yoriy-huquqiy bazada
ham, qonunchilikda ham aniqlanmagan va u yoki bu talqin qanday foyda keltirishi
mumkinligiga qarab, turli bank xizmatlari tomonidan o'ziga xos tarzda talqin
etiladi. С hakana bank faoliyati - bu bank xodimlarining bank hujjatlarini
rasmiylashtirish bilan birga, chakana bank xizmatlarini amalga oshirishga imkon
beruvchi standartlashtirilgan va tartibga solinadigan kelishilgan harakatlaridir,
buning natijasida mijozlar hisobvaraqlaridagi pul mablag'lari harakati hisoblanadi.
Terminning semantik va iqtisodiy mohiyati nafaqat muhim, balki prinsipial
jihatdan ham muhimdir. Har qanday atama va ayniqsa bank ishi bank xodimlari
34

uchun nihoyatda aniq va tushunarli bo'lishi kerak. Bu shartlarga rioya qilingan
taqdirdagina bank xizmatlarining beg'ubor ishlashi va bank strategiyalarining aniq
shakllanishi mumkin.
Barcha tijorat banklari kapitali, reytingi, moliyaviy ommabopligi, geografik
joylashuvidan qat'i nazar, afsuski, faqat bitta material va faqat bitta vosita bo'yicha
ishlaydi. Material deganda bank mahsuloti va uning asosiy xususiyati - narx, vosita
esa uni oxirgi iste'molchi-mijoz darajasiga ko'tarish usullari tushuniladi. Bank
biznesining o'ziga xos xususiyati shundaki, O`zbekiston banklarining zamonaviy
mahsulot taklifi asosan faqat ikkita asosiy chakana mahsulotga - kredit va
depozitga asoslangan. Qolgan hamma narsa ushbu mahsulotlarning "qadoqlanishi",
ya'ni reklama va marketing bilan bog'liq. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, 2000-
yillarning boshidan boshlab axborot texnologiyalari juda katta sur'atlarda
rivojlanmoqda, bu esa bank faoliyatiga ta'sir qilmasligi mumkin emas edi.
Axborotlashtirishning bank sektoriga kirib borishi bank mahsulotlarining yangi
raqamli shakllarining paydo bo‘lishiga olib keldi. Moliyaviy sohaga raqamli
texnologiyalarning faol joriy etilishi bank biznesida yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Iqtisodiyotning eng muhim sektori sifatida moliya sektori har doim eng ilg'or
yechimlarni sinab ko'radi, shuning uchun moliyaviy innovatsiyalar bank
tomonidan ham, mijozlar tomonidan ham xarajatlarni kamaytirish bilan birga
individual va sifatli xizmatni taqdim etishga qaratilgan bo'lib, bu ularning
moliyaviy faoliyatini yaxshilaydi. Ko'rinib turibdiki, kichik banklar mijozlar
so'rovlariga tezroq javob berishlari kerak, katta banklar esa sekinroq. Biroq,
raqamlashtirish masalalarida yirik o'yinchilar katta investitsiyalar hisobiga ko'proq
imkoniyatlarga ega, shuning uchun raqobat narx sohasidan xizmat ko'rsatish sifati,
o'zaro ta'sir va aloqa kanallarining qulayligi, mahsulot taklifining to'liqligi,
shaxsiylashtirish imkoniyatlari va mahsulot dizayni sohasiga o'tadi. Shunday qilib,
mijozlarga to'liq mahsulot va xizmatlarni eng qulay tarzda taklif qila oladigan
banklargina o'zlarining mijozlar bazasi va daromad manbalarini faol ravishda
oshirishlari mumkin. Buning uchun ularga nafaqat g'oyalar, balki yirik sarmoya,
katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlash qobiliyati va kuchli tahlillar ham kerak.
35

Biroq, O`zbekiston banklarining aksariyati uchun bunday loyihalarni amalga
oshirish juda qiyin. Mutaxassislarning fikricha, o‘rta muddatli istiqbolda kichik va
o‘rta banklar bozorda kuchayib borayotgan raqobatga dosh bera olmasligi mumkin.
O`zbekistonning yirik banklari moliyaviy mahsulotlar va xizmatlarning keng
spektrini taqdim etuvchi raqamli tashkilotlarga aylanishni maqsad qilgan. Shunday
qilib, raqamli banking - bu kredit tashkilotining mijozlar va bank xodimlari bilan
moliyaviy innovatsiyalar va axborot-telekommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanishga asoslangan yangi modeli bo'lib, mahsulot taklifini kengaytirish va
mijozlarning bank mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish orqali
raqobatbardoshlikni oshiradi. Biznes jarayonlarini avtomatlashtirish raqamli
iqtisodiyot va uning asosiy vositalari – telekommunikatsiya tarmoqlari orqali
raqamlashtirilishi va amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan raqamli mahsulotlarning
paydo bo‘lishiga olib keldi. Ular moddiy mahsulotlarning o'rnini bosuvchi sifatida
harakat qilishi yoki umuman moddiy shaklga ega bo'lmasligi mumkin. Shunday
qilib, bu shartli ravishda "raqam" ga mos keladigan qo'shimcha imtiyozlar emas,
balki jamiyatning hozirgi rivojlanish darajasi va zamonaviy mahsulotga
qo'yiladigan talablar yig'indisining aksidir. Bugungi kunda har qanday raqamli
mahsulot, jumladan, bank faoliyati ham zamonaviy axborot-telekommunikatsiya
muhiti talablariga javob berishi kerak.
Ulardan asosiylari:
 oddiylik va qulaylik;
 mijozning texnologik talablarini qondirish;
 foydalanuvchi tajribasiga teng yoki undan yaxshiroq bo'lishi;
 ijtimoiy tarmoqlarning xususiyatlari bilan uyg'un bo'lishi.
Iste'molchi mahsulotning texnologik (raqamli) xususiyatlarini olishni kutadi.
Shunday qilib, raqamlashtirish mijozlarga xizmat ko'rsatishda bozor yetakchisiga
aylanish uchun amalga oshirilishi kerak bo'lgan texnologik yangilanishning bir
qismidir. Umumiy tuzilishi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1) zamonaviy aloqa muhitining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
bankni o'zgartirish;
36

2) xizmatlarning tariflari, tavsifi va mavjudligini mijozlar kutganidan kelib
chiqqan holda o'zgartirish;
3) uzoq vaqt davomida yuqori darajadagi axborot mazmunini, berilgan
xizmatlar darajasini va o'zgarmagan tariflarni saqlab qolish.
Raqamli bankingda Internet bank hisob raqamini ochish, pul mablag'larini
o'tkazish, to'g'ridan-to'g'ri debetlarni tashkil etish, masofaviy to'lovlarni amalga
oshirish, pul o'tkazmalarini jo'natish va boshqa bank operatsiyalarini amalga
oshirish uchun asosiy vositadir. Barcha raqamli bank operatsiyalari darhol amalga
oshiriladi va foydalanuvchi uchun yuqori darajadagi moliyaviy boshqaruv,
xavfsizlik va moslashuvchanlikni taklif qiladi. Raqamli bank xizmatlaridan
foydalanish uchun sizga Internetga ulangan har qanday raqamli qurilma kerak
bo'ladi. Raqamli banking bilan bank filiali kuniga 24 soat, haftada etti kun ishlaydi.
Raqamli xizmatlar barcha foydalanuvchilar uchun tushunarli va ulardan
foydalanish oson bo'lishi uchun ishlab chiqilishi kerak. Raqamli bank mahsuloti -
bu axborot-kommunikatsiya muhiti talablariga javob beradigan moliyaviy
texnologiyalar va xizmatlardan foydalangan holda mijozlarning ehtiyojlarini
qondirishga qaratilgan yagona, tartibga solinadigan va standartlashtirilgan bank
takliflari to'plami, ularning asosiylari:
 mavjudlik va soddalik;
 mijozning texnologik kutishlariga muvofiqligi;
 ijtimoiy tarmoqlarning xususiyatlari bilan integratsiya.
Shunday qilib, raqamlashtirish – bu bankdagi biznes-jarayonlarni tashkil
etishning klassik modelini biznes modelini infokommunikatsiya modifikatsiyasi
(shartnomalardan mijozlarga xizmat ko'rsatish senariylariga qadar), tariflarning
o'zgarishi, xizmatlarning mazmuni va mijozlar kutganlariga muvofiq foydalanish
imkoniyati orqali texnologik yangilanish tomon o'zgartirish. Shuni ta'kidlash
kerakki, zamonaviy iste'molchi endi kreditlarni, depozitlarni, hisob-kitoblarni,
kartalarni alohida bank mahsulotlari sifatida qabul qilmaydi, uning uchun bu keng
qamrovli mahsulot-iste'molchiga bank xizmatlarining to'liq spektrini, yaqin
37

moliyaviy xizmatlarni, masofadan turib kirish va 24/7 qo'llab-quvvatlashni,
ijtimoiy tarmoqlarning qulayligi va xususiyatlarini taklif qiluvchi raqamli bank.
38

Tahdidlar
* raqamli makonda nosozliklar, tahdidlar,
ma'lumotlar yo'qotishlarining mavjudligi Imkoniyatlar
* raqamli bank xizmatlarining butun majmuasini taqdim etish;
* - davlat tomonidan turli xil davlat dasturlari ko'rinishidagi raqamli
mahsulotlarni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash;
* - gadjetlar va smartfonlar bozorini doimiy ravishda rivojlantirish va
modernizatsiya qilish;
* - IT sohasining jadal rivojlanishi (1.4-rasm).
1.4-rasm. Raqamli bankning SWOT tahlili 17
Kuchli tomonlar Kamchiliklari
*-istalgan vaqtda va istalgan joydan * 50 yoshdan oshgan odamlar zamonaviy raqamli texnologiyalarga
* - vaqtni tejash va xarajatlarni kamaytirish; ishonmaydilar va ularan qanday foydalanishni bilishmaydi;
* - yuqori tranzaksiya tezligi; *raqamli texnologiyalar va xizmatlarni joriy etish uchun katta boshlang'ich
* - xarajatlarni kamaytirish bilan daromadni oshirish xarajatlarga ehtiyoj
* - har qanday gadjet va internetga kirish nuqtasiga ehtiyoj;
* raqamli xizmatlarning ishlamay qolishi
Bank mahsulotlarini raqamli taqsimlashda biz quyidagi maqsadlarni belgilaymiz:
mijozning ehtiyojlariga ko‘ra (raqamli bank mahsulotlari bank taklifiga ko‘ra
emas, balki iste’molchining xohishiga ko‘ra shakllantiriladi); tranzaktsiyalarning
harakatchanligi va tezligi bo'yicha ("bu erda va hozir" tamoyilini amalga oshirish,
istalgan qurilma yoki aloqa kanalidan kirish); katta ma'lumotlar tahlili va
ma'lumotlarga asoslangan xizmatlar bo'yicha. Bir qator bank xizmatlarini Internet
orqali masofadan turib amalga oshirish mumkinligi, bankning moddiy ob'ekt (bino
va boshqalar) sifatida mavjud bo'lmasligiga sabab bo'ldi. Jismoniy maydonning
etishmasligi operatsion va texnik xizmat ko'rsatish xarajatlarining pasayishiga va
bankning o'z foydasining oshishiga olib keladi. Ushbu omillar 1995 yildan 2000
yilgacha AQSh va Evropada virtual banklar ochilishiga olib keldi, ularda bitta ofis
17
Muallif tomonidan tayyorlandi.
39

yo'q edi, hisobni ochish va boshqarish, shuningdek kredit olish faqat Internet orqali
amalga oshirildi.
,,Anorbank” birinchi bo'lib hududiy cheklovlardan tashqariga chiqdi va
O`zbekistonda butunlay virtual makonda bank qurdi. Filiallarni saqlash, o'qitish va
xodimlar uchun hech qanday xarajatlar yo'q, lekin bank hamma uchun mavjud. Bir
tomondan, bu ijobiy. Ayni paytda fuqarolarimizning aksariyati virtual aloqa
vositalari bilan ta’minlanmagan, kimga taqdim etilsa, ulardan to‘liq foydalana
olmaydi. Biroq, xaridorning psixologiyasidan bank manfaatlari yo'lida foydalanish
mumkin edi: ,,Anorbank” qandaydir vaqtinchalik mahsulotni emas, balki o'zini
taklif qildi. Ya'ni, u darhol muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda so'ralishi
mumkin bo'lgan mas'ul shaxsni ko'rsatdi va shu bilan xaridorni psixologik
manipulyatsiya qilish usulini qo'lladi. 18
Bank sektoridagi raqobatdosh ustunliklar asosan xarajatlarni minimallashtirish,
mahsulot qatorini farqlash va ma'lum bir mijoz segmentiga yo'naltirish orqali
ta'minlanadi. Tarkibiy elementlar-filial tarmog'ini rivojlantirish, bank
mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonini shakllantirish, samarali boshqarish,
samarali marketing tizimini o'rnatish, iste'molchilar bilan, shu jumladan CRM
texnologiyalari orqali aloqa kanallarini o'rnatish va boshqalar. Raqobat
strategiyasini ishlab chiqishda bank dastlab o'z turini va shunga mos ravishda o'z
faoliyatining profilini belgilashi kerak: ixtisoslashgan yoki universal. Biroq,
menejment shuni yodda tutishi kerakki, tarmoq ichidagi raqobatning kuchayishi
tufayli universal tashkilot odatda sezilarli kamchiliklarga ega. Umumjahon
tashkilotlar-bu moliya bozorining barcha ishtirokchilarini raqobatchi sifatida qabul
qiladigan keng ko'lamli xizmatlarga ega bo'lgan diversifikatsiyalangan
kompaniyalar. Ularning tarmoq ichidagi raqobati eng sezilarli ekanligi mantiqan.
Ixtisoslashgan bank tashkilotlari kichik hajmdagi kichik sektorlarda ishlaydi va
raqobat asosan shunga o'xshash ixtisoslashgan moliya institutlari va ozgina
universal banklar bilan cheklanadi.
18
https://www.anorbank.uz/
40

II.BOB. TIJORAT BANKLARIDA MASOFAVIY MOLIYAVIY
XIZMATLARNING BANK NAZORATI VA FAOLIYATIDAGI ROLI
(AJ “ANOR BANK” MISOLIDA)
2.1. AJ “Anor bank” tomonidan taklif etilayotgan masofaviy xizmatlarning
turlari va ulardan foydalanishning amaldagi holati
AJ “ ANOR BANK ” - bu O`zbekistonning birinchi raqamli banki bo'lib, u
jismoniy shaxslar, tashkilotlar va tadbirkorlarga masofaviy bank xizmatlarini
ko'rsatadi. Bank 2020-yil 22-fevral oyida tashkil etilgan bo‘lib, uning asoschisi
O`zbekiston fuqarosi Olimov Shaxramonjon Аnvarovich ( ustav kapitalidagi ulushi
95.1% ) va O`zbekiston fuqarosi Turakulov Davronbek Shuxrat o`g`li ( ustav
kapitalidagi ulushi 4,9% ) hisoblanadi. 2022 yil oxirlarida mobile ilova
foydalanuvchilar soni 3 mlndan ortiq kishini tashkil etdi. " ANOR BANK " AJda 1
mingdan ortiq xodim ishlaydi. Bank faoliyatining asosiy yo'nalishi yuridik va
jismoniy shaxslarga masofadan turib o'z biznesini yuritishda xizmat ko'rsatishdir.
«ANOR BANK» AJ mijozlarga offisga kelmagan holda ya`ni masofadan turib
xizmatlar ko`rsatadi. «ANOR BANK» AJ vaqtni qadrlaydiganlar va mobil
bo lishga odatlanganlar uchun qulay sharoitlarni taklif qiladi. Mijozlarningʻ
mablag lari uchun ochiq, qulay va qulay raqamli platformani yaratishdir. Bank,
ʼ
bank va mijoz o rtasidagi munosabatlarga yangilik kiritishni va istalgan vaqtda
ʼ
dunyoning istalgan nuqtasida bo lishini istaydi.
ʼ 19
Bank rivojlanishga yo nalgan. ʼ
Uning rivojlanishi har bir mijoz uchun sifatli servis va zamonaviy xizmatlar
yaratishdir. Doimiy va ishonchli harakatlanish bankning ustuvor vazifasidir. ,,
Muvaffaqiyatni mijozlar va jamoa bilan baham ko rmasak, barqaror o sish
ʼ ʼ
mumkin emas “ fikrini ilgari suradigan birinchi raqamli bank. Bank o z
ʼ
professional sohasida ilg or bo lishga, yondashuvi va ish uslubini
ʼ ʼ
takomillashtirishga intiladi. Hamkasblar tajribasi va mijozlarning fikrlarini
inobatga olgan holda jamoani rivojlantirishga sarmoya kiritish orqali yaxshi
natijalarga erishadi. U rivojlanishga qaratilgan va kasbiy sohasida eng yaxshisi
19
https://www.anorbank.uz/
41

bo lishga intiladi.ʻ «ANOR BANK» AJ o`zining nomida ham odddiylikni cheklab
o`tdi ya`ni « A – Moslashuvchanli », « N – Yangilik », « O – ochiqlik », « R –
Qat`iylik » hammasini mujassamlashtirgan holatda o`z nomini yaratdi. Barcha
xizmatlar va mahsulotlar ni saytdan, mobil ilovasidan, yoki shunchaki 24 soatlik
aloqa markazi ga qo‘ng‘iroq qilib olish mumkin. Har bitta mijozga nisbatan
individual yondashuvni saqlab va ma‘lumotlarga ishlov berishda xavfsizlikni
kafolatlab, har qanday so‘rovga maksimal operativ tarzda ishlov beradi . Bankning
shtab-kvartirasi va yagona bosh ofisi Toshkentda joylashgan. Respublika bo`ylab
14 ta bank xizmat ko`rsatish ofislari va 44 ta savdo nuqtalari bo`lib, barcha
xizmatlarni ham masofadan va shu nuqtalar orqali o`z faoliyatini olib boradi. AJ
“Anor bank” O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan bank faoliyatini
amalaga oshirish huquqini beruvchi 87-raqamli litsenziyaga muvofiq quyidagi
operatsiyalarni amalga oshiradi: 20
1. Р ul mablag'larini о m о n а tl аг g а (depozitlarga) jalb etish;
2. To'lovlarni amalga oshirish, shu jumladan bank his о bv а r а ql аг i п i ochmasdan
amalga oshirish;
3. Jismoniy va yuridik sh ах sl агп i п g bank hisobvaraqlarini, shu jumladan
banklarning vakillik hisobva г aqlarini ochish hamda yuritish;
4. Kreditlarni ularning qaytarilishi, foizliligi va muddatliligi slrarti bilan o'z
nomidan o'zining mablag'lari hamda jalb etilgan mablag'lar hisobidan berish;
5. Chet е l valyutasi bilan naqd va naqdsiz shakllardagi оре r а tsi уа l а r;
6. Jismoniy yoki у u г idik shaxs bilan tuzilgan sh а rtn о m а bo'yicha mol-mulkni
ishonchli boshqa г ish;
7. Inkassatsiya va kassa xizmatlarini ko'rsatish;
8. Uchinchi sh ах sl аг nomidan ularning m а jbu г i уа tl а ri bajarilishini nazarda
tutuvchi kafolatlar berish va boshqa majburiyatlarni qabul qilish;
9. Uchinchi shaxslardan pul shaklidagi majburiyatlarning baja г ilishini talab
qilish huquqini olish (faktoring);
20
https://www.anorbank.uz/ O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan bank faoliyatini amalaga oshirish huquqini
beruvchi 87-raqamli litsenziya
42

10. Qimmatli qog'ozla г ni chiqarish, xarid qilish, sotish, ularning hisobini
yuritish va ul аг ni saqlash, mijoz bilan tuzilgan shirtnomaga binoan qimmaili
qog'ozlarni boshqarish, ul а r bilan boshqa орега tsi уа l а rni bajarish;
11. Affinlangan qimmatbaho m е t а ll а r sotib olish va sotish, shu jumladan
metallarni mas'ul saqlash hisobvaraqlarini hamda m е t а ll агп i п g
egasizlanti г ilgan (jismoniy bo'lmagan) his о bv ага ql аг ini yuritish;
12. Qirmmatbaho metallardan yasalgan tangalarni sotib olish va sotish;
13. Hosilaviy moliya vositalari (derivativlar) bilan operatsiyalami amalga
oshirish;
14. Hujjatlarni yoki qimmatliklami saqlash uchun maxsus binolarni yoki
ulaming ichidagi seyflarni ij ага g а b ег ish;
15. Lizing b ег ish;
16. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan sh а kll аг d а qarzlar b ег ish;
17. Moliyaviy operatsiyalar bilan bog'liq maslahat xizmatlari ko'rsatish;
18. Aktivlar majmuini (porlfelini) boshqa г ish;
19. Е l е kt го n pullarni chiqa г ish, ulardan foydalanish va to'lash;
20. Bank kartalarini berish va to'lovlarga ishlov berish, bank k а rt а l а rig а boshqa
tashkilotlar, jumladan boshqa moliya institutlari bilan bi г galikda xizmat
ko'rsatish.
AJ “ANOR BANK” kechayu kunduz hisob-kitoblardan tashqari, yangi
kompaniyalarni ro‘yxatdan o‘tkazish, buxgalteriya xizmatlari, tashqi iqtisodiy
faoliyat uchun qulay mahsulot, chegirmali ekvayring va istalgan bank kartalari
bo‘yicha amaliyotlarini oshirish bo`yicha loyihasini taklif etadi. AJ “ANOR
BANK” infratuzilmasi ustida ishlashni davom ettiradi va tadbirkorlar uchun
kechayu kunduz to‘lovlar, hisobvaraqlar ochish va boshqarish, valyuta
operatsiyalari, tashqi iqtisodiy faoliyat uchun mahsulotlar, shu jumladan, keng
ko‘lamli xizmatlarni qo‘llab-quvvatlash, savdogar ekvayring, ish haqi loyihalari,
buxgalteriya hisobi va soliq xizmatlari va boshqalar. Ko‘p tarmoqli bank
platformasini yaratish doirasida hamkorlar AJ “ANOR BANK” biznesining jadal
o‘sishiga hissa qo‘shadigan, potentsial bozorni kengaytirish va ko`p segmentdagi
43

mijozlar uchun xizmat turlarini ko‘paytirishga hissa qo‘shadigan yangi
ishtirokchilarni jalb qilmoqda. Bankining menyusi bir nechta bo'limlarni o'z ichiga
oladi:
Ma'lumot bo'limi. Bu yerda siz barcha mijozlar hisobvaraqlari, xavfsizlik
tizimi bildirishnomalari, joriy yangiliklar, tafsilotlar, bankka kirish imkoniyati
cheklangan shaxslar ro yxati va to lov topshiriqnomalarini yaratishingiz mumkin.ʻ ʻ
Bu kompaniyaning shaxsiy yoki shartnoma bo'yicha hisobchisi bo'lishi mumkin.
Ishbilarmonning o'zi ham, imzo qo'yish huquqiga ega hisob qaydnomasiga kirish
huquqiga ega bo'lgan boshqa shaxs ham barcha hujjatlarni imzolash va amalga
oshirish huquqiga ega.
- Hisoblar. Ushbu bo'limda siz hisoblaringiz o'rtasida pul o'tkazishingiz,
bayonotlar yaratishingiz, sana, to'lovchi, maqsad va boshqalar bo'yicha
filtrlarni o'rnatishingiz mumkin. Xuddi shu bo'limda siz omonatlarni
ochishingiz va yangi joriy yoki hisob-kitob hisobvaraqlarini yaratishingiz
mumkin.
- To'lov bo'limi. Bu bo`limda siz kredit to`lovlarini, omonatga pul kirim
qilishingiz, valyuta ayirboshlashingiz va boshqa shu kabi pulli amalyotlarni
bajarishingiz mumkin.
- Aloqa markazi. Bu bo`limda bir qancha operator xodimlar bo`lib, bular har
bitta aloqachi bilan individual holda har bir savollariga to`liq javob berib,
ularga kerakli bo`lgan xizmatlarni amalga oshiradi.
- Kartalar. Ushbu bo'limda siz plastik kartochkalarni chiqarish uchun ariza
topshirishingiz, ular uchun pin-kodlar yaratishingiz mumkin.
Yuqorida ta`kidlaganimizdek AJ “ANOR BANK” masofadan turib o`z
xizmatlarini mobil ilovasi orqali taqdim etadi. Mobil ilova smartfonlar, planshetlar
va boshqa mobil qurilmalarda ishlash uchun mo ljallangan, ma lum platforma (iOS
ʻ ʼ
va Android) uchun ishlab chiqilgan jismoniy shaxslar (mijoz) uchun bank
xizmatlarini ko rsatuvchi “Anorbank” dasturiy ta minotidir.
ʻ ʼ Internet-bank orqali
siz hisob ma'lumotlari bo'yicha to'lovlarni amalga oshirishingiz, shuningdek,
korporativ kartadan jismoniy shaxslarning kartasiga avtomatik rejimda
44

o'tkazmalarni amalga oshirishingiz mumkin. Shuningdek, dam olish kunlarida
onlayn kassalar va ekvayring taqdim etiladi, bu hozirda yuridik shaxslar uchun
dolzarbdir. Hozirda “ANOR BANK” AJ bankida “Mobil ilova” kabi xizmat joriy
qilingan. Internet-banking va mobil ilova biznes uchun №1 . Aytib o‘tish kerakki,
ilova Play Marketda TOP-100 ro‘yxatida birinchi o‘rinda turadi. 21
U bir xil
funktsiyalarni bajaradi, lekin u Android versiyasi, iPad va planshet kompyuterlari
bo'lgan mobil telefonlarga o'rnatiladi. Ushbu ilovaning odatdagidan asosiy farqi
shundaki, u o'rnatilgan bo'lishi kerak va u sovg'a sifatida bepul antivirus dasturi
bilan birga keladi, bu esa istalgan vaqtda sizning hisobingizni firibgarlar
tomonidan ruxsatsiz buzishdan himoya qilishi mumkin. Aloqa vositalaridan
foydalangan holda xizmat ko'rsatish qulay, chunki u bankka tashrif buyurishni
talab qilmaydi, ya'ni vaqtni tejashga imkon beradi, operatsiyalarni bajarish
bankning o'ziga qaraganda ancha arzon. Hozirda O`zbekiston aholisining 100
kishidan 75 birligi mobile aloqadan foydalanadi. So`ngi besh yil ichida bu
ko`rsatkichlar oshdi. (2.1-rasm)
2.1-rasm . Mobile aloqadan foydalanuvchilar soni 22
21
https://oz.sputniknews.uz/
22
https://oz.sputniknews.uz/
45

Shuning uchun ham bank xizmatlarini ko'rsatishning mustaqil shakli
jismoniy va yuridik shaxslarga elektron xizmatlardan foydalangan holda ko'plab
bank operatsiyalarini amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bank mijozi MBXga
qo'shilish to'g'risidagi arizani qog'ozga imzolaydi va shundan keyingina mijoz
elektron ariza yozadi, unda u bank qoidalariga rozi bo'ladi. “ANOR BANK”ning
ushbu Interneti mijozlarga xizmat ko‘rsatish tizimi istalgan hududda
hisobvaraqlarni boshqarish, kreditlarni to‘lash, shuningdek, uchinchi tomon
banklari, foizlar bo‘yicha ham, pul mablag‘larini saqlash uchun ham hisobvaraqlar
ochish, jismoniy va yuridik shaxslar foydasiga pul o‘tkazmalarini amalga oshirish
imkonini beradi. Shuningdek, bank tizimni o‘rnatish va mijoz xodimlarini
dastlabki o‘qitish, dasturiy ta’minotni yangilash, kelgusida maslahat va tavsiyalar
berish jarayonida texnik va uslubiy yordam ko‘rsatishni kafolatlaydi. Bunday
texnik tizimlar “ANOR BANK” mijoziga shaxsiy kompyuter yordamida uydan,
ofisdan, kompaniyadan, avtomashinadan va internet tarmog‘i mavjud bo‘lgan
boshqa joylardan kechayu kunduz tranzaksiyalarni amalga oshirish imkonini
beradi. Mobil bankdagi ishning boshida mijoz o'zining xavfsizlik kalitini kiritadi,
bu foydalanuvchi identifikatori va doimiy parol bo'lib, ularsiz tizimga kirish
mumkin emas. Tizim mijozga quyidagilarga imkon beradi:
- bank qoidalari bilan tanishish;
- NFC orqali Face ID bilan oson ro'yxatdan o'tish
- ma'lumotnoma ma'lumotlarini olish (bank tomonidan amalga
oshiriladigan operatsiyalar ro'yxati, pul birliklarining kurslari va
boshqalar);
- o'z hisobingiz holati to'g'risida tegishli bayonotlar shaklida ma'lumot
olish;
- bankka to‘lov topshiriqnomalarini yuborish;
- mijoz kartalari ro'yxatini ko'rish, karta sozlamalarini o'rnatish, kartaga
buyurtma berish yoki bloklash;
- pudratchilar va xodimlarni tekshirish;
- Smart o’tkazmalar
46

- Life ID orqali xavfsizlikni boshqarish
- a vtomatik to’lovlar
- k arta blokirovkasi
- mijoz foydasiga mablag‘larni hisobga olish to‘g‘risidagi to‘lov
hujjatlarining elektron nusxalarini olish;
- bank bilan elektron matnli xabarlar va iqtisodiy axborot almashish;
- hisobvarag‘iga mablag‘larni kiritish (ruxsat berilsa) va ularni
hisobvaraqdan o‘tkazish (mahsulot va takliflar uchun to‘lov, soliq va
boshqa integral to‘lovlarni amalga oshirish);
- 1-schyotdan boshqa hisob raqamiga mablag‘ o‘tkazish;
- ma’lum bir davr uchun hisobvaraqdagi mablag‘lar harakati to‘g‘risida
hisobot tuzish.
Shuningdek, tizim quyidagi afzalliklarga ega:
1. Biznes qilish uchun mobil ilova yetarli: funksionallik Internet-bankning veb-
versiyasini deyarli to‘liq takrorlaydi;
2. Kecha-kunduz to'lovlar, hisob-fakturalar, oldindan tuzilgan to'lovlarni
imzolash, kontragentlarni tekshirish;
3. Har qanday brauzer va operatsion tizimlarda ishlaydi;
4. Barcha masalalar tezda hal qilinadi: chat orqali yoki telefon orqali;
5. Buxgalteriya hisobi qo'shimcha haq evaziga xizmatga kiritilishi mumkin;
6. Barcha operatsiyalar SMS kodlari, sensorli ID yoki yuz identifikatori bilan
tasdiqlanadi.
Anor mobile ilovasi orqali jismoniy shaxslar quyidagi operatsiyalarni amalga
oshirishi mumkin:
- Karta buyurtma berishi
- Omonatlar
- Kreditlar
- To`lovlar
- Xalqaro pul o`tkazmalari
- Hisob raqam ochish
47

Anor mobile va internet banking orqali yuridik shaxslarga quyidagi
operartsiyalarni taqdim etadi:
- Hisob raqamga xizmat ko`rsatish
- Internet ekvayring xizmati
- Depozitlar
- Anor Merchant dasturi
- Anor Business internet-banki
- Anor API
"ANORBANK" da nafaqat jismoniy shaxslar balki norezidentlar uchun ham
2022-yil 13-sentyabrdan boshlab bank hisobraqamlarini va kartalarini ochish
imkoniyatiga ega bo ldilar. Norezidentlar yuqoridagi talablarni bajarish bilan birʻ
qatorda, O zbekiston Respublikasida amalda yashab turgan joyidan ro‘yxatdan
ʻ
o‘tganligi haqida ma lumotnomani taqdim etishlari zarur bo'ladi. Bunda
ʼ
O zbekiston Respublikasiga kelish maqsadi ko rsatilgan quyidagi hollarda amalga
ʻ ʻ
oshiriladi:
1) O qish, malaka oshirish:
ʻ
- O zbekiston Respublikasining ta lim muassasalarida malaka oshirayotganligi
ʻ ʼ
yoki talaba yohud tinglovchi maqomini tasdiqlovchi hujjatlarga ega bo'lganda;
2) Ishga joylashish:
- O zbekiston Respublikasida rasmiy ishga joylashganligini tasdiqlovchi
ʻ
hujjatlarni taqdim etganda;
3) Davolanish:
- O zbekiston Respublikasining tibbiyot muassasalarida davolanish va/yoki
ʻ
ko rikdan o tish maqsadida tashrif buyurganligini tasdiqlovchi hujjatlarni
ʻ ʻ
taqdim etganda;
-Ishlayotgan mahalliy uyali telefon raqamiga ega bo'lishi;
Bundan tashqari, 30 kalendar kun davomida $10 000 AQSH dollari
ekvivalentidan ortiq miqdorda o'zlarining nomiga ochilgan hisobraqamlarga pul
mablag'larini kirim qilish(naqd va naqdsiz ko'rinishda) va har qanday valyutani
48

ayirboshlash kabi bank operatsiyalarini amalga oshirganda, pul mablag lariningʻ
kelib chiqish manbalarini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishlari zarur. 23
,,ANOR BANK” o`z mijozlarizga 3 xil turdagi kartalarani masofadan turib o`z
mobile aloqalari orqali rasmiylshtirishga imkon berdi. Bular:
1. TRIA – 3 tasi 1 da to’lov ya`ni bu o'zingizning jamg'armangizni saqlashingiz
mumkin bo'lgan to'lov kartasi bo`lib, siz bunda har bir xariddan 2% va
undan ortiq Keshbek, yillik 10% ustama hisoblash orqali kartadagi qoldiq
summangizga kunda lik foiz hisoblash va bazaviy hisoblash miqdorining 20
barobarigacha overdraft olish imkoniyatlarini taqdim etadi. Karta olish
uchun faqat shaxsni tasdiqlovchi xujjatning o`zi yetarli.
2.1-jadval
,,ANOR BANK” AJ ,,TRIA” kartasining afzalliklari 24
Nomi Narxi
Kartaning amal qilish muddati 5 yil
Asosiy kartani chiqarish
ish haqi, pensiya, yordam puli va stipendiyalarni
o‘tkazish uchun bepul
Asosiy kartani chiqarish
boshqa maqsadlar uchun 50 000 so‘m (QQS bilan)
Norezident jismoniy shaxslar uchun
asosiy/qo‘shimcha kartani chiqarish/qayta
chiqarish 300 000 so‘m (QQS bilan)
Qo‘shimcha kartani chiqarish 50 000 so‘m (QQS bilan)
Amal qilish muddati tugagandan so‘ng kartani
qayta chiqarish
bepul
Yo‘qolgan yoki shikastlangan kartani qayta
chiqarish
Bepul
Kartani bloklash/blokdan chiqarish bepul
Karta hisobini to‘ldirish:
Naqd pul mablag'lari bilan Ish haqi va unga
23
https://www.anorbank.uz/
24
Muallif tomonidan tayyorlandi
49

tenglashtirilgan to‘lovlarni o‘tkazish
Karta hisobvarag'iga boshqa pul mablag'larini
o‘tkazish bepul
Kartadan milliy valyutada naqd pul mablag'larini
berish
“ANOR BANK” AJ kassasi orqali
bankomatlar orqali bepul
bepul (Boshqa banklarning kartalaridan 1%)
Xizmat ko‘rsatuvchi bank tariflariga muvofiq
Kartadan to‘lovlarni amalga oshirish (karta
egasidan olinadigan komissiya) Bepul
Karta hisobvarag’idagi qoldiqqa foiz hisoblash yillik 10% gacha, karta hisobvarag’idagi qoldiq
1 000 000 so‘m va undan ortiq bo‘lsa
“ANOR BANK” AJ hamkorlarida haridlar
qiymatidan keshbek 2% va undan yuqori
Keshbek bo‘yicha tranzaksiyalarni qayta ishlash keshbek summasidan 10%
2 . Bank O'zbekistondagi birinchi noyob kartani taqdim etdi. Mastercard xalqaro
to'lov tizimi - tovarlar va xizmatlar uchun naqd pulsiz to'lovlar tizimi yoki xalqaro
sayohatga ega kartalar orqali naqd pul olish. Mastercard xalqaro to'lov tizimi
xalqaro to'lov tizimi a'zolari o'rtasidagi karta operatsiyalari bo'yicha ishlash
qoidalarini belgilaydi va kliring hisob-kitoblarini amalga oshiradi. Ya`ni ,,ANOR
BLACK” bo`lib, bu sizga 200 dan ortiq mamlakatlarda va butun O`zbekiston
bo`ylab milliy va xorijiy valyutada to`lovlani amalga oshirish, u o`zida HUMO
UZCARD va MASTERCARD kartalarini bir vaqtda qo`llay olish imkoniyati va
siz pullaringizni 4 xil valyuta(O zbek so mi, AQSh dollari, Yevro va Rus rubli ) daʻ ʻ
saqlash imkoniyatini bir vaqtda bera oladi. Kartaning amal qilish muddati 5 yil
bo`lib, Chet el valyutasida “ANOR BANK” AJ kassasidan summadan 0,5% (avval
naqd pulda qo'yilgan va bank o'tkazmasi orqali talab qilinmagan mablag'lar bundan
mustasno) evaziga naqd pul mablag’larini yechib olish va chet el valyutasida
summadan 1% (minimal 0,20$ + xizmat ko rsatuvchi bank komissiyasi)
ʻ boshqa
bank kassasidan va bankomatidan naqd pul mablag’larini yechib olish imkonini
beradi .
3. ANOR muddatli to’lov kartasi bo`lib, Hisob-kitoblar bank tomonidan mijozga
belgilangan limit doirasida taqdim etilgan mablag'lar hisobidan amalga
50

oshiriladigan operatsiyalar uchun mo'ljallangan bank to'lov kartasi hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi rezidentlari va doimiy yashovchi fuqarolar uchun
muddatli to'lov kartasi hisoblanadi va undan bankning hamkorlik tarmog'idan 30
mln so`mgacha bo`lgan 30 000 dan ortiq mahsulot va xizmatlar uchun to’lovlar
amalga oshirishda foydalaniladi. Limit muddati 48 oy hisoblanib, qayta
tiklanadigan limit muddati 36 oy, 37 dan 48 bo'lgan oylarda qarzdorlikni faqat
so'ndirish amalga oshiriladi. To'lov davrida yillik 0%, biroq qarzdorlik yuzaga
kelganda har bir kechiktirilgan kun uchun qoldiqning 0,5% miqdorida foiz
hisoblanadi. Hisoblangan foizlar, komissiyalar, jarima va penyalar miqdori qarz
miqdorining yarmidan oshmasligi lozim.
Bankning identifikatsiyadan o‘tgan mijozlari (bevosita bank hodimining
ishtiroki yordamida identifikatsiyadan o‘tgan mijozlar) va bankning masofaviy
identifikatsiyadan o‘tgan mijoz(bankning mobil ilovasi orqali masofadan
identifikatsiyadan o‘tgan mijozlar)larigina bankning xizmatlaridan foydalanishlari
mumkin. Agar bank mijozi bo`lmasa(bankning mobil ilovasi foydalanuvchilari.
Identifikatsiyadan va masofaviy identifikatsiyadan o‘tgan mijozlar bundan
mustasno) faqatgina mobile ilova orqali pul o`tkazmalarini amalga oshirishi
mumkin.
2.2-rasm. Mijozlarning turlari bo‘yicha Bankning mobil ilovasi orqali
amaliyotlarni amalga oshirish uchun Bank tomonidan belgilangan limitlar 25
Bankining 3 xil kredit turi mavjud bo`lib, bular:
25
https://www.anorbank.uz/
51

- Onlayn mikroqarz
- Oson pullar 2.0
- Avto kredit 2.0
Kreditlar moliyaviy iste’mol krediti shartlari asosida Bank tomonidan naqd
pulsiz shaklda beriladigan mablag‘lar hisoblanadi.
- Online Mikrokroqarz - bank tomonidan jismoniy shaxslar(rasmiy daromad
manbaiga ega bo`gan)ga zudlik bilan, qaytarib berish, xavfsizlik va to'lov
shartlari asosida beriladigan pul mablag'lari. Mijoz masofadan turib ya`ni
mobil aloqa orqali shartnomani rasmiylashtirgan holda yillik 24% dan 50
mln so`mgacha 36 oyga mijoz hohishi bilan ,, STIMUL LIGHT “ paketi
yoki paketsiz olishi mumkin. Kredit mablag'larini berish ehtimoli baholash
orqali bankka yuboriladi va shartlarga mos kelsa 15 daqiqada kredit
rasmiylashtiriladi.
- Oson pullar 2.0 – bank tomonidan jismoniy shaxsalar(rasmiy daromad
manbaiga ega bo`lmagan)ga yillik 24% dan 50 mln so`mgacha 36 oyga
mijoz hohishi bilan ,, STIMUL LIGHT “ paketi yoki paketsiz mol-mulkni
garovga qo'yish orqali 1 kun ichida ofiss nuqtalaridan rasmiylashtiriladi.
- Avtokredit 2.0 - Avtotransport vositasini sotib olish uchun moliyaviy
iste'mol krediti bo`lib, bu yangi transport vositasini ya`ni avtotransport
vositasining ishlab chiqarish muddati 1 yildan 5 yilgacha bo`lgan, sotib
olish uchun boshlang'ich to'lovning 10% dan 25%gacha to`langanda, kredit
muddati 12 oydan 60 oygacha 24% dan 300 mln so`mgacha bank tomonidan
jismoniy shaxsga (qarz oluvchiga) naqd pul shaklida ajratiladigan iste'mol
kreditining bir turi.
,,ANOR BANK” kichik va o'rta biznes uchun bank xizmatlarining barcha
turlariga hisob raqam ochish uchun masofadan turib o`z mobile aloqalari orqali
rasmiylshtirishga imkon berdi. ANORBANK da hisob raqam ochish quyidagi
afzalliklarni beradi:
- 24/7 rejimida xizmat ko’rsatish
- Hisob raqamlarni masofaviy boshqarish va kuzatish
52

- Bankka tashrif buyurmasdan hujjatlar aylanishi
- Tashkilotingizdagi istalgan faoliyati uchun o'zgaruvchan va oson tarif
rejalari
- Mijoz va bank o'rtasidagi shartnomalarning ikki tomonlama elektron
imzolanishi
- Bank bilan barcha aloqa – onlayn tarzda amalga oshirilishi
- 1C bilan integratsia
Anor mobile va internet banking orqali yuridik shaxslarga quyidagi
operartsiyalarni amalga oshirish imkniyatiga ega:
- Hisob raqamga xizmat ko`rsatish
- Internet ekvayring xizmati
- Depozitlar
- Anor Merchant dasturi
- Anor Business internet-banki
- Anor API
Internet-ekvayring - bu bevosita internet-do‘kon yoki internet-servisning
internet saytida tovar va xizmatlarga haq to‘lash uchun bank kartalarini qabul
qilish imkonini beruvchi xizmat. Milliy valyutada elektron pochta terminali orqali
to‘lovlarni qabul qilish, xizmatlarini ko'rsatish uchun mo'ljallangan, xususan,
mijozlarning tovarlari, xizmatlari, ishlari, raqamli/elektron kontenti uchun
foydalanuvchining bank kartasidan amalga oshirilgan to'lovlar bo'yicha
ma'lumotlarni qabul qilish va qayta ishlashni tashkil etishdir. Ekvayring xizmati
orqali bankka tashrif buyurmasdan oflayn va onlayn to'lovlarni tezkorlik bilan
qabul qilish, qulay interfeys yordamida sotuvlar bo yicha batafsil hisobotlarniʻ
yuritish, terminalni manzilingizgacha bepul yetkazib berish, Ekvayring xizmatlari
bo yicha kontakt-markazning 24/7 rejimida hizmat ko'rsatish imkoniyatlariga ega
ʻ
bo`lasiz. Elektron POS-terminal orqali milliy valyutada to‘lovlarga (Internet-
ekvayring) xizmat ko‘rsatish va qabul qilishning elektron to‘lovlar bo‘yicha
ma’lumotlarni qayta ishlashda tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tartibini
tartibga soladi. Xizmatlar qiymati bank tomonidan elektron POS-terminal orqali
53

muvaffaqiyatli amalga oshirilgan har bir to‘lov summasidan yechib olinadi va
mijozning hisob-kitob hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Mijoz tomonidan to'lanishi sharti
bilan bank quyidagi xizmatlarni ko'rsatishni o'z zimmasiga oladi:
- Mijozning tovar va xizmatlari/ishi uchun to‘lovchining bank kartasidan
elektron to‘lovlar bo‘yicha ma’lumotlarni olish va qayta ishlash bo‘yicha
xizmatda mijozni ro‘yxatdan o‘tkazish;
- Xizmatlarni ko'rsatish uchun ochilgan Mijozning elektron POS-ni ro'yxatdan
o'tkazish va yuritish;
- Mijozning hisob-kitob hisobvarag‘iga pul mablag‘larining o‘z vaqtida va
to‘liq tushishini ta’minlash.
Savdo ekvayringi sizga quydagi afzalliklarni beradi:
- Savdo terminalini 1 kunda ulash
- Mablag’lar hisob raqamingizda 24 soat mobaynida kelib tushadi
- Oylik xizmat ko’rsatish - bepul
- Mablag' aylanmasi bo'yicha komissiya 0,1% gacha
Internet ekvayring quydagi afzalliklarga ega:
- Internet ekvayringini 1 kunda ulash
- To'lovlarni onlayn tarzda monitoring qilish imkoniyati
- Ulanish va xizmat ko rsatish bepulʻ
- Mablag' aylanmasi bo'yicha komissiya 1% gacha
- Bepul API integratsiyas i
- Hisob-fakturani berish
Muvaffaqiyatli biznes uchun tezkor kreditlar mavjud bo ` lib , buni quydagi
jadval orqali ko ` rishimiz mumkin .
AJ ,, ANORBANK” yuridik shaxslarga quyidagi omonatlarni taqdim etadi:
- ,,Overnayt” omonati - Bankdagi hisob raqamdagi mablag`larni yillik 3%
gacha muddatsiz qo`yish imkoniyatiga ega bo`lishadi.
- Muddatli omonat - Yillik 18% stavka bo yicha 730 kungacha eng minimal
ʻ
mqidor 50 mln so`mgacha rasmiylashtirish mumkin.
54

2.2-jadval
Muvaffaqiyatli biznes uchun tezkor kredit turlari 26
Kredit tur i Asosiy vositalar uchun
kredit Aylanma mablag'lar
uchun kredit liniyasi Kontokorrent kredit
Stavka O'zgaruvchan foiz stavkasi
Kredit yillik 21% dan
beriladi. Agar qarz oluvchi
"Maxsus shartlar" bo'limida
tavsiflangan shartlarga javob
bermasa, foiz stavkasi
bajarilmagan kunlarda yillik
40% miqdoriga ko’tariladi. O'zgaruvchan foiz stavkasi
Kredit yillik 21% dan
beriladi. Agar qarz oluvchi
"Maxsus shartlar" bo'limida
tavsiflangan shartlarga javob
bermasa, foiz stavkasi
bajarilmagan kunlarda yillik
40% miqdoriga ko’tariladi Yillik 21%
Summasi 500 million so’mgach a 500 million so’mgach a 50% gacha
oxirgi 6 oy ichida qarz
oluvchining hisob raqamiga
o'rtacha oylik tushumlarning
umumiy miqdori 50% gacha
bo’lgan summa taqdim
etiladi. Ushbu Kredit
mahsuloti uchun maksimal
miqdor - 300 000 000 so’m
Muddati 36 oygacha 60 oygacha
Kredit shartnomasi tuzilgan
sanadan boshlab 12 oygacha
Kredit shartnomasi tuzilgan
sanadan boshlab
Qanday
qaytariladi Differensial
Maxsus shartlar Mijoz majburiyati
Kredit mablag'i berilgan kundan boshlab 3 kun o'tgandan
so'ng. har kuni AJ "ANOR BANK" da milliy valyutadagi
talab qilib olinguncha hisob raqamida kredit qarzining
(asosiy qarz) 50% miqdoridagi mablag' qoldig'ini ta'minlash
zarur. Shu bilan birga chet el valyutasini milliy valyutaga
qayta hisoblashda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining qayta hisob-kitob qilingan kundagi kursi
qo‘llaniladi.
Internet-bank - bu bankning ofisiga tashrif buyurmasdan, barcha asosiy bank
operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradigan servis. Anor Business
internet-banki orqali buxgalteriya jarayonlarini soddalashtirish imkoniyatiga ega
bo`lib, internet-banking orqali bankka biror marta tashrif buyurmasdan masofaviy
«1C:Buxgalteriya» hisobini avtomatlashtirish yechimlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
integratsiyaga ega, bu esa to‘lov topshiriqnomalarini import qilish va operatsiyalar
bo‘yicha ko‘chirmalarni «1C» formatida hisobning tashqi tizimiga import qilish
imkonini beradi. Internet-bankida yuridik shaxslarning barcha hisob-raqamlaridagi
26
https://www.anorbank.uz/
55

mablag‘lar harakatining butun tarixi qulay tarzda kabinetning bosh sahifasiga
chiqariladi, u yerda jadvallarda aks ettirilgan barcha ma’lumotlarni ko‘rishi
mumkin . Yangi akkauntda avtorizatsiya qilish zarurati bo‘lmagan, tugmani bitta
bosishda barcha kompaniyalar o‘rtasida tezda almashish imkoniyatiga ega. Anor
bank internet-banki korporativ mijozlarga, qayerda bo‘lishidan qat’iy nazar, butun
kun davomida, ham shaxsiy kompyuter, ham smartfon orqali foydalanish mumkin.
Internet-bank xodimlar ma’lumotnomasini yuritish, xodimni qo‘shish yoki
ajratishga qaydnomalar va ro‘yxatlarni shakllantirish, tranzit hisob-raqamlari va
kartalarni ochish, ish haqi ro‘yxati nazoratini yuritish, avtomatik tarzda to‘lov
talabnomalarini yaratish imkonini va ko‘pgina boshqa imkoniyatlarni beradi, bu
esa ish haqi loyihasi bilan ishlashni soddaroq va qulayroq qiladi.
43%
17%14%13% 7% 6%
Maishiy texnika
Mebel
Oziq-ovqat mahsulotlari/uy uchun
mahsulotlar
Avtomobillar va ehtiyot qismlar
Kiyim va poyafzal
Sayohatlar
2.3-rasm. Aholining mahsulotlarga bo`lgan talabi 27
,,Anorbank”Aj ning kuzatishlariga ko`ra aholining ko`p qismining asosiy
xaridi maishiy texnika sotib olishga qaratilgan. Bu esa muddatli to`lov kartasiga
bo`lgan zaruratni vujudga keltiradi .(2.3-rasm)
Shunday qilib, ,,Anorbank” AJ bankida masofaviy bank xizmatlaridan
foydalanish amaliyotidan kelib chiqib, quyidagi xulosalarga kelish mumkin: bank
yuridik shaxs bo‘lib, turli xizmatlarni, shu jumladan elektron xizmatlarni ham
taqdim etadi. Elektron banking tahlili shuni ko'rsatadiki, ,,Anorbank” AJ bankidagi
27
Muallif tomonidan tayyorlandi.
56

elektron xizmatlar foydali va qulay hisoblanadi. Bank xizmatlarini rivojlantirish,
mahsulot va xizmatlarni iste’molchilarga yaqinlashtirish maqsadida ,,Anorbank”
AJ innovatsion texnik vositalardan foydalangan holda masofaviy yetkazib berish
kanallaridan foydalanadi. Elektron xizmat ko'rsatishning eng istiqbolli kanallaridan
biri bu Internet-banking va mobile ilova bo'lib, u shaxsiy kompyuter va smartfon
yordamida mijozlarning hisob raqamlariga va bank xizmatlari haqida umumiy
ma'lumotlarga onlayn masofadan kirishni ta'minlaydigan texnologik tizimlarga
taalluqlidir.
2.2. Kreditlarni o`z vaqtida qaytarlishini taminlashdagi bank nazoratini
amalga oshirishda masofaviy xizmatlarning roli
57

Bank kredit nazoratining asosiy maqsadi bankka olingan kreditning o‘z
vaqtida, to‘liq, hisoblangan foizlar bilan birga qaytarilishini ta’minlashdan iborat
bo`lib, qarz oluvchini va uning kredit hujjatlarini kredit berish to'g'risida qaror
qabul qilish uchun tahlil qilish, kredit mablag'larini taqdim etgandan so'ng qarz
oluvchining kreditga layoqatliligidagi o'zgarishlarni kuzatish va muammolar
yuzaga kelganda amalga oshirilishi kerak bo'lgan aniq harakatlarini aniqlashdir.
Kredit berilgandan so'ng, bank uning qaytarilishini ta'minlash uchun barcha
choralarni ko'rishi kerak, banklardan kredit jarayonini amalga oshirishning barcha
bosqichlarini doimiy ravishda kuzatib borishni talab qiladi. Kredit shartnomasining
amal qilish muddati davomida bank qarz oluvchi bilan ishbilarmonlik aloqalarini
o'rnatadi, garovga qo'yilgan mol-mulkning saqlanish holatini tekshiradi. Banklar,
shuningdek, biznes hamkorligining yangi imkoniyatlarini izlash uchun kreditdan
foydalanishni nazorat qilishadi. Kredit shartnomasining amal qilish muddati
davomida qarz oluvchining iqtisodiy faoliyati va moliyaviy holati tasdiqlangan
tartibga muvofiq tahlil qilinadi. Kredit operatsiyalari ustidan bank nazoratini
tasniflash ma'lum mezonlarga muvofiq amalga oshiriladi. Tijorat bankida kredit
jarayonini tashkil etishda bankning kreditdan foydalanish va o'z vaqtida to'lash,
shuningdek u bo'yicha hisoblangan foizlarni qaytarish ustidan nazorati alohida
o'rin tutadi. Bunday holda, kredit monitoringi qo'llaniladi, bu kredit qilinayotgan
loyihaning amalga oshirilishini nazorat qilishning tizimli va tizimli jarayoni, qarz
oluvchining kreditga layoqatliligidagi o'zgarishlarni o'z vaqtida aniqlash va
kreditni qaytarmaslik va hisoblangan foizlarni to'lamaslik xavfi bilan bog'liq
yo'qotishlarni minimallashtirishga qaratilgan tuzatish choralarini oqilona qabul
qilishdir. Kreditlash jarayonida bankning nazorat funktsiyalari, qoida tariqasida,
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- qarz oluvchining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish;
- qarz oluvchi tomonidan asosiy qarzni to‘lash va hisoblangan foizlarni
to‘lash bo‘yicha to‘lovlarning o‘z vaqtida bajarilishini nazorat qilish;
- ssudadan maqsadli foydalanish (zarurat bo‘lganda) va kredit qarzi uchun
moddiy ta’minot mavjudligini nazorat qilish.
58

Kredit bo'yicha aniqlangan moddiy ta'minotning etishmasligi bank
muassasasining kredit xizmati tomonidan tayyorlangan to'lov talabnomasi asosida
mijozning joriy hisobvarag'idan undirilishi kerak. Kredit ta'minoti etishmasligi
aniqlangan kundan boshlab besh ish kuni ichida joriy hisobvaraqda mablag '
bo'lmasa yoki etarli bo'lmasa, etishmayotgan summa oltinchi ish kunida kredit
xizmatining buyrug'i asosida kreditlar bo'yicha muddati o'tgan qarzlarni hisobga
olish hisobvarag'iga o'tkaziladi. Garov taqchilligini undirishda moddiy ta'minot
mavjudligini tekshirish amalga oshirilgan sanadan keyin amalga oshirilgan kredit
bo'yicha navbatdagi to'lovlar summasi hisobga olinmaydi. Garov sifatida taqdim
etilgan mol-mulkni sotish, yo‘qotish, shikastlanganlik faktlari aniqlanganda bank
to‘lov muddatidan qat’i nazar, garov predmetini tiklashni (almashtirishni) yoki
kreditni (tegishli qismini) qaytarishni talab qilishga haqli. . Garov bilan
ta'minlanmagan mol-mulkning kreditini (uning bir qismini) qaytarish, agar
to'lovning ushbu shakli kredit shartnomasida nazarda tutilgan bo'lsa, bankning
to'lov talabnomasi bilan amalga oshirilishi mumkin. Kredit berilgan shartlar
o'zgarganligi sababli, bu qarz oluvchining moliyaviy ahvoli va uning kreditni
to'lash qobiliyati uchun ma'lum oqibatlarga olib keladi. Buning uchun bank
bo‘linmalari bunday o‘zgarishlarni hisobga olishlari va muddati tugamagan barcha
kreditlarni vaqti-vaqti bilan ko‘rib chiqishlari kerak. Kredit tekshiruvlarini
o'tkazish samarali bank kreditlash dasturi uchun zaruratdir. Bank amaliyotida
tekshirishning bir qator fundamental tamoyillari ishlab chiqilgan, masalan:
- barcha turdagi kreditlarni davriy tekshirish;
- har bir kredit shartnomasi bo'yicha barcha muhim shartlarni tekshirish;
- eng katta kreditlarning eng keng tarqalgan tekshiruvi va boshqalar.
Banklar uchun kreditlash uning faoliyatining eng daromadli, ammo yuqori
xavfli turlaridan biri bo'lganligi sababli, bu banklarni bank kreditlariga rioya qilish
va kreditdan foydalanish samaradorligini sinchkovlik bilan nazorat qilishga majbur
qiladi. Kreditlash sohasida bank nazorati dastlabki, joriy va keyingi bosqichlardan
o'tadi. Dastlabki nazorat potentsial qarz oluvchilar orasidan ularning maqomi,
moliyaviy holati, kredit maqsadi bo'yicha bankning barcha talablariga va uning
59

kredit siyosatiga javob beradiganlarni tanlashdan iborat. Joriy nazorat deganda
qarz oluvchi tomonidan kreditni rasmiylashtirish uchun taqdim etilgan barcha
hujjatlarni bank tomonidan tekshirish, kredit shartnomasini tuzish maqsadida tahlil
qilish tushuniladi. Keyingi nazorat kredit berilgan paytdan boshlab uni to'liq
to'lashgacha amalga oshiriladi. Kredit shartnomasining amal qilish muddati
davomida bank qarz oluvchining moliyaviy holati, uning hisoboti va bank
hisobvaraqlari bo'yicha mablag'larning harakati ustidan doimiy nazoratni amalga
oshiradi; garovga qo'yilgan mol-mulkning holati uchun; qarz oluvchining kredit
limitiga rioya qilish va unga berilgan kreditdan maqsadli foydalanish uchun; kredit
bo'yicha foizlarni o'z vaqtida to'lash uchun; kreditni o'z vaqtida to'liq va o'z vaqtida
to'lash, shuningdek kredit sifatining o'zgarishi va shuning uchun tegishli iqtisodiy
va huquqiy choralarni ko'rish uchun unga nisbatan xavfni aniqlash uchun. Kreditni
asosli tahlil qilish va uni tasdiqlash jarayoni, kreditlar holatini tizimli monitoring
qilish bilan birgalikda bank kredit portfelini himoya qilish jarayonining zarur
elementlari va shuning uchun bankning hayotiyligi. Agar bankda tahlil qilish
uchun zarur hujjatlar mavjud bo'lsa, samarali nazorat qilish mumkin. Zamonaviy
bank amaliyoti shuni ko'rsatdiki, kredit berish jarayonida bank nazoratini
kuchaytirish manfaati uchun kredit siyosatining turli tashkiliy shakllaridan
foydalanish kerak, ular kredit bo'yicha asosiy qarz va foizlarni o'z vaqtida to'lash
masalalarini muntazam ravishda hal qilishga qaratilgan.
<<Anorbank>> AJ bank faoliyatini kuzatar ekanmiz, ular ham bu qarashlarni
chetlab o`tmadi. Har bir bankning asosiy maqsadi kedit berish va uni o`z vaqtida
mijozlar tomonidan qaytrailishidir. Bank faoliyatida kreditni o`z vaqtida
qaytarilishi bo`yicha monitoring bo`limi mavjud bo`lib, u kreditlarni o`z vaqtida
to`lanishini nazorat qiladi. Shuni ta`kidlash joizki, bank hamma qarashlarni
jamlagan holda yangi bir yo`nalishda kredit qaytarilishini osonlashtirish uchun
raqamli texnologiyalardan foydalandi. Ya`ni nutq texnologiyasini joriy qildi. Ayni
paytda qarzdor mjozlarga ,,Anora” ismli robot maslahatchi kredit to`lovi muddati
kelganligi haqida mijozlarni ogohlantirish uchun ular bilan avtomatik ravishda
bog`lanadi va ogohlantiradi. Bu yo`nalish xodimlar ishini yengillashtirish uchun
60

xizmat qildi. Anor bankda kreditlar har oy muddatidan oldin to'lansa foizlar
shartnomada ko`rsatilgan fozi stavkasidan kamaytiriladi. Bu bilan mijozlani
vaqtida kreditlarni qaytarilishida yordam berdi. Anor bankda kreditni muddatidan
oldin to'lash usullari:
- qisman to'lash - Telefon orqali yoki Internet orqali
- kartadan pul o'tkazish (nafaqat Anor bank kartasidan emas, balki har qanday
kredit karta yoki debet kartasi);
- istalgan bankomat orqali naqd pul qo'yish; naqd pulsiz bank o'tkazmasi - pul
bank hisobvarag'idan Anor bank hisob raqamiga o'tkaziladi.
Anor bankda muddatidan oldin to'lash taqdim etilgan usullar bilan amalga
oshiriladi. Bu erda muhim shart-bu kredit kompaniyasi xodimlarining shartnomada
ko'rsatilganidan kattaroq miqdorni hisobga olish to'g'risida majburiy
ogohlantirishidir. Kreditni muddatidan oldin to'lash-bu kreditning asosiy qismini
yoki hisoblangan foizlarni qoplash uchun summani kiritish. Mijoz unga qarz berish
to'g'risida shartnoma tuzganda, bank xodimlari oylik to'lov miqdorini tana va
foizlarni ko'rsatgan holda hisoblab chiqadilar: pulning qaysi qismi asosiy qarzni
to'lash uchun, qaysi qismi esa hisoblangan foizlar uchun sarflanadi. Agar siz
belgilangan miqdordan ko'proq pul to'lasangiz," ortiqcha " kredit tanasini keyingi
to'lovlar hisobiga to'lashga ketadi. Bularning hammasi o`zingizning
smartfoningizda amalga oshriladi. Anor bankida kreditni muddatidan oldin to'lash
ikki yo'l bilan mumkin – qisman yoki to'liq. Ularning har biri o'ziga xos
xususiyatlarga ega. Qisman muddatidan oldin to'lash asosiy qarzni kamaytiradi, bu
esa oylik to'lovlarni kamaytiradi yoki to'lash muddatini qisqartiradi. To'lovlar
miqdori yoki qarzni to'lash muddatining o'zgarishi kredit shartnomasining
xususiyatlari va shartlariga bog'liq. Taqdim etilgan omilga qaramay, kreditni
to'lash tezroq bo'ladi va butun vaqt uchun to'lanadigan foizlar miqdori sezilarli
darajada kamayadi. Har qanday holatda ham Anor bankida kreditni muddatidan
oldin to'lash shartnoma bo'yicha qarz yo'qligini aniqlashtirish uchun muassasa
xodimlariga murojaat qilishni talab qilmaydi. Barchasini o`zingizning mobile
ilovangiz orqali amalga oshira olasiz. Bu esa yanada mijozlar va xodimlarningning
61

vaqtini tejaydi. Bankda kreditni muddatidan oldin to'lash rag'batlantiriladi. Bu
mijozning kredit tarixini yaxshilaydi, keyingi kreditlarni olish ancha osonlashadi.
Qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarini bajarilishini nazorat qilish
quyidagilar tomonidan amalga oshiriladi:
- kredit shartnomalari va texnik-iqtisodiy asoslash shartlarini hisobga olgan
holda tuzilgan va tegishli darajadagi kredit qo‘mitasi qarori bilan tasdiqlangan
jadval bo‘yicha kreditning to‘liq qaytarilishi va foizlarning to‘lanishi ustidan
doimiy nazorat;
- kredit shartnomasining boshqa shartlari va kreditga berilgan loyihani amalga
oshirish bilan bog'liq shartnomalar bajarilishini, shu jumladan qarz oluvchining
kontragentlari tomonidan tovarlarni (mahsulotlarni, xizmatlarni) etkazib berish va
sotish shartnomalari shartlarini bajarishini tekshirish; biznes-rejada texnik-
iqtisodiy asoslash bilan ko'zda tutilgan mahsulot ishlab chiqarish va sotish
hajmlari, qarzga olingan mablag'larni sotishdan tushgan mablag'larning to'liqligi va
ulardan foydalanish, boshqa kreditorlar tomonidan da'vo ishlarining holati. qarz
oluvchi haqida va hokazo ma'lumotlar).
Qarz oluvchi tomonidan kredit mablag'laridan maqsadli foydalanishni nazorat
qilish quyidagilarga bo'linadi:
- dastlabki nazorat - qarz oluvchi tomonidan taqdim etilgan to'lov hujjatlaridagi
to'lov maqsadining kredit shartnomasida ko'rsatilgan maqsadlarga muvofiqligini
tekshirish;
- keyingi nazorat - kredit mablag'lari hisobidan sotib olingan mahsulotlarning
haqiqiy mavjudligini tekshirish.
,,Anorbank” yangi tashkil etilishiga qaramay tez suratlarda o`z o`rnini egalladi.
O zbekiston xususiy banklari aktivlari reytingi bo`yicha 2023 may holatigaʻ
ko`ra ,,Anorbank” 3- o`rinda turadi. (2.3-jadval)
2.3-jadval
62

O zbekiston xususiy banklari aktivlari reytingiʻ 28
№ Banlar nomi Kredit
banklar(mlrd
so`mni) 2023 may oyi
uchun(mlrd so`mni) Boshidan o'sish 2023 yil, milliard
so‘mni
1 Davr bank 2496 156 797
2 orient finans
bank 2367 104 433
3 Anor bank 2138 24 228
4 TBC bank 1936 152 676
5 Tenge bank 1384 97 387
,,Anorbank” Ajning kredit monitoring tizimi - kredit tashkilotining
masofadan turib kredit portfelining holatini monitoring qilish, shu jumladan
shartnomalarda nazarda tutilgan kredit shartlari bajarilishini bir necha daqiqialarda
tahlil qilish, baholash va prognoz qilishdir. Kredit monitoringining maqsadi
masofadan turib bir necha daqiqa ichida IT texnologiyalar orqali kredit bo‘yicha
asosiy qarz va foizlarning o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlashdan iborat.
Kredit monitoringi ma'lum mezonlarga ko'ra tasniflanishi mumkin:
 amalga oshirish sohasi bo'yicha: ichki kredit monitoringi, bunda nazorat
asosan kreditlash jarayonining muayyan bosqichiga mos keladigan hujjatlar
bo'yicha amalga oshiriladi va kredit riski darajasi baholanadi; qarzdorlik
muddati o'tgan qarz oluvchilar bilan uchrashuvlar va muzokaralarni o'z
ichiga olgan tashqi kredit monitoringi; telefon qo'ng'iroqlari, yozishmalar;
kredit mablag'lari hisobidan sotib olingan tovarlar harakatini qarshi
tekshirishlar; joyida tekshirish;
 amalga oshirish usullariga qarab: masofaviy kredit monitoringi; nazorat
kreditlari monitoringi;
,,Anorbank” Aj ning skoring tizimi mavjud bo`lib, u mijozlarning kreditga
layoqatliligini bitta passport orqali 15 daqiqada tekshirib beradi. Bu esa kredit
qaytarilishini yanada ososnlashtiradi. Mijozlarga qulaylik bo`lishi uchun mobile
ilova orqali o`z kreditlarini vaqtida to`lay olish imkoniyatiga ega va ,,Anora” ismli
robot maslahatchi kredit to`lovi muddati kelganligi haqida mijozlarni ogohlantirish
uchun ular bilan avtomatik ravishda bog`lanadi va ogohlantiradi. Bu esa
monitoring xodimlari uchun yanada qulaylik olib keladi. Bank mijozlari oyni
28
https://bankchart.uz/uz/spravochniki/reytingi
63

oxirigacha qisman to`lovlarni amalga oshirishadi. Buni quydagi jadvalda ham
ko`rishingiz mumkin .(2.4-jadval)
2.4-jadval
Qarshi ,,Anorbank” Aj BXOning kreditlar bo`yicha qarzdorligi 29
№ Kredit turi Qarzdorlik 01.03.2023
holatiga ko`ra Qarzdorlik 30.03.2023 holatiga
ko`ra nisbati(%)
1 avtokredit 561 646 979,00 12 258 491,06 2,182597168
2 mikroqarz 1 404 787 483,85 3 585 247,20 0,25521634
3 cashloan 369 145 098,85 8 563 247,01 2,31975097
4 karta rasrochka 178 020 860,20 325 485,79 0,182835758
Zamonaviy bank amaliyoti shuni ko'rsatdiki, kredit berish jarayonida bank
nazoratini kuchaytirish va IT texnologiyalardan foydalanish kerak, ular kredit
bo'yicha asosiy qarz va foizlarni o'z vaqtida to'lash masalalarini yanada
osonlshtiradi. Bankining tahlil qilingan davrdagi moliyaviy faoliyati va statistik
ma'lumotlarining tahlili kelajakda bankning moliyaviy barqarorligiga ta'sir
ko'rsatishi mumkin bo'lgan salbiy tendentsiyalarning yo'qligini ko'rsatadi.
Bankning ishonchliligi va joriy moliyaviy holatini “yaxshi” deb baholash mumkin.
Tahlil qilinayotgan ko‘rsatkichlar dinamikasi kreditlashning barcha turlari
bo‘yicha samaradorligi oshib borayotganidan dalolat beradi.
III.BOB. BANK XIZMATLARINI RAQAMLSHTIRISH ASOSIDA BANK
FAOLIYATINI RIVOJLANISHNING ISTIQBOLLI YO`NALISHLARI…
3.1. O`zbekiston banklarida mijozga yo‘naltirilgan raqamli xizmatlarni
shakllantirish yo`llari
Raqamli bankni yaratish asosan mijozlarga yo'naltirilgan bo'lishi kerak,
shaxsiylashtirishni taklif qilish, shuningdek, harakatchanlik. Asosiy
29
Muallif tomonidan tayyorlandi.
64

kontseptsiyalarni samarali amalga oshirish sharti mijozga yo'naltirilgan vazifalarni
hal qilish, shuningdek, mijozlar bazasining sodiqligini ta'minlaydigan
innovatsiyalarni joriy etishdir. Yana bir asosiy shart - bu raqamli bankning
rivojlanish sur'atlari atrof-muhitga nisbatan ancha yuqori. Yechimlarni ishlab
chiqish va IT tizimlarini qurish arxitekturasida Agile madaniyatidan foydalanish
orqali moslashuvchanlik bank uchun innovatsiyalarni ta'minlaydi. Yangi chakana
mahsulotlarni yaratish biznes, axborot texnologiyalari va marketing sohasida zarur
bilimlarga ega bo'lgan banklarning raqamli guruhlari tomonidan tobora ko'proq
amalga oshirilayotgani zamon tendentsiyasidir. Qoida tariqasida, yirik banklar
ichki raqamli tekshiruvni afzal ko'radilar, chunki tarixan o'z tarkibida katta OT
bo'limlariga ega bo'lib, ular o'z-o'zidan yozilgan echimlardan foydalanish
imkoniyatiga ega. Bank mahsulotlari (xizmatlari) bozorida, har qanday boshqa
turdagi kabi, talab va taklif doimiy ravishda o'zaro ta'sir qiladi. Moliya bozorining
bir qismi bo'lgan holda, chakana bank mahsulotlari (xizmatlari) bozori uning
rivojlanishining asosiy tendentsiyalari va omillaridan juda jiddiy ta'sir ko'rsatadi.
Iste'molchilarning taklif etilayotgan mahsulot (xizmat)dan qoniqish darajasi
bankning bozordagi faoliyati natijalari bilan bevosita bog'liq va o'zaro bog'liqdir.
Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, chakana bank mahsulotlari (xizmatlari)ga
bo'lgan talab ularni turli ijtimoiy guruhlarga mansub iste'molchilar tomonidan sotib
olish motivlari, ehtiyojlari va imkoniyatlariga bog'liq. Ijtimoiy omillar, birinchi
navbatda, ijtimoiy segment - ierarxiya tartibida joylashgan va uning a'zolarida
o'xshash qadriyatlar g'oyalari, qiziqishlari va xulq-atvor asoslari mavjudligi bilan
ajralib turadigan nisbatan barqaror ijtimoiy guruh bilan o'zaro bog'liqligi bilan
belgilanadigan ijtimoiy pozitsiyani o'z ichiga oladi. Ijtimoiy segment kasb, ijtimoiy
farovonlik, ta'lim, qiymat yo'nalishi va shunga o'xshash xususiyatlar asosida
belgilanadi. Haqiqiy va potentsial raqamli bank mijozlarining ehtiyojlarini to'liqroq
qondirish, shuningdek, chakana bank mijozining xatti-harakatlariga asoslangan
noaniq xatti-harakatlaridan kelib chiqadigan xavfni kamaytirish uchun, bu uning
xatti-harakatlariga asoslangan va yanada tubdan, u tegishli bo'lgan mijozlar
guruhining psixologiyasiga, ya'ni ijtimoiy omillarga, biz chakana bank mijozlarini
65

moslashtirish zarur deb hisoblaymiz. Raqamli bank mahsulotlari/xizmatlarining
asosiy xususiyatlaridan biri uning imidji hisoblanadi. Imidj - bu ma'lum bir bank
mahsuloti/xizmatining sifati, individualligi, uyg'unligi va qadr-qimmati to'g'risida
umumiy fikr bo'lib, unga o'ziga xoslik, jozibadorlik, o'ziga xos eksklyuzivlikni
beradi, bu unga va faqat unga iste'molchilarni jalb qiladi. Imidjni tashkil etuvchi
omillar:
- ushbu bank mahsulotini (xizmatini)chakana bozorga yetkazib beruvchi
bankning bevosita imidji;
- mahsulotning dizayni va ichki tarkibi, uning zamonaviyligi va dolzarbligi;
- boshqa etkazib beruvchilar mahsulotlarining mavjudligi va o'xshashligi;
- mahsulotning iste'molchilarning g'oyalari va ehtiyojlariga muvofiqligi.
Imidj bank mahsuloti (xizmat) haqidagi iste'molchilar fikrining asosiy faol
psixologik tarkibiy qismidir. Ushbu fikr juda o'zgaruvchan va tez o'zgaruvchan
bo'lib, bu tasvirga katta plastika beradi. Va uning tarkibiy omillari juda dinamik,
faol va bank va iste'molchi imidjini tashkil etuvchi omillarga bevosita ta'sir qiladi.
Ko'pincha, chakana bozorda imidj faqat bitta omil yoki ularning kombinatsiyasi
bilan ifodalanishi mumkin. Keling, asosiylarini ta'kidlaymiz:
- Bank mahsuloti (xizmati) individual xususiyatlarga ega.
- Bank mahsuloti (xizmat) raqobatdosh ishlab chiqaruvchilarning bir xil
mahsulotlariga qaraganda yaxshiroq xususiyatlarga ega.
- Bank mahsuloti (xizmati) iste'molchining maqomiga mos keladi (ijtimoiy,
psixologik, professional).
- Bank mahsuloti (xizmati) assotsiativ yoki maqsadli, ya'ni iste'molchilar
guruhining xayoliy ehtiyojlari, ularning umumiyligi uchun yaratilgan.
Shu sababli, mahsulot imidji, iste'molchi tomonidan bank mahsulotini
(xizmatini) sub'ektiv idrok etishdan tashqari, uning ostida juda ob'ektiv bazaga ega,
uning asosida mijoz bir holatda uning iqtisodiy mohiyati, maqsadga muvofiqligi va
istiqboliga asoslangan imidjini ko'radi, boshqa holatda-bank imidjidan olingan
mahsulot imidji, uchinchisida-imidj-shunchaki chiroyli iqtisodiy imidj,
to'rtinchisida-nima aniq emas.
66

Mamlakatimiz fuqarolarining banklar imidjini idrok etish nuqtai nazaridan
ko'rib chiqaylik:
- mahsulotning jozibadorligi;
- bank haqida ishonch/yaxshi fikr;
- yuqori sifatli xizmat / xodimlar;
- obro' / zamonaviylik;
- miqyosi / an'anaviyligi;
- salbiy xususiyatlar
Ushbu nuqtai nazarlardan kuzatish mumkinki, Anorbank masofiy xizmatlar
bo`yicha etakchi hisoblanadi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, hozirgi vaqtda
Anorbank tomonidan asosiy iste'molchilarga taqdim etilayotgan bank
mahsulotlarining assortimenti juda kam. Ushbu paradoks yana bir bor O`zbekiston
fuqarolarining moliyaviy savodxonligining past darajasini ko'rsatadi, bu esa
banklarning yaxshi ishlab chiqilgan mahsulot strategiyasi yordamida bank
mahsulotlariga iste'mol talabini shakllantirish imkonini beradi. Lekin ming afsuski
mamlakatimizdagi bank sohalarida bank imidji yetarlicha shakillnamagan. Bizning
banklar xorij mamlakatlai banklaridan 10 yil orqada desak xato bo`lmaydi. Misol
uchun Rossiya banklarini kuzatadigan bo`lsak ular bizdan ancha oldinda, ya`ni
mijozlarga allaqachon o`zining masofaviy xizmatlarini taqdim etishni yo`lga
qo`yib olgan. Rossiya Banklarining imidji bo`yicha reytingida birnchi o`rinda
SBER Bank, VTB Bank ikkinchi o'rinda, Tinkoff Bank uchinchi o'rinda, undan
keyin Otkritie Bank, Gazprombank, Promsvyaz Bank va Alfa-Bank, ularning
reytingdagi pozitsiyasi deyarli bir xil.
Kuzatishlarga qaraganda banklarga "iste'molchilar nazarida" mavjud pozitsiya
bilan tanishish va aniqlangan kamchiliklarni tuzatish orqali o'z imidjini
yaxshilashga qaratilgan samarali marketing siyosatini yaratish imkoniyatini beradi,
bu esa keyinchalik bank mahsulotlariga bo'lgan talab dinamikasiga va umuman
bank foydasiga ta'sir qiladi. Bank imidjining keyingi tarkibiy qismlari mahsulot
dizayni va ichki mazmuni, uning zamonaviyligi va dolzarbligidir. Ushbu
67

muammoni yaxshiroq o'rganish uchun an'anaviy ravishda bankning sodiqlik
piramidasiga kiritilgan omillarni o'rganish foydali bo'ladi. ( 3.1-rasm)
3.1-rasm. Bank mijozlari sodiqlik piramidasining tarkibiy qismlari 30
Bank imidjini shakllantirishning asosiy omili boshqa yetkazib
beruvchilarning mahsulotlarining mavjudligi va o‘xshashligi, shuningdek,
mahsulotning iste’molchilarning tasavvurlari va ehtiyojlariga mos kelishidir.
6rasm
Bank imidji - bu jamiyatning turli guruhlari tomonidan bank faoliyatining
turli jihatlari to'g'risida ularning xotirasida saqlanadigan ma'lumotlar asosida
shakllanadigan tashkilot to'g'risidagi yaxlit idrok (tushunish va baholash). Asosan,
sotiladigan mahsulotlar qatorini shakllantirishda monopolist bankning assortimenti
boshqa banklar uchun qo'llanma bo'lib, iste'molchilarning haqiqiy ehtiyojlari past
ustuvorlikka ega, banklarning yanada katta kamchiliklari iste'molchining ijtimoiy,
yosh va jins xususiyatlarini e'tiborsiz qoldirishdir.
30
Muallif tomonidan tayyorlandi.
68Sodiqlik (qayta foydalanish niyati + tavsiya qilish istagi + bankka ijobiy
munosabat)
Bankda ushbu xizmatdan foydalanish (joriy)
Bank afzalligi (1 navbatda ko'rib chiqish)
Xizmatni qayta ishlash uchun bankni ko'rib chiqish (umumiy
mulohaza)
Bankni xizmat ko'rsatuvchi provayder sifatida bilish
Xizmatni bilish (asosiy ehtiyojlarni qondirish usuli sifatida)

3.2-rasm. Bank imidjining tarkibiy qismlari. 31

Iste'molchilarning xohish - istaklarini baholash va taklif etilayotgan bank
mahsulotlariga (xizmatlariga) talabni bashorat qilishning turli xil usullaridan eng
keng tarqalgani talab va taklif nazariyalariga asoslangan usullardir. Bizning
fikrimizcha, chakana bank mahsulotlarini (xizmatlarini) reklama qilish va ushbu
mahsulot (xizmat) egasi bo'lgan tashkilot imidjiga bevosita bog'liqlik mavjud. Bir
vaqtning o'zida bir nechta kredit tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan
mahsulotlar (xizmatlar), iste'molchi yanada ijobiy imidjga ega bankni tanlaydi.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, ushbu bayonot, ayniqsa, yirik shaharlar
aholisining faol hayotiy pozitsiyasiga ega bo'lgan iste'molchilarning eng jozibali
segmentiga xosdir. Bozorni tahlil qilish jarayonida nafaqat miqdoriy, balki sifat
jihatidan ham ifodalangan bank imidji to'g'risida taqqoslanadigan ma'lumotlarga
ega bo'lish juda muhimdir. Bu iste'molchilarning eng jozibali guruhlari talablariga
31
Muallif tomonidan tayyorlandi
69Bank imiji
Ichki imij Ta'sischi/
rahbar imiji Xodimlar imij
Vizual imiji Ijtimoiy imij Biznes-imiji
Tashkilot madaniyati
Tashqi ko'rinish Xodimlarning
malakasi
Jamoaning
ijtimoiy-psixologik
iqlimi Og'zaki va og'zaki
bo'lmagan xatti-
harakatlarning
xususiyatlari Arxitektura,
interyer
dizayni Tashkilot
faoliyatining
ijtimoiy jihatlari Biznes
obro'si
Xodimlar
madaniyati
Xodimlarning
tashqi ko'rinishi Ishbilarmonlik
faoliyati
ko'rsatkichlari
Ijtimoiy-demografik
mansublik Ijtimoiy-
demografik
xususiyatlar
Korporativ
uslubning
elementlari
Asosiy
bo'lmagan
faoliyat
parametrlari
Harakatlar
Psixologik
xususiyatlar

javob beradigan va taklif etilayotgan bank mahsulotlarining o'ziga xos
xususiyatlariga javob beradigan bunday bank imidjining modelini yaratishga
imkon beradi. Bank, xaridor va mahsulot imidjini tashkil etuvchi barcha tarkibiy
qismlarni alohida baholab, bank imidjini bank mahsuloti va xaridorning imidjiga
nisbatan qiyosiy tahlil qilish tavsiya etiladi va chakana bank mahsuloti imidjining
moslashtirilgan jihatlari, bu bankning raqobatbardoshligini kuchaytirish va bank
mahsulotlari va xizmatlari iste'molchilarining tanlangan segmentlarida mijozlarni
jalb qilishni kuchaytirish imkonini beradi.
Hozirgi tashqi transformatsiya mijozlar, hamkorlar va pudratchilar bilan
ishlash uchun yangi kontseptsiyani nazarda tutadi. Chunki raqamli asrda biznes
mahsulot atrofida emas, balki mijoz atrofida quriladi va bu oldingi an`anaviy
madaniyatimizdan keskin farq qiladi. An'anaviy B-2-B va B-2-C aloqalari
mijozlarga yo'naltirilgan ochiq innovatsion tizimlar bilan almashtiriladi. Yangi
kontseptsiya mavjud boshqaruv va operatsion tizimda ishlay olmaydi. Bu ba'zilar
uchun bank mahsuloti mijozlar bilan "aloqada" bo'lishi mumkinligini tasavvur qila
olisholmaydi. Biroq, bu munosabatlar mavjud va maqsad ularni o'zgartirish va
raqamlashtirishdir. Bu bankni doimiy mijozlar bazasi bilan ta'minlashga va
barqaror savdoni kafolatlaydi. Chunki bu sistemani rivojlangan mamlakatlar o`z
faoliyatida necha yillardan beri qo`llab kelmoqda. Ya`ni ular allaqachon an`anaviy
tizimlardan voz kechim raqamli mahsulotlarni mijozlarga taqdim etib kelmoqda.
Ularning faoliyatiga nazar soladigan bo`lsak, mamlakatimizdagi banklar
faoliyatining an'anaviy b-2-b va b-2-C kommunikatsiyalari o'rniga mijozlarga
yo'naltirilgan ochiq innovatsion tizim asosida mijozlar, sheriklar va kontragentlar
bilan ishlash bo'yicha yangi kontseptsiyani qo`llashni nazarda tutadi. Ya`ni
o`rtacha bank mijozining yoshini nazarga olgan holda ularga kerakli mahsulotlarni
reklama qilish lozim.
Mamlakatimizdagi banklar faoliyatini yaxshilash va ularning foydasini
maksimal darajada oshirish uchun raqamli bank mahsulotlari va xizmatlarini
mijozlarga taklif etishning yo`llari:
70

- raqamli bank mahsulotlari bozorida tijorat bankining maqsad va vazifalarini,
mijozlarning ehtiyojlari va ularning talablari to'g'risida ma'lumot qatorini
shakllantirib, raqamli bank mahsulotlarini sotish samaradorligini va tijorat
banklarining taklif etayotgan raqamli bank mahsulotlarini reklama qilish
samaradorligi ko'rsatkichlarini ishlab chiqish orqali iste'molchilarning
ijtimoiy instinktlari tufayli xatti-harakatlarining xususiyatlarini hisobga
olgan holda bankning o'z raqobat strategiyasini ishlab chiqish;
- bankning mahsulot strategiyasini, raqobat muhiti va bozor segmentatsiyasini,
mahsulot liniyasi va mavjud xizmatlarni tahlil qilish orqali mijozlarning
sodiqligini baholagan holda, raqamli mahsulotlar va xizmatlarning
talablari/umidlarini moslashtirish, shuningdek xizmat ko'rsatish kanallarini
kengaytirgan holda ularning sifatini oshirish;
- yangi mijozlarni jalb qilishda FinTech dasturlari va tasvir komponentlaridan
foydalanish;
- raqamli bank mahsulotlarini rag'batlantirish vositalari va mexanizmlari
(mahsulot, narx, marketing siyosati, sifat menejmenti sohasidagi siyosat,
shuningdek, muayyan mahsulot yoki maqsadli mijozlar guruhi uchun
xodimlarni boshqarish sohasidagi siyosatni hisobga olgan holda), shaxsiy
savdoni tashkil etish, savdoni rag'batlantirish, reklama va jamoatchilik bilan
aloqalar bo'yicha chora-tadbirlar majmuidan iborat bo'lgan rag'batlantirish
paketini amalga oshirish dasturi, raqamli bank savdosi samaradorligini
oshirish mexanizmiga ta'sir qiluvchi ichki biznes jarayonlar tizimini ishlab
chiqish va joriy etish;
- mijozlarga yo'naltirilgan raqamli bank mahsulotini ishlab chiqishda uning
ijtimoiy yo'naltirilganligi, "maqsadliligi", gender xususiyatlari, shaxsi,
ijtimoiy imidji, reklama adekvatligi, demografik vaziyatga mos kelishi,
shuningdek, bank xizmatlarini ko'rsatish muammolarini to'liq hal qilishga
alohida e'tibor qaratib "mijoz-mahsulot" munosabatlarini shakllantirish,
mijozlarga yo'naltirilgan chakana bank mahsulotini ishlab chiqishda
demografik vaziyatga muvofiq, "mijoz-mahsulot" munosabatlarini
71

shakllantirish muammolarini to'liq hal qilish uchun uning ijtimoiy
yo'nalishini "maqsadga yo'naltirish", gender xususiyatlari, personifikatsiya,
ijtimoiy imidj, reklama etarliligiga alohida e'tibor qaratish lozim;
- raqamli bank mahsulotlarini ilgari surish vositalari va mexanizmlarini
belgilash, raqamli bank savdosi mexanizmiga ta’sir ko‘rsatadigan va uning
samaradorligini oshirishga qaratilgan ichki biznes jarayonlar tizimini ishlab
chiqish va joriy etib bank mahsulotlari bozorida bank siyosatini ishlab
chiqish, bularni hisobga olgan holda sotish vositalari va mexanizmlarini
aniqlash, yani mahsulot siyosati, narx siyosati, marketing siyosati; xizmatlar
sifatini boshqarish sohasidagi siyosat, muayyan mahsulot yoki mijozlarning
maqsadli guruhi uchun mijozlarga yo'naltirilgan siyosat va shaxsiy savdoni
tashkil etish, sotishni, reklamani rag'batlantirish bo'yicha chora-tadbirlar
majmuidan iborat bo'lgan rag'batlantirish majmuasini (KPI) amalga oshirish
dasturini ishlab chiqish;
- texnologik zanjirning barcha darajalarida to'g'ridan-to'g'ri o'zaro aloqalarni
qo'llab-quvvatlaydigan samarali raqamli bank savdosining ishlab chiqilgan
mexanizmini ishga tushirish: bank mahsulotlarini ishlab chiqish va joriy
etish darajasidan tortib, bank mahsulotlari va xizmatlarini ilgari surish, sotish
va sotishdan keyingi xizmat ko'rsatish darajasigacha;
- tijorat bankining samarali raqamli sotish ko'rsatkichlarining bajarilishida
iste'molchilarning alohida guruhlari tomonidan raqamli bank mahsulotlariga
bo'lgan talabni aniqlash va foydalanishdagi kamchiliklarni bartaraf etish,
mijozlar ulushini bank mahsulotlari va xizmatlarida mijozlarning xohish-
istaklarini qondirish darajasini oshirish orqali mahsulotlarini samarali sotish
ko'rsatkichlarining bajarilishini monitoring qilish.
Bozorga kirib kelayotgan yangi banklarning o'ziga xos jihati uning eng
ommabop toifadagi iste'molchilarga (pensionerlar, yoshlar va o'rta yoshlilar) emas,
balki moliyaviy mahsulotlar va bank xizmatlaridan muntazam foydalanadigan
toifalariga e'tibor qaratishi lozim bo`ladi. Yuqoridagilarga asoslanib, uning
rivojlanish dasturiga bank faoliyatining ustuvor yo'nalishlarini belgilash mantiqan
72

to'g'ri bo`ladi. Ya`ni, texnologiyalar, IT tizimlari, noyob mahsulotlar, samarali
savdo va risklarni boshqarish tizimlari orqali jamoani yaratish va rivojlantirish,
ommaviy va quyi ommaviy segmentni samarali kreditlash uchun gavjum ommaviy
joylarda mijozlar markazlari va savdo tokchalarini joylashtirish, o'z-o'ziga xizmat
ko'rsatish qurilmalarining keng tarmog'ini joriy etish va rivojlantirish,
iste'molchilarga biznesning ochiqligi va shaffofligi tamoyiliga muvofiq sifatli va
arzon moliyaviy xizmatlarni taklif qilish. Bank liniyasida taklif etilayotgan
mahsulotlar (xizmatlar) asosan tushunarlili va soda bo`lishi lozim. Ushbu shartga
rioya qilish shaharlarda ham, qishloq aholi punktlarida ham potentsial
iste'molchilarning moliyaviy savodxonligining o'rtacha darajasiga mos keladi.
Bank mahsulotlarini (xizmatlarini) sotish hajmini oshirish maqsadida tijorat
banklarining xatti-harakatlar strategiyasini belgilab olishi kerak bo`ladi. Yani
geografik hudud bo'yicha potentsial mijozlar guruhlarini va ijtimoiy maqomga
muvofiq potentsial mijozlar guruhlarini shakllantirish, joriy davrda ma'lum bir
segmentdagi eng samarali chakana bank mahsuloti (xizmati) bahosiga muvofiq
segmentlash, diniy imtiyozlarga muvofiq guruhlarni shakllantirish (kredit - "islom"
depoziti va boshqalar), potentsial mijozlar guruhlarini ularning aholi tarkibidagi
o'rniga muvofiq shakllantirish, odob-axloq, fiziologiya, xulq-atvorga muvofiq
potentsial mijozlar guruhlarini shakllantirish. Bunday holda, raqamli
texnalogiyalardan foydalangan holda bank mahsulotlarin(xizmatlarini) ilgari surish
tizimi orqali bank mahsulotlari(xizmatlari) bozorida bank ulushining oshishi uchun
ketma-ket qadamlar va protseduralar to'plamini ishlab chiqish kerak bo`ladi. Ya`ni
bank taktikasini. Shunday qilib amalga oshirilgan savdo dinamikasi ma'lumotlari
asosida mumkin bo'lgan savdo prognozini baholash, takroriy va sabab bo'lgan
sabablarni aniqlash uchun amalga oshirilgan sotuvlar dinamikasini baholash,
tugallangan savdo ko'rsatkichlaridagi o`zgarishlarni baholash asosida
o`zgarishlarni tahlil qilish, bozor holatini og'zaki idrok etish, xarid qilingan
chakana bank mahsulotlari (xizmatlar)ning afzalliklari va hajmini aniqlash uchun
mijozlar so'rovini o'tkazish orqali xaridorning fikriga ko'ra standart chakana bank
mahsuloti (xizmati) narxidan oshadigan miqdorlarni aniqlash, savdo va bozor
73

sharoitlarini chuqur tahlil qilish asosida vaziyatni baholash va vaqtni hisoblash,
bankning umumiy bozordagi o'rnini hisoblash orqali kutilayotgan sotishni
bashoratli baholab mutlaqo yangi yoki mavjud raqamli bank mahsulot/xizmatini
takomillashtirish natijasida bank qanday foydaga ega bo'lishini hisoblab chiqish
kerak bo`ladi.
Bunday raqamli mahsulotlar(xizmatlar) mamlakatimizdagi banklar faoliyatining
foydasini oshiradi desak xato bo`lmaydi. COVID-19 pandemiyasi natijasida
yuzaga kelgan oqibatlar aholining iqtisodiy holatiga ham, umuman mamlakatlar
iqtisodiyotiga ham jiddiy ta'sir ko'rsatdi. Va bu uzoq vaqt davomida ta'sir qildi,
xizmatlarni taqdim etish shakllari va usullarini o'zgartirishga, raqamli xizmatlarga
o'tishni osonlashtirdi va bu esa doimiy ravishda xizmatlarni taqdim etish narxining
pasayishiga olib keldi.
Mobil texnologiyalar, sun'iy intellekt bank sohasida qo`llanilishi ijtimoiy-
iqtisodiy vaziyatda yangi bozor bo'shliqlarini rivojlantirish uchun noyob
imkoniyatga ega bo`ladi. Masalan, banklarning elektron tijorat bozori ishtirokchisi
sifatida kirishi quyidagilarga imkon beradi:
- hisob - kitob va kassa xizmatlari uchun qo'shimcha onlayn-do'konlarni jalb
qilish, hisobvaraqlarda yuridik shaxslarning pul mablag'larini to'plashni
ko'paytirish;
- xizmat ko‘rsatish uchun internet-do‘konlarning yangi jismoniy shaxslarini –
foydalanuvchilarni jalb qilish;
- mahsulot assortimentini yaxshilash uchun keyinchalik ulardan foydalanish;
uchun iste'molchilarning afzalliklari to'g'risida ilg'or ma'lumotlarni olish;
- kredit bozorida yangi xizmatlarni taklif qilish, mijozlar tomonidan tanlangan
tovarlar uchun to'lovlarni amalga oshirish qulayligini ta'minlash;
Yuqoridagi ijobiy jihatlar nafaqat banklarning rentabelligini oshirish, balki
o‘ziga xos brend shakllanishiga ham xizmat qiladi.
Xulosa
74

Dissertatsiya tadqiqoti jarayonida quyidagi bir qator vazifalar qo'yildi va ketma-
ket hal qilindi:
- raqamli bank mahsulotlari va xizmatlarining iqtisodiy mazmuni va
xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha umumlashtirilgan nazariy yondashuvlar;
- bank mahsuloti va xizmatlari iste’molchilarining xarid qilish xulq-atvoriga
ta’sir etuvchi omillar o‘rganildi va tizimlashtirildi,
- bank taklifining ichki va tashqi mijozlarga yo‘naltirilganligi aniqlandi;
- tijorat banklarining mahsulot takliflari, bank mahsulotlari va xizmatlarini
sotishdagi texnologik yangiliklar tahlil qilindi va ularning
raqobatbardoshligiko`rib chiqildi;
- raqamli bank mahsulotlariga bo‘lgan talab va iste’mol talabini
shakllantirishning asosiy mezonlari shakllantirildi hamda bank mahsulotlari
va xizmatlarini ilgari surishning samarali tizimini shakllantirishning mijozga
yo‘naltirilgan yo`nalishlari taklif etildi;
- raqamli bank tizimini yaratish bo'yicha kontseptual qoidalar ishlab chiqildi.
Raqamli tizimni shakllantirishda quyidagi shartlardan kelib chiqish kerak:
- iste'molchi xatti-harakatlarining, ayniqsa, chakana bank mahsulotlari
bozorida oldindan aytib bo'lmaydiganligini tushunish. Chakana mahsulot
liniyasini ishlab chiqishda bank vakillari mijozga, uning ehtiyojlari va
afzalliklariga e'tibor qaratishlari kerak.
- chakana mahsulotlar qatorini ishlab chiqishda bank tizimlarini rivojlantirish
yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish uchun mijozlarning psixologik
xususiyatlarini hisobga olish zarurati. Aks holda, iqtisodiy qonunlar va shaxs
psixologiyasining turli jihatlari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik buzilganligi
sababli, mahalliy banklar va raqamli tizimlar chakana bank mahsulotlariga
(xizmatlariga) talab va talabning past darajasiga duch kelishlari kerak.
Shuningdek, bank raqamli tizimlarining rivojlanishiga iste'molchilar
daromadlarining nosimmetrikligi va ularning umuman past darajasi
to'sqinlik qiladi;
75

- bank imidji ustida ishlashning ahamiyatini tushunish va barcha bank
faoliyatining uning shakllanishiga bo'ysunishi, bu ishlab chiqilayotgan
chakana mahsulotlarga ham, bank xodimlarining ishlariga ham tegishli.
Chakana bank mahsulotlari (xizmatlari) imidji to'g'ridan-to'g'ri bank imidjiga
bog'liq;
- iste'molchilarning xohish-istaklarining o'ziga xos xususiyatlarini
shakllantiradigan axborot muhitini yaratishning ustuvorligi.
Iste'molchilarning xohish-istaklarini shakllantirish jarayonida mahsulot
(xizmat)ning bozorda paydo bo'lishining boshidanoq psixologik tabiati va
maqsadli auditoriyaning o'ziga xos hissiy kutishlari bilan bog'liqligi hal
qiluvchi omil bo'ladi.
- “ANORBANK” AJda masofaviy bank xizmatlarini tahlil qilish natijalariga
ko‘ra quyidagi muammolarni aniqlash mumkin: aholining bankka
ishonchsizligi; texnik himoya. Tizimining xavfsizligini ta'minlash, har
qanday axborot tizimi kabi, uning hayotiy tsiklining barcha bosqichlarida
kompleks yondashuvni talab qiladi; qonunchilik. Ko'pgina xorijiy banklarda
bank dasturiy ta'minotidan foydalanish, foydalanuvchi autentifikatsiyasi
elektron raqamli imzo yoki raqamli sertifikat yordamida amalga oshiriladi.
Bu esa hamkorlik zanjirini yopuvchi sertifikatlashtirish markazlariga aniq
ehtiyoj borligidan dalolat beradi.
Dissertatsiya tadqiqotlari quyidagi xulosalar va takliflar berishga imkon berdi:
Birinchidan. Raqamlashtirish - bu biznes tizimning infokommunikatsion
modifikatsiyasi, mazmuni va mijozlarning talabiga muvofiq xizmatlarning
mavjudligi hisobiga bankda biznes jarayonlarini tashkil etishning klassik
modelini texnologik yangilanishga aylantirish. O`zbekiston va xorijiy
olimlarning zamonaviy bank faoliyatining mazmuniga bo'lgan yondashuvlarini
o'rganish raqamli bankingni moliyaviy innovatsiyalar va mahsulot taklifini
kengaytirish va mijozlarning bank mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojlarini
qondirish orqali raqobatbardoshlikni mustahkamlaydigan telekommunikatsiya
texnologiyalari va ma'lumotlardan foydalanishga asoslangan kredit
76

tashkilotining mijozlar va bank xodimlari bilan munosabatlarining yangi
paradigmasi sifatida aniqlash imkonini berdi. O'z navbatida, raqamli bank
mahsuloti infokommunikatsiya muhiti talablariga javob beradigan moliyaviy IT
texnologiyalari va xizmatlaridan foydalangan holda mijozlarning ehtiyojlarini
qondirishga qaratilgan yagona, tartibga solinadigan va standartlashtirilgan bank
takliflari to'plami bo'lib, ularning asosiylari: a) foydalanish imkoniyati va
oddiylik; b) mijozning texnologik kutishlariga muvofiqligi; c) ijtimoiy
tarmoqlarning xususiyatlari bilan integratsiya.
Ikkinchidan. Bank mahsulotlarini raqamli taqsimlashda quyidagi maqsadlarni
ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiq: mijozlar ehtiyoji (raqamli bank mahsuloti
bank taklifi bilan emas, balki iste’molchining xohish-istaklaridan kelib chiqib
shakllantiriladi); tranzaktsiyaning harakatchanligi va tezligi ("bu erda va hozir"
tamoyilini amalga oshirish, istalgan qurilma yoki aloqa kanalidan kirish); katta
ma'lumotlar va ma'lumotlarga asoslangan xizmatlarni tahlil qilish qobiliyati.
Raqamli texnologiyalar va moliyaviy innovatsiyalardan foydalangan holda bank
mahsulotlari/xizmatlari taklifini shakllantirishning ustuvor yo‘nalishlari
quyidagilardir: yangi platformalarni yaratish; neopersonalizatsiya; mijoz-bank
va investitsiya xizmatlari uchun interfeyslarni ishlab chiqish; raqamli
maslahatchilarni keng joriy etish; muqobil savdo kanallarini yaratish.
Uchinchidan. XXI asrda moliya bozori ishtirokchilari faoliyatidagi etakchi
tendentsiya mijozlarga yo'naltirilgan yondashuv bo'lib, bu bank biznes modelini
o'zgartirishni talab qildi, bu esa mijozning ehtiyojlarini chuqur tushunish, aniq
segment yo'nalishi va ma'lum bir mijoz joyiga bo'lgan talab tufayli minimal
vaqt ichida maksimal foyda olishga imkon beradi. Tadqiqot doirasida
mijozlarga yo'naltirilganlikni ichki va tashqi qismlarga ajratish asoslandi.
To`rtinchidan. An'anaviy bank va raqamli tizimning qiyosiy tahlili ularning
o'xshashliklari va farqlarini ajratib ko'rsatish, bank raqamli tizimlarini tashkil
etish tizimlarini, shuningdek zamonaviy raqamli texnologiyalardan foydalangan
holda milliy bank tizimini o'zgartirish yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish imkonini
berdi. Ish shuni ko'rsatadiki, eng oson amalga oshiriladigan va talab qilinadigan
77

tizim Marketplace printsipi asosida raqamli tizimni yaratish deb tan olinishi
kerak. Bank raqamli tizimini yaratish strategiyasi tubdan o'zgarishlarni talab
qiladi, bu xizmatlar majmuasi faqat iste'molchilarning moliyaviy ehtiyojlarini
qondirishga qaratilgan an'anaviy ierarxik kredit tizimini gorizontal ravishda
tuzilgan tizimga aylantirishni o'z ichiga oladi, bu erda mijozlar ma'lumotlari
atrofida bank takliflari to'plami shakllanadi.
Beshinchidan. Bank faoliyatining raqamli tizimini o'zgartirish an'anaviy b-2-b
va b-2-C kommunikatsiyalari o'rniga mijozlarga yo'naltirilgan ochiq
innovatsion raqamli tizim asosida mijozlar, sheriklar va kontragentlar bilan
ishlash bo'yicha yangi nazariyani yaratishni nazarda tutadi. Ushbu muammoni
hal qilish uchun turli mezonlar bo'yicha mijozlar segmentatsiyasidan
foydalangan holda va tadqiqot jarayonida ishlab chiqilgan o'rtacha bank
mijozining portretidan foydalangan holda raqamli bank mahsulotlarini reklama
qilishning mijozlarga yo'naltirilgan tizimi shakllantirildi. Uni bosqichma-
bosqich amalga oshirish xo'jalik yurituvchi subyektlar va aholini bank
mahsulotlari va xizmatlari bilan ta'minlashning mintaqaviy indeksini oshirishga
va natijada kredit tashkilotlari foydasini maksimal darajada oshirishga
qaratilgan.
Oltinchidan. Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, bank raqamli tizimlarini shakllantirish
yo'lida xorijiy banklar yani Rossiyaning Sberbank, Tinkoff, Alfa-bank,
Raiffeisenbank kabi yirik banklar tajribasidan foydalanish, ularning mahsulot va
xizmatlar spektrini, mijozlar tarmog'ini sezilarli darajada kengaytirishga
qaratilgan chora tadbirlarini o`rganish, Rossiya iqtisodiyotining uzoq davom
etgan tanazzuliga qaramay, yuqori darajadagi rentabellikni olishga sabab
bo`lgan omillarni kuzatishimiz kerak bo`ladi. Dissertatsiya "ANORBANK" AJ
asosida yangi raqamli tizimni shakllantirishning maqsadga muvofiqligini ko`rib
chiqdi, u tadqiqotda aniqlangan mijozning portretini hisobga olgan holda,
asosan iste'molchilarning ommaviy va quyi ommaviy segmentlariga
yo'naltirilgan mahsulot qatoriga e'tibor qaratdi. Mijozlarga yo'naltirilgan ishlab
chiqilgan tizim quyidagi raqamli texnologiyalar va moliyaviy innovatsiyalardan
78

foydalanishi kerakligini talab etdi. Ya`ni Big Data; bashoratli tahlil, sun'iy
intellekt, robotlashtirish, mashinani o'rganish va chatbotlar, tarqatilgan daftar
texnologiyalari (BlockChain), ochiq interfeyslar, biometriya, narsalar interneti,
virtual va kengaytirilgan haqiqat, elektron to'lov tizimlari. Ularning raqamli
bank mahsulotlari va xizmatlarini yaratish va tarqatish bo'yicha biznes
jarayonlariga kiritilishi an'anaviy bankdan bozor darajasiga o'tkazishni
ta'minlaydigan zarur moliyaviy va moliyaviy bo'lmagan xizmatlarning
shakllantirishga imkon beradi.
Taklif etilayotgan chora-tadbirlar, umuman olganda, ko'rsatilayotgan
masofaviy xizmatlar sifatini yaxshilaydi, mijozlar bazasini kengaytirish
imkoniyatini beradi, shuningdek, kreditlar bo'yicha mumkin bo'lgan yo'qotishlar
uchun zaxiralarni kamaytiradi va bankning moliyaviy ko'rsatkichlarini oshiradi.
79

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
O’zbekiston Respublikasi Qonunlari
1. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to‘g‘risida ” gi Qonuni, 1995-yil 21-dekabr ( 5-modda ) .
2. O‘zbekiston Respublikasining “ Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida ” gi Qonuni,
1996-yil 25-aprel (1-modda).
3. O‘zbekiston Respublikasining “Bank siri to‘g‘risida”gi Qonuni 2005-yil 25
aprel (12-modda) .
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 4-dekabrdagi 422-
sonli “Banklarning kreditlari bo‘yicha qarzdorlik o‘z vaqtida qaytarilmagan
taqdirda undiruvni qarzdorlarning likvidli mol-mulkiga qaratish tartibini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi Qarori. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish
bo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami. – to‘ldirilgan 2-nashri. – Toshkent:
“ O‘zbekiston ” , 2003. – B. 173-177
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Qaror va Farmonlari
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 23.03.2018-yildagi “Bank xizmatlari
ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi №PQ-
3620-sonli Qarori (7-band).
6 . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 07.02.2017-yildagi “O‘zbekiston
respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida ”gi
Farmoni (3.1-band).
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 09.01.2018-yildagi PF-5296-sonli
“O‘zbekiston respublikasi markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni (10-band).
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev. 2020- yil 29-dekabrdagi
Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasi
Darsliklar
9. Abdullayeva Sh.Z. “Bank ishi”. Darslik. M. : “IQTISOD-MOLIYA” Toshkent.
2010-y.
80

10. V . A . Tretyakov va V . I . Shcherbakov Экосистема как единица
экономического анализа // Системные проблемы отечественной
мезоэкономики, микроэкономики, экономики предприятий: материалы II
конференции Отделения моделирования производственных объектов и
комплексов ЦЭМИ РАН. Москва. 12 янв. 2018 г. / под ред. чл.-корр. РАН
Г.Б. Клейнера. Вып. 2. М.: ЦЭМИ РАН. С. 124–141 .
11 . Развитие банковской системы и инновационные банковские продукты
(пластиковые карты) / Рубинштейн, Теодор Борисович ; Мирошкина А.В.
ЦЭМИ РАН. Москва. 2002г
12. Достов В.Л., к.ф.м.н., Председатель Совета, Ассоциация участников
рынка электронных денег и денежных переводов; старший научный
сотрудник, Санкт-Петербургский государственный университе
13. ЦИФРОВАЯ МОДЕЛЬ БАНКОВСКОГО ОБСЛУЖИВАНИЯ A . Ia .
Dolgushina , N . L . Poltoradneva Научно-технические ведомости СПбГПУ.
Экономические науки № 6(256) 2016
14. Barltron K.D, Mac Noton D. “Emerging Market Banks”.- Vashington:
XTTB, 1994-y
Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar
15. Улугбек МАХМУДОВ, директор департамента платёжных систем
Центрального банка Республики УзбекистанЦИФРОВЫЕ ФИНАНСОВЫЕ
УСЛУГИ В БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЕ: ПРОГРЕСС И РЕШЕНИЕ
ПРЕДСТОЯЩИХ ЗАДАЧ
Internet saytlari
- https://kun.uz (Yangiliklar sayti).
- https://www.ecb.europa.eu (Yevropa Markaziy banki).
- http://www.cbu.uz (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki).
- https://www.sba.gov (AQSh kichik biznes administratsiyasi).
- http:// www.doingbusiness.org (Jahon banki guruhi).
- http:// www.miqdor.uz (Kreditning to’liq qiymatini hisoblash xizmati).
81

- http://lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy
bazasi).
- https://oz.sputniknews.uz/
- https://bankchart.uz/uz/spravochniki/reytingi
- https://anorbank.uz/
82

Tijorat banklarida raqamlashtirilgan moliyaviy xizmatlarni rivojlantirish istiqbollari

Sotib olish