Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari - Iqtisodiyot - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	271.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

95 Sotish

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Sotib olish

TIJORAT BANKLARINING VALYUTA OPERATSIYALARI
Reja:
Kirish
1. Xorijiy valyuta bozori
2.Valyuta operatsiyalarini tashkil etishning huquqiy asoslari.
3. Valyuta poziyasisi va nazorati.
4. Joriy va muddatli operatsiyalar.
5. O‘ zbekiston Respublikasi valyuta bozorining shakllanishi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Tashqi iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti turli mamlakatlarning valyutalari
qiymatining o‘zaro nisbatini o‘lchashni talab etadi. SHu sababli valyuta kursi
valyuta tizimining muhim elementi hisoblanadi.
Valyuta kursining zaruriyati quyidagilarda ifodalanadi:
– tovarlar va xizmatlar bilan savdo qilishda, kapital va kreditlar harakatida
valyutalarni o‘zaro almashtirish uchun; bunda, eksporter kelib tushgan chet el
valyutasini milliy valyutaga almashtiradi. CHunki boshqa mamlakatlarning
valyutalari mazkur davlat hududida qonuniy xarid qilish va to‘lov vositasi sifatida
muomalada aylana olmaydi. Importyor chet eldan sotib olgan tovarlarini to‘lash
uchun milliy valyutani chet el valyutasiga almashadi. Qarzdor esa qarzini to‘lash
uchun va tashqi qarzlar bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun chet el valyutasini sotib
oladi;
– jahon va milliy bozor baholarini taqqoslash, shuningdek, milliy va chet el
valyutalarida ifodalangan turli mamlakatlarning baho ko‘rsatkichlarini taqqoslash
uchun;
– firma va banklarning chet el valyutasidagi hisob varaqlarini vaqti-vaqti bilan
qayta baholash uchun valyuta kursi zarur.

Xorijiy valyuta bozori
Tashqi iqtisodiy munosabatlar taraqqiyoti turli mamlakatlarning valyutalari
qiymatining o‘zaro nisbatini o‘lchashni talab etadi. SHu sababli valyuta kursi
valyuta tizimining muhim elementi hisoblanadi.
Valyuta kursining zaruriyati quyidagilarda ifodalanadi:
– tovarlar va xizmatlar bilan savdo qilishda, kapital va kreditlar harakatida
valyutalarni o‘zaro almashtirish uchun; bunda, eksporter kelib tushgan chet el
valyutasini milliy valyutaga almashtiradi. CHunki boshqa mamlakatlarning
valyutalari mazkur davlat hududida qonuniy xarid qilish va to‘lov vositasi sifatida
muomalada aylana olmaydi. Importyor chet eldan sotib olgan tovarlarini to‘lash
uchun milliy valyutani chet el valyutasiga almashadi. Qarzdor esa qarzini to‘lash
uchun va tashqi qarzlar bo‘yicha foizlarni to‘lash uchun chet el valyutasini sotib
oladi;
– jahon va milliy bozor baholarini taqqoslash, shuningdek, milliy va chet el
valyutalarida ifodalangan turli mamlakatlarning baho ko‘rsatkichlarini taqqoslash
uchun;
– firma va banklarning chet el valyutasidagi hisob varaqlarini vaqti-vaqti bilan
qayta baholash uchun valyuta kursi zarur.
Valyuta kursi – bu bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul
birliklarida yoki xalqaro valyuta birliklarda ifodalangan bahosidir. Tashqi valyuta
kursi almashuv qatnashchilari uchun valyuta bozoridagi talab va taklif nisbati
orqali aniqlanadigan bir valyutani boshqasiga qayta hisoblash koefitsientidir. Biroq
valyuta kursining qiymat asosi bo‘lib valyutaning xarid qobiliyati hisoblanadi.
Valyutaning xarid qobiliyati investitsiya, tovar va xizmatlarning o‘rtacha milliy
narxlari darajasini ifodalaydi. Bu iqtisodiy (qiymat) kategoriyasi tovar ishlab
chiqarishga tegishli bo‘lib, u tovar ishlab chiqaruvchilar va jahon bozori
o‘rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Qiymat tovar ishlab
chiqarish iqtisodiy shartlarining keng ko‘lamli ifodasi bo‘lgani uchun, turli
mamlakatlarning milliy pul birliklarining taqqoslanishi qiymat munosabatiga
asoslanadi va u ishlab chiqarish va almashuv jarayonlarida yuzaga keladi. Tovar

va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar hamda sotib oluvchilar valyuta kursi
yordamida milliy narxlarni boshqa mamlakat narxlari bilan solishtiradilar.
Taqqoslash natijasida mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarish yoki xorijda
investitsiyani rivojlantirishning foydaliligi darajasi ko‘rinadi. Qiymat qonuniga
qanchalik amal qilinmasin, oxir oqibat valyuta kursi uning ta’siriga bo‘ysinadi.
Valyuta kursi valyutaning real kurs nisbatlari ko‘rinadigan milliy va jahon
iqtisodiyotlarining o‘zaro aloqasini ifodalaydi.
Tovarlar jahon bozorida sotilayotganida milliy mahsulot qiymatini
internatsional o‘lchovlari asosida jahon talabiga ega bo‘ladi. SHuningdek, ushbu
tovarlarning jahon xo‘jaligi doirasida almashinishida valyuta kursi vositachi
bo‘ladi.
Valyuta kursining qiymat asosi shu bilan shartlanadiki, oxirgi navbatda
jahon narxlariga asoslangan ishlab chiqarishning internatsional bahosi jahon
bozoriga asosiy tovar etkazib beruvchi mamlakat ishlab chiqarishning milliy
baholariga tayanadi.
Xalqaro kapital harakatining tez o‘sishi bilan tovarlarga, shuningdek,
moliyaviy aktivlarga nisbatan valyutaning xarid qobliyati valyuta kursiga ta’sir
ko‘rsatadi.
 Turli mamlakatlarning valyutalari va halqaro pul birliklari tuzilgan
xalqaro bitimlariga xizmat ko‘rsatish jarayonida valyuta kursi aniqlanadi.
Kapitalning xalqaro xarakatining tez o‘sishi bilan bog‘liq ravishda valyuta
kursini o‘zgarishiga valyutaning tovarlarni xarid qilish qobiliyati bilan birga
moliyaviy aktivlarni xarid qilish qobiliyati ham ta’sir kursatadi.
Valyuta kurslari tasnifi
Kurs o‘ rnatish mezonlari Valyuta kursining turlari
1. Belgilash turi bo‘yicha Suzuvchi, Qat’iy belgilangan, aralash
2. Hisoblash usuli bo‘yicha Paritet, haqiqiy kurs
3. Nisbat bo‘yicha Kross kursi, to‘g‘ri, egri (teskari), fiksing
4. Bitim turi Spot – kurs, muddatli bitim (forvard) kursi
5. O‘ rnatish joyi Rasmiy (MB) , tijorat (banklar), qora bozor

6. Valyutaning xarid qobiliyati paritetiga
nisbatan Paritetli, oshirilgan, kamaytirilgan kurs
7. Bitim qatnashchilari bo‘yicha Sotib olish kursi (sotib oluvchi uchun), sotish
kursi (sotuvchi uchun)
8. Inflyasiyani hisobga olish bo‘yicha real kurs, nominal kurs , o‘ rtacha
Qonuniy normalarga va amaliyotga mos holda birjada chet el valyutasining
kursining kimmatli kogozlar kursini yoxud tovarlar bahosini o‘rnatilishi
katirovkalash deb ataladi. g‘ki kiskacha qilib aytganda valyuta kursini o‘rnatish
katirovkalash deb ataladi. Jaxon amaliyotida katirovkalashning 2 xil usuli mavjud;
1) to‘g‘ri katirovkalash. Agar xorijiy valyuta birligining baxosi milliy
valyutada kursatilsa, ya’ni milliy valyutada xorijiy valyutaning bir birligiga to‘g‘ri
keladigan miqdor kursatilsa,bu to‘g‘ri katirovkalash deb ataladi. Masalan, 2003
yilning 30 sentyabrida 1 AQSH dollariga nisbatan o‘zbek so‘mining kursi 975,00
so‘mni, 1 Rossiya rubliga nisbatan 31,97 so‘mni tashkil etdi. Bu to‘g‘ri katirovka
bo‘lib bunday katirovkalash hozirgi vaktda jahondagi ko‘pchilik mamlakatlarda
qo‘llanilib kelinmoqda.
2) Egri (teskari) katirovkalash. Bunda bir birlik milliy valyutaning
xorijiy valyutalardagi miqdori urnatiladi, ya’ni bir birlik milliy valyutaning xorijiy
valyutadagi baxosi kursatiladi, masalan;
1
1 so‘m = --------- AQSH dollari yoki
975,00
1 AQSH dollari = 975,00 so‘m
1
1 so‘m = -------------- Rossiya rubli yoki
31,97
1 Rossiya rubli = 31,97 so‘m

Agarda ikki valyuta o‘rtasidagi nisbat kandaydir uchinchi valyutaga nisbatan
olingan kurslarida aniklansa, bunday nisbatni «kross-kurs» deb ataladi.
Masalan: 1 $ AQSH dollari = 31 Rossiya rubli
1 $ AQSH dollari = 5 Ukraina grivna
1Ukraina grivna =6,2 Rossiya rubli
Ko‘rinib turibdiki, (kross-kurs) yukorida keltirilgan nisbat Ukraina
girivnasining Rossiya rubliga nisbatan aniklangan kross-kursidir. Ushbu misolda
AQSH dollari uchinchi valyuta rolini uynaydi. Jahon amaliyotida oxirgi
yillargacha asosan uchinchi valyuta sifatida AQSH dollari qo‘llanilanilardi, ya’ni
barcha valyutalar jahon ayirboshlashida aynan shu valyutaga nisbatan katirovka
qilishardi. Lekin oxirgi 1-2 yillar ichida Evopaning salohiyati oshib bormoqda
hamda kross-kursni aniqlashda valyuta sifatida Evro kengroq qo‘llanilmoqda.
Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va risklidir. Ammo ularni qo‘llash
quyidagi 2 xolatda zarur va foydalidir;
-sizning talabingizdagi valyutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning valyutangizga
talab mavjud emas. (Masalan, frank YAponiya ienasiga almashtirish kerak. Bu
erda uchinchi valyuta AQSH dollari bulsin. YAponiya ienasi sotayotganlar ichida
frank sotib olishni xoxlaydiganlar yo‘q).
Oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valyuta bozorida quyidagi valyuta
kurslarining kurinishlaridan foydalaniladi;
«Spot-kurs» bu naqd (kassa) bitimlarining kursidir. Spot-kurs bu bir
mamlakat pul birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha
boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valyutani
valyuta bitimi to‘zilgan kundan boshlab 2 ish kunida almashtirib berish shart
hisoblanadi. «Forvard» kurs-bu muddatli valyuta bitimlarining kursidir.
Forvard kursi valyutani kelajakda aniq bir kunga etkazib berish sharti bilan
sotilish va xarid qilish bahosini o‘zida ifoda etadi.
Forvard bitimlari odatda valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yuzaga
keladigan risklarni bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda
forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs bo‘yicha valyuta sotiladi yoki sotib

olinadi. Agar shartnoma muddati tugagan kunda kurs shartnoma kursidan farq
qilsa, unda bir tomon foyda ko‘radi va bir tomon zarar ko‘radi. Masalan, siz 2003
yil 1 yanvarda 2003 yili 1-iyun kuni 1$= 965 so‘m kursida sotib olish bitimini
tuzdingiz. Ammo 2003 yil 1-iyun kuni 1$=970 so‘mni tashkil etdi, natijada siz har
bir dollarga 5 so‘m miqdorida qo‘shimcha foyda ko‘rasiz.
Agar 1-iyun kuni 1$=963 so‘mni tashkil etsa, unda xar bir dollardan 2
so‘mdan zarar kurasiz.
Muddatli bitimlar buyicha valyuta kurslari (report) ustama yoki diskont
metodi bo‘yicha kapirovka kilinadi va «autrayt» kurslari deb ataladi.
Forvard kurs = Spot kurs + Forvard kurs ustamasi= Spot kurs-Diskont.
Misol. Bitim so‘mmasi - 1 mln. dollar
Bitim muddati - 90 kun
Bitim valyutasidagi kreditning foiz stavkasi (USD) - 3,5 % Baxolovchi
valyutadagi depozitlarga to‘lanadigan foiz stavkasi - 5,5 % Cpot kurs 1 =1,5210-
1,5220 Evro

1,5210x(5,5-3,5)x90 273,78
Ust/Dis = ----------------------- = ---------- = 0,0075
(360x100) + (3,5x90) 36315
Farvard kurs = 1,5210 + 0,0075 = 1,5285 (ustama) Foiz
Ustama yoki dikont ekanligi % stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish mumkin.
Agar valyuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valyutaning foiz stavkasidan
past bo‘lsa, bu valyuta yuqori kurs kotirovka qilinadi va chiqqan ko‘rsatkich
ustama sotiladi. Agar valyuta bitimining foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, bu ko‘satkich
diskont bo‘ladi. Agar milliy valyutadagi depozitlarning foiz savkasi bitim
valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont
hisoblanadi va aksincha bo‘lsa ustama hisoblanadi.

Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotish va sotib
olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb
ataladi.
Sotuvchi kursi - bankning valyutani sotish kursi.
Xaridor kursi - bankning valyutani sotib olish kursi.
Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi va u xizmat xarajatlarini
qoplashga va ma’lum darajada foyda olishga sarflanadi.
Valyutaaning eng muhim xarakteristikasi uning konvertirlanganligidir.
Konvvertirlanganlik - darajasiga ko‘ra valyuta kursi 3 ga bo‘linadi.
Erkin «suzib» yuruvchi cheklangan darajada «suzib»yuruvchi.
Qayd etilgan valyuta kurslari.
Erkin «suzib» yuruvchi valyuta kursi ma’lum valyutaga bo‘lgan bozor talabi
va taklifi ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan. AQSH dollori, YAponiya
ienasi, Angliya funt stirlingi; Evro kabi valyutalar jahon valyuta ayirboshlashida
keng ishtirok etadi.
CHeklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi
ayrim valyutalar yoki bir guruh valyutalar (valyuta savati) kursi o‘zgarishiga
bog‘liq. Misol uchun «Uchinchi dunyo»ning ko‘pchilik mamlakatlari o‘z
valyutalarini AKSH dollariga, Eropa mamlakatlarining “EURO”siga va boshqa
boshqa xorijiy valyutalarga bog‘laydilar. CHeklangan darajada “suzib” yuruvchi
valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarining tebranish chegarasini
o‘zlari hamkorlik kilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar.
Qayd etilgan valyuta kursi-bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul
birligining davlaat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta
bozorlaridaagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda qayd
etilgan valyuta kursi kam rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisody tashqi bozorga
etarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda‚ularning moliya tizimini va milliy
ishlab chiqarishini kuchli xorijiy raqabatchilaridan himoya qilish va quvvatlash
maqsadida qo‘llaniladi.

Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi
axborotni e’lon qilib boradilar Masalan O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi
ish yakunlari matbuotda, televideniyada e’lon qilib boriladi. Bunda nominal
valyuta kursi belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyasiya sharoitida jahon
bozorida milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uni raqobatbardoshligini aniqlashda
milliy va xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatini ham bilish kerak bo‘ladi.
YA’ni milliy valyutaning real almashtirish kursini xisoblab chikish kerak. Real
valyuta kursini xisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan
gazlama misolida ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1m gazlamaning bahosi
respublikamizda 1000 so‘m, Rossiyada 35 rubl, Valyutalarning amaldagi nisbati 1
Rossiya rubli = 35 so‘m yoki 1so‘m=0,032 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek
gazlamasining bahosi Rossiya rublida 0,032*1000=32 rubl turadi. Bunday holda
O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati
0,032 x 1000 32
------------------ = ------- = 0,9
35 35
teng bo‘ladi. Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining baxosi Rossiya gazlama
baxosining 0,9 va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, real
valyutadagi bahosiga va nominal almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi
tenglik bilan izoxlanadi;
Real kursi = nominal kursi - o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan tovarlar
bahosi, xorijiy tovarlar bahosi. Bu tenglikni umumiy ko‘rinishda shunday yozish
mumkin; Real valyuta kursining nominal valyuta kursi baholar darajasi nisbatlari
past valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan arzonroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan
qimmatroq turishni ko‘rsatadi. SHuning uchun eksport o‘sib boradi, import esa
qisqarib boradi. Va aksincha, yuqori real valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan
qimmatroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan arzonroq turadi. Natijada import usib,
eksport qisqarib boradi.

Valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar.
Har qanday baho kabi valyuta kursi valyutaga talab va taklif ta’sirida asosiy
qiymatidan (ya’ni valyutaning xarid qilish qobiliyatidan) nari-beri siljiydi. Bunday
talab va taklifning o‘zaro mosligi bir qator omillarga bog‘liq. Valyuta kursining
ko‘p omilliligi uning boshqa iqtisodiy kategoriyalar bilan bog‘liqligini, jumladan,
qiymat, narx, pul, foiz, to‘lov balansi va boshqalar bilan bog‘liqligini aks ettiradi.
SHuningdek ularing murakkab biri kuvi va ba’zi omillarning eng muhim omil
sifatida yuzaga chiqishiga olib keladi. Bu omillar ichida quyidagilarni ko‘rsatish
mumkin.
1. Inflyasiya sur’atlari . Valyutalarning xarid qobiliyatlari bo‘yicha
ularning o‘zaro nisbati o‘zida qiymat qonunini aks ettirib, valyuta kursini aniqlash
vositasidir. SHu sababli valyuta kursiga inflyasiya sur’atlari ta’sir ko‘rsatadi.
Mamlakatda inflyasiya darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, milliy valyuta kursi
shunchalik past bo‘ladi, (agar boshka omillar qarshi tasir ko‘rsatmasa).
Inflyasiya oqibatida pul qadrsizlanishi mamlakatda pulning xarid
qobiliyatining pasayishiga va inflyasiya suratlari nisbatan past mamlakatlarning
valyutalari kursidan tushib ketishiga sabab bo‘ladi. Bunday moyillik, odatda,
o‘rta va uzoq muddatli rejada kuzatiladi. Valyuta kursining tenglashtirilishi, uni
sotib olish qobiliyatining paritetiga moslashtirish o‘rtacha ikki yil davomida
amalga oshiriladi. Bu shu bilan izohlanadiki, valyuta kursining kundalik
kotirovkasi faqatgina uni sotib olish kobiliyatiga asosan amalga oshirilmay, unga
shuningdek, boshqa omillar ham tasir etadi. 80- yillarda ko‘pincha valyuta
kursining paritetidan 30%dan ortiq miqdorda siljishi yuz berib turar edi. Lekin
spekulyativ va konyukturaviy omillar tasiridan ozod bo‘lgan valyuta kurslarining
o‘zaro nisbati qiymati qonuniga muvofiq tarzda pul birliklarining xarid qobiliyati
o‘zgarishi bilan o‘zgaradi.
Valyuta kursining inflyasiya sur’atlariga bog‘liqligi, ayniqsa, tovar-
xizmatlar va kapitallarni xalqaro ayirboshlash hajmi katta bo‘lgan mamlakatlarda
kuchliroqdir. Sababi shundaki, valyuta dinamikasi va inflyasiya sur’ati o‘rtasidagi

kuchli bog‘liqlik, valyuta kursining eksport baholarda hisob-kitob qilishda yuzaga
keladi. Jahon bozori narxlari internatsional qiymatning puldagi ifodasini aks
ettiradi. Import narxlariga kelsak, tegishli valyuta paritetida hisob-kitob qilish
unchalik qulay kelmaydi, chunki, uning o‘zi valyuta kursi dinamikasiga bog‘liq.
Sanoati rivojlangan mamlakatlar bunday hisob-kitob uchun ulgurji baholar
indeksidan foydalangani ma’qulroq. CHunki bu mamlakatlarda ulgurji ichki savdo
va eksport ma’lum darajada mos keladi. Boshqa mamlakatlarda ushbu indeksga
ko‘pgina eksport qilinadigan tovarlar kirmaydi. CHakana narxlar asosidagi bunday
hisob-kitob noto‘g‘ri talqin qilinishi mumkin, chunki u jahon savdo ob’ekti
bo‘lmagan bir qator xizmatlarni o‘z ichiga oladi. Oxirgi navbatda jahon bozorida
real xarid qobiliyatiga mos ravishda stixiyali tarzda milliy valyuta kurslarining
tenglashishi yuz bermoqda. Real valyuta kursi ikki mamlakat narxlari darajasi
nisbatiga ko‘paytirilgan nominal kurs sifatida aniqlanadi.
2. To‘lov balansi holati . Aktiv to‘lov balansi milliy valyuta kursining
ko‘tarilishiga olib keladi, chunki unga chet el qarzdorlari tomonidan talab ortadi.
Passiv to‘lov balansi milliy valyuta kursining pasayishiga moyillik yaratadi, unda
qazdorlar milliy valyutani chet el valyutasiga o‘z tashqi majburiyatlarini qoplash
maqsadida sotadilar. To‘lov balansining nobarqarorligi tegishli valyutaga talab va
taklifning sakrash tarzida o‘zgarishiga olib keladi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro
kapital harakatining to‘lov balansiga va natijada valyuta kursiga ta’siri ko‘paydi.
3. Turli mamlakatlarda foiz stavkalarining har xilligi . Bu omilning
valyuta kursiga ta’siri 2 ta asosiy holat bilan tushuntiriladi. Birinchidan,
mamlakatda foiz stavkalarni o‘zgarishi xalqaro kapital harakatining boshqa
shartlarida ham ta’sir qiladi. Boshqacha qilib aytganda, foiz stavkasining
ko‘paytirilishi chet el kapitalining oqib kelishini, uning pasayishi esa kapitalning
(milliy kapitalni ham) chet elga oqib chiqib ketishini rag‘batlantiradi.
Kapitallar harakati, ayniqsa, spekulyativ «qaynoq» pullar harakati to‘lov
balanslarining nobarqarorligini kuchaytiradi. Operatsiyalarni amalga oshirganda
banklar milliy va jahon bozorlaridagi foiz stavkalaridagi farqni e’tiborga oladilar.
Ular foyda olish maqsadida chet el bozorida arzonroq kredit olib (pastroq

stavkada) hamda milliy kredit bozoriga, agar foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, chet el
valyutasini joylashtirishni afzal ko‘radilar.
4. Valyuta bozori faoliyati va spekulyativ valyuta operatsiyalari. Agar
qandaydir bir valyuta kursi pasayishga moyil bo‘lsa, firma va banklar vaqtdan
unumli foydalanib, uni yaxshiroq valyutaga sotadilar. Bunda kuchsizlashgan
valyuta pozitsiyasi yanada yomonlashadi. Valyuta bozorlari iqtisod va siyosatdagi
o‘zgarishlardan, kurs nisbatlari siljishidan tez ta’sirlanadi. SHu bilan birga, ular
valyuta spekulyasiyasi imkoniyatlarini va stixiyali tarzdagi «qaynoq» pullar
harakatini kengaytiradi.
5. Ma’lum bir valyutani evrobozorda va xalqaro hisob-kitoblarda
ishlatish darajasi.
Masalan, bank operatsiyalarining 60-70%ni dollarda, Evroda amalga
oshirilishi shu valyutalarga bo‘lgan talab va taklif masshtablarini belgilaydi.
Valyuta kursiga valyutaning xalqaro hisob-kitoblarda ishlatilish darajasi ham
ta’sir ko‘rsatadi. 90-yillar boshida xalqaro to‘lovlarning 55%ni neft, uchun hisob-
kitoblarning 86-90%ni, tashqi qarzdorlikning 70% i dollarda amalga oshirilgan.
SHu sababli, davriy neftga narxning o‘sishi, hattoki dollarning xarid qilish
qobiliyati tushgan sharoitlarda ham davlat qarzlari bo‘yicha to‘lovlarning o‘sishi
dollar kursining ko‘tarilishiga imkon beradi.
6. Valyuta kursi nisbatiga xalqaro to‘lovlarning tezlashishi yoki
sekinlashishi ham ta’sir qiladi. Milliy valyuta kursining pasayishiga umid
bog‘lab, importyorlar kurs ko‘tarilishi oqibatida zarar ko‘rmaslik maqsadida,
kontragentlariga chet el valyutasida to‘lovlarni tezroq amalga oshirishga harakat
qiladilar. Milliy valyutani mustahkamlashda esa ular chet el valyutasidagi
to‘lovlarni sekinlashtirishga harakat qiladilar. «Lidz end legz» nomli bunday usul
to‘lov balansi va valyuta kursiga ta’sir ko‘rsatadi.
7. Milliy va jahon bozorlarida valyutaga ishonch darajasi. U
mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy holat bilan, shuningdek, valyuta kursiga ta’sir
qiluvchi yuqorida ko‘rsatilgan omillar bilan aniqlanadi. SHuningdek, dilerlar
nafaqat hozirgi vaqtdagi iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyasiya, valyutaning xarid

qobiliyati darajasi, valyutaga bo‘lgan talab va taklif nisbatini, balki ularning
dinamikasi istiqbollarini ham hisobga oladilar. Ba’zida hattoki savdo va to‘lov
balansi xaqidagi ma’lumotlar yoki saylov natijalari qanday bo‘lishi talab va taklif
nisbatiga, valyuta kursiga bog‘liq.
8. Valyuta siyosati. Valyuta kursining davlat boshqaruvi va bozor
boshqaruv o‘rtasidagi nisbat valyuta kursi dinamikasiga ta’sir qiladi. Valyuta
bozorlarida valyutaga talab va taklif mexanizmi orqali valyuta kursining
shakllanishi oqibatida kurs nisbatlarining kuchli o‘zgarishi ro‘y beradi. Bozorda
real valyuta kursi yuzaga keladi (Iqtisodiy holatni, pul aylanishi, moliya, kredit va
muayyan valyutaning ishonchliligining ifodalovchi ko‘rsatkich). Valyuta kursini
davlat boqaruvi valyuta–iqtisodiy siyosatdan kelib chiqqan holda, uning
ko‘tarilishi yoki tushishiga yo‘naltirilgan. SHu maqsadda ma’lum bir valyuta
siyosati o‘tkaziladi.
SHunday qilib, valyuta kursining shakllanishi-murakkab ko‘p omilli
jarayon bo‘lib, milliy va jahon iqtisodiyoti va siyosatining o‘zaro aloqasiga
asoslanadi. SHu sababli, valyuta kursini prognoz qilishda yuqorida aytib o‘tilgan
kursni shakllantiruvchi omillar, hamda ma’lum shart-sharoitga bog‘liq ravishda
ularning valyutalar nisbatiga ko‘p tomonlama ta’siri hisobga olinadi.
Valyuta kursi takror ishlab chikarishda ham faol rol o‘ynaydi. Tadbirkor
valyuta kursi yordamida o‘z ishlab chiqarish xarajatlarini jahon bozori narxlari
bilan solishtiradi. Bu alohida korxona va mamlakatlarning tashqi iqtisodiy
operatsiyalari natijalarini ko‘rishga imkon beradi. Valyuta kursi eksport va import
baholari nisbatiga, firmalar raqobatbardoshligiga korxonalar foydasiga ta’sir
qiladi.
Valyuta kursi yoki milliy valyuta bahosi har qanday boshqa tovar bahosi kabi
erkin boshqariladigan, o‘rnatiladigan bo‘lishi mumkin. SHuning uchun uni erkin
suzib yuruvchi, cheklangan darajada suzib yuruvchi va qayd etilgan valyuta
kurslariga ajratiladi.
Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi ma’lum bo‘lgan bozor talabi va taklifi
ta’sirida o‘zgarib turishi mumkin. Masalan, AQSH dollari, Evro, YAponiya ienasi,

Angliya funt sterlingi kurslari. SHu bois bu valyutalar jahon valyuta
ayriboshlashida keng ishtirok etadi.
CHeklangan darajada suzib yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim
valyutalar yoki valyuta savati kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun, «uchinchi
dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari o‘z valyutalarini AQSH dollariga, fransuz
franki»ga va boshqa xorijiy valyutalarga bog‘laydilar. CHeklangan darajada suzib
yuruvchi valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarining tebranish
chegarasini hamkorlik qilayotgan sheriklari bilan kelishib oladilar.
Qayd etilgan valyuta kursi-bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul
birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta bozori
talab va taklifning o‘zgarishi ta’siri qilmaydi. Hozirgi vaqtda qayd etilgan valyuta
kursi ham rivojlangan malamlakatlarda yoki iqtisodiyoti tashqi bozorga etarli
darajada kirib bormagan mamalakatlarda ularning moliya tizimini va milliy ishlab
chiqarishni kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya kilish va quvvatlash maqsadida
qo‘llaniladi.
Valyuta operatsiyalarini tashkil etishning huquqiy asoslari.
O‘zbekiston Republikasi hududida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish
prinsiplari va valyuta qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‘zbekiston
Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi qonuni bilan aniqlanadi.
Ushbu qonun talablariga muvofiq O‘zbekiston hududida xorijiy valyuta bilan
bog‘liq barcha hisob-kitoblar faqat vakolatli banklar orqali, ya’ni O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy Bankining valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga ruxsat
beruvchi litsenziyasiga ega bo‘lgan tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi.
Bunday litsenziyaga ega bo‘lgan tijorat banklari vakolatli bank hisoblanadi.
Davlat mustaqilligiga erishilishi bilan O‘zbekiston Respublikasi oldida
inflyasiya jarayonlari va ishlab chiqarish tushkunligiga barham berish, bozor
talablariga javob beradigan moliyaviy tizimni vujudga keltirish, xalqaro valyuta va
savdo tizimiga integratsiya qilinishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy islohotlarni
amalga oshirishga oid murakkab masalalar paydo bo‘ldi.

O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan valyuta siyosati, bevosita
hukumat tomonidan ishlab chiqilgan islohotlar strategiyasiga muvofiq holda olib
borilmoqda. Davlat tomonidan valyutaviy huquqlarni himoyalashga doir
mustaxkam qonunchilik va institutsional asosni yaratish bo‘yicha chora-tadbirlarni
ko‘rgan holda – davlat bosh islohotchi sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu
shuningdek, valyuta bozori infratuzilmasini yaratishga doir aniq maqsadga
yo‘naltirilgan siyosatning amalga oshirilishida ham namoyon bo‘lmoqda. SHu
tarzda davlat islohotlarining murakkab bosqichlarida islohotlarni ancha oshirishga
qodir bo‘lgan etakchi kuch ekanligini ko‘rsatmoqda. Davlat shuningdek, bir qator
maxsus davlat organlarini tashqil etish yo‘li bilan islohotlarni tartibga solishni
amalga oshirmoqda. Albatta, Markaziy bank davlat banki sifatida bu borada
muhim o‘rin tutadi.
O‘zbekiston Respublikasining ”Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi Qonuniga
muvofiq, quyidagilar valyuta nazorati organlari hisoblanadi: jumladan, Markaziy
bank, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi, Davlat Soliq Qo‘mitasi,
Davlat Bojxona Qo‘mitalaridir. Ularni har biri o‘z vazifa va funksiyalarga egadir.
Vakolatli banklar esa valyuta nazorati agentlari hisoblanadi.
Joriy va muddatli operatsiyalar
Xalqaro iqtisodiy, shuningdek valyuta-kredit va moliya, munosabatlari
qatnashchilari risk ostida faoliyat ko‘rsatadilar. Bu tijorat risklariga quyidagilarni
kiritish mumkin:
1) shartnoma tuzilgandan so‘ng narxning o‘zgarishi;
2) importchining tovar qabul qilishdan bosh tortishi, ayniqsa hisob-kitob
inkasso shaklida bo‘lganda;
3) xujjatlardagi yoki tovar uchun to‘lovlardagi hatolar;
4) valyuta mablag‘larini suiste’mol qilish yoki o‘g‘irlash, ularni
qalbakilashtirish;
5) xaridor yoki qarzdorning to‘lovga noqobilligi;
6) valyuta kurslarining nobarqarorligi;
7) inflyasiya;

8) foiz stavkalarining o‘zgaruvchanligi va boshqalar;
70-yillardan boshlab valyuta va kredit risklarining oldini olish va qoplash
uchun yangi usullardan foydalanila boshlandi. Ular qatoriga
- valyutaviy opsion (birinchi marta 1973 yil CHikago birjasida
qo‘llanila boshlagan)
- banklararo “svop” operatsiyasi
- forvard valyuta operatsiyasi
- valyutaviy fyuchers (1973 yildan boshlab Nyu-York valyuta bozorida,
1972 yildan boshlab CHikago valyuta bozorida va b.).
YUqorida sanab o‘tilgan operatsiyalarni bir so‘z bilan muddatli valyuta
operatsiyalari deb ham nomlash mumkin, banklarda esa ular asosan konversion
operatsiyalar nomi bilan ataladi.
O‘z navbatida, barcha valyuta qiymatliklari bilan amalga oshiriladigan
operatsiyalar o‘z harakteri va namayon bo‘lish usuliga ko‘ra quyidagilarga
bo‘linadi:
1. Spot t ur idagi valyuta operatsiyalari;
2. Muddatli valyuta operatsiyalari:
 Forvard tipidagi valyuta operatsiyalari;
 valyuta opsionlari bilan bog‘liq valyuta operatsiyalari;
 valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari.
3. Svop t ur idagi valyuta operatsiyalari.
SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar).
SPOT operatsiyasi - bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni
davomida valyuta ayriboshlash bo‘yicha operatsiyadir.
Spot kurs - bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valyutasini boshqa
bir mamlakat valyutasidagi bahosidir. Spot kurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy
belgilangan rejimda ishlashdan qat’iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan
vaqtda milliy valyutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o‘zida aks ettiradi.
Asosan spot bitimlarining kursi - bu telegraf o‘ tkazmasi kursidir. spot- kurs
ikki xil yo‘l bilan aniqlanadi:

 valyuta birjasida dillerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali;
 birjadan tashqari savdoda dilerlarning o‘ zaro telefon orqali savdosida
aniqlanadi.
Valyuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi
kursi)ga bo‘linadi. Valyuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valyuta bitimini
har doim o‘zi uchun foydali kurs bo‘yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy
valyutani har doim qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib
olish bahosi) harakat qiladilar. Bu valyuta-tijorat operatsiyalarning asosiy
tamoyilidir.
Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini
qoplash va qisman valyuta riskini sug‘urtalashga yqnaltiriladi. Agarda bank
amalga oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontrbitim
hisobiga qoplasa, u marja hisobiga foyda kqradi. SHuning asosida banklar valyuta
operatsiyalari bo‘yicha mijozlarni k o‘ proq jalb qilishdan manfaatdor.
Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga (albatta komissiya haqini
chegirib tashlasa) teng bo‘lishi ham mumkin.
Umuman olganda spot operatsiyalari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda
olishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan mavjud valyuta operatsiyalari orasida
risk darajasida eng yuqori bo‘lgan valyuta operatsiyasi hisoblanadi. Sababi shuki,
spot operatsiyalarini amalga oshirish vaqti qisqa bo‘lganligi tufayli odatda u
sug‘urta qilinmaydi. SHuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot
operatsiyalarini katta hajmda amalga oshirmaydilar, chunki bunda spot
operatsiyasi muddati uzayib ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va
qisqa valyuta pozitsiyalarini ham maksimal darajada qasqartirishga harakat
qiladilar.
Bu valyutalardan biri bank uchun yaxshi boshqasi yomon deb bo‘lmaydi.
CHunki agarda bank misol uchun AQSH dollariga nisbatan «qisqa» pozitsiga
ega bo‘lsa va USD kursi tqsatdan kqtarilib ketsa, bank zarar kqrishi aniq. Kurs
oshishi prognoz qilinayotgan vaqtda pozitsiyaning «uzun» bo‘lgani ma’qul.
Agarda valyuta kursi tushib ketishi (USD) prognoz qilinganda «uzun»

pozitsiya ijobiy natija bermasligi mumkin. Albatta, o‘z mablag‘larini garovga
tikkisi kelmagan banklar valyuta pozitsiyalarini «yopiq» ushlashlari mumkin, lekin
bunda ular kurs o‘zgarishdan kelishi mumkin bo‘lgan foydadan ham mahrum
bo‘ladilar.Ikkinchi jahon urushidan keyin valyuta bozorlarida amalga oshiriladigan
valyuta operatsiyalarining turlari rivojlanib ketdi. Amalga oshirilishiga kqra
valyuta operatsiyalari naqd va muddatli bitimlarga bo‘linadi.
Naqd valyuta operatsiyalari asosan «spot» shartlarida amalga
oshiriladi. Buning mohiyati shundaki, valyuta sotish-sotib olish
bitimi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo‘yicha ikkinchi ish kunida
naqd valyuta etkazib beriladi. Bu operatsiyalar eng keng tarqalgan bo‘lib, butun
valyuta bitimlarining 90 foiziga yaqinini tashqil etadi.
Spot turidagi valyuta bitimlari o‘zida mablag‘ni etkazib berish vaqti
bo‘yicha farqlanuvchi uch turdagi bitimni mujassamlashtiradi. Bu operatsiyalar
quyidagi jadvalda keltirilgan.
16-jadval
Kassa asosida amalga oshiriluvchi valyuta bitimlari turlari
Kassa asosida amalga
oshiriluvchi valyuta
bitimlari turlari
Operatsiya bo‘yicha mablag‘ni
etkazib berish muddati
Bitim nomi Ularning Qat’iy
belgilangan kursi
Bitim tuzilgan kun TOD (TOD)
bitimi
TOD kursi (ing.
today - bugun)
Bitim tuzilgandan keyingi ish
kuni
TOM (TOM)
bitimi
TOM kursi (ing
tomorow - ertaga)
Bitim tuzilgandan bir ish kuni
(ya’ni ikkinchi kun) keyin
SPOT bitimi SPOT (ing. spot –
naqd)
Tijorat banklari valyuta sotmoqchi yoki sotib olmoqchi bo‘lsa, bitimning
nomini (TOD, TOM, SPOT), kursini, summasini ko‘rsatib ariza berishi lozim.
Valyuta bozorining ishtirokchilari bo‘lgan banklar o‘z nomidan o‘zi uchun,
yana o‘z nomidan lekin mijozlari uchun valyuta sotib olish yoki sotishi mumkin.

Agar banklar o‘z hisobiga valyutani sotsa yoki sotib olsa, bu operatsiyalar ular
yoki foyyda olish uchun, yoki o‘z likvidliligini ushlub turish uchun, yoki chet
eldan bank uchun jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun amalga
oshiradi.
«Spot» bitimlari bo‘yicha valyuta oluvchi bank tomonidan kqrsatilgan
hisobvaraqlarga etkazib beriladi. Bitimda kqrsatilgan kurs «spot» kurs deyiladi.
Xuddi mana shu kurslar asosida valyuta bozoridagi muddatli kurslar ham,
valyutani etkazib berish bo‘yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun
kurslar ham aniqlanadi.
«Spot» operatsiyalari yordamida banklar o‘z mijozlarining chet el
valyutasidagi ehtiyojlarini, kapitallarning harakatini, shuningdek bir valyutaning
boshqa valyutaga oqib qtishini ta’minlaydi, arbitraj va spekulyativ
operatsiyalarni amalga oshiradi. «Spot» operatsiyalari risk darajasi eng yuqori
operatsiya hisoblanadi.
Foyda olish uchun banklar arbitraj va chayqovchilik bitimlarini amalga
oshirishlari mumkin. Arbitraj bitimlar turli valyuta bozorlarida mavjud bo‘lgan
valyuta kurslari o‘rtasidagi farqlardan foyda olish maqsadida chet el valyutasini
qayta sotish (sotib olish) bo‘yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valyuta bir
valyuta bozoridan sotib olinsa va boshqa valyuta bozorida sotilsa – bu keng
tarqalgan arbitraj deyiladi. Agar foyda vaqt o‘tishiga qarab kurslar o‘zgarishidan
yuzaga keladigan bo‘lsa bu vaqtinchalik arbitraj deyiladi.

Muddatli valyuta operatsiyalari va ularni amalga oshirish
Muddatli valyuta operatsiyalari - bu bitim tuzilgandan keyin bitimdagi kurs
bo‘yicha kelishilgan xorijiy valyutani ma’lum muddat qtgach etkazib berish
kelishib olinadigan valyuta bitimlaridir. Bundan muddatli valyuta
operatsiyalarining ikki xususiyati kelib
chiqadi:
1. Bitim tuzilishi bilan bajarilish o‘rtasida ma’lum davr vaqt bor.
2. Muddatli valyuta operatsiyalar bo‘yicha valyuta kursi, ma’lum muddat

o‘tganidan keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan paytda belgilanadi.Muddatli bitimlar deb, belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan oshik
bulgan muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda
muddatli bitimlarning kuyidagi keng tarkagan turlari mavjuddir.
Ularga:
1. forvard valyuta bitimlari;
2. fyuchers bitimlari;
3. valyuta opsioni;
4. svop operatsiyalarini kursatish mumkin.
17-jadval
Valyuta operatsiyalari tasnifi
Nakd valyuta operatsiyalari Muddatli valyuta
operatsiyalari
SPOT Forvard
Fyuchers
Opsion
Svop
Arbitraj
Emitent davlat tashqarisida bir yoki bir nechta funksiyalarni bajaruvchi
valyuta xalqaro valyuta hisoblanadi. Valyutaning xalqaro rolni bajarishi quyidagi
omillarga bog‘liq: milliy iqtisodiyot hajmiga, xorijiy investorlar ishonchiga,
xalqaro savdoda mamlakatning tutgan o‘rniga, moliyaviy bozorning erkinlik
darajasiga. Asosiy valyuta (key currency) – xorijda pulning bir nechta vazifasini
bajaruvchi valyutadir. Hozirgi vaqtda valyutaning ushbu turiga evro, yapon ienasi,
shveysariya franki, funt sterling kabi valyutalar kiradi. Xalqaro aylanmada sezilarli
darajada yirik masshtablarda boshqa asosiy valyutalarga nisbatan pulning ko‘pgina
vazifalarini bajaruvchi valyuta dominantlik qiluvchi valyuta hisoblanadi. II jaxon
urushidan so‘ng, qariyib yarim asrdan buyon AQSH dollari dominant valyuta
hisoblanadi. Etakchi valyuta (vehicle currency)- ikki davlatning o‘zaro
operatsiyalarida ishlatiluvchi va ushbu davlatlarning milliy valyutasi

hisoblanmagan valyutadir. Amaliyotda agar valyuta, asosiy valyuta hisoblansagina
etakchi valyuta bo‘la oladi. Masalan, Rossiyadan Belorusiyaga etkazilgan neft
to‘lovi AQSH dollarida amalga oshiriladi.
Agar yuqorida keltirilgan mezonlarni umumlashtirsak, xulosa qilish
mumkinki, milliy valyuta milliy iqtisodiyot doirasidan chiqib xalqaro hisob-
kitoblarda ishlatilishni boshlaydi, agar mamlakat iqtisodiyoti etarlicha ulkan
bo‘lsa, bozor munosabatlari ochiq va yuqori darajada rivojlangan bo‘lsa. Ochiq,
lekin kichik iqtisodiyotga ega mamlakat o‘z valyutasini etakchi valyutaga aylantira
olmaydi. SHu bilan birga samarali valyuta siyosatini olib borish, o‘z navbatida,
ushbu davlat va boshqa davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlarini
rivojlantirishni rag‘batlantiradi, ichki cheklangan konvertatsiyaga ega bo‘lgan
valyuta erkin konvertatsiyalanuvchi va hattoki xalqaro valyuta maqomiga ham ega
bo‘lishi mumkin. Har qanday davlat milliy valyuta maqomining o‘zgarishi valyuta
bozori hamda tashqi savdo aloqalari erkinlashayotganligiga yorqin dalil bo‘la
oladi.
1980 yillarda ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi savdo siyosatida,
nisbatan ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va mahsulot raqobatbardoshligini
oshirish, resurslar taqsimoti va iqtisodiy o‘sishni uzoq muddatli tendensiyalari
o‘zgarishlarini yanada samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan samarali
islohotlarni amalga oshirdilar. Ushbu islohotlarda asosiy o‘rinlardan birini valyuta
kursi siyosati egallagan.
Faraz qilaylik, O‘zbekiton tijorat banki 3 oylik forvard bitimini tuzmoqchi.
Dollarning so‘mga nisbatan spot kursi quyidagicha:
USD/UZB
bid = 1400
USD/UZB
offer = 1420
USD/UZB
average = 1410
1 oylik depozitlarga foiz stavka esa quyidagicha:

Bid – talab (%) Offer – taklif (%) Average – o‘rtacha
(%)
USD 3.875 4.125 4
UZB 5.875 6.125 6

Demak, Forvard punkti
(bid) = [1400*(5.875-4.125)*90
kun]/[360*100+(4.125*90)] = 6.06
Forvard punkti
(offer) = [1420*(6.125-3.875)*90 kun]/[360*100+(3.875*90)] =
7.01 Forvard punktlaridan kelib chiqib bank dileri tomonidan kotirovka
quyidagicha tashqil etiladi:
Barqaror iqtisodiyot sharoitida forvard kursi banklararo foiz stavkasiga
bog‘liq va quyidagicha hisoblanadi:
Forvard kursi = [(1+Bid)*C]/(1+Offer)
YA’ni, bid – banklararo kreditlarga talab foiz stavkasi, masalan UZIBID
Offer – banklararo kreditlar taklif foiz stavkasi, masalan UZIBOR
S – joriy spot kursi.
Agar UZIBID – 5 %
LIBOR – 6%
C – 1400 USD/UZB bo‘lsa, unda, Forvard kursi =
(1+0.05)*1400/(1+0.06) = 1386.79 bo‘ladi.
Sxemadan ko‘rib turganimizdek keltirilgan misolda importyor forvard
bitimini tuzish natijasida 8500 AQSH dorllarida foyda ko‘radi.
Valyuta bozorida valyuta riskini jahon amaliyotida turli usullari mavjud.
Mazkur operatsiyalarda banklar, moliyaviy uylar va nomoliyaviy institular
qatnashadi. Mazkur institutlarning tarkibi va ulushini Xalqaro hisob-kitob Banki
ma’lumotlari asosida ko‘rib chiqamiz.
Odatda riskni tushirish uchun , to‘lashga to‘g‘ri keladi. Xedjerlashdan
foydalanishda bir nechta harajatlar yuzaga keladi.

1. FOREKS bozorida tuzilgan hohlagan bitim valyutani sotish va sotib olish
bahosi o‘rtasidagi farq (spred) ko‘rinishidagi harajat bilan bog‘liq. Biroq , bozor
amaliyotida bu farq bitim summasining 0.05%-0.1% ini tashqil etadi.
2. Bitim tugaguncha pozitsiya ochiq bo‘ladi va har kuni pozitsiyani valyuta
bo‘yicha foiz stavkalari farqini hisobga olgan holda keyingi sanaga o‘tkazish
amalga oshiriladi. Bozor amaliyotida bu bir kunga bitim summasining 0.01% ni ,
ya’ni bir oyga 0.3% ni tashqil etadi. Lekin , bitim yo‘nalishiga qarab (sotib olish
yoki sotish) mijoz yo bu pozitsiyani o‘tkazganligi uchun bu summani to‘laydi yoki
bu summani oladi.
3. Pozitsiyani ochish uchun garantiya depoziti ochilishi kerak. Depozit
miqdori odatda tuzilgan bititmning 1% idan 5% igacha tashqil etadi. Pozitsiyani
yopgandan so‘ng depozitni savdo schetidan o‘chirish mumkin (foyda yoki zarani
hisobga olgan holda).
SHunday qilib, xedjerlashga ketadigan harajat xedjerlanayotgan bitim
summasiga qaraganda ancha kichik summani tashqil etadi. Xedjerlashning
maqsadi qo‘shimcha daromad olish emas balki, potensial yo‘qotishlar riskini
tushirish hisoblanadi. SHuning uchun ham xedjerlashning samarasini faqatgina
savdo kompaniyasining asosiy faoliyatini hisobga olgan holda baholash mumkin.
Puxta tuzilgan xedjerlash dasturi faqatgina riskni tushiribgina qolmasdan , balki
kompaniya resurslari erkinlashishiga , qo‘shimcha qilinadigan zahiralarga
ketadigan harajatlarni oldini oladi hamda menejerlarga biznesni boshqarishda
ancha qulaylik yaratadi.
Albatta valyuta risklarini sug‘urtalanishi Xalqaro Valyuta Fondi tomonidan
erkin almashinadigan valyuta sifatida e’tirof etilgan valyutalarda amalga oshiriladi
va bu ularning nisbatan barqarorligi va emission davlat Markaziy Banki tomonidan
barcha cheklovlar olib tashlanganligi bilan belgilanadi.
Muddatli bitimlarni imzolanishi aynan shu xudud kompaniya va firmalarini
jahon moliya bozorlariga integratsiyalashganligi bilan izohlanadi. Keyingi jadvalda
xududlar bo‘yicha ijro etilgan valyuta bitimlarini ko‘rib chiqamiz.

Valyuta birjalarida tuziladigan fyuchers va opsionlar asosan SHimoliy
Amerika va Evropa birjalarida tuziladi. Evrohudud tashqi iqtisodiy faoliyat va
barqarorligi bo‘yicha so‘ngi yillarda xajm jihatdan oshish tendensyasiga ega.
Ammo SHimoliy Amerika birjalari etakchi o‘rinlarni ham fyuchers, ham opsionlar
bo‘yicha saqlab kelmoqda.
Fyuchers operatsiyalarining qo‘llanilishi qadimgi YUnoniston zamonlaridan
boshlangan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi, chunki shu davrda ba’zi mahsulotlar
savdosi fyuchers asosida olib borilgan. G‘arbiy Evropa mamlakatlarida (chunonchi
Gollandiyada) fyuchers operatsiyalari ilk bor gullola savdosi bo‘yicha amalga
oshirila boshlagan. YAponiyada esa ilk Fyuchers operatsiyalarining paydo bo‘lishi
XVII asrga to‘g‘ri keladi. SHoli bilan savdo qiluvchi yapon tadbirkorlari fyuchers
operatsiyalari yordamida kon’yuktura o‘zgarishidan himoyalanganlar.
Hozirga zamon Fyuchers operatsiyalari tarixining rivojlanishi XIX asrning
birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. SHu davrda AQSHning CHikago shahri tijorat
markazi hisoblangan. Aynan AQSHningCHikago shahri dunyoda birinchi bo‘lib,
1848 yilda 82 savdogar tomonidan birja savdosi tashqil qilindi, u CHikago savdo
palatasi (Chicago Board of Trade-CBT) deb nomlanib, hozirgi paytda dunyoagi
eng yirik fyuchers birjasi hisoblanadi.
Bugunki kunda fyuchers savdosi AQSHning 11 ta yirik birjalarida,
shuningdek g‘arbiy evropa, Janubi-SHarqiy Osiy mamlakatlari va Avstraliya
birjalarida amalga oshirilmoqda. Eng mashxur va ko‘lami jihatidan yirik birjalarga
quyidagilar kiradi:
AMEX - Amerikan fond birjasi
BOVESPA - Braziliya fond birjasi
CBOT - CHikago Tovarnaya Birja zernovыe, fyuchersы
CHX - CHikago fond birjasi
LIFFE - London xalqaro fyuchers i opsionlar birjasi
London Stock Exchange - London fond birjasi
NYMEX - Nyu-York tovar birjasi
NYSE - Nyu-York fond birjasi

SBF - Parij birja
SES – Singapur Fond birjasi a
SET – Tailand Fond birjasi a
TSE - Tokio fond birjasi
TSE - Toronto Fond birjasi
LSEX - London fondovaya LSEX
LIFFE - London fyuchersnaya i opsionnaya LIFFE
CBOE - CHikago opsion birjasi
PHLX - Filadelfiya fond birjasi va boshqalar.
Fyuchers bozorining rivojlanishi va o‘sishiga asrimizning 70-yillarida sodir
bo‘lgan Bretton-Vuds valyuta tizimining inqirozi ham turtki bo‘ldi. Ushbu valyuta
tizimining inqirozidan keyin rivojlangan mamlakatlar valyuta kurslari to‘xtovsiz
tebrana boshladi buni oldini olish maqsadida CHikago savdo birjasida 1972 yilda
valyuta kurslari bo‘yicha birinchi fyuchers bitimlari tuzila boshlandi. 1982 yilda
shuningdek, London xalqaro moliyaviy fyuchers birjasi (The London International
Financial Futures Exchange - LIFFE), 1990 yilning oxirida muddatli shartnomalar
bo‘yicha nemis birjasi – Deutche Terminal Borse – tashqil qilindi.
Fyuchers operatsiyalarining joriy qilinishiga eng asosiy turtki bo‘lib bozor
iqtisodiyoti sharoitida narxlarning va valyuta kursining doimiy ravishda o‘zgarib
turishi hisoblanadi. Bunday sharoitda narxlar va valyuta kursining o‘zgarishi
natijasida yuzaga keladigan riskdan himoyalanish chorasini izlab topish juda
dolzarb bo‘lib qoldi, chunki sanab o‘tilgan holatlar ta’sirida xo‘jalik yurituvchi
sube’ktlar jiddiy moiyaviy talofot ko‘ra boshladilar, bu esa o‘z navbatida
makroiqtisodiyotga ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi.
Fyuchers operatsiyalari (inglizcha futures transaction-birja orqali amalga
oshirilidigan kelishuv yoki shartnoma) – tovar, moliyaviy aktivlarni shartnoma
tuzilayotgan davrdagi narxda ma’lum muddat vaqt o‘tgach sotish yoki sotib olish
jarayonini anglatadi. Fyuchers operatsiyalari fyuchers operatsiyalarini tuzish yo‘li
bilan amalga oshiriladi. Fyuchers kontrakti – tovar, moliyaviy aktivlarni kelgusida

etkazib berish to‘g‘risidagi ikki tomon o‘rtasida birjada tuziladigan shartnoma
(kelishuv)dir.
Valyuta fyuchers operatsiyalari ham boshqa muddatli valyuta bitimlari kabi
ma’lum bir valyutani boshqa bir valyutaga belgilangan muddatda sotish yoki sotib
olish bitimidir. Bu jihatdan bu turdagi bitim autrayt-forvard bitimi bilan o‘xshash
bo‘lib, lekin ular bir-biridan tuzilmaviy va institutsional tarzda farq qiladi:
- Fyuchers bitimlari savdosi ochiq ommaviy tarzdagi taklif asosida
tashqillashtirilgan birjalarda amalga oshiriladi. Va ularning faoliyati milliy
qonunchilik va maxsus muvofiqlashtiruvchi organlar tomonidan tartibga
solinadi.forvard bitimlari esa birjadan tashqari bozorda amalga oshiriladi, ularning
ustidan nazorat tijorat va soliq qonunchiligiga asosan amalga oshirladi;
- Fyuchers bitimlari standartlashgan bo‘ladi, ya’ni ularning summasi va sanasi
standart shaklda bo‘ladi. Forvard bitimlari odatda mijoz ehtiyojiga qarab tuziladi;
- Fyuchers bitimlari har kuni qayta baholanadi va bozordagi joriy baholarga
qarab kotirovkalanadi hamda korrektirovka qilinadi. Forvard bitimlari bitim
muddatigacha hech qanday to‘lovni talab qilmaydi, lekin bank forvard bitimini
imzolayotganda ta’minot talab etishi mumkin;
- Fyucherslar bilan hisob-kitoblar valyuta kliring palatasi orqali amalga
oshiriladi. Kliring palatasi marjasini o‘tkazib beradi va har bir bitimni sotib oluvchi
va sotuvchi tomonidan bajarilishini kafolatlaydi. Forvard bitimlari esa ikki
tomonlama bitim bo‘lib, unda hech qanday vositachilar bo‘lmaydi.
Bu ikki bitimni quyidagi jadval orqali qiyosiy harakteristikasini keltirib
o‘tamiz.
jadval.
Fyuchers va forvard bozorlarining qiyosiy harakteristikasi
Taqqoslash belgilari Fyuchers bozori Forvard bozori
Bozor ishtirokchila ri Banklar, korporatsiyalar,
alohida investorlar,
chayqovchilar. Banklar va faqat kata
korporatsiyalar, yakka nvestorlar
qatnashishi chegaralangan.
Aloqa usuli Bitm ishtirokchilari bir-
birini bilishmaydi. Bitm ishtirokchilari bir-birini
bilishadi.
Vositachilar Bitim ishtirokchilari
brokerlar orqali bitim
tuzishadi. Odatda bitim ishtirokchilari bir-biri
bilan bitim tuzishadi.Ularga
market-meykerlar vositachilik

qilishadi.
Bitim tuzish usuli va
joyi Birjaning operatsion zalida
og‘zaki bitim tuzish yo‘li
bilan tuziladi. Banklararo valyuta bozorida telefon
yoki teleks orqali tuziladi.
Maxsus depozit Riskni qoplash uchun
ishtirokchilar kliring
palatasiga kafolatli depozit
topshirishlari shart. Kafolatli depozit topshirishlari
talab etilmaydi.
Bitim summasi Standart shartnoma Ishtirokchilar kelishuviga ko‘ra
tuziladi.
Aktivlarni etkazib
berish. SHartnomalarning 1%-6%
haqiqatda etkazib beriladi. SHartnomalarning 95% haqiqatda
etkazib beriladi.
Valyuta pozitsiyasi Pozitsiyalar osonlik bilan
yopiladi. Pozitsiyalarni yopish osonlik bilan
bo‘lmaydi
Bozor harakteri va
kotirovkalanadigan
valyuta miqdori. Bir tomonlama bozor, bitim
ishtirokchilari shartnomani
haridori yoki sotuvchisi
hisoblanadi va bir turdagi
valyuta kotirovkalanadi. Ikki tomonlama bozor va ikki
turdagi valyuta kotirovkaladi.

Nazorat qilish Milliy nazorat organlari
nazorat qilishadi. Ishtirokchilar nazorat qilishadi.
Transaksiya narxi Broker xizmat haqi Bankning valyuta sotishdagi talab
va taklif spredi.
Bu ikkala moliyaviy vositalarning farqini tushunish juda muhim. YUqorida
aytganimizdek, fyuchers bitimlari kliring palatasi orqali amalga oshiriladi va har
kuni qayta baholanib turiladi bu esa yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan kredit riskini
kamaytiradi. Kliring palatasi ikkala tomon majburiyatlarini bajarilishini
kafolatlaydi, fyuchers bitimidagi pozitsiyani yopish uchun boshqa bir pozitsiyasi
yopilishi kerak bo‘lgan fyuchers bitimiga teskari bo‘lgan standartlashgan fyuchers
bitimi sotib olinadi. Forvard bitimida esa uning egasi o‘z pozitsiyasini yopish
uchun ushbu pozitsiyaga qarshi boshqa bir bitim sotib olishi yoki tuzishiga to‘g‘ri
keladi bu esa yana bir kredit riskini yuzaga keltiradi.
Valyuta fyucherslari quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi lozim:
 Bajarilish kuni
 Bajarilmagan bitimlar

 Savdo boshlangandagiyuqori, past va yopilish vaqtidagi baho.qori, past va
yopilish vaqtidagi baho.
 Ko‘rsatilgan kundagi savdo qilingan bitimlar soni
 Bajarilish kuni
Odatda fyucherslarning 2 % amalga oshiriladi hamda bu bitim spekulyativ va
xedjerlash operatsiyalari uchun tuziladi.
-jadval .
Svop va fyuchers bitimlarining farqli jihatlari
Taqqoslash belgilari Fyuchers Svop
Bitim tuzilish hajmi Standartlashgan 10 mln dan yuqori hohlagan
summada
Belgilanadigan vaqti Qat’iy belgilangan vaqtda Hohlagan paytda.
Boshqarishning qiyinlik
darajasi Murrakab Oddiy
Pozitsiyani tugatish Qarama-qarshi bitim b ilan. Aksi yoki sotish.
Bitimni tugatish birjada Tijorat va investitsion banklar.
Valyuta fyuchers operatsiyalarining mohiyati shundan iboratki, bunda
standartlashtirilgan miqdordagi chet el valyutasini shartnomalar asosida kelgusida
ma’lum vaqtda AQSH dollariga almashinuv tarzida etkazilib beriladi. Lekin
valyuta fyuchers shartnomalari ham, tovar fyuchers shartnomalari singari qayta-
qayta sotilishi mumkin, ya’ni shartnoma ijro qilinish muddati kelgunga qadar bir
haridordan ikkinchi haridorga o‘tib turadi. Fyuchers shartnomalari bilan savdo
qilish jarayonida ikki qoidaga qat’iy rioya qilish muhim hisoblanadi: 1-qoida:
valyuta kursining kelgusidagi o‘zgarishini ko‘ra bilish; 2-qoida: fyuchers
shartnomasining amal qilish vaqtida valyuta kursining o‘zgarishini doimiy
ravishda kuzatib borish.
Fyuchers shartnomasi egasi yuqoridagi qoidalar asosida valyuta bozorida
nomaqbo‘l jarayon vujudga kelishi mumkinligini ko‘ra bilishi natijasida,
shartnomadan o‘z vaqtida qutilish (ya’ni sotib yuborish) choralarini ko‘radi, aks
holda u katta miqdorda zarar ko‘rishi muqarrar.
Valyuta fyuchers operatsiyalari ikki vazifani bajaradi: birinchidan, fyuchers
shartnomalari investorlarga valyuta kursining bozordagi nomaqbo‘l ravishda

o‘zgarishi tufayli vujudga keladigan riskdan himoyalanish imkoniyatini bersa,
ikkinchidan, birjadagi broker va shu kabi qatnashchilarga fyuchers shartnomalari
bilan savdo qilish natijasida foyda olishga yordam beradi.
YUqoridagi fikrdan shunday xulosa qilish mumkinki, agar valyuta kursi
qanchalik o‘zgaruvchan (tebranuvchan) bo‘lsa, fyuchers bozorida himoyalanishga
ehtiyoj shuncha ko‘p bo‘ladi. Valyuta kursining turli omillar ta’sirida tinmay
o‘zgarib turishi natijasida yuzaga keladigan riskka javoban, ya’ni undan
himoyalanish maqsadida valyuta fyuchers operatsiyalari joriy qilingan.
Valyuta fyuchers operatsiyalari amaliyotda keng qo‘llaniladigan forvard
shartnomalarining bir ko‘rinishi hisoblanadi. Bu ikki shartnomalarning asosiy farqi
shundan iboratki, forvard operatsiyalari birjadan tashqarida amalga oshirilsa,
fyuchers shartnomalari esa tartibli birjalarda amalga oshiriladi.
Valyuta fyuchers operatsiyalari orqali xedjirlash usulini eksport-import
bitimlari misolida ko‘rib chiqamiz.
Eksport-import operatsiyalari bilan faoliyat ko‘rsatuvchi kompaniya
YAponiyaning tashqi savdo firmasidan yirik partiyadagi yapon soatlarini sotib
olish maqsadida muzoqaralar olib bormoqda, deb faraz qilaylik. YApon firmasi
etkazib beriladigan soatlar uchun hisob-kitoblar YAponiyaning pul birligi
hisoblangan ienada amalga oshirishni talab qilmoqda, chunki shartnomaga asosan
yapon soatlari uchun hisob kitoblar yapon ienasida emas, AQSH dollarida amalga
oshiriladigan bo‘lsa, u holda YAponiya kompaniyasi valyuta kursining tebranishi
tufayli yuzaga keladigan risk natijasida moliyaviy talofatga uchrashi mumkin.
Tuzilgan shartnomaga ko‘ra har bir yapon soatining narxi 2850 ienadan
belgilanib, 15000 dona soatni haridorga 7 oydan so‘ng 42750000 yapon ienasi
miqdoridagi to‘lovni amalga oshirib berishi zarur bo‘ladi.
Quyida shartnoma tuzilgan kundagi AQSH dollarining yapon ienasiga
almashtirish kurslarining joriy stavkalari keltirilgan:
1. Joriy naqd almashtirish kursi 0.004173
2. Iyun fyuchers shartnomasi bo‘yicha almashtirish kursi 0,004200
3. Sentyubr fyuchers shartnomasi bo‘yicha almashtirish kursi 0.004237

4. Dekabr fyuchers shartnomasi bo‘yicha almashtirish kursi 0.004265
YUqorida keltirib o‘tilgan kurslardan foydalangan holda, harid qilinayotgan
yapon soatlarining qiymatini aniqlashimiz mumkin. Joriy almashtirish kursi
bo‘yicha 1 AQSH dollari 0.004173 yapon ienasiga teng bo‘lgan sharoitda, harid
qilinayotgan 15000 dona yapon soatining qiymati 178.396 AQSH dollariga ega
bo‘ladi.
Agar fyuchers bozoridagi valyuta kurslarini bo‘lajak almashtirish kurslari deb
qarasak, bunda AQSH dollarining yapon ienasiga nisbatan kursi pasayish
ehtimoldan holi emas. Dekabr fyuchers shartnomasi bo‘yicha 1 AQSH dollari
qiymati 0.004265 yapon ienasiga teng bo‘ladi deb olsak, u holda 15000 dona
yapon soatining qiymati 182.329 AQSH dollariga teng bo‘ladi.
SHartnomaga asosan soatlarni etkazib berish va ular bo‘yicha hisob-kitoblar
dekabr oyida amalga oshirilishini e’tiborga olsak, yapon soatlarini import
qilayotgan kompaniya 178.396 AQSH dollari emas, balki 182.329 dollar to‘lashi
zarur bo‘ladi, ya’ni import qiluvchi kompaniya valyuta kursining tebranishi
natijasida 3933 AQSH dollari miqdorida zarar ko‘rishi ma’lum bo‘lib qoldi.
YUqorida ko‘rsatib o‘tkanimizdek, eksport-import operatsiyalari bilan
faoliyat ko‘rsatuvchi kompaniya va YAponiyaning tashqi savdo firmasi o‘rtasida
tuzilgan shartnomaga asosan 15000 dona yapon soatlari noyabr oiyda etkazib
berish ko‘zda tutilgan, shu sababli import qiluvchi kompaniya fyuchers bozorida
ijro muddati dekabr oyida bo‘lgan valyuta fyuchers operatsiyalarini amalga
oshirishga qaror qiladi. Buning sababi shuki, dekabr oyidagifyuchers shartnomasi
ijro qilinadigan davrdagi valyuta kursi import qiluvchi kompaniya uchun zaruriyat
tug‘ilgan davrda (ya’ni noyabr oyida) shakllangan “spot”, ya’ni real bozordagi
valyuta kursiga juda yaqin turadi. Ikkinchidan, dekabr fyuchers shartnomalari bilan
amalga oshiriladigan operatsiyalarning sarf-harajatlari boshqa davrdagi (ya’ni
matr, iyun, sentyabr oylari) shartnomalari harajatlariga nisbatan ancha miqdorda
kam bo‘ladi. Valyuta fyuchers shartnomasining miqdori 12500 ming yapon ienasi
miqdorida standartlashtirilganligi bois import qiluvchi kompaniya navbatdagi
muammoga duch kelishi mumkin, chunki 15000 dona yapon soatlari qiymatini

to‘lash uchun unga 42750 ming yapon ienasi zarur, u holda u fyuchers bozorida 3
valyuta valyuta fyuchers bitimini amalga oshiridagan bo‘lsa, ularning umumiy
miqdori 37500 ming yapon ienasiga, 4 ta valyuta fyuchersi bitimini tuzadigan
bo‘lsa, ularning umumiy miqdori 50 mln yapon ienasiga teng bo‘lib qoladi.
-jadval
Muddatli bitim va fyuchers bitimlarining farqli jihatlari
Kunlar Muddatli bitim Fyuchers bozori
Aprel Kompaniyaga noyabr oyida
42750 ming yapon ienasi zarur, uning
joriy valyuta kursi bo‘yicha qiymati
178.396 AQSH dollarini, noyabrdagi
kutilayotgan kurs bo‘yicha esa 182 .329
AQSH dollarini tashqil qiladi . Kompaniya fyuchers
bozorida yaopn ienasi bo‘yicha 3 ta
dekabr fyuchers shartnomasini
0.004265 AQSH dollari kursi
bo‘yicha 159 .938 AQSH dollariga
sotib oladi
Noyabr SHartnomada ko‘zda tutilgan 15
ming dona yapon soatlarini real
bozordagi kurs bo‘yicha (0.004273
doll.) 182.671 AQSH dollariga sotib
oladi . YApon ienasi bo‘yicha 3 ta
dekabr fyuchers shartnomasini
0.004270 kursi bo‘yicha 160.125
AQSH dollariga sotadi .
Real bozordagi natija Fyuchers bozoridagi natija
Kutilgan sarf-harajatlar –
182.329 AQSH dollari Foyda – 187 AQSH
dollari
Haqiqiy sarf-harajatlar – 182.671
AQSH dollari
Zarar – 342 AQSH dollari
Sof
natija: Zarar – 155 AQSH dollari
Faraz qilaylik, kompaniya nihoyat, 3 ta valyuta fyuchers shartnomasi bilan
operatsiya o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabull qildi.
Komapaniyaning mo‘ljaliga ko‘ra yapon soatlarini sotib olish uchun unga
42750 ming yapon ienasi kerak bo‘ladi, ushbu mablag‘ning ekvivalenti joriy kurs
bo‘yicha 178.396 AQSH dollariga, kutilayotgan valyuta kursi bo‘yicha esa
182.329 AQSH dollariga teng bo‘ladi. YApon ienasining xedjirlash jarayonida
qanchalik muvafaqiyatli bo‘lishiga katta ta’sir ko‘rsatishini alohida ta’kidlab o‘tish

lozim. Kompaniya fyuchers bozorida 0.004264 AQSH dollari kursida yapon ienasi
bo‘yicha 3 ta dekabr fyuchers shartnomalarini 159.938 AQSH dollariga sotib oladi.
Komapniyaning ikkala boordagi faoliyati, ya’ni real va fyuchers bozoridagi
umumiy natijasi 155 AQSH dollari miqdorida zarar ko‘rish bilan yakunlandi.
Fyuchers shartnomalari qiymati ikki xil harajatlardan tashqil topgan.
1. o‘zgaruvchan, komission harajtlar
2. shartnoma tuzilayotganda kiritiladigan birlamchi depozit hamda
vlayuta kursining yomon tomonga o‘zgarishi extimolida yuzaga keladigan
qo‘shimcha badallardan tashqil topgan doimiy harajatlar.
Valyuta fyuchers bozorida quyidagilar qatnashadilar.
-kompaniyalar va banklar;
-valyuta riskini xedjerlovchi xedjerlar;
-birja spekulyantlari, riskni o‘zlariga olib, baho tebranishidan daromad olishni
ko‘zlagan o‘yinchilar.
Birja spekulyantlari bozorda muhim o‘rinni egallaydilar, ular o‘zalriga riskni
olish orqali, bozor likvidliligini ta’minlaydi.
Ular barcha asosiy moliyaviy gazetalarda nashr qilinadi (Financial Times,
Wall Street Journal…) va har xil bitimlar to‘g‘risida ma’lumot beradi.
-jadval
Funt sterlingda fyuchers bitimlari xaqida yakuniy ma’lumot keltirilgan 1
Oy Ochili
shi
kursi Eng
baland
kurs Eng
past
kurs Kelishilg
an kurs Tebranish
kursi Eng
yuqori Eng past Bitim
hajmi
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Iyun 1,5068 1,5130 1,5056 1,5128 +0,0068 1,5870 1,7910 55897
Sentyabr 1,5030 1,5120 1,5030 1,5117 +0,0068 1,5840 1,7910 142
Birinchi satrda quyidagilar keltirilgan:
-valyutasi: funt sterling
-moliya bozori: I MM
1
Wall Street Journal.-2010 йил 26 апрель

-kotirovkasi: barcha fyuchers bitimlaridollar funt sterling nisbatda keltirilgan.
Bu valyutalar uchun teskari kotirovka ishlatiladi.
1.2-jadvalda keltirilgan ustunlarda quyidagi ma’lumotlar keltirilgan:
1-ustun: bitimning ijro vaqti
2-ustun: barcha ijrolar uchun birja ochilishdagi kurs
3-ustun: eng yuqori kurs
4-ustun: eng past kurs
5-ustun: yopilish vaqtidagi kurs
6-ustun: yopilish vaqtidagi kursning o‘zgarishi
7-ustun: eng yuqori kursning ro‘yxatga olinishi
8-ustun: eng past kursning ro‘yxatga olinishi
9-ustun: kun yakunidagi muddatli shartnomalar hajmi. Har bir bitim sotuvchi
va haridorga taqdim etiladi.
*Oxirgi satrda
-so‘ngi ikki kunda imzolangan bitimlar hajmi;
-bitimlarning umumiy soni;
-bitim imzolangan vaqtdagi tebranishlar ko‘rsatiladi.
Agar kompaniya fyuchers bozoridagi holatga qarama-qarshi pozitsiyaga ega
bo‘lsa, u shu yo‘l bilan yo‘qotadigan daromadini ikkinchi bozorda shu summada
kompensatsiya qiladi.
Valyuta opsionlari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar
Valyuta opsionlari birinchi marta 1982 yilda Filadelfiya birjasida amalga
oshirilgan. SHundan keyin valyuta opsionlari bilan savdolar jahonning ko‘pgina
birjalarida amalga oshirila boshladi. Opsiondan investitsiya portfelining muhim
elementi va sug‘urtalashning samarali usuli sifatida foydalanish uchun uni qanday
ishlatilishini bilish lozim. Fyuchers va forvard bitimlaridan farqli ravishda u
majburiyat emas, balki huquqdir.
Valyuta opsioni – bu sotuvchi va xaridorning shunday bitimki, u xaridorga
biror valyutaning bozor narxlaridan qat’iy nazar belgilangan miqdorini oldindan
belgilangan vaqtda va kursda etkazib berish bo‘yicha huquq beradi. Sotuvchiga esa

belgilangan valyutani oldindan belgilangan vaqtda va kursda sotish majburiyatini
beradi.
Valyuta opsioni shunday instrumentki, u ham spekulyasiya ham xedjirlash
vositasi sifatida qo‘llanilishi mumkin.
Opsionlar birjadan tashqari bozorda va birjadagi bozorda ham keng ko‘lamda
qo‘llaniladi. Valyuta opsionlarining katta qismi, jumladan 81 % birjadan tashqari
bozorda amalga oshiriladi. 2
Valyuta opsionida fyuchers savdosida
qatnashmaydigan ekzotik valyutalar uchun ham bitimlar tuzish mumkinligi uning
ahamiyatini oshiradi. Valyuta opsioning muddati turli muddatlarda tuzish
mumkinligi bilan ajralib turadi uni bir necha soatdan tortib bir necha yillargacha
tuzishingiz mumkin, ammo asosan muddatlar sifatida to‘liq muddatlar masalan bir
hafta, bir oy, ikki oy va h.klar olinishi mumkin.
Quyidagi etti omil opsion narxini shakllantiradi:
1. Valyuta kursi.
2. Strayk baho (realizatsiya bahosi).
3. Valyuta kursining volatillik darajasi.
4. Amalga oshirilish muddati.
5. Foiz stavkalaridagi farqlar.
6. Bitim turi (koll yoki put).
7. Opsionning modeli – amerika yoki evropa opsioni.
Ushbu etti omildan valyuta kursi asosiy omil sanaladi. Aynan valyuta kursiga
qarab opsion narxi o‘zgaradi. Opsion narxini o‘zgarishini va uni shakllantirishda
quyidagi indekslardan foydalaniladi.
Delta
Delta yoki oddiy qilib aytganda A – opsion narxini shakllantirishdagi birinchi
hosiladir. Bu indeksni uchta aspektda ko‘rishi mumkin:
1. Valyuta opsioning narxi valyuta kursining o‘zgarishiga bog‘liqligi
sifatida. Masalan, opsion narxining o‘zgarishi A = 0.5 ga teng bo‘lsa demak,
2
Кравченко П.П “ Фьючерсный рынок и рынок опционов ”, Финансовый Менеджмент № 4/2001

valyuta kursi o‘zgarishining yarmiga teng bo‘ladi. YA’ni, valyuta kursi 10 % ga
oshsa, valyuta opsioning kursi 5 % ga oshadi.
2. Opsion riskini sug‘urtalash darajasi sifatida.
3. Pozitsiyadagi ulush sifatida, ya’ni koll xaridori sotib olish (uzun)
pozitsiyada, put xaridori esa sotish (qisqa) pozitsiyada bo‘ladi. Va A = 0.5 da put
xaridori ½ valyuta fyuchersini sotadi.
Gamma
Gamma – bu opsion narxini shakllantirishning ikkinchi hosilaviy modeli
hisoblanadi va u deltaning o‘zgaruvchanlik darajasi hisoblanadi. Gamma 0 dan 100
% gacha bo‘lgan darajada o‘zgaradi.
Vega
Vega volatillikka nisbatan opsion narxining o‘zgarish darajasini belgilaydi.
Masalan, V = 0.2 bo‘lsa, u opsion narxini 2 % ga oshishini belgiaydi va aksincha.
Teta
Teta indeksi (T) opsion narxining u amalga oshirilishi kerak bo‘lgan vaqtdan
o‘tib ketgach opsion narxining kamayish darajasi belgilaydi. Masalan, T=0.2
bo‘lsa, bu opsion narxining har bir kun uchun 0.02 yo‘qotilishini anglatadi.
Valyuta opsionlarining turlari
Opsion huquqi qaysi sub’ektga tegishligiga qarab ikki turga bo‘linadi:
- Koll opsion – bu huquq, ammo majburiyat emas, u asosiy valyutani sotib
olishni bildiradi. YA’ni, huquq sotib oluvchida bo‘ladi.
- Put opsion – bu asosiy valyutani sotish huquqini beradi, ammo bu
majburiyat emas. YA’ni, huquq sotuvchida bo‘ladi. Bu ikkala bitim bir-biridan
farq qiladi, ular bir-biriga qarama-qarshi bitim shakli emasdir.
Opsionni sotib oluvchi tomon – bu opsion egasi (xaridor), opsionni tashqil
etuvchi tomon – anderayter (sotuvchi) deb yuritiladi. Asosiy valyutaning sotish
yoki sotib olish – bu opsion amalga oshiriladigan narx, ya’ni strayk baho deb
yuritiladi. Opsion premiyasi bu xaridor anderayterga to‘laydigan summa
tushuniladi. Ayirboshlashda to‘langan premiya evaziga xaridor spot kursining
o‘zgarishidan ko‘radigan zararini sug‘urtalaydi. Anderayter esa cheklanmagan

miqdordagi riskka boradi va bundan himoyalanish uchun xedjirlash va
kompensatsion bitim tuzadi.
Opsionlar qanday vaqtda qo‘llanishiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
- Evropa opsioni – bunda opsion, bitimda belgilangan vaqtda amalga
oshiriladi;
- Amerika opsioni – bunda opsion, bitimda belgilangan vaqtgacha amalga
oshirilishi mumkin.
Amerika opsionining foydaliligi Evropa opsioninikidan kam emas, ammo ular
analitik qiyin amalga oshiriladi. Birjadan tashqari bozorda samarali tarzda evropa
koll-opsioni amalga oshiriladi, lekin ayrim valyutalarga nisbatan an’anaviy tarzda
amerika opsionlari qo‘llanib kelmoqda.
Birjadan tashqari valyuta ayirboshlash opsioni – bu ikki tomonlama bitim
bo‘lib, u ikki qatnashchi tomondan tuziladi. Birjadagi va birjadan tashqari opsion
bozorining farqi birjadan tashqari opsion bozorida kliring palatasi bo‘lmaydi va
nazorat qiluvchi organlar hamda savdo qoidalarini o‘rnatuvchilar bo‘lmaydi. Agar
tashqillashtirilgan birjadagi opsionlar standart opsionli bitim tuzilsa, birjadan
tashqari opsion bozorida ular investorning ehtiyoji, investitsiyasi hamda
xedjirlashiga bog‘liq tarzda tuziladi. Mutaxassislarning hisobiga ko‘ra, birjadan
tashqari opsion bozorining miqdori tashqillashtirilgan birjadagi opsionlarning
miqdoridan 5 marta ko‘proqdir. Bu ikki opsion bozori bir-biri bilan raqobatlashadi
hamda bir-birini to‘ldirib turadi.
Professional treyderlar birjadan tashqari bozorda o‘z daromadalarini
oshirish, mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarni oldini olish uchun kombinatsion
opsionlardan foydalanishadi. Hozirgi vaqtda birjadan tashqari valyuta opsioni
bozorlarida quyidagi turdagi kombinatsion opsionlar qo‘llaniladi:
 Streddl (yoki stellaj yoki ikkita opsion (straddle)), u ikki opsiondan
biri put opsion va boshqa biri koll-opsion bo‘ladi hamda ularning nominali, narxi
va muddati bir xil bo‘ladi. Narxi odatda forvard kursi atrofida bo‘ladi va foyda
keltirmaydi, ular bo‘yicha delta taxminan 0.5 ga teng bo‘ladi. Agar joriy volatillik

kutilganidan yuqori bo‘lsa, uzun streddl daromad keltiradi. Agar joriy volatillik
kutilganidan past bo‘lsa, qisqa streddl daromad keltiradi.
 Stregl (strangle) – opsion strategiyasi bo‘lib, u qachonki investorda
koll va put opsion pozitsiyasi turli xil narxda bo‘lsa ishlatiladi. Bunda strayk baho
forvard kursidan yomonroq, shuning uchun ular daromadsiz yoki zararlidir. Odatda
strayk baho 0.25 deltada topiladi.
 Risk riversiyasi bu o‘zida ko‘proq narxga yo‘naltirilgan o‘yin bo‘lib,
u volatillikka unchalik xos emas. Dilerlar daromadsiz put-opsionni daromadsiz
koll-opsionga ayirboshlaydilar yoki aksincha. Ushbu daromadsiz put va koll
opsionlar narxlari bilan farq qiladi va dilerlar ayirboshlashda ular orasidagi farqni
premiya sifatida to‘lab berishadi yoki unga ega bo‘lishadi.
Birjadan tashqari bozorda opsionlarning turli xil ko‘rinishlari amal qiladi:
Multivalyutali opsion – biror valyutani boshqa bir valyutaga biror bir
valyuta orqali maxsus ayirboshlash kursi orqali ayirboshlash huquqidir.
Bar’erli opsion (barrier option) – opsion tugash muddati qisqaradigan
yoki uzaytiriladigan opsion bo‘lib, unda belgilangan kurs etib kelishi kutiladi.
Bermud opsionlari (Bermuda options) – amerika va evropa
opsionlarining birlashmasidir.
Osiyo opsionlari – yoki o‘rtacha kurs opsionlari (average rate
options).
Har bir opsion narxining uch elementi mavjud:
- Strayk yoki amalga oshirilish bahosi, ya’ni xorijiy valyutaning sotilish yoki
sotib olinish bahosi;
- Premiya, ya’ni opsionning narxi;
- Bozordagi spot kurs.
SHuningdek, opsionlar keltiradigan daromadiga qarab ham turlarga bo‘linadi:
- Daromadsiz (at-the-money - ATM) opsionlar, bunda opsionning strayk
bahosi spot kurs bilan teng bo‘ladi.
- Daromadli (in-the-money - ITM) opsionlar, bunda opsionning strayk bahosi
premiyadan tashqari ham daromad keltiradi.

- Zararli (out-the-money - OTM) opsionlar, bunda opsionning strayk bahosi
premiya bilan ham daromadsiz bo‘ladi.
Opsionlar ham birjadan tashqari bozorda ham birjada samarali tarzda savdo
qilinib kelmoqda. Birjadan tashqari bozorda ular asosan bir tomondan AQSH
dollari va ikkinchi tomondan funt sterling, shvetsiya franki, yaponiya ienasi,
kanada dollari va evroga nisbatan tuziladi. Birjadan tashqari bozor opsionlari
xaridorlarning ehtiyojiga qarab tuziladi. SHuningdek, ularda kontragent riski
mavjud bo‘ladi va u asosan banklar hamda individual kontragentlar tomonidan
foydalaniladi. Birjadagi opsionlar esa xuddi fyucherslar kabi savdo qilinadi.
Valyuta opsionlarining amalga oshirilishi
Opsionlar valyuta riskidan xedjirlash hamda spekulyasiya uchun qo‘llanishini
aytib o‘tgan edik, endi uni spekulyasiya uchun qo‘llanishini ko‘rib chiqamiz.
Agar spekulyator nuqtai nazaridan qarasak, unda spot, forvard va opsion
bozorida savdo qilish, ya’ni spekulyativ operatsiyalar amalga oshirish imkoniyati
bor.
Spot bozori spekulyasiyasi
Masalan, uning 100 ming AQSH dollari bo‘lsa va u shvetsiya franki bo‘yicha
olti oylik spot kursi har bir shvetsiya franki uchun 0.6000 AQSH dollari bo‘lishini
taxmin qilsa (albatta tahlillar natijasida), unda u spekulyasiyani amalga oshirish
uchun birinchi navbatda bugungi kundagi har bir shvetsiya franki uchun 0.5851
AQSH dollari spot kursi bo‘yicha 100 ming AQSH dollariga 170910.96 shvetsiya
franki sotib olishi kerak. Spekulyator o‘zi taxmin qilgan valyuta kursi etib
kelmaguncha uni o‘zida ushlab turadi va agar u mo‘ljallagan kurs etib kelsa u
sotadi:
170910.96 Sfr * $ 0.6000/Sfr = $ 102546.57
Natijada, u 2546.57 AQSH dollari miqdorida yoki 2.5 % foyda ko‘radi.
Forvard bozori spekulyasiyasi
Forvard bozorida spekulyasiyani amalga oshirish uchun spekulyator birinchi
navbatda olti oylik $ 0.5760/Sfr forvard kursi bo‘yicha 173611.11 shvetsiya
frankini sotib oladi. Bu bosqich spekulyatordan hech qanday xarajatni talab

qilmaydi. Olti oydan keyin $ 0.5760/Sfr forvard kursi bo‘yicha 100 ming AQSH
dollariga 173611.11 shvetsiya frankini sotib oladi va shvetsiya frankini spot
bozorida $ 0.6000/Sfr kurs bo‘yicha sotadi:
173611.11Sfr * $ 0.6000/Sfr = $ 104166.67
Natijada, 4166.67 AQSH dollari miqdorilagi foydani hech qanday
investitsiyasiz oladi.
Opsion bozori spekulyasiyasi
Opsion bozorida spekulyasiyasini amalga oshirishda spekulyator qanday
turdagi opsionni sotib oladi yoki sotadi aniqlab olishi kerak.
Koll opsionni sotib olish da u frankdagi avgust kol opsionini 58 ½ ($
0.5850/Sfr) strayk bahoda va 0.50 yoki $ 0.0050/Sfr premiyani xarid qiladi. Agar
spot kurs strayk bahodan past bo‘lsa, spekulyator kol opsionni sotmaydi. CHunki,
frank spot bozorda kolldagiga qaraganda arzonroqdir. Spekulyatorning yo‘qotishi
faqat premiyadan (0.50) iborat bo‘ladi. Agar spot kurs strayk kursdan yuqori
bo‘lsa, masalan, 59 ½ bo‘lsa, u shvetsiya frankini 59 ½ kurs o‘rniga 58 ½ kurs
bilan sotib oladi va uni spot bozorida 59 ½ kurs bo‘yicha sotib foyda oladi.
Foyda(zarar) = spot kurs–(strayk baho+premiya)
= $ 0.595/Sfr-($0.585/Sfr+$0.005/Sfr) = $0.005/Sfr
SHuningdek, spekulyator kursni yana ham ko‘tarilishini ko‘tishi mumkin.
YA’ni opsion bozorida yo‘qotish cheklangan (premiya bilan) daromad esa
cheklanmagan bo‘ladi.
Kol opsionini yozib berish da spekulyator o‘ziga sotish majburiyatini oladi.
Sotib oluvchi tomon esa belgilangan valyutani sotib olish huquqiga ega bo‘ladi.
Bunda u cheklangan foyda va cheklanmagan yo‘qotishda bo‘ladi. Spekulyatorning
kol opsion yozib berishdagi daromad (zarar)i quyidagicha:
Foyda(zarar) = Premiya-(Spot kurs-Strayk baho)
= $0.005/Sfr-($0.595/Sfr+$0.585/Sfr) = -$0.005/Sfr
SHvetsiya frankiga 58.5 US/SF strayk baho bilan kol opsionni yozib beruvchi
spekulyatorningning daromadi cheklangan bo‘ladi va u spot kurs 58.5 US/SF
strayk bahodan quyi bo‘lgan holda 0.50 US/SF ga teng bo‘ladi. Spekulyatorning

yo‘qotishi esa cheklanmagan darajada bo‘ladi, ya’ni agar spot kurs 59.0 US/SF
(huquqdagi)dan yuqori bo‘lsa spekulyatorning yo‘qotishi cheklanmagan bo‘ladi.
Put opsionni sotib olish bilan spekulyatorda valyutani strayk bahoda
sotish huquqi bo‘ladi. Kol opsion singari bunda ham cheklangan yo‘qotish,
cheklanmagan yutuq bo‘ladi. Agar spot kurs strayk bahodan tushib ketsa ham
spekulyator put opsionni strayk baho bo‘yicha amalga oshirib daromad oladi.
Spekulyatorning put opsion sotib olishdagi foyda(zarari) quyidagicha bo‘ladi.
Foyda(zarar) = Strayk baho-(Spot kurs+Premiya) =
$0.585/Sfr-($0.575/Sfr+$0.005/Sfr) = $0.005/Sfr
SHvetsiya frankini 58.5 US/SF strayk baho bo‘yicha put opsion sotib olgan
spekulyator cheklangan miqdordagi, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan yuqori
bo‘lgan holda 0.50 US/SF zarar ko‘radi va cheklanmagan miqdordagi foyda olishi
mumkin, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan quyi bo‘lsa foyda ko‘ra boshlaydi.
Put opsionni yozib berish da spekulyator strayk bahoda belgilangan
valyutani etkazib berish majburiyatini oladi. Bunda ham kol opsionni yozib
bergandagi kabi cheklanmagan zarar, cheklangan yutuq bo‘ladi. Bunda
spekulyatorning foyda(zarari) quyidagicha topiladi:
Foyda(zarar) = Premiya-(Strayk baho-Spot kurs)
= $0.005/Sfr-($0.585/Sfr-$0.575/Sfr) = -$0.005/Sfr
YA’ni, spekulyator strayk bahodan ko‘ra spot kurs ko‘tarilib ketishidan
daromad ko‘rishi mumkin
SHvetsiya frankini 58.5 US/SF strayk baho bo‘yicha put opsion yozib bergan
spekulyator cheklangan miqdordagi, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan yuqori
bo‘lgan holda 0.50 US/SF foyda ko‘radi va cheklanmagan miqdordagi zarar
ko‘rishi mumkin, ya’ni spot kurs 58.5 US/SF dan quyi bo‘lsa spekulyator zarar
ko‘radi.
Forvard valyuta shartnomasi – bu kelajakdagi belgilangan muddatda aniq
xorijiy valyuta summasini sotish yoki sotib olish bo‘yicha banklararo bitimni
bajarish majburiyatidir. Bunda valyuta, summa, almashuv kursi va to‘lov muddati

bitim tuzilgan paytda belgilanadi. Forvard bitim muddati 3 kundan 5 yilgacha
bo‘lishi mumkin, ammo uning 1, 3, 6 va 12 oylik muddatlari odatda ko‘p uchraydi.
Forvard shartnomasi bank shartnomasi hisoblanadi, shuning uchun u
standartlashtirilmagan va biror aniq operatsiya ostida ham qo‘llanilishi mumkin.
Forvard bitimlari bozori (6 oygacha bo‘lgan muddat uchun) asosiy valyutalarda
etarli darajada barqaror, 6 oydan ko‘proq muddatga esa nobarqaror, bunda ayrim
operatsiyalar almashinuv kurslarining kuchli tebranishiga olib kelishi mumkin.
Odatda Forvard operatsiyasi «svop» operatsiyasining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Agar forvard bitimining o‘zigina qo‘llansa, (ya’ni bir vaqtning o‘zida
«spot» operatsiyasini amalga oshirish bilan emas), u holda bu operatsiya autrayt
(outright) deb nomlanadi.
Valyuta opsioni ham valyuta operatsiyalarining turi bo‘lib, undan sotuvchi
haridor oldida kelajakdagi muayyan muddatda qat’iy belgilangan narx bo‘yicha
muayyan miqdordagi xorijiy valyutalarni harid qilish va sotish majburiyatlarini o‘z
zimmasiga oladi.
Opsionlarning quyidagi 2 ta asosiy turi mavjud:
- «koll-opsion» (coll option)-sotib olinadigan opsion
- «put-opsion» (put option)-sotiladigan opsion
- «koll-put» (coll-put-option)-ikki yoqlama opsion
Koll opsionning xaridori oldindan belgilangan narx bo‘yicha muayyan
tovarni sotish huquqiga ega bo‘ladi. Ushbu «huquq» haridorga aniq tovarni sotib
olish yoki sotish uning uchun foyda keltirmaydigan bo‘lgan holda undan voz
kechish imkoniyatini beradi.
Opsionning sotuvchisi koll-opsion holatida opsionni bajarishi, ya’ni sotishi
lozim. Put-opsion holatiga ega opsion xaridori buni talab qilsa, muayyan tovarni
sotib olishi shart.
Valyuta opsionlarining quyidagi kamchiliklari mavjud:
a) Baho mukofotning bahosi valyuta bilan qoplangan umumiy summaning
5% atrofini tashkil qiladi, shunday bo‘lsa-da, summaning aniqligi kutilayotgan
kursning ayriboshlanishi o‘zgarishiga bog‘liqdir.

b) «oldindan» to‘lovning zarurligi. Valyuta opsionlari uning tuzilishi vaqtida
to‘lanadi. Bu barcha kompaniyalarga yoqmaydi, chunki ular opsionni amalga
oshirishni istasalar ham ular har doim naqd pulga ega bo‘lmaydilar.
v) savdo opsionlarini barcha valyutalarga nisbatan olib bo‘lmaydi, shunday
bo‘lsa-da birjadan tashqaridagi opsionlar har qanday erkin konvertirlanadigan
valyutaga erkin tarzda sotiladi.
a) Koll-opsion – opsion egasiga kelajakda kursi oshib ketishi mumkin
bo‘lgan valyutani nisbatan past strayk-bahoda xarid qilish huquqini beradi.
b) sotish uchun yoki put-opsion egasi kelajakda kursi tushib ketishi mumkin
bo‘lgan valyutani nisbatan yuqori strayk bahoda sotish huquqini beradi.
v) put-koll opsion egasi bazis bahoda valyutani sotib olishi yoki sotishi
mumkin. Opsion bilan forvord bitimi orasidagi asosiy farqlar quyidagilardan
iborat:
- xaridor apsayddan daromad oladi
- xaridor daunsayddan himoyalangan
- xaridor opsion uchun mukofot to‘laydi.
Apsayd – almashinuv kursining strayk bahoga nisbatan o‘sishi, daunsayd-
strayk bahoga nisbatan pasayishi.
Svop operatsiyasi – bu bir vaqtning o‘zida chet el valyutasini har xil sanaga
turli hisob-kitoblar shartida teng summaga sotib olish va sotishdir. YA’ni svop –
bu valyutani kelajakda sotib yuborish garovi bilan qandaydir vaqtga sotib olishdir.
Bunda bir vaqtning o‘zida valyuta almashuvi bo‘yicha 2ta alohida bitim tuziladi.
Bu bitimlar qarama-qarshi yo‘nalishga va turli hisob-kitob sanasiga ega bo‘ladi.
Svop opretsiyalari ko‘pgina banklar tomonidan o‘zlarining chet el
valyutasidagi majburiyatlarini qoplash maqsadida foydalanadi. Svop operatsiyasi
ikki bank tomonidan amalga oshirilganda bir bank ikkinchi bankga bir valyutani,
ikkinchisi ikkinchi balyutani almashadi va qandaydir vaqt o‘tishi bilan valyutalar
qaytarib olinadi.
Asosiysi shundaki, svop bitimlari ochiq valyuta pozitsiyasini keltirib
chiqarmaydi va vaqtincha kurs o‘zgarishi bilan bog‘liq riskdan holi bo‘lgan

valyuta bilan ta’minlaydi. Svop bitimlari odatda 1 kundan 6 oygacha muddatga
tuziladi, muddati 5 yilgacha bo‘lgan svop bitimlari esa juda kam uchraydi.
Svop operatsiyalari tijorat banklari o‘rtasida, tijorat bank va markaziy bank
o‘rtasida, hamda mamlakatlar markaziy banklariaro amalga oshirilishi mumkin.
Umumiy qilib aytganda, kassa va forvard operatsiyalarini
muvofiqlashtiruvchi valyuta shartnomasini svop shartnomasi hisoblanadi.
Valyuta atribtaji – bu valyutani sotish yoki sotib olish bo‘lib, keyinchalik
teskari bitim tuzib, valyuta kurslari farqi yordamida foyda olish maqsadida
o‘tkazishni ifodalaydi. Arbitraj operatsiyalarini o‘tkazishning asosiy shartlaridan
biri bozorning turli sigmentlariaro kapital oqimi erkin bo‘lishi, ya’ni valyutalarning
erkin konvertirlanishi, valyuta cheklovlarining yo‘qligi va boshqalar hisoblanadi.
Arbitraj ikki xil – joylashuvga ko‘ra va vaqtli bo‘ladi. Ularning har biri ham
o‘z navbatida oddiy va murakkabga bo‘linadi. Operatsiya ikki valyuta ishtirokida
amalga oshirilsa oddiy, uch va undan ortiq valyutalar bilan amalga oshirilsa
murakkab bo‘ladi.
Joylashuvga ko‘ra arbitraj banklarning turli valyuta bozorlaridagi kurs farqi
orqali foyda olishini bildiradi.U valyuta risk bilan bog‘liq emas, chunki valyuta
savdosi bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladi. Masalan,bank vakili Singapurda
valyutani sotib oladi (sotadi) va shu vaqtning o‘zida u o‘zining Londondagi
korrespondenti orqali shu valyutani sotadi( sotib oladi).
Vaqtli arbitraj vaqt o‘tishi bilan valyuta kursi orasidagi farq orqali foyda
olishdir. Valyuta arbitraji spot va forvard sharoitida amalga oshirilishi mumkin va
bu turdagi operatsiyalarda valyuta risklari mavjud bo‘ladi.
Arbitraj operatsiyalari tijorat banklari dillerlari ishining asosiylaridan
hisoblanadi. Ko‘pincha arbitraj bitimlarini o‘tkazish imkoniyatlari sanoqli
daqiqalardagina to‘g‘ri kelishi mumkin, shuning uchun dillerning arbitraj
operatsiyasini tezda baholash va hisoblashi qobiliyatidan ko‘p narsa kelib chiqadi.
Arbitraj operatsiyasini muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun bozorni yaxshi o‘rganish,
kelajakni ko‘ra bilish kabilar dillerlar uchun zaruriy shartlardan biridir.

Hozirgi kunda vakolatli banklar valyuta amaliyotlarini amalga oshirish
doirasini jaxon amaliyotiga muvofiq, kengaytirishga yordam beradigan
O‘zbekiston valyuta bozorini erkinlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga
oshirishni hisobga olgan holda, manfaatdor idoralarga xalqaro valyuta bozori
faoliyat yuritish uslublarini diqqat bilan o‘rganish hamda mamlakat iqtisodiyotiga
salbiy ta’sirlarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida valyuta risklarini tartibga solish
instrumentlarini qo‘llash uchun shart-sharoitlar yaratish choralarini ko‘rishlari
lozim.
Hozirgi vaqtda tijorat banklarining valyuta bozoridagi faoliyatining
Markaziy bank tomonidan tartibga solinishi bank tizimidagi eng muhim va dolzarb
masalalardan biri bo‘lib turibdi. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to‘g‘risida»gi qonunning 40-moddasiga muvofiq, Markaziy bank valyutani tartibga
solish va valyutani nazorat qilish davlat organi bo‘lib hisoblanadi.
Bu masalaning dolzarbligi asosan, ko‘pgina yirik vakolatli banklar
aktivlarining asosiy qismini valyuta sohasiga yo‘naltirilganligi, ya’ni xorijiy
valyutadagi aktivlardan iboratligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston Republikasi
hududida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish prinsiplari va valyuta
qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining «Valyutani
tartibga solish to‘g‘risida»gi qonuni bilan aniqlanadi. Ushbu qonun talablariga
muvofiq O‘zbekiston hududida xorijiy valyuta bilan bog‘liq barcha hisob-kitoblar
faqat vakolatli banklar orqali, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining
valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga ruxsat beruvchi litsenziyasiga ega bo‘lgan
tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday litsenziyaga ega bo‘lgan
tijorat banklari vakolatli bank hisoblanadi.
Tijorat banklarining valyuta faoliyatlarini tartibga solishda ochiq valyuta
pozitsiyasini yuritilishi haqidagi hisobot muhim o‘rin tutadi. Bu hisobotni tahlil
qilishning zarurati Markaziya Bank tomonidan vakolatli banklarga chet el
valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalarga limit o‘rnatilishidadir. Bu tartib bo‘yicha
bankning o‘z mablag‘lariga nisbatan 20%gacha valyuta sotib olishi va sotishiga
ruxsat bor, ya’ni bir valyuta turi bo‘yicha bu ko‘rsatkich 5% qilib belgilangan.

Limit o‘rnatishning asosiy sababi, vakolatli banklar barcha aktivlarini chet el
valyutalariga qo‘ysa va bu valyutalarning kursi jahon valyuta bozorida tushib
ketsa, bank aktivlari kamayishi va hatto bank bankrot bo‘lishi mumkin va bu o‘z
navbatida mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qiladi. SHuning oldini olish
maqsadida, bu limit barcha vakolatli banklar uchun joriy qilingan. Ana shu erda
shuni ta’kidlash lozimki, respublikamizda 15 oktyabr 2003 yildan joriy
operatsiyalar bo‘yicha to‘liq konvertatsiya joriy qilinishi bu limitni o‘zgartirishni
zarur qilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida xozirgi vaqtda amalda Markaziy Bank
boshqaruvida 1998 yilning 28 martida 392-son bilan qabul qilingan «Ochiq valyuta
pozitsiyasini yuritilishi qoidalar» amal qiladi.
Fikrimizcha, yuqorida qayd etilgan tartibda bir qator o‘z echimini kutuvchi
masalalar uchraydi. Xususan, qoidaning 2-bandi bo‘yicha: ochiq valyuta
pozitsiyasining limit miqdori juda kam o‘rnatilgan, ya’ni barcha xorijiy valyuta
pozitsiyasi bo‘yicha 20%, aniq bir valyuta turi bo‘yicha esa 5%. Fikrimizcha,
ushbu foizlar miqdorini qayta ko‘rib chiqish kerak. CHunki, bizning respublika
vakolatli banklari asosan ikki valyuta(EVRO, AQSH dollari) bilan ishlaydi.
Joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiya masalasining hal qilinishi,
banklar, jumladan, ularning mijozlari hisoblanmish korxona va tashkilotlar xalqaro
jahon bozoriga, ya’ni integratsiya jarayoniga jadal kirishib ketadilar. Demakki,
umumiy pozitsiyaning miqdori kimligi bu jarayonga xalaqit berishi mumkin.
Valyuta poziyasisi va nazorati
Valyutali banklar chet el valyutasini sotish va sotib olish huquqiga egalar:
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining «Ochiq valyuta pozitsiyasini
yuritish» qoidasida ochiq valyuta pozitsiyasi uchun quyidagi limitlar o‘rnatilgan:
- Ixtiyoriy valyutada ochiq valyuta pozitsiyasi limiti har bir
operatsion kun oxirida valyutali banklarda regulyativ kapitalning 5%idan
oshmasligi va bankning umumiy ochiq valyuta pozitsiyasining limiti har

operatsion kunning oxirida uning bank regulyativ kapitalining 20%idan oshmasligi
lozim;
- Summali ochiq valyuta pozitsiyasida uzun valyuta pozitsiyasi
ko‘rinishi o‘rnatiladi. Valyutani sotish va sotib olishda bank faqat ochiq valyuta
pozitsiyasidan foydalanmaydi. Kun ora banklarda umumiy valyuta pozitsiyasi
«Nostro» schyoti bo‘yicha olib boriladi. Quyidagiga ko‘ra ular to‘lovi
foydalanadigan kungacha o‘rnatiladi. Agar to‘lovlar kirim bilan qo‘shilib ketsa, bir
schyotdan boshqa schyotga mablag‘larni o‘tkazishda xatolikka yo‘l qo‘yilsa,
bunda bank kun ora ochiq maxsus schyot bo‘yicha tekshirish o‘tkazadi.
CHet el valyutasini sotish va sotib olishda bank valyuta pozitsiyasi limitiga
rioya qilishi kerak. Bank valyuta operatsiyalarini bajarganda valyuta
operatsiyalarining bir qismini sarflaydi. Bunda bankning xorijiy valyutalar
bo‘yicha majburiyati va talablari orasidagi nisbat o‘zgaradi. Bankning xorijiy
valyutalarni sotish va sotib olish jarayonidagi valyutalar bo‘yicha talab va
majburiyatlari nisbati holati banklarning valyutaviy holati deyiladi. Valyutaviy
holat ochiq va yopiq bo‘lishi mumkin.
Hohlagan bir valyuta bo‘yicha ochiq valyuta pozitsiyasi deganda bankning
shu xorijiy valyuta bo‘yicha aktivlarining majburiyatlaridan oshgan summasi
tushuniladi va u uzun valyuta pozitsiyasi deb yuritiladi. Bank valyutani sotib
olganda u uzun valyuta pozitsiyasiga ega bo‘ladi va uni shu valyuta bo‘yicha
boshqalar oldida talabi oshadi, sababi sotgan tomon valyutani etkazib berish
majburiyatini olgan.
Aksincha, shu valyuta bo‘yicha majburiyatlarning aktivlardan oshsa, ya’ni
xorijiy valyutani sotish uni sotib olishdan yuqori bo‘lsa valyuta pozitsiyasi qisqa
bo‘ladi. Xorijiy valyuta sotganda qisqa valyuta pozitsiyasi yuzaga keladi, sababi
valyutani sotib olgan tomongan etkazib berish majburiyati shakllanadi.
Agar valyuta bo‘yicha talablar va majburiyatlar teng bo‘lsa valyuta
pozitsiyasi yopiq bo‘ladi.
Valyuta pozitsiyasining umumiy holati(summasi) deganda barcha valyutalar
bo‘yicha uchun(qisqa) pozitsiyalar umumiy summasi tushuniladi.

Agar bank operatsion kun davomida valyuta operatsiyalarini olib borishda
ochiq valyuta pozitsiyasi bo‘yicha qo‘yilgan limitdan ortiq operatsiya amalga
oshirgan, ya’ni valyutani ko‘p sotib olgan bo‘lsa bo‘lsa, u holda valyuta pozitsiyasi
ortiq sotib olingan valyutani sotib yuborish yo‘li bilan balanslashtirib yopiladi.
Vakolatli banklar ochiq valyuta pozitsiyasi limitiga hisoblangan foizlar,
ko‘chmas mulk, qimmatli qog‘ozlar va boshqa moddiy qiymatliklarni sotish yoki
sotib olish bilan bog‘liq valyuta operatsiyalarini ham amalga oshiradi. Vakolatli
banklar o‘zlarining joylaridagi filiallari uchun ochiq valyuta pozitsiyasining
chegarasini mustaqil belgilashlari mumkin. Lekin filiallar bo‘yicha belgilangan
ochiq valyuta pozitsiyasining yig‘indisi bank bo‘yicha uning o‘z mablag‘larining
20%idan oshmasligi lozim.
Vakolatli banklar har oyda oyning 3chi kunigacha Markaziy Bankka
o‘zlarining ochiq operatsiyalari va unga rioya qilinganligi to‘g‘risida hisobot
berishlari lozim. Hisobot quyidagi shaklda tuziladi:
Ochiq valyuta pozitsiyasi limitini hisoblash.
Aytaylik tijorat bankining regulyativ kapitala miqdori 50.000 so‘m. Bankning
xorijiy valyutalar bo‘yicha quyidagicha pozitsiyaga ega:
-jadval
Valyuta pozitsiyasi va uning turlari
Valyutalar Sotish-sotib olish
operatsiyalari Muddatli
operatsiyalar Umumiy(summa)
pozitsiya
uzun qisqa uzun qisqa uzun qisqa
AQSH dollari 80 -100 -20
evro 40 -10 30
SHveysariya franki -90 150 60
Kanada dollari 10 - 10
Avst raliya dollari -200 40 -160
«-» bilan qisqa valyuta pozitsiyasi belgilangan.
Jadvaldan ko‘rib turganimizdek mazkur bank umumiy pozitsiya bo‘yicha
AQSH va Avstraliya dollarida qisqa, qolgan valyutalar bo‘yicha esa uzun
pozitsiyalarga ega.

O‘zbekiston Respublikasi valyuta bozorining shakllanishi.
O‘zbekiston Respublikasida ijobiy tendensiya kuzatilmoqda. YA’ni, amalga
oshirilgan oqilona iqtisodiy siyosat natijasida tashqi qarzlarning yalpi ichki
mahsulotdagi salmog‘i 2005 yildagi 29% dan 2008 yilda 13,3% ga qadar
qisqargan.
Bundan tashqari tashqi iqtisodiy siyosatda erishilgan yutuqlarni
mustahkamlab ularni yanada chuqurlashtirish muhim ahamiyat kasb
etmoqda:
 iqtisodiyotning ildam, barqaror rivojlanishini ta’minlash, uning
importga
 bog‘liqligini kamaytirish;
 ishlab chiqarish jarayonlariga yangi, samarali texnologiyalarni joriy
qilishni
 tezlashtirish;
 mahalliy xom ashyo va ishlab chiqarish resurslaridan keng
foydalanish va buning asosida
 zamonaviy raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiqarishni
ko‘paytirish;
 valyuta resurslaridan tejab-tergab va omilkorlik bilan foydalanish;
 tovarlarni ishlab chiqarishda nafaqat ichki bozor, balki tashqi bozor
ham hisobga olinishi lozim.
 bojxona va soliq imtiyozlari hisobiga bo‘shayotgan mablag‘lardan
uskunalarni modernizatsiya qilish va ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishda
foydalanishlari mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, raqobatbardoshli eksportbop
mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va kengaytirish mafsadga muvofiq .
 tijorat bankalari, «O‘zstandart» agentligi hamda manfaatdor vazirlik
va muassasalar tomonidan
 xalqaro standartlarga javob beruvchi sifatni boshqarish tizimlarini

ishlab chiqish va
 joriy qilishda, shuningdek, xodimlarni yangi malakalarga o‘qitishda
har tomonlama ko‘mak
 ko‘rsatiladi. Bu esa korxonaning eksport salohiyatini sezilarli darajada
oshiradi.
Hozirda ko‘plab mutaxassis va ekspertlar tomonidan jahon moliyaviy
inqirozining global tus olishi va iqtisodiy inqiroz jarayonlarining kuchayishi
retsessiya va iqtisodiy pasayishni, investitsion faollik ko‘lami cheklanib borishini,
talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi hamda jahonning ko‘plab
mamlakatlariga ta’sir ko‘rsatadigan jiddiy ijtimoiy talofotlar sodir bo‘lishi
mumkinligi e’tirof etilmoqda.
Xususan, 2008 yilda jahon miqyosida bevosita xorijiy investitsiyalar oqimi
20% gacha pasayganligi kuzatilgan. 2009 yilda jahon yalpi ichki mahsulotining
pasayishi, bevosita xorijiy investitsiyalar ko‘lamining yanada pasayishini
kuzatilishi hamda xalqaro savdo hajmi qariyb 15% ga pasayishi ehtimol
qilinmoqda. Bu holat esa ishsizlik darajasining ortishi bilan bog‘liq jiddiy ijtimoiy
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi ishsizlik
keyingi 3 yil mobaynida o‘sib borishi kuzatilmoqda. 2009 yilda AQSHda ishsizlik
darajasi 7,2%, YAponiyada 4,4%, Buyuk Britaniyada 6,4%, Germaniyada 8,2% ga
o‘sishi kutilmoqda. Bu o‘z-o‘zidan ijtimoiy transfertlarning ko‘payishi hisobiga
davlat harajatlarining o‘sishiga olib keladi.
SHunga ko‘ra, hukumatlar darajasida inqirozdan chiqish bo‘yicha davlat
dasturlarini ishlab chiqishda bandlik masalalarini, talabni rag‘batlantirish orqali
ishlab chiqarish ko‘lamini kengaytirishga qaratilgan keskin choralarni ko‘rish
masalasini ko‘ndalang qilib qo‘ymoqda.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xorijiy valyutalarga bo‘lgan
talab va taklifni muvofiqlashtirish. (eksportga yo‘naltirilgan korxonalar
faoliyatini qullab-quvvatlash nuqtai nazaridan).

Valyuta nazoratining asosiy maqsadi, bu eksport bo‘yicha valyuta
tushumining o‘z vaqtida eksportchi tashkilot hisob raqamiga tushishini ta’minlash
va import mahsulotlari uchun o‘tkazilayotgan valyuta mablag‘larini to‘planishi,
xaqiqatda Respublika hududida kelib tushgan mahsulot narxiga muvofiqligi,
shuningdek, belgilangan tartibda valyuta tushumidan majburiy, sotuvni amalga
oshirishdan iborat.

Xulosa
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan, O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Banki, Moliya Vazirligi va Davlat Soliq Qo‘mitalari valyutani nazorat
qiluvchi organlar hisoblanadilar. Tijorat banklari valyuta nazoratining Agentlari
hisoblanadilar. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 28 mart 1998
yildagi 393-sonli Eksport va barter shartnomalarini hisobga olish va bajarilishi
nazorati tartibi to‘g‘risidagi yo‘riqnomasi Eksport – import shartnomalarini bank
muassasalari tomonidan ro‘yxatga olish qoidasi va ular ustidan nazoratni amalga
oshirishni belgilaydi. Korxona va tashkilotlarning mulkchilik shaklidan qat’iy
nazar tuzgan eksport shartnomalari, ularning valyuta hisobraqami ochilgan
vakolatli banki orqali o‘tishi lozim. YArmarka savdosida, birjada tuzilgan eksport
shartnomalari bankda ro‘yxatga olinmaydi .
Amaldagi qonunchilikka asosan, ro‘yxatga olinishi lozim bo‘lgan eksport
shartnomalarida Tashqi iqtisodiy aloqalar Vazirligidan ro‘yxatga olingandan so‘ng
bankda ro‘yxatga olinadi .
Eksport shartnomasining summasi qat’iy valyutada belgilanishi lozim .
Mahsulot, sotilishi bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmatlar oldindan, amalga
oshirilishidan eksportda tashkilot belgilangan shaklda ariza, shartnoma taqdim
etadi. Xizmat ko‘rsatayotgan bank ikki ish kuni mobaynida shartnomani ko‘rib
chiqib, imzolanib, shartnoma va uning nusxasining har bir varag‘ini bank shtampi
bilan tasdiqlaydi, so‘ngra eksport shartnomaga identifikatsiya nomeri o‘zlashtirib
belgilangan shaklda ma’lumotnoma beriladi.

Asosiy adabiyotlar
1. Elmirza y ev S .E. va boshqalar. “Moliya bozori”. Darslik.-T.: “Iqtisod-moliya”, 2019.
-324 b.
2. S .Elmirza y ev va boshqalar. “Birja ishi”. Darslik. – T.: “Iqtisod-moliya”, 2019. – 224
b.
3. Mishkin F.S., Eakins S.G. Finncial markets and institutions.-9 th
edition. –Pearson,
2018. – 694p.
Qo ‘ shimcha adabiyotlar
1. Эскиндаров М.А., отв. ред. Звонова Е.А. Международный финансовый
рынок. –Учебник и практикум для бакалавриат и магистратуры. — Москва :
Издательство Юрайт, 2018. — 453 с.
2. А.Табернакулов,Я.Койфман. Блокчейн на практике. – М.: «Альпина
Паблишер», 2019 – 260 б.
3. А.А.Лебедева. Цифровые технологии в финансовой сфере (на примере
криптовалют). Неизбежность или осознанный выбор Российской Федерации:
монография.  Москва: Проспект, 2019.  120 с.
4. Скиннер, Крис. Человек цифровой. Четвертая революция в истории
человечества, которая затронет каждого / Крис Скиннер; пер. с англ. О.
Сивченко; (науч. Ред. К.Щеглова).  М.: Манн, Иванов и Фербер, 2019.  304 с.:ил.
Axborot manbalari
1. www.lex.uz ( O ‘ zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi )
2. http://www. ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog‘i)
3. www.gov.uz (O‘zbekiston Respublikasi xukumat portal)
4. www.tradingeconomics.com (Iqtisodiy ko’rsatkichlar manbasi)
5. www.uzse.uz ( T o shkent Respublik Fond Birjasi rasmiy sayti )
www.openinfo.uz (Y agona korporativ axborot portali )

Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Sotib olish