Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 344.7KB
Покупки 14
Дата загрузки 11 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Tijorat banklarning kredit siyosati va uning o’ziga xos xususiyatlari

Купить
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI  TOSHKENT  MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________”  KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan
KURS ISHI
МАVZU:
_____________________________________________________________________
______________________________________________________________
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:____________________________
RO‘YXATGA
OLINDI
“ ____ ”  _______20 23  y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga
tavsiya           qilingan sana
“____” _______20 23  y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3
y .
Baho   « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________ Tijorat banklarning kredit siyosati va uning o’ziga
xos xususiyatlari
Reja:
Kirish
1. Tıjorat   bankları   kredıtlash   amalıyotı   va     tashqı   ıqtısodıy   faolıyatnıng   o‘zaro
munosabatı va kredıt operatsıyaları
2. Tijorat banklari imtiyozli asoslarda kreditlash amaliyotining mohiyati   va   iqtisodiy  
asoslari
3. Tijorat   banklarining   kreditlash   amaliyotidagi   mavjud   muammolar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3KIRISH
Kurs   ishi   mavzusining   dolzarbligi.   Bozor   iqtisodiyotiga   o‘tilishi,   mulkchilik
shakllari rivojlanishi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishni   faollashtirish zarurati, bank
ishining erkinlashtirilishi kredit xizmatini ko‘rsatish va   iqtisodiyotni moliyalashtirishning
yangi xizmatlarini amaliyotga kiritilishini talab   qildi.
Respublika   bank   tizimi   oxirgi   yillarda   sezilarli   darajada   rivojlandi,   moliyaviy
salohiyati bir necha barobarga o‘sdi, mijozlarga bank xizmatlari xususan kredit   xizmatlari
ko‘rsatish sifati davr talabi darajasiga ko‘tarildi, bundan tashqari banklar   o‘z mijozlariga
xizmat ko‘rsatishning bir qator zamonaviy va samarali turlarini   joriy qilishdi, jumladan,
kredit   xizmatlarining   faktoring   va   skoring   operatsiyalari,   plastik   kartochkalar   bilan
operatsiyalar   onlayn   kartalar,   klik   xizmatlari,   shuningdek,   eng   zamonaviy   bank
xizmatlaridan   internet-bank,   mobil-bank   kabi   operatsiyalarni   misol   sifatida   keltirish
mumkin.
Tijorat   banklari   iqtisodiyotga   kreditlar   ajratishni   yildan-yilga   kengaytirib
borayotganligi va bu boradagi ishlarni yanada oshirish yuzasidan Prezidentimiz   Shavkat
Miromonovich   Mirziyoev   O‘zbekiston   Respublikasining   yanada   rivojlantirish   bo‘yicha
xarakatlar   strategiyasida   alohida   e’tibor   qaratib   shunday   deyiladi:   “   banklarining
moliyaviy   barqarorligi   va   ishonchliligini   mustahkamlab,   istiqbolli   investisiya   loyihalari
hamda   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   sub’ektlarini   kreditlashni   yanada
kengaytirish 1
”   asosiy   vazifamiz   hisoblanadi.
Hozirgi   paytda   banklarning   kredit   portfeli   salmog‘i   va   tarkibida   jiddiy   o‘zgarishlar
yuz   bermoqda,   banklarimiz   tomonidan   iqtisodiyotni   real   sektori   korxonalarini   qo‘llab-
quvvatlashga alohida   e’tibor   berilmoqda.
Shu   bilan   birga   mamlakatimiz   tijorat   banklari   kredit   amaliyotlarida   ba’zi
muammolar   mavjud   bo‘lib   ular:
1
  O‘zbekiston   Respublikasi   Prezindenti   Sh.   M.Mirziyoevning   «O‘zbekiston   Respublikasining   yanada   rivojlantirish   bo‘yicha  
harakatlar strategiyasi   to‘g‘risida»gi Farmoni. PF-4947-son   2017   yil   7 fevral. 4Birinchidan,   hozirda   tijorat   banklarining   kredit   xizmatlariga   bo‘lgan   jami   taklifining
ushbu   xizmatning   aholi   va   tadbirkorlar   tomonidan   berilgan   jami   talabini   to‘liq   qondira
olmayotganligi.
Ikkinchidan,   tijorat   banklari   tomonidan   aholi   va   tadbirkorlik   sub’ektlariga   kredit
xizmatlarini   xususan,   imtiyozli   mikromoliyaviy   xizmatlari   ko‘rsatishda   faol   tijorat
banklariga imtiyozlar   berish mexanizmi   mavjud emasligi.
Uchinchidan, muammoli kreditlar. Ushbu kreditlarni iloji boricha kamaytirish   uchun
avvalo kreditlarni skoring qilishni mamlakatimiz barcha banklarida (hozirda   ba’zi banklar
foydalanadi) joriy qilish, bunda faqatgina mijoz faktorini xisobga   olmasdan   inson   omolini
qo‘shishimiz   zarur.   Bundan   tashqari   xozirda   “garov   reestri”ga   faqatgina   garovlarni
registratsiya   qilmasdan   kafilliklarni   ham   qo‘shish   lozim.   Fikrimizcha   ushbu   orqali
muammoli kreditlarni kamaytirish   mumkin.
Yuqoridagi   fikrlardan   kelib   chiqib   tijorat   banklarining   kredit   operatsiyalarini
o‘rganishni,   takomillashtirish   xamda   ushbu   jarayonni   tahlil   qilishni   lozimligini   ko‘rsatadi.
Bu esa   mavzuning   dolzarbligini   belgilaydi.
Kurs   ishning   maqsadi   va   vazifalari.   Bitiruv   malakaviy   ishning   asosiy   maqsadi
bo‘lib   tijorat   banklari   kreditlash   amaliyotini   takomillashtirish   yuzasidan   ilmiy   taklif   va
amaliy   tavsiyalar   ishlab   chiqishdan   iborat.
Qo‘yilgan   maqsad   quyidagi   vazifalarni   ilmiy   yechimini   asoslab   berishni   taqozo
etadi:
 tijorat   banklari   kreditlash   amaliyotining   mohiyati   va   iqtisodiy   asoslarini  
tadqiq   etish va   nazariy   takliflar   ishlab chiqish;
 tijorat   banklari   kreditlash   tizimining   huquqiy   asoslarini   tahlil   qilish   va  
xulosalar   chiqarish;
 tijorat   banklari   kreditlash   amaliyotining   xususiyatlarini   yoritib   berish;
 aholi tadbirkorlik salohiyatini oshirishda tijorat banklari kreditlash  
amaliyoti   tahlili;
Kurs   ishining   predmeti   bo‘lib   tijorat   banklari   tomonidan   kreditlash   jarayonida
yuzaga   keladigan   iqtisodiy   munosabatlar   hisoblanadi. 5Kurs   ishning   nazariy   va   amaliy   ahamiyati .   Kurs   ishi     natijalari,   xulosa   va
takliflari   tijorat   banklari   kredit   operatsiyalarini   takomillashtirish   borasidagi   nazariy   va
amaliy   bilimlar   doirasini   kengaytiradi.   Bitiruv   malakaviy   ishning   amaliy   ahamiyati
undagi   taklif   va   amaliy   tavsiyalardan   respublikamiz   tijorat   banklari   amaliyotida   kredit
operatsiyalarini samarali tashkil   etishda   foydalanish   mumkinligi   bilan   belgilanadi.
Shuningdek,   kurs ishi materiallaridan   oliy   o‘quv   yurtlarida   “Bank   ishi”,   “Kreditlash
operatsiyalari   va   siyosati”,   “Tijorat   banklari   resurslarini   boshqarish”,   “Kredit
tavakkalchiliklari   va   ularni   boshqarish”   kabi   fanlarini   o‘qitishda   manba   sifatida
foydalanish   mumkin.
Kurs   ishining   tarkibi   kirish,   uchta   reja,   xulosa,   foydalanilgan   adabiyotlar
ro‘yxatidan   tashkil  topgan, umumiy hajmi   40   betdan   iborat  bo‘lib,   unda jami  9ta   rasm
va   2   ta   jadvallar   mavjud.
Birinchi   rejada   tijorat   banklari   kreditlash   amaliyoti   va   tashqi   iqtisodiy   faoliyatning
o‘zaro   munosabati   asoslari   yoritilgan,   O‘zbekiston   Respublikasi   tijorat   banklari   imtiyozli
kreditlash   amaliyotining   holati   va   tahlil   qilingan,   va   O‘zbekiston   Respublikasi   tijorat
banklari kreditlash   amaliyotining   takomillashtirish yo‘nalishlari   yoritib   berilgan. 61. Tıjorat bankları kredıtlash amalıyotı va   tashqı   ıqtısodıy   faolıyatnıng   o‘zaro
munosabatı va kredıt operatsıyaları
Kredit   qadimdan   ma’lum   bo‘lib,   u   dastlab   savdoda   almashuv   jarayonida   paydo
bo‘lgan   bo‘lib,   kredit   avval   tovarlarni   kreditga   sotilishi   bilan   bog‘liq   jarayonlarni o‘zida
ifoda etgan. Bunga sabab haridorni tovar sotib olishga hamisha   ham naqd puli bo‘lmaydi,
naqd   pul   ma’lum   muddatdan   so‘ng   ega   bo‘lishi   mumkin.   Bu   vaqt   oralig‘ida   tovarning
qiymati   tushib   ketishi,   sifati   pasayishi   mumkin.   Shu   va   boshqa   holatlar   tovarlarni
kreditga sotishga olib kelgan. Kredit  tovar ishlab   chiqarishning va tovar muomalasining
ajralmas   qismi   bo‘lib   hisoblanadi   va   uning   rivojlanishi   bilan   bog‘liq.   Tovar   ishlab
chiqarishning   rivojlanishi   bilan   pul   shaklidagi   kredit   paydo   bo‘ldi.   Keyinchalik   kredit
berish   mustaqil   faoliyatga   aylanib,   uning   asosiy   funksiyasi   bo‘lib   pul   egalari   va   unga
vaqtincha   muhtoj   bo‘lganlar   o‘rtasidagi   vositachilikdir.   Hozir   bu   faoliyat   maxsus   malaka
va   texnikaga   ega   bo‘lgan   maxsus   ixtisoslashgan   muassasalar-banklar   tomonidan   amalga
oshirilmoqda.   Kreditning   imkoniyati   va   zarurligi   shu   bilan   bog‘liqki   korxonalar mahsulot
sotishda,   xodimlarga   mehnat   haqi   hisoblanganda,   korxona   va   jismoniy   shaxslar   o‘z
pullarini   banklarda   saqlashi   va   boshqa   hollarda   vaqtinchalik   bo‘sh   bo‘lgan   pul
mablag‘lari   bo‘lgani   holda   boshqa   korxona   va   tashkilotlarda   o‘z   faoliyatlarini
uzluksizligini   ta’minlash   uchun   tegishli   pul   mablag‘iga   ehtiyoj   sezadi.
Xo‘jalik   yurituvchi   sub’ektlarga   va   aholiga   kreditlar   berish   tarixan   tijorat   banklari
faoliyatining   asosiy   yo‘nalishi   hisoblanadi.   Tijorat   banklarining   paydo   bo‘lish   tarixiga
bag‘ishlangan   ilmiy   kurs   ishi   larga   ko‘ra,   banklar   birinchi   navbatda   kredit
operatsiyalarini   bajarish   zaruriyati   tufayli   yuzaga   kelganligini   guvohi 7bo‘lamiz.   Aksariyat   mualliflarning   qarashlariga   ko‘ra,   banklar   tovar-pul
munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda emas, balki keng ko‘lamdagi   kredit
operatsiyalarini amalga   oshirish   zaruriyati   tufayli paydo   bo‘lgan.
Dastlabki   banklarning   xodimlari   shuni   tushunib   yetdilarki,   harakatsiz   yotgan   yirik
miqdordagi   pul   mablag‘larini   vaqtinchalik   foydalanishga   berish   orqali   katta   miqdorda
daromad   olish   mumkin.   Shu   sababli,   kreditni   berishva   uning   qaytarilishini   ta’minlash
masalasi   yuzaga   keldi.   Dastlabki   davrlarda   kreditlar   uchun   garov   sifatida   kemalar,
tovarlar,   nodir   metallar,   uy-joylar   va   qullardan   foydalanildi.
Tijorat   banklarining   yuzaga   kelishi   va   rivojlanishiga   bag‘ishlangan   qator   ilmiy   kurs
ishi   larda   banklarning   faoliyatida   mijozlarga   hisob-kitob   xizmatini   ko‘rsatish   kredit
operatsiyalaridan keyin yuzaga   kelganligi   o‘z   isbotini   topgan 4
.
Ma’lumki,   kredit   to‘g‘risidagi   nazariyalar,   jumladan,   kreditning   qiymat   nazariyasi,
kapitallashuv   nazariyasi   o‘tgan   asrning   boshlarida   yaratilgan.   Shu   sababli,   mazkur
nazariyalarda   kreditdan   foydalanishning   hozirgi   zamon   sharoitidagi   xususiyatlari
inobatga   olinmagan.
Holbuki,   hozirda   kreditdan   foydalanish   shart-sharoitlarida   sezilarli   o‘zgarishlar  yuz
berdi. Bu o‘zgarishlar, bizning nazarimizda, birinchi navbatda,   xalqaro   bank   amaliyotida
keng   qo‘llanilayotgan   Bazel   talablari   bilan   bog‘liq.   Bunda   kredit   riskini   boshqarishga
nisbatan   belgilangan   talablarni   kuchayishida,   dunyoning   ko‘plab   davlatlarida   kreditning
yalpi   ichki   mahsulot   tarkibidagi   salmog‘ining   sezilarli   darajada   o‘sayotganligida,
kreditlashning   nisbatan   yangi   shakllaridan   foydalanish   ko‘lami   kengayayotganligida   va
kredit   ta’minotiga   nisbatan   belgilangan   talablarni   kuchayishida   namoyon   bo‘lmoqda.
Kredit   qiymatning   harakati   ekanligi   hamda   bu   harakatni   tovar   va   pul   ko‘rinishidagi
mablag‘larni   qaytarib   berishlik,   muddatlilik,   to‘lovlilik   asosida   berish   natijasida   yuzaga
kelishi   ko‘pgina yetakchi   iqtisodchi olimlarning   ilmiy   izlanishlarida   o‘z   aksini topgan.
4
  Бортник   М.Ю.   Денежное   обращение   и   кредит   капиталистических   стран.-   Москва:Финансы,   1967. 8Sobiq   ittifoq   davrida   kreditning   iqtisodiy   kategoriya   ekanligi   qator   olimlar
tomonidan   nazariy   jihatdan   asoslab   berilgan.   Kreditning   iqtisodiy   kategoriya   ekanligi
Yu.Shenger,   M.Usoskin,   M.Atlas,   G.Shvars,   V.Geraщenko,   I.Levchuk,   O.Lavrushin,
N.Valenseva,   I.Mamonova,   V.Ribin,   M.Yampolskiy   va   boshqa   olimlarning   ilmiy
ishlarida o‘z   aksini topgan.
Yuqorida   ta’kidlab   o‘tilgan   ayrim   mualliflarning   kredit   munosabatlariga
bag‘ishlangan ishlarida tahlil qilish jarayonida kredit termini, kreditlash jarayoni   ko‘rsatib
o‘tilgan. Ayni vaqtda, ushbu kategoriyaga berilgan ta’rifdan kredit va   kreditlash faoliyati
to‘g‘risidagi,   kreditning   makrodarajada   faqat   bir   tomonlama   emasligi   isbotlangan.
Kreditning   funksiyalari,   harakat   qonunlari   va   oxir-oqibat   uning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni
haqida to‘laqonli ma’lumot beruvchi nazariyalar   shakllangan.
Aksariyat   olimlarning,   xususan,   O.Lavrushin,   I.Levchuk,   V.Ribin,
Yu.Shengerlarning 5
  fikricha, kredit iqtisodiy kategoriya sifatida qiymatning ssuda   kapitali
shaklidagi   harakatidir.   Shunisi   xarakterliki,   iqtisodiy   adabiyotlarda   kredit
tushunchasining   o‘zi   bir-biridan   farqlanuvchi   ikki   shaklda   talqin   etiladi.   Birinchidan,
kredit pul mablag‘larini ma’lum muddatga qaytarib berishlik va foiz   to‘lashlilik shartlari
asosida   berishni   anglatadi.   Ikkinchidan,   kredit   so‘zi   tarjima   qilinganda  “ishonch”   degan
ma’noni anglatishini inobatga olsak, mijozning kredit   to‘loviga layoqatliligi kreditorning
unga ishonish  imkoniyati sifatida tushuniladi.   Shu sababli, kredit banklar  uchun nafaqat
pul mablag‘larini mijozga berishni, balki   boshqa bir qator amaliyotlarni, jumladan, bank
tomonidan   mijoz   majburiyatlari   bo‘yicha   kafolatlar   berishni   ham   anglatadi.   Bunda
banklar   tomonidan   ko‘pchilik   hollarda   kreditni   berish   va   mijozning   majburiyatlarini
kafolatlash o‘rtasida mavjud   bo‘lgan aniq farqlar   hisobga   olinmaydi.
Mamlakatimiz   iqtisodchilaridan   Sh.Abdullayeva   kreditga   quyidagicha   ta’rif
5
Лаврушин   О.И.   Кредит   как   стоимостная   категория   социалистического   воспроизводства.   -   Москва:   Финансы   и
статистика, 1989. -173 с.; Левчук К.И.Ссудный фонд и кредит. - Москва: Финансы и статистика, 1988. -109   с.;   Рыбин
В.И. Кредит   как   экономическая   категория   социализма. -   Москва:   Мысль,   1978.-252   с. 9beradi.   Kredit   –   bu   vaqtincha   bo‘sh   turgan   pul   mablag‘larini   pul   egasi   yoki   boshqalar
tomonidan   ma’lum   muddatga,   haq   to‘lash   sharti   bilan   qarzga   olish   va   qaytarib   berish
yuzasidan   kelib   chiqqan   iqtisodiy   munosabatlar   yig‘indisidir 6
.
Mamlakatimiz   iqtisodchilaridan   yana   biri   D.A.Saidovning   fikricha   kreditga   eng
maqbul ta’rif  bu – mablag‘larni ma’lum muddatga, haq to‘lash sharti  bilan   qarzga olish
va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan iqtisodiy munosabatlar   majmuasidir 7
.
Yuqoridagilardan   kelib   chiqib,   “Kredit”   tushunchasi   to‘g‘risida   yana   to‘xtaladigan
bo‘lsak,   kreditning   ssuda   kapitali   harakatining   shakli   ekanligini   ko‘rish mumkin. Ayrim
hollarda kredit tushunchasiga “qarzga berilayotgan ssuda   (tovar,   pul   ko‘rinishida)   tijorat
ishonchi”   deya   ta’rif   berilishini   guvohi   bo‘lamiz.
Bizning   fikrimizcha,   kreditga   eng   maqbul   ta’rif   bu   –   daromad   olish   maqsadida
mablag‘lar   (yoki   tovar)ni   shartnoma   asosida   ma’lum   muddatda   ma’lum   foizi   bilan
qaytarish   sharti   bilan   pul   (yoki   tavar)ni   olish   va   qaytarib   berish   bilan   bog‘liq
munosabatlar   hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda kredit faoliyatining ob’ekti va sub’ektiga ta’rif berish   orqali
iqtisodiy   faoliyat   turiga   kiruvchi   va   asosiy   maqsadi   daromad   olishga   hamda   o‘z
manfaatlariga   erishishga   yo‘naltirilgan   faoliyatga   kredit   faoliyati   sifatida   ta’rif   berilgan.
Kredit   faoliyati   deganda   kredit   munosabatlari   qatnashchilarining   manfaatlarini   ko‘zlab,
ishlab   chiqarish   xarakteriga   ega   bo‘lgan   hamda   bank   xizmatlari   va   operatsiyalari   orqali
amalga   oshiriladigan   faoliyatning   yig‘indisini   tushunishimiz   mumkin.   Kredit   faoliyati
kredit resurslariga ehtiyojni qondirishga   yo‘naltirilgan   qayta   taqsimlashni   amalga   oshirish
hamda   kredit   faoliyatining   sub’ektlari   uchun daromad olish   imkonini   beradi.
Kredit   faoliyati   barcha   manfaatdor   taraflarga   real   foyda   keltiradi.   Qarz   oluvchilar
ma’lum   bir   muddatga   o‘zlarining   tijorat,   ishlab   chiqarish   va   boshqa   shu   kabi
manfaatlariga   yetishish   maqsadida   yirik   pul   kapitalidan   foydalanish   imkoniga
6
Pul,   kredit   va   banklar.   Sh.   Abdullayeva   Toshkent   2003   y
7
  D.A.Saidov.   Tijorat   banklarining   kreditlash   amaliyoti   va   uni   takomillashtirish   yo‘llari.   Monografiya.   –   Toshkent.   2021 yil. 10ega bo‘ladilar. Kreditorlar esa foiz ko‘rinishida daromad oladilar. Bundan tashqari,   kredit
faoliyati   ishlab   chiqarishga   investisiyaning   kirib   kelishini   rag‘batlantiradi,   progressiv
tarkibiy   siljishlarga   turtki   bo‘ladi.   Bugungi   kunda   kredit   iqtisodiyotni   makrodarajada
tartibga   solishning   muhim   vositalaridan   biriga   aylangan.   U   milliy   valyuta   va   baholar
barqarorligini,   iqtisodiy   o‘sishni   ta’minlash   kabi   birlamchi   masalalarni   hal   etishda
yordam   beradi.   Shunday   qilib,   kredit   faoliyatini   ikki   sub’ekt   -   qarz   oluvchi   va   qarz
beruvchilarning bo‘lishini taqozo etadigan amaliyot   deyish mumkin.
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   xo‘jalik   sub’ektlari   iqtisodiy   va   ijtimoiy   rivojlanish
uchun   doimo   qo‘shimcha   pul   mablag‘lariga   ehtiyoj   sezadilar.   Ana   shunday   pul
mablag‘larining   manbalari   banklarning   o‘z   va   jalb   qilingan   mablag‘lari   bo‘lishi   mumkin.
Korxonalar   mablag‘   yetishmovchiligidan   qiynalayotgan   hollarda   kredit   resurslari
bozoriga   murojaat   qilishga   majbur   bo‘ladilar.
Kredit   munosabatlarini   rivojlanish   jarayonida   kreditning   ikki   asosiy   nazariyasi
shakllangan   bo‘lib,   ular   naturalistik   va   kapital   yaratuvchiliknazariyalaridir.   Ushbu
nazariyalarni   o‘rganish   alohida   qiziqish   uyg‘otadi va   foydadan holi bo‘lmaydi.
Naturalistik   nazariyaning   asoschilari   ingliz   iqtisodchilari   A.Smit   va   D.Rikardolardir.
Fransuz   iqtisodchilari   J.B.Sey,   F.Bastiya   hamda   amerikalik   iqtisodchi   D.Mak-Kulloxlar
ham   ushbu   nazariya   tarafdorlaridir.   Ular   yaratgan   g‘oyaning   mazmuni   shundan   iboratki,
iqtisodiyotdagi   bo‘sh   pul   mablag‘larni   yig‘ish   orqali   keyinchalik   qayta   taqsimlanadigan
ssuda   fondi   tashkil   etiladi,   mablag‘lar   natural   ko‘rinishda   qayta   taqsimlanadi.   Kredit
ishlab   chiqarishga   bog‘liq ravishda puldan foydalanish huquqlarining o‘zgarish jarayoni
yuz beradi.   Bu   nazariyaning   asosiy   xulosalari quyidagilardan   iborat:
-kredit   ob’ekti   bo‘lib   natural,   ashyoviy   boyliklar   hisoblanadi;
- kredit   o‘zida   natural   boyliklarning   harakatini   aks   ettirganligi   sababli
jamiyatdagi mavjud   moddiy   boyliklarni   qayta   taqsimlash   usulihisoblanadi; 11- kredit   passiv   rolga   ega   bo‘lishi   sababli   tijorat   banklari   faqatgina   vositachi
bo‘ladilar   xolos.
Naturalistik nazariya tarafdorlari kreditga bir-biriga qarama - qarshi bo‘lgan   ta’riflar
berishgan.   Ularning   fikricha,   bir   tomondan   kredit   ishlab   chiqarish   natijasida   hosil
bo‘ladigan   real   kapitalni   yaratmaydi   va   kreditning   ishlab   chiqarishga   bog‘liqligini
ko‘rsatib, foizning daromad o‘zgarishi va dinamikasiga   bevosita   bog‘liqligini   uqtiradilar.
Ikkinchi   tomondan   esa   kredit   va   uning   yaratuvchisi   bo‘lmish   banklarning   ahamiyatini
tushunmaslik   bilan   bir   vaqtda   kredit   kapitalning   o‘sishiga   va   shu   bilan   birga   undagi
qarama   -qarshiliklarining   kuchayishiga   ham   olib   keladigan   ikkilamchi   xarakterini
tushunib   yetmaganlar.
Kreditning   kapital   yaratuvchilik   nazariyasining   asosiy   konsepsiyalari   ingliz
iqtisodchisi   Dj.Lo   tomonidan   shakllantirilgan.   Uning   fikriga   ko‘ra,   kredit   takror   ishlab
chiqarish   jarayoniga   bog‘liq   bo‘lmasdan,   u   iqtisodiyotda   hal   qiluvchi   bo‘lgan   o‘rinni
egallaydi.   Kredit   mamlakatning   ishlatilmayotgan   barcha   ishlab   chiqarish imkoniyatlarini
harakatga   keltira   olishi,   boylik   va   kapital   yarata   olishi   mumkin,   bunda   banklar
vositachilar   emas,   balki   kapital   yaratuvchilari bo‘ladilar.
Resurslarni   qayta   taqsimlash   maxsus   vositachilar   –   ya’ni,   yangi   pul   yaratuvchilari
bo‘lmish   banklar   orqali   amalga   oshirilishiga   asosiy   urg‘u   beriladi.   Mijozlarning   hisob
raqamlarida   saqlanayotgan   mablag‘larni   banklar   nazariy   jihatdan   o‘z   hohishlariga   ko‘ra
ishlata olmaydilar. Bu mablag‘lar bankka emas,   balki   mijozga   tegishlidir.   Lekin   aynan   bir
ob’ektga   turli   tomonlar   egalik   qila   olmaydilar,   kreditning   hajmi   nazariy   jihatdan   hech
qanday   cheklanish   (chegara)larga   ega   emasligi   sababi   bu   pullarning   sof   generatsiyasi
banklardir.
Xorijlik   iqtisodchilar   –   I.Shumpeter,   A.Gan,   Dj.Keyns,   R.Xoutrilar   XX   asr
boshlarida   kapital   yaratuvchilik   nazariyasi   tarafdorlari   bo‘lib   maydonga   chiqdi.
I.Shumpeter   va   A.Ganlar   kredit   kapitalni   ham   yaratadi   deya   banklarni   o‘ta  qudratli   deb
hisoblaganlar.   Ular   kredit   cheksiz   bo‘lishi   mumkin,   demakki   u   yaratadigan   depozit   va
kapital   ham   cheksiz   bo‘ladi   deb   hisoblashgan.   Ularning   fikricha,   inflyatsion   kredit   takror
ishlab   chiqarish   jarayonini,   iqtisodiy   rivojlanishni 12harakatga   keltiruvchi   kuch   hisoblanib,   iqtisodiy   o‘sishga   doimo   turtki   berib   turadi.   J.Keyns
nazariyasi   kreditning   kapital   yaratuvchilik   qobiliyatiga   asoslangan 8
.
Bunda   kredit   iqtisodiy   o‘sishni   belgilab   beruvchi   omil   sifatida   qaralgan.   Iqtisodiyotni
kredit   orqali   boshqarishning   asosiy   tamoyillari   asoslab   berilgan.   Shu   sababli   ishlab
chiqarishni   va   iste’mol   bozorini   rag‘batlantirish   uchun   ssuda   foizini   kamaytirish   orqali
investisiyaning ko‘payishi (kengayishi)ga erishish zarur, shart-   sharoit   yaratish   lozim.   Bu
esa,   o‘z   navbatida,   ishlab   chiqarish   va   iste’mol   talablarining   oshishiga   hamda
ishsizlikning   kamayishiga   olib   keladi.   J.Keyns   ssuda   kapitalini   pulga   tenglashtirgan   va
foiz   darajasini   umumiy   muomaladagi   pul   miqdori   orqali   aniqlagan.   Uning   biroz   keyin
yaratgan konsepsiyasiga ko‘ra pul   foizga ta’sir ko‘rsatadi, foiz – investisiyaga, investisiya
– ishlab chiqarishga, ishlab   chiqarish – daromadga, daromad esa narxga ta’sir qiladi. Ayni
vaqtda,   pul   massasi   foizga   ma’lum   bir   darajagacha   ta’sir   qiladi,   foiz   esa   har   doim   ham
investisiyaga   istalgan   shaklda   ta’sir   qila   olmaydi.
Kapital   yaratuvchilik   nazariyasining   keyingi   rivoji   monetarizm   nazariyasida   o‘z
aksini   topdi.   Monetarizm   nazariyasi   (ta’limotchilari)   vakillari   AQShda   M.Fridmen,
P.Rouz, A.Berns, Fransiyada J.Ryueff, GFRda O.Faytlardir. Ushbu   nazariyaning   yetakchi
namoyondasi   bo‘lib,   M.Fridmen   hisoblanadi.   Uning   konsepsiyasiga   ko‘ra   iqtisodiyotni
boshqarishning   asosiy   instrumenti   kredit   emas,   balki   pul   massasi   hamda   foiz
stavkalarining   o‘zgarishidir.
Kredit   yordamida   iqtisodiyotning   to‘lov   vositalariga   bo‘lgan   ehtiyoji   ta’minlanadi,
pul   mablag‘larini   faol   to‘lov   oborotidan   chiqib   qolishiga   barham   beriladi,   iqtisodiyotning
kapitallashuv   darajasi   oshadi.   Ayni   vaqtda,   kreditning   iqtisodiyotga   va   u   orqali   jamiyat
hayotiga   salbiy   ta’siri   ham   mavjud.   Masalan,   iqtisodiyotga   haddan   ziyod   ko‘p   kredit
ajratilsa,   bu   holat   inflyatsiyaning   kuchayishiga   sabab   bo‘lishi   mumkin.   M.Fridmenning
fikriga   ko‘ra,   tijorat   banklari   tomonidan   iqtisodiyotni   kreditlashni   keskin   oshirib
yuborilishi   pullar   taklifini   kuchayishiga   va   shuning   asosida   baholarning   o‘sishiga   olib
keladi.
8
  Кейнс   Дж.   М.   Общая теория   занятости   процента   и   денег.   Пер.   с   англ.   -   Москва:   Прогресс,   1979.   -297   с. 13Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, kredit vositasida  pullarni xo‘jalik aylanmasiga   kiritish
har   qanday   holatda   mumkin.   Naqd   pulsiz   o‘tkazmalar   sharoitida   Markaziy   bank   ham,
tijorat   banklari   ham   texnik   jihatdan   istalgan   miqdordagi   pulni   muomalaga   chiqarishi
mumkin.   Ammo   tijorat   banklarining   naqd   pulni   muomalaga   chiqarish   imkoniyati
cheklangan.   Chunki   muomaladagi   naqd   pul   miqdori   Markaziy   bank   balansining
passividagi   majburiyatlar   summasidan   oshmaydi   va   naqd   pulni   emissiya   qilish   vakolati
faqat   Markaziy   bank   zimmasidadir.
Markaziy   bank   muomalaga   chiqaradigan   to‘lov   vositalari   uning   balansini   aktiv
qismi   doirasida   amalga   oshiriladi,   tijorat   banklarining   imkoniyati   esa,   ularning
likvidliligiga   nisbatan belgilangan   talablar   bilan chegaralanadi.
Tijorat   banklarining   kreditlash   amaliyotini   tashkil   qilish,   uning   samaradorligini
ta’minlash   xususidagi   masalalar   to‘g‘risida   to‘xtalib,   D.MakNoton   rivojlanayotgan
mamlakatlarda   kreditlash   amaliyotini   tashkil   qilishning   zaruriy   shartlaridan   biri
kreditlarni   garov   ta’minoti   asosida   berishni   odatiy   hol   sifatida   qabul   qilishdir,   degan
xulosaga   keldi. 9
  Uning   fikriga   ko‘ra,   garov   sifatida   olinadigan   mulkning   sotilish   bahosi
kredit  va uning foizini  qaytarishga yetishi   lozim.   Bu   esa,   mulkni   doimiy   ravishda   qayta
baholab   turishni   taqozo   qiladi.   Bizning   fikrimizcha,   olimning   mulkni   davriy   baholash
to‘g‘risidagi   fikri   respublikamiz   amaliyoti   uchun   ham   juda   muhim   hisoblanadi.   Chunki
mulklarning   joriy   bahosini   tez-tez   o‘zgarish   holati   mamlakatimizning   xo‘jalik
amaliyotiga xos   bo‘lgan holat   hisoblanadi.
Hozirgi   kunda   respublikamizda   milliy   valyuta   kursining   chet   el   valyutalariga
nisbatan   doimiy   ravishda   o‘sib   borish   tendensiyasini   hamda   baholarning   muntazam
o‘sishini   inobatga   olgan   holda   kredit   uchun   garov   sifatida   qabul   qilingan   mol-mulk
bahosini   har   oy   yoki   har   chorak   yakuniga   qayta   baholashni   yo‘lga   qo‘yish   zarurdir.
V.Usoskin   o‘zining   “Zamonaviy   tijorat   banki:   operatsiyalari   va   boshqarish”   nomli
monografiyasida   tijorat   banklari   kreditlash   amaliyotining   asosiy   jihatlarini   tadqiq
qilgan.   U   kurs   ishi     natijalariga   asoslangan   holda,   bir   qator   ilmiy   xulosalarni
shakllantirgan.   Ana   shunday   muhim   xulosalardan   biri   mijozni   bank   tomonidan   kredit
liniyasi   ochish   yo‘li   bilan   kreditlash   orqali   kredit   riski   darajasini   sezilarli   darajada 14pasaytirish   mumkinligidir 10
.   Uning   fikriga   ko‘ra,   kredit   liniyasi   orqali   mijozni
kreditlashda   kompensasion   qoldiqdan   foydalanish   orqali   mijozni   nisbatan   past   foiz
stavkasida   kreditlash   mumkin.   Bu   esa,   kredit   riskini   kamayishiga,   kreditni   qaytish
ehtimolini   oshishiga olib   keladi.
Fikrimizcha,   kompensasion   qoldiq   xalqaro   bank   amaliyotida   mijozning   kredit
to‘lovi   bilan   bog‘liq   xarajatlarini   kamaytirish   vositasi   sifatida   o‘zini   oqlagan.   Uni
respublikamiz bank amaliyotida qo‘llash kredit liniyasining mijoz uchun qulay   kreditlash
shakli   sifatidagi   ahamiyatini   yanada   oshirishga   xizmat   qilgan   bo‘lar   edi.
D.Polfreman,   F.Fordlar   muallifligidagi   “Osnovi   bankovskogo   delo”   kitobida
mijozning   kredit   yig‘ma   jildini   o‘rganishga   e’tiborni   kuchaytirish   kreditlash   amaliyotini
samarali   tashkil etishning muhim   omili   sifatida   qaralgan 11
.
Hozirgi   zamon   jamiyatida   banklar   ko‘p   sonli   va   xilma   -   xil   moliyaviy   xizmatlar
ko‘rsatadigan   muassasaga   aylandi.   Ular   orqali   iqtisodiyot   tarmoqlarini   kreditlash,
qimmatli qog‘ozlarni sotib olish va sotish operatsiyalari, korxonalarga   tegishli   mulklarni
boshqarish   operatsiyalari   va   boshqa   bir   qator   moliyaviy   operatsiyalar   amalga
oshirilmoqda.   Biroq   shunga   qaramasdan   kredit   operatsiyalari   tijorat   banklari   uchun
birlamchi   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   operatsiya   sifatida   saqlanib   qolmoqda.
Respublikamiz   bank   amaliyotida   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining
2004   yil   17   iyuldagi   578-sonli   «O‘zbekiston   Respublikasi   tijorat   banklarida buxgalteriya
hisobi hisobvaraqlari rejasi» nomli yo‘riqnomasiga asosan   o‘rta   muddatli   kreditlar   toifasi
bekor qilindi 12
.
Aksariyat   mamlakatlarda,   jumladan,   G‘arbiy   Yevropaning   ko‘pgina   mamlakatlarida
kreditlar   muddatiga   ko‘ra   uch   turga:   qisqa,   o‘rta   va   uzoq   muddatli 1510
  В.М.Усоскин.   Современный   коммерческий   банк:   управление   и   операции.   -   Москва:ВАЗАР-ФЕРРО»,   1994.
11
  Д.Полфреман,   Филип   Форд.   Основы   банковского   дело.   Пер.   с   англ.   -   Москва:ИФРА-М,   1996.
kreditlarga   bo‘linadi.   Bunda   qisqa   muddatli   kreditlar   jumlasiga   bir   yil   muddatgacha
beriladigan   kreditlar,   o‘rta   muddatli   kreditlarga   bir   yildan   besh   yilgacha   va   uzoq   muddatli
kreditlarga   besh   yildan   ortiq   muddatga   beriladigan   kreditlar   kiritiladi.
Qisqa   muddatli   kreditlash   bu   kreditlash   ob’ektlari,   kreditlash   metodlari,   ya’ni
kreditlash   tamoyillari   bo‘yicha   kredit   berish   va   qaytarish   usullariga   asoslangan   holda
kreditning   kapital   aylanishida qatnashishi   tushuniladi.
Banklarning   qisqa   muddatli   kreditlashni   tashkil   qilish   turli   mamlakatlarda
davlatning   me’yoriy-huquqiy   hujjatlariga   asoslanadi.   Ya’ni,   banklar   uchun   mijoz   va
bank talablarini, Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari, shuningdek,   milliy   tarixiy   bank
ishlarini   hisobga   olish   zaruriyatini bildiradi.
Xorijiy va milliy iqtisodchilar kreditning mohiyati va roliga nisbatan turli xil   nazariy
yondashuvlarga   ega   bo‘lsalarda,   ularning   barchasi   banklarni   qisqa   muddatli kreditlashni
tashkil qilish asosini korxonaning to‘lov aylanmasi qonuniy   ekanligi   bilan   bog‘lashadi 13
.
Mamlakat   tijorat   banklarining   kreditlash   amaliyotida   korxonalarda   o‘z   aylanma
mablag‘larining   keskin   yetishmovchiligi,   biznesini   rivojlantirishga   va   yangi
texnologiyalarni   joriy   qilish   bo‘yicha   yetarlicha   mablag‘ga   ega   emasligi   banklar
tomonidan kreditlashni   rivojlantirishning   dolzarbligini   belgilaydi.
Tijorat   banklari   tomonidan   uzoq   muddatli   kreditlar   –   bu,   qurilish,   qayta   qurish,
ishlab   chiqarish   va   ijtimoiy   yo‘nalish   ob’ektlarini   texnik   qayta   jihozlash,   texnika,
texnologiya hamda   uskunalar   sotib olish, asosiy podani   shakllantirish,   ko‘p yillik ekinlar
xarajatlari  bilan bog‘liq kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish   hamda   boshqa   investisiya
maqsadlariga   mo‘ljallangan   kreditlardir.
Uzoq   muddatli   kreditlar   asosan,   asosiy   fondlarni   takror   ishlab   chiqarish   va   ular
bilan   bog‘liq   sohalarni   ta’minlashda   ishlatiladi.   Hozirgi   davrda   bank   kredit
13
  Левчук   К.И.   Эффективность   краткосрочных   кредитных   вложений.   -   Москва:   Финансы   и   статистика,   1988.
-109 с.;Лаврушин О.И. Банковское дело: современная система кредитования. Учеб. пос. / под. ред. О.И.   Лаврушина.   -
Москва:   КНОРУС,   2006.   -256   с.;   Qoraliev   T.M.   va   boshqalar.   Xo‘jalik   yuritishning   hozirgi   bosqichida kredit mexanizmi va
banklar. –Toshkent, 1991. -80 b.; Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –   Toshkent:   Moliya,   2007.   -   348   b. 16qo‘yilmalarining   asosiy   qismini   uzoq   muddatli   kreditlar   tashkil   qilib,   ular   kapital
qo‘yilmalarini,   loyihalarni   moliyalashtirishning   asosiy   manbai   sifatida   davlatimiz
iqtisodini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Uzoq muddatli kreditlar   xo‘jalik
tashkilotlari   tomonidan   quyidagi ob’ektlar   uchun   jalb   qilinishi   mumkin:
– qayta   tiklashga   kapital   xarajatlarni   amalga   oshirish   uchun;
– harakatdagi   asosiy   fondlarni   kengaytirish   va   modernizatsiya   qilish   bilan
bog‘liq xarajatlar   uchun;
– yangi   qurilish   va   qo‘shimcha   yuqori   samarali   tadbirlar   bo‘yicha   xarajatlarni
amalga   oshirish   uchun;
– yangi   fan, ilmiy texnika   sohasida   kurs ishi lar olib   borish va   yutuqlarini   ishlab
chiqarishga joriy   qilish   uchun   va   boshqalar.
Uzoq   muddatli   kreditlar,   mulkchilik   shaklidan   qat’iy   nazar,   qonunchilikda   ko‘zda
tutilgan   tartibda   ro‘yxatga   olingan   yuridik   va   jismoniy   shaxslar   bo‘lmish   xo‘jalik
sub’ektlariga   beriladi.
Tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga ajratiladigan uzoq   muddatli
kreditlar   miqdori   yildan   yilga   oshib   bormoqda.   Shu   sababli   tijorat   banklari   oldida   turgan
asosiy   vazifalardan   biri   bu,   kredit   resurslarini   samarali   joylashtirish va ularni o‘z vaqtida
qaytarilishini   ta’minlash   uchun   avvalam   bor   kreditlash   jarayonini   to‘g‘ri   tashkil   etish,
mijozni   moliyaviy   ahvolini   har   tomonlama   o‘rganish   muhim   hisoblanadi.
2. O‘zbekiston   tashqi   iqtisodiy   faoliyatini   rivojlantirishning
moliyaviybmexanizmlari
O‘zbekiston   Respublikasi   iqtisodiyotini   barqaror   va   muvozanatlashtirilgan   o‘sishini
ta’minlashda   ichki   va   tashqi   sharoitlardan   kelib   chiqqan   holda,tashqi   iqtisodiy   faoliyatni
(TIF)   boshqarish   siyosatini   to‘g‘ri   tanlash   muhim   o‘rin   tutadi.TIFni boshqarish siyosatida
tarif va notarif usullardan foydalanish darajalari   mamlakat   iqtisodiy   rivojlanishining   turli
bosqichlarida   turlicha 17bo‘ladi.O‘zbekiston   jahon   bozoriga   chiqib   faol   tashqi   savdo   siyosatini   amalga   oshirishi
uchun   yuqorida   ta’kidlangan   usul   va   vositalardan   imkoni   boricha   qayishqoq   grafik
shaklda,   milliy   ishlab chiqaruvchilarning manfaatlaridan kelib   chiqib,   ularning   mavqeini
yanada   mustahkamlashga   qaratilgan   tashqi   savdo   siyosatini   amalga   oshirishi   maqsadga
muvofiq.   Buning   uchun   taraqqiy   etgan   mamlakatlar   xususan,   Yaponiya   tomonidan
qo‘llanilayotgan   usul   va   vositalarni   doimiy   tahlil   etish,ularni   O‘zbekiston   sharoitiga
muvofiq   keladiganlarini   o‘zlashtirib olish lozim. Jahon savdosi  erkinlashib borishi  bilan
barcha   rivojlangan   davlatlar   notarif   usullardan   ichki   bozorlarini   himoyalash   yoki   tashqi
bozorda   faoliyat ko‘rsatayotgan eksportchilarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida qo‘llashga
harakat   qilmoqdalar.
1-rasm.   Tashqi   savdoni   notarif   usulda   tartibga   solish   choralari 14
:
Zamonaviy hisob-kitoblarga ko‘ra, hozirda davlatlar, Xalqaro savdo  
ishtirokchilari,   jahon   importining   umumiy   hajmining18-30   foiziga   nisbatan   notarif
14
  Трошкина   Т.Н.   Нетарифные   меры   в   системе   государственного   регулирования   международной   торговли   (на  
примере   развитых   стран).   Автореф.дис ..................... канд. экон.   наук.   –   М.: 2010. 18tartibga solish   choralarini   qo‘llashmoqda.  Ayni   paytda, barcha rivojlanayotgan   davlatlar
tomonidan   mahalliy   ishlab   chiqaruvchilarni   himoya   qilish   uchun   (ba’zi   mamlakatlarda
jami   importning   40%   miqdorida)   notarif   to‘siqlardan   foydalanadilar 15
.
Rus   kurs   ishi   chisi   T.N.   Troshkina   xalqaro   savdoda   davlatlar   tomonidan   TIFni
tartibga   solishda   notarif   choralarning   ma’lum   bir   usullarini   qo‘llash   orqali   bir   tomondan
TIFni boshqarish bo‘yicha milliy mexanizmlarning tashkiliy-huquqiy   asoslarigato‘la mos
keladigan,   boshqa   tomondan   esa   ichki   bozorni   himoya   qiluvchi   eng   maqbul   himoya
chorasiga   ega   bo‘lishini   tushuntirib   bergan.   Kurs   ishi   chi   tashqisavdoni   notarif
boshqarishni   tasniflaydi.
Umuman   olganda   xalqaro   savdoda   mahsulotlarga   qo‘llaniladigan   notarif   usullarning
mavjudligi, har  bir mamlakatning o‘z milliy ishlab chiqaruvchilarini   qo‘llab-quvvatlash,
ularning xalqaro savdoda mahsulotlarini raqobatbardoshliligini   ta’minlashga   olib   keladi.
2-rasm.   Dunyodagi   savdo   cheklovlarining   tuzilishi 16
.
15
  Дудин   С.Г.,   Толстова   А.З.,   Суровцева   Е.С.   Доверие   в   макроэкономике.//   Экономика:   теория   и   практика.   2021.  
№2   (38).   С.   44-49.
16
  Manba:   https://i-tip.wto.org   ma’lumotlari   asosida   tuzilgan . 19Butun   jahon   savdo   tashkilotining   ma’lumotlariga   ko‘ra,   bugungi   kundagi   savdo
cheklovlarining   tuzilishida   texnik   to‘siqlar   51,2%   (qadoqlash   va   markerlash,   xom-
ashyoni   sertifikatlash   qoidalari   va  tartibiga   oid   talablar   va   standartlar   kiradi),   sanitar   va
fitosanitar   chora-tadbirlar   37,7%   (o‘simliklar   va   o‘simlik   mahsulotlarining   bojxona
rasmiylashtiruvi   uchun   O‘zbekiston   Respublikasi   o‘simlik   karantini   bosh   inspeksiyasi
tomonidan ularning xavfsizligini  tasdiqlash   uchun beriladigan hujjat), dempingga qarshi
tekshirishlar 4,9% (tovarlar bojxona   hududiga real   bahosidan past   narxlarda olib   kirilgan,
bunday olib kirish  ichki   ishlab chiqaruvchilarga ziyon yetkazgan  yoki  yetkazish xavfini
tug‘dirgan   hollarda   qo‘llaniladi),   miqdoriy   cheklovlar   2,6%   (import   kvotalari,   eksport
cheklovlari,   lisenziyalash,   taqiqlar,   valyuta   cheklovlari),maxsus   himoyachoralari   1,6%   va
boshqa   turdagi  
choralar   1,1%ni   tashkil qiladi 17
.
Shuningdek,   Butun   jahon   savdo   tashkilotining   tashqi   savdoni   erkinlashtirishga
qaratilgan   chora-tadbirlariga   qaramasdan,   jahon   moliyaviy-   iqtisodiy inqirozining keyingi
to‘lqinlari   sharoitida   tashkilotga   a’zo   mamlakatlar   o‘rtasida   qo‘llanilayotgan   notarif
chora- tadbirlar,jumladan, sanitar va   fitosanitar   chora-   tadbirlar   soni   o‘sib bormoqda 18
.
2000-2021   yillardagi  
ma’lumotlarga   ko‘ra,   qo‘llanilgan   sanitar   va   fito  
sanitar
chora-tadbirlar   soni   468   tadan   1681   tagacha,   texnik   to‘siqlar   soni   esa   633   tadan   1989
tagacha   ortganligini   ko‘rsatmoqda.   2000-2021   yillarda   mamlakatlarning   taraqqiy   etishi
va   insonlarni   iste’mol   sog‘lig‘iga   bo‘lgan   e’tiborning ortishi sababli sanitar va fito sanitar
chora-tadbirlarning 3,6 martaga   ko‘payishiga   olib   keldi.Texnik   to‘siqlarning   esa   3   marta
ko‘p   qo‘llanilayotganligini   ko‘rishimiz   mumkin.   Umuman   olganda,   xalqaro   savdoda
foydalanilgan   notarifusullarning   qo‘llanilishi   o‘rtacha   0,4   foizga   ortdi.
17
“Mamlakat   tashqi   iqtisodiy   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   innovatsion   jihatlari:   xorij   tajribasi,   zamonaviy
tendensiyalar,   ustuvor   yo’nalishlari”,   Respublika   ilmiy-amaliy   anjumani,   2017-yil   10-may,   -T.:   ToshDShI. -   295   b.
18
http://i-tip.wto.org/goods/Forms/GraphView.   (World   Trade   Organization) 203-rasm.   Xalqaro   savdoda   qo‘llanilgan   notarifusullar   sonining
o‘zgarishi,   birlik 19
.
O‘zbekiston   Respublikasida   texnik   to‘siqlar,   milliy   standartlarni   ishlab   chiqish
tovarlarni   sertifikatlash   va   respublikaning   boshqa   milliy   manfaatlarini   himoya   qilish
maqsadida   qo‘llanilmoqda 20
.
Jahon   amaliyotining   ko‘rsatishicha,   taraqqiy   etgan   mamlakatlar   tomonidan
rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlari eksportiga   nisbatan
qo‘llanilayotgan   tariflar   kamlik   qilsa,   ularga   nisbatan   notarif   xarakterdagi   to‘siqlar   ham
joriy   etilmoqda.
Yaponiya   misolida   mamlakatlar   tomonidan   amalga   oshirilayotgan   eksport   tovarlarga
nisbatan   notarif   to‘siqlarni   qo‘llash   hollari   kuzatilgan.   Notarif   to‘siqlarni   qo‘llash
bo‘yicha   yetakchi   mamlakatlar   qatoriga   Yevropa   Ittifoqi   mamlakatlari,   Yaponiya   va
Shveysariyani   kiritish   mumkin 21
.
TIFda   notarif   usullardan   foydalanish   va   ularning   soniga   ko‘ra,   Yaponiya
19
  Министерство   экономического   развития   Российской   Федерации   Департамент   координации,   развития   и  
регулирования внешнеэкономической деятельности бизнес – путеводитель по Японии. Япония. 2022 год.  
20
O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2005   yil   11   noyabrdagi   “Ozonni   buzuvchi   moddalarni   ва   tarkibida 
ular mavjud bo‘lgan mahsulotlarni o‘zbekiston respublikasiga olib kirishni va O‘zbekiston respublikasidan   olib chiqishni   21yuqori   darajada   rivojlangan   mamlakat   hisoblanib,   notarif   boshqarishning   huquqiy   va
tashkiliy   asoslari   mahalliy   ishlab   chiqaruvchilarni   himoya   qilish   va   aholi   salomatligini
ta’minlashda   samarali   faoliyat yuritmoqda.
Bugungi   kunda   Yaponiyaning   xalqaro   savdoda   mamalakatlarga   qo‘llaydigan
notarifusullari   jami   1397   tani   tashkil   qiladi.   Jumladan,   texnik   to‘siqlar
775   ta,   sanitar   va   fito   sanitar   chora-tadbirlar   498tani   tashkilqiladi.   Bundan
ko‘rinadiki,   Yaponiya   o‘zi   import   qilayotgan   tovarlarni   sifatiga   jiddiy   e’tibor   beradi 22
.
Yaponiya,   asosan   olib   kiriladigan   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlari-sut   va   an’anaviy
chorvachilik   mahsulotlariga   cheklovlar   joriy   etgan   bo‘lib,   agar   ularning   importi
me’yordan   oshib   ketsa-   import   bojlarining   yuqori   stavkalari   qo‘llaniladi.
Yaponiyaning   “Sanitariya   nazorati   to‘g‘risida”gi   Qonunining   27-moddasida
importyorlarning   majburiyatlari   belgilangan   bo‘lib,  bunda   tovarlar   importi   vaqtida   unga
nisbatan   vakolatli   shaxs   oziq-ovqat   mahsulotlari,   oziq-ovqatga   qo‘shimchalar,   sotish
yoki   tadbirkorlik   faoliyatida   foydalanish   niyatida   olib   kelingan   tegishli   uskunalar   va
qadoqlar   uchun,   Yaponiya   Sog‘liqni   saqlash   vazirligiga   qarashli   karantin   stansiyasi
tomonidan   tasdiqlangan   ruxsatnomani   taqdim etishi lozim. Shuningdek, import haqidagi
xabar   nomani   taqdim   etish   talabi   yuqorida   ko‘rsatilgan   mahsulotlar   bilan   birga
Yaponiyaga   pochta   jo‘natmalari   orqali   olib   kiriladigan   bolalar   o‘yinchoqlariga   ham
tegishli   hisoblanadi 23
.
Bugungi   kunda,   dunyo   mamlakatlarida   aholining   oziq-ovqatga   nisbatan   talabini
qondirish   maqsadida   genetik   jihatidan   o‘zgartirilgan   (GMO)   mahsulotlardan   foydalanish
ko‘payib   bormoqda.   Jumladan,   "Genetika   jihatidan   o‘zgartirilgan   organizmlardan
foydalanishni   tartibga   solish   orqali   o‘simlik   va   hayvonot   dunyosining   biologik   xilma-
xilligini   saqlash   to‘g‘risida"gi   2003   yil   18   iyundagi   Yaponiyaning   №97   sonli
Qonuniga   muvofiq,   GMO   mahsulotni   olib
22
  Соркин,   С.Л.   Внешнеэкономическая деятельность   предприятия:   экономика   и   управление   /   С.   Л.   Соркин.   –
Минск:   Современная   школа,   2006.   –   283   с.
23
  Министерствоэкономического   развития   Российской   Федерации   Департамент   координации,   развития   и  
регулирования   внешнеэкономической   деятельности   бизнес   –   путеводитель   по   Японии.   Япония.   2022   год. 22kiruvchi   shaxslar   ushbu   mahsulotlarni   tasarruf   etishidan   oldin   vakolatli   vazirlikdan
tegishli   ruxsatnomaga   ega   bo‘lishi   lozim.   Mazkur   shaxslar   Yaponiya   hukumatini
GMOlardan foydalanish rejasi  va ularning bioxilma-xillikka yetkazishi  mumkin   bo‘lgan
salbiy   ta’siri   bilan   tanishtirishi   kerak.
Bundan   tashqari,   Yaponiya   hukumati   har   qanday   tovarlarga   ularni   import   qilish
bo‘yicha   hukumat   tasdig‘ini   olish   majburiy   bo‘lgan   cheklash   choralarini   kiritishi
mumkin.   (“Tashqi   savdo   to‘g‘risida”gi   Yaponiya   Qonunining   52-   moddasi) .
Bunday   choralar   quyidagi   sabablarga   ko‘ra   joriy   etilishi   mumkin:
 tashqi   savdo   va   milliy   iqtisodiyotning   barqaror   rivojlanishiga   erishish   uchun;
 Yaponiya tomonidan imzolangan shartnomalar va boshqa Xalqaro  
bitimlardan   kelib   chiqadigan   majburiyatlarni   adolatli   bajarish   maqsadida;
 Vazirlar   Mahkamasining   qarorini   amalga   oshirish   uchun;
 Yaponiyada tinchlik va xavfsizlikni saqlab qolish uchun cheklovlar qo‘yish  
zarur   bo‘lganda.
Tovarlar   importini   cheklovchi   hokimiyatning   ijro   organi   Yaponiyaning
iqtisodiyot,savdo   va   sanoat   vazirligi   (ISSV)   hisoblanadi.   Qonun   normalariga   muvofiq
vazirlikka   ba’zi   mahsulotlar   importini   cheklash   huquqi   berilgan.   Shu   bilan   birga,   har
qanday  Qonunni  buzgan  yoki  unga   muvofiq  biron-bir   noto‘g‘ri   hujjatni   qabul   qiladigan
importyorga   ISSVning   buyrug‘i   bilan   tovarlarni   bir   yilgacha   import   qilishi   ta’qiqlanishi
mumkin   («Tashqi   savdo   to‘g‘risida»gi   Qonunning   53-moddasi) 24
.
Bundan   tashqari,   mahsulotlar   importida   mamlakat   tomonidan   qattiq   tartibda
o‘rnatilgan   sertifikatlash,   sifat   nazorati   inspeksiyasi,texnik   xavfsizlikka   biotexnik   va
boshqa   turdagi   maxsus   standartlardan   foydalanadi.   Bunda   asosan   mahsulotlar   sifatiga,
xususan,   ularning   ekologik   tozaligiga,   tarkibidagi   komponentlar   miqdori,
24
  Министерство   экономического   развития   Российской   Федерации   Департамент   развития   и   регулирования  
внешнеэкономической   деятельности   бизнес – путеводитель   по Японии.   Япония. 2017 год. 23tarkibidagi   moddalarning   to‘yimlilik   darajasiga   qaraladi 25
.
Shu   bilan   birga,   Yaponiyada   TIFni   notarif   tartibga   soluvchi   barcha   normativ
hujjatlar   ikki guruhga   bo‘linadi:
Birinchi   guruh   tashqi   savdo   rejimini   va   eksport-importni   tartibga   solishni
belgilaydi.Unga   eksport-import   operatsiyalarining   bevosita   predmeti   hisoblanuvchi
hujjatlar va notarif boshqaruvning turli jihatlarini o‘zida aks ettirgan me’yorlar   kiradi.
Ikkinchi   guruhga   turli   ijtimoiy-foydali   maqsadlarga   erishishga   yo‘naltirilgan
huquqiy   normalar   (masalan,   karantin   va   sanitar   choralarni,   farmasevtikani,   davlat
monopoliyasini,   qurol   aylanishi   ustidan   nazorat,   avtomobil   sanoati   mahsulotlari
xavfsizligini   oshiruvchi,   tarixiy   yodgorliklarni   asrash   choralarinitartibgasoluvchi   vab.)
kiradi.
Yaponiyada   tashqi   savdoni   notarifusulda   tartibga   solish   bo‘yicha   aniq   belgilab
qo‘yilgan   normalarning   mavjudligi   xorijiy   investorlarning   ikkilanishlarsiz   ushbu   davlat
hududiga   mablag‘   olib   kirishiga   yordam   beradi.   Bundan   tashqari,   TIFni   notarif
boshqarish   orqali   Yaponiya   milliy   ishlab   chiqaruvchilarni   tashqi   ta’sirlardan   himoya
qiladi,   aholi   salomatligiga   zararli   mahsulotlar   importini   cheklaydi   hamda   Yaponiyaning
hududiga   uning   ekologik   holatiga   zarar   putur   yetkazishi   mumkin   bo‘lgan   jahon
standartlariga mos kelmaydigan mahsulotlarni   olib   kirilishini oldini oladi.
Xulosa   qilib  aytish   mumkinki,O‘zbekiston   jahon  bozoriga   chiqib  faol   tashqi   savdo
siyosatini   amalga   oshirishi   uchun   yuqorida   ta’kidlangan,   tinchlik   va   xavfsizlikni,   aholi
salomatligi,   ekologik   tozalikni   himoya   qilishga,   mahsulotlar   importi   jarayonidagi
qonunga   hilof   harakatlarni   oldini   olishga   yo‘naltirilgan   usul   va   vositalardan   imkoni
boricha   qayishqoq   (egiluvchan)   grafik   shaklda,   milliy   ishlab   chiqaruvchilarning
manfaatlaridan   kelib   chiqib,   ularning   mavqeini   yanada   mustahkamlashga   qaratilgan
tashqi   savdo   siyosatini   amalga   oshirishda   foydalanishi   mumkin.   Shuningdek,tashqi
savdoni   tartibga   solishda
25
  https://i-tip.wto.org   (World   Trade   Organization) 24mamlakatimizda   Yaponiya   tomonidan   bosqichma-bosqich   qo‘llanilayotgan   vosita   va
usullarni ichki vaziyatidan kelib chiqib, shuningdek, asosiy hamkorlarimizning   biz   bilan
amalga   oshirayotgan   investisiyaviy,   infratuzilmaviy   loyiha   va   dasturlarining   istiqbolidan
kelib   chiqib   qo‘llash   natija   beradi,   deb   hisoblash   mumkin.   Demak,   Yaponiya   tajribasidan
kelib   chiqib,   respublikadagi   mavjud   siyosiy   va   iqtisodiy   vaziyatni   e’tiborga   olib,
notarifusulda   tartibga   solish   choralarini qo‘llash va bu borada doimiy faoliyat yuritadigan
idoralararo ishchi   guruhini   tuzish maqsadga   muvofiq   hisoblanadi.
Bugungi   kunga   kelib   mamlakatimiz   tijorat   banklarining   kreditlash   amaliyotining
mohiyati   va   iqtisodiy   asoslari   mamlakatimiz   iqtisodchilari   tomonidan   yetarli   darajada
tadqiq   qilingan   bo‘lib,   ularni   o‘rganib,   umumlashtirib   bizning   fikrimizcha,   kreditga   eng
maqbul ta’rif bu – daromad olish maqsadida   mablag‘lar (yoki tovar)ni shartnoma asosida
ma’lum   muddatda   ma’lum   foizi   bilan   qaytarish   sharti   bilan   pul   (yoki   tovar)ni   olish   va
qaytarib   berish   bilan   bog‘liq   munosabatlar   hisoblanadi.
Kredit   amaliyoti   daromad   olish   maqsadida   mablag‘lar   (yoki   tovar)ni   shartnoma
asosida   ma’lum   muddatda   ma’lum   foizi   bilan   qaytarish   sharti   bilan   pul   (yoki   tovar)ni
olish   va   qaytarib berish   bilan bog‘liq munosabatlar.
Shunga   mos   ravishda   tijorat   banklari   kreditlash   tizimining   huquqiy   asoslari   ham
yaratilib,   ushbu   normativlar   jahon   tajribasini   hisobga   olgan   xolda,   ularni   mamlakatimizda
qo‘llash   imkoniyatlari   o‘rganib,   hozirda   jahon   andozalariga   deyarli   mos   tushadigan
shaklga   keltirilgan.
Bundan  tashqari   mamlakatimiz  rahbarining  2017-2020  yillarga  mo‘ljallangan   2017
yil   7   fevraldagi   O‘zbekiston   Respublikasi   Prizidentining   «O‘zbekiston   Respublikasining
yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   harakatlar   strategiyasi   to‘g‘risida»gi   PF-4947-sonli
farmoni   asosida   barcha   sohalarda   bo‘lgani   kabi   keng   ko‘lamli   islohatlar   amalga
oshirilmoqda. 253. Tijorat   banklarining   kreditlash   amaliyotidagi   mavjud
muammolar
Jamiyatning   rivojlanishi   hamda   bozor   munosabatlarining   qaror   topishi   ko‘p   sonli
banklar   va   ularning   xilma-xil   moliyaviy   xizmatlar   ko‘rsatadigan   tashkilotlarga
aylanishiga   zamin   yaratadi.   Banklar   orqali   iqtisodiyot   tarmoqlarini   kreditlash,   qimmatli
qog‘ozlar   va   chet   el   valyutalarini   sotib   olish   hamda   sotish   operatsiyalari,   korxonalarga
tegishli   mulklarni   boshqarish   operatsiyalari   va   boshqa   qator   moliyaviy   operatsiyalar
amalga   oshirilmoqda.   Shunga   qaramasdan   tijorat   banklari   faoliyatida   kredit
operatsiyalarining   o‘rni   alohida   bo‘lib,   birlamchi   ahamiyatini saqlab qoldi. Ayni vaqtda,
banklar   faoliyatida   kreditlash   amaliyotining   o‘rni   va   ahamiyati   kundan   -   kunga   oshib
bormoqda.
Xalqaro bank amaliyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida kreditlarning yalpi   ichki
mahsulotga   nisbatan   salmog‘ining   o‘sib   borish   tendensiyasi   kuzatilmoqda.
Masalan,G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida bu ko‘rsatkichning o‘rtacha darajasi 42   foizni,
Yaponiyada   64 foizni,   Rossiyada 17   foizni   tashkil   etgan 26
.
Bank   kreditlarining   yalpi   ichki   mahsulotga   nisbatan   salmog‘ining   oshishi
iqtisodiyotning   kredit   resurslariga   bo‘lgan   ehtiyojini   qondirish   darajasini
oshayotganligidan   dalolat   beradi.   Bu   jarayon,   pirovard   natijada,   iqtisodiy   o‘sish   uchun
qulay   zamin   hozirlaydi.   Shunday   ekan   kreditlash   amaliyotining   tijorat   banklari faoliyatida
tutgan   o‘rnini   baholashda   kredit   qo‘yilmalarining   YaIMdagi   xamda   tijorat   banklarining
aktivlaridagi   salmog‘ini   o‘rganish   muhim   ahamiyat   kasb etadi. 2626
  Кредитование   реального   сектора   экономики.   Материалi   круглого   стола   конференции   //   Банковское   дело.   – 27 1-jadval
Ko‘rsatkichlar 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil
YaIM 77 751 96600 119000 144900 177400 199300
Aktivlar 27453 35744 43868 56223 65176 80362
YaIMga nisbatan  
foizda 35,3 37 36,9 38,8 36,7 40,3
Kreditlar 15652 20392 26530 34809 42685 53379
YaIMga   nisbatan
foizda 20,1 21,1 22,3 24 24,1 26,8
Aktivlarga nisbatan  
foizda 57 57,1 60,5 61,9 65,5 66,4
Yuqoridagi   1-jadval   ma’lumotlaridan   ko‘rinadiki,   2017-2022   yillar   mobaynida
kredit   qo‘yilmalari   mutlaq   miqdorining   o‘sish   tendensiyasi   kuzatilgan.   Ya’ni,   kredit
qo‘yilmalari   2017   yilda   15652   mlrd.   so‘mni   tashkil   etgan   bo‘lsa,   bu   2022   yilga   kelib
53379   mlrd.   so‘mni   tashkil   etgan   va   2017   yilga   nisbatan   37727   mlrd.   so‘mga   yoki   3,4
barobarga oshgan.   Shunga   mos holda   uning   YaIMdagi   salmog‘i mazkur davr mobaynida
2017 yilda kredit qo‘yilmalarining YaIMdagi   ulushi 20,1 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022
yilga kelib esa 26,8 foizni tashkil   etgan. Bu ijobiy holat hisoblanib, bank tizimi aktivlari
hisobidan   iqtisodiyotni   real   tarmoqlarini   bank   kreditlari   bilan   ta’minlash   imkoniyatini
oshayotganligini   bildiradi.
Bundan   tashqari   jadval   ma’lumotlaridan   ko‘rinib   turibdiki,   2017–2022   yillar
mobaynida   iqtisodiyotning   real   sektorlariga   tijorat   banklari   tomonidan   yo‘naltirigan
kredit   qo‘yilmalari   va   bank   aktivlarining   dinamikasi   keltirilgan.   Tijorat   banklari   kredit
qo‘yilmalari   va   aktivlari   o‘sish   tendensiyasiga   ega   bo‘lgan.
27
Manba:   O‘zbekiston   Respublikasi   Markaziy   bankining   ma’lumotlari   asosida   hisoblandi. 28Tahlil   qilingan   davr   mobaynida   bank   kreditlarining   aktivlar   hajmidagi   salmog‘i   o‘sish
tendensiyasiga ega bo‘lgan. Ya’ni, 2017 yilda jami bank aktivlari tarkibida   kreditlarning
hajmi   57   foizni   tashil   etgan   bo‘lsa,   2022   yilga   kelib   esa   66,4   foizni   tashkil   qilgan.   Bu
ijobiy   holat   hisoblanadi   va   tijorat   banklari   tomonidan   iqtisodiyot   tarmoqlariga
ajratilayotgan   kreditlar   hajmini   oshayotganligidan   dalolat   beradi.
Germaniya, Fransiya, Yaponiya va Italiyaning yirik banklarida kreditlarning   aktivlar
hajmidagi salmog‘i   62 foizdan   83 foizgacha   boradi 28
.
Dunyoning   ayrim   yirik   tijorat   banklari   aktivlarining   tahlili   ko‘rsatadiki,   aktivlar
tarkibida   kreditlar,   salmog‘iga   ko‘ra,   birinchi   o‘rinni   egallaydi.   Tijorat   banklari   yalpi
daromadining   asosiy   qismini   kredit   operatsiyalaridan   olingan   daromadlar tashkil etishini
tegishli   jadval   ma’lumotlaridan   ko‘rish   mumkin.   Bu   esa,   kreditlash   amaliyotining
banklar   faoliyatidagi   ahamiyatining   yuqori   ekanligidan dalolat   beradi.
Banklarning   aktivlari   tarkibida   salmog‘iga   ko‘ra   ikkinchi   o‘rinni   qimmatli
qog‘ozlarga qilingan investisiyalar egallaydi. Bu esa, ularning fond birjalaridagi   faoliyati
ko‘lamining   kengayayotganligidan   hamda   joriy   likvidlilikni   yuqori   likvidli   qimmatli
qog‘ozlar hisobidan ta’minlayotganligidan dalolat beradi. Buning   boisi shundaki, kassali
aktivlarning   jami   aktivlar   hajmidagi   salmog‘i   kichik   bo‘lib,   yuqori   likvidli   qimmatli
qog‘ozlar   banklar   likvidliligini   ta’minlashning   asosiy   vositasiga   aylanib bormoqda.
Xalqaro   bank   amaliyotida   qabul   qilingan   andozalarga   muvofiq,   kreditlar   tijorat
banklari   aktivlarining tarkibida   kamida   60   foizni   tashkil   etadi.
Respublikamiz   bank   amaliyotida   tijorat   banki   Boshqaruvi   va   bank   Kengashi
kelishgan   holda   muddati   o‘tgan   kreditlarni   bankning   balansidan   chiqarishlari   mumkin.
O‘zbekiston   Respublikasi   tijorat   banklari   tomonidan   mamlakat   iqtisodiyotiga
ajratilgan   kredit   qo‘yilmalarining   o‘sishi   qisqa   muddatli   yoki   uzoq   muddatli
28
  D.A.Saidov.   Tijorat   banklarining   kreditlash   amaliyoti   va   uni   takomillashtirish   yo‘llari.   Monografiya.   –   Toshkent.   2021 yil. 29kreditlar   o‘sishi   evaziga   o‘zgarishini   tahlil   etish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Chunki
iqtisodiyotning real sektorlariga beriladigan kreditlarning muddati bo‘yicha   taqsimlanishi,
bank resurslarining muddatiga   ham   bog‘liqdir.
Banklarning   kredit   qo‘yilmalari   tarkibida   tijorat   banklarining   uzoq   muddatli
kreditlari   ulushini   oshirish   bo‘yicha   ko‘rilgan   choralar   tufayli   uzoq   muddatga   berilgan
kreditlarning   banklar   kredit   portfelining   umumiy   hajmidagi   ulushi   hozirgi   paytda   80
foizdan   ortiqni   tashkil   qilmoqda 29
.
Mamlakatimizda   keng   ko‘lamli   aholini   ijtimoiy   qo‘llab-quvvatlash   bilan   birga
kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik   sub’ektlarni   faoliyatini   yerkinlashtirish   ularga   xar
tomonlama ko‘maklashish   davlat   siyosati   darajasida   qaralmoqda.
Bu   ishlarni   amalga   oshirishda   tijorat   banklarining   o‘rni   beqiyosdir.   Mamlakatda
kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirish   borasida   yaratilayotgan   kulay
ishbilarmonlik   muhiti   ushbu   soha   hamda   bank   faoliyati   chambarchas   ravishda   rivojlanib
borishiga   asos   bo‘lmoqda.   Natijada   sohada   amalga   oshirilgan   chora-tadbirlar   bank
tizimida erishilgan ko‘rsatkichlar  nafaqat   xalqaro   umumqabul   qilingan   me’yorlarga   mos
keladi,   balki   ayrim   yo‘nalishlar   bo‘yicha   undan   ham   yuqori   ko‘rsatkichlarga erishildi.
4-rasm.   O’zbekiston   tijorat   banklari   tomonidan   ajratilgan   investision
kreditlar 30
  (trln.   so‘m)
29
  www.cbu.uz   sayti   ma’lumotlaridan   olindi. 3030
Markaziy   bankning   yillik   hisobotlari 31Yaratilgan   qulay   investisiyaviy   muhit,   jumladan,   banklarning   kredit   portfeli
tarkibida   uzoq   muddatli   investisiyaviy   moliyalashning   ulushiga   qarab   tabaqalashtirilgan
foyda   solig‘i   stavkalarining   joriy   etilganligi   tijorat   banklarining   investisiyaviy   faolligini
oshirishga   xizmat qilmoqda.
Jumladan,   banklarning   investisiya   maqsadlariga   ajratilgan   kreditlari   hajmi   ham
2021 yilga nisbatan qariyb 1,2 barobar oshib, 2017 yilning 1 yanvar holatiga   ko‘ra   12,2
trln.   so‘mni   tashkil   qildi.
Hukumatimizning kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik   muhitini
shakllantirish   va   tadbirkorlikka   yanada   keng   erkinlik   berish   borasida   ilgari   surilgan
vazifalar   ijrosini   ta’minlash   borasida   kompleks   chora-tadbirlar   amalga   oshirildi   va
natijada   ajratilgan   kreditlar   hajmi   2022   yilda   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlik
sub’ektlariga   ajratilgan   kreditlar   miqdori   2021   yilga   nisbatan   1,3   barobardan   ziyodga
oshib, qariyb 15,9 trln. so‘mni, shundan mikrokreditlar   hajmi   1,3 barobarga   ortib,   3,3   trln.
so‘mdan ortiqni   tashkil   etdi.
5- rasm. O‘zbekiston Respublikasining tijorat banklari tomonidan barcha  
moliyalashtirish   manbalari   xisobidan   kichik   biznes   sub’ektlariga   berilgan
kreditlar, shundan, mikromoliyaviy xizmatlar va “Asakabank” ATB   tomonidan  
ko‘rsatilgan   mikromoliyaviy   xizmatlar 31
.   (trln.   so‘m) 3231
Markaziy   bankning   yillik   hisobotlari   asosida   tayyorlandi. 33Jumladan, mikrokreditlar hajmi 2,5 trln. so‘mdan oshib, bu ko‘rsatkich ham   o‘tgan
yilga   nisbatan   1,3   barobardan   ziyodga   o‘sdi.   Tijorat   banklari   tomonidan   ayollarning
tadbirkorlik   faoliyatini   qo‘llab-quvvatlashga   yo‘naltirilgan   kreditlar   hajmi   o‘tgan   yilga
nisbatan   1,3   barobar   o‘sib,   shu   yilning   1   yanvar   holatiga   ko‘ra   1,2   trln.   so‘mdan   oshib
ketdi.
Shuningdek,   banklar   tomonidan   yoshlarni,   ayniqsa   kasb-hunar   kollejlari
bitiruvchilarini   tadbirkorlik   faoliyatiga   keng   jalb   qilish,   ularning   biznes   loyihalarini
moliyaviy   qo‘llab-quvvatlashga   ham   jiddiy   e’tibor   qaratilmoqda.   2022   yili   mazkur
yo‘nalishga   ajratilgan   mikrokreditlar   362,1   mlrd.   so‘mni   tashkil   etdi   yoki   2021   yilga
nisbatan   qariyb   1,3   barobar   o‘sishi   ta’minlandi.
6-rasm. Kasb-hunar kollejlari bitiruvchilariga ajratilgan   mikrokreditlar 32
  (mlrd.   so‘m)
Shu   o‘rinda   ta’kidlash   joizki,   mamlakatimizda   bank   tizimini   isloh   qilish   va
erkinlashtirish   borasida   erishilgan   yutuqlar   Jahon   banki   va   Xalqaro   moliya
korporatsiyasining     tadbirkorlik     faoliyatini     yuritish     shart-sharoitlari     bo‘yicha
«Doing Businees  -   2022» navbatdagi   yillik hisobotida  yana  bir   bor   o‘z  tasdig‘ini   topdi.
2021   yilning   oktabr   oyida   chop   etilgan   hisobotga   ko‘ra,   kreditlash   shartlari   bo‘yicha
so‘nggi   uch   yilda   mamlakatimizning   reytingi   113   pog‘ona,   ya’ni   154-
32
Markaziy   bankning   yillik   hisobotlari. 34o‘rindan   42-o‘ringa   ko‘tarildi.
Bu   esa,   korxonalarning   ishlab   chiqarish   faoliyatini   kengayishida   bank   kreditlaridan
foydalanishni sezilarli   darajada   o‘sganligidan dalolat   beradi.
Bundan   tashqari   tijorat   banklari   o‘zlarining   kredit   amaliyotlari   orqali   o‘zlarining
daromadliligini   ta’minlamoqda   desak   mubolag‘a   bo‘lmaydi.   Quyidagi   jadvalda
mamlakatimiz   tijorat   banklarining   daromadlari   tarkibida   kredit   operatsiyalaridan   olingan
daromadlar   ulushini tahlil   qilamiz.
2-jadval                        
O‘zbekiston   Respublikasi   tijorat   banklarining   daromadlari   tarkibida
kredit   operatsiyalaridan   olingan   daromadlar ulushi 33
№ Daromadlar 2018 2019 2020 2021 2022
1. Berilgan kreditlar va boshqa
mablag‘larni   joylashtirishdan
olingan   foizlar 56,42 56,87 56,17 57,46 59,76
2. Komission   daromadlar 34,70 33,18 33,91 31,97 29,91
3. Xorijiy   valyutadagi
daromadlar 4,65 4,55 3,43 4,05 4,25
4. Tijorat   operatsiyalaridan
olingan   daromadlar 0,02 0,0001 0,0007 0,0008 0,0016
5. Investisiyadan   olingan
daromadlar 0,48 0,91 1,46 1,27 1,07
6. Boshqa   daromadlar 3,78 4,49 5,03 5,25 5,00
JAMI 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Yuqoridagi   jadval   ma’lumotlari   orqali   shuni   ko‘rish   mumkinki,   banklarning
daromadlari  tarkibida berilgan kreditlar va boshqa mablag‘larni  joylashtirishdan   olingan
foizlar yuqori salmoqqa ega bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2018 yilda 56,42 foizni   tashkil etgan
bo‘lsa,   2022  yilda  esa,   59,76  foizni  tashkil   etmoqda.  Banklarning   daromadlari   tarkibida
tijorat   operatsiyalaridan   olingan   daromadlar   va   investisiyadan   olingan   daromadlar   eng
past   salmoqqa   ega   bo‘lib,   2020   yilda   investisiyadan   olingan   daromadlar   birmuncha 35ko‘payib,   36daromadlar   tarkibida   1,46   foizga   oshgan.   2022   yilda   esa,   investisiyadan   olingan
daromadlar   0,39 foizli   punktga   pasaygan   (2-jadvalga   qarang).
Shu   bilan   bir   qatorda,   tijorat   banklari   daromadlari   tarkibida   komission   daromadlar
ham birmuncha yuqori salmoqqa ega bo‘lib turibdi. 2018 yilda tijorat   banklari   komission
daromadlarining   jami   daromadlardagi   hissasi   34,7   foizni   tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilda
esa, bu ko‘rsatkich 4,79 foizli punktga sezilarli   ravishda   pasaygan.
Xalqaro   tiklanish   va   taraqqiyot   banki   ekspertlari   kreditlardan   olingan   foizli
daromadlarning   jami   foizli   daromadlardagi   salmog‘i   60   foizdan   kam   bo‘lmasligi   kerak,
deb   hisoblashadi.   Buning   uchun   kreditlarning   tijorat   banklari   aktivlari   salmog‘i   ham   60
foizdan kam bo‘lmasligi lozim. Bu holat ayrim tijorat banklarida   salbiy hisoblanadi, ya’ni
bank aktivlari tarkibida kreditlarning ulushi 60 foizdan   kamni tashkil   etadi.
Mamlakatimiz moliya-bank tizimidagi izchil islohotlar, uni modernizatsiya   qilish   va
barqarorligini   oshirish   borasidagi   chora-tadbirlar   natijasida   tijorat   banklari   aktivlari,
jumladan,   kreditlar   hajmida   barqaror   o‘sish   tendensiyasi   kuzatilmoqda.
Mamlakatimiz   banklarining   barqaror   holati,   bank   tizimiga   bo‘lgan   ishonchning
yildan-yilga   oshishi   hamda   aholi   real   daromadlarining   o‘sib   borishi   aholi   va   xo‘jalik
yurituvchi   sub’ektlarning   bo‘sh   pul   mablag‘larini   omonatlarga   jalb   qilishning
mustahkam   asosi   bo‘lib   qolmoqda.
Shu   o‘rinda   kurs   ishi     sifatida   o‘rganish   maqsadida   “Asakabank”   ATB   faoliyati
tanlandi.   “Asakabank”   Aksiyadorlik   tijorat   banki   5   may   2006   yilda   O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining PF 3750-sonli farmoni va Vazirlar Mahkamasining   78-sonli
qaroriga   asosan   bank   tashkil   etilib,   2006   yil   13   mayda   37-sonli   bank   operatsiyalarini
o‘tkazish uchun Respublika Markaziy banki lisenziyasi berilgan.   bugungi   kunda   2019   yil
13   maydagi   26-sonli   asosiy   bank   lisenziyasi   va   2019   yil   13 apreldagi 27-sonli valyuta
operatsiyalarini   amalga   oshirish   huquqini   beruvchi   lisenziya   orqali   faoliyat   yuritib
kelmoqda. 37“Asakabank” ATB tarmog‘i, jumladan 85 ta filial va 110 ta minibanklari 3894   nafar
hodimdar respublikamizning barcha mintaqalaridagi jumladan, eng chekka   hududlardagi
aholi   va   tadbirkorlik   sub’ektlarining   bank   xizmatlaridan   foydalanish   imkoniyatini
kengaytirdi va   bank   mijozlari   soni   qariyb 403   mingtaga   yetdi.
Kreditlash bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bankning   kreditlash
siyosati   xalqaro   tajribaga   tayangan   holda   qarzdorliklarni   diversifikatsiya   qilish   orqali
xatarlilik darajasini kamaytirish hamda bank daromadlilik darajasini   oshirish   bilan   uning
raqobatbardoshlik   holatini   mustahkamlashga   qaratilgan.   Bankning   kreditlash   bozoridagi
ustuvor   yo‘nalishi   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlash   hamda
tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy   xizmatlar   ko‘rsatishdan iborat.
Bank  mamlakat   iqtisodiyotining  real  sektorini   kreditlashda   katta rol  egallab,   ushbu
muhim   yo‘nalishni   to‘xtovsiz   rivojlantirdi   va   kredit   portfeli   hajmini   kengaytirib   bordi.
2017 yil boshida bank kredit portfeli 2021 yil boshiga nisbatan   27,6   foizga   o‘sgan   holda,
1055,1   mlrd.   so‘mni   tashkil etdi.
7- rasm.   Bank   aktivlari   va   kredit   qo‘yilmalarini   o‘sish   dinamikasi 34
(mlrd.so‘mda)
Bank   kredit   portfeli   umumiy   miqdori   1055,1   mlrd.   so‘mni   tashkil   qilgan.
34
“Asaka”   ATBning   yillik   hisobotlari   asosida   tayyorlandi. 35Bank   kredit   portfeli   sifati   yuqori   darajada   saqlanib   kelinmoqda.   yillik   taqqoslaganda
muammoli   kreditlar   ulushi   deyarli   o‘smagan   va   Bank   kredit   portfelining   4,0   foizini
tashkil qilgan.
Kreditlar   bo‘yicha   foiz   stavkalarini   shakllantirish   siyosati   negizida   pul   resurslarining
bozor bahosi, shuningdek raqobatchi banklar takliflarining doimiy   monitoringini   amalga
oshirish   yo‘lga   qo‘yilgan   bo‘lib,   bu   o‘z   navbatida   Bank   tomonidan   mijozlarga   aktual
kredit   mahsulotlarini   bozor   bahosida   taklif   etish   imkonini   yaratadi.   Kreditlash   nuqtai
nazaridan   asosiy   e’tibor   ijobiy   kredit   tarixiga   ega   bo‘lgan,   asosiy   aylanmalari   hajmi
bankdagi hisobvaraqlari orqali o‘tadigan   korxonalarga   qaratilmoqda.
8- rasm.   Iqtisodiyot   tarmoqlari bo‘yicha   kredit   portfeli   tahlili 35
Bankning   aktiv   amaliyotlarini   diversifikatsiyalash   siyosati   natijasida   kredit
quyilmalari   iqtisodiyotning   turli   tarmoqlarini   rivojlantirishga   yo‘naltirildi,   xususan
sanoatga   102,9   mlrd.   so‘m,   qishloq   xo‘jaligiga   414,4   mlrd.   so‘m,   transportga   5,9   mlrd.
so‘m,   qurilishga   53,5   mlrd.   so‘m,   savdoga   87,4   mlrd.   so‘m,   aholiga   maishiy   xizmat
ko‘rsatish   sohasiga   89,1   mlrd.   so‘m   va   boshqa   tarmoqlarga   75,9   mlrd.   so‘mni   tashkil
qilmoqda ajratildi.
35
“Asaka”   ATBning   2022   yil   yakuniga   bag‘ishlangan   hisobotlari   asosida   tayyorlandi. 39Kreditlarning   qaytmaslik   xatarini   xedjirlash   maqsadida   Bank   yil   davomida   kredit
portfelini   zahiralar   bilan   qoplanishini   ta’minlagan.   Mazkur   holat   kreditlarni   hisobdan
chiqarish   tufayli   foyda   miqdorining   o‘zgarishlaridan   holi   bo‘lish,   moliyaviy   faoliyatga
barqaror   shart-sharoitlar   yaratish   imkonini   beradi.   2022   yil   yakuniga   shakllantirilgan
zaxiralarning kredit portfeliga nisbati 4,7 foiz darajasida   bo‘lgan.
9- rasm.   Kredit   qo‘yilmasi   tarkibi 36
  (mlrd.   so‘m)
Bank   tomonidan   jami   1055,1   mlrd.   so‘m   miqdorida   kreditlar,   shu   jumladan   384,6
mlrd.   so‘mi   kichik   biznes   sub’ektlariga   ajratilgan.   Bank   oxirgi   yillarda   kichik   biznes
sub’ektlarini   tashkiliy   va   moliyaviy   qo‘llab-quvvatlash   faoliyatini   yanada   kengaytirib,
bank tizimida yuqori   ulushga   ega   bo‘ldi.
Kreditlash   yo‘nalishi   bo‘yicha   bank   o‘z   oldiga   kredit   portfelining   o‘sishi,   uning
daromadliligi   va   sifati   o‘rtasidagi   mutanosiblikni   ta’minlash,   kreditlash   jarayonlarini
maqbullashtirish,   mijozlarga   mo‘ljallangan   ish   modelini   ishlab   chiqish   va   tadbiq   qilish
vazifalarini   qo‘yadi.   40Xulosa   va  t aklıflar
Kredit   amaliyoti   daromad   olish   maqsadida   mablag‘lar   (yoki   tovar)ni   shartnoma
asosida   ma’lum   muddatda   ma’lum   foizi   bilan   qaytarish   sharti   bilan   pul   (yoki   tovar)ni
olish   va   qaytarib berish   bilan bog‘liq munosabatlar.
Shunga   mos   ravishda   tijorat   banklari   kreditlash   tizimining   huquqiy   asoslari   xam
yaratilib,   ushbu   normativlar   jahon   tajribasini   hisobga   olgan   xolda,   ularni   mamlakatimizda
qo‘llash   imkoniyatlari   o‘rganib,   hozirda   jahon   andozalariga   deyarli   mos   tushadigan
shaklga   keltirilgan.
Ularga ko‘ra yangi ro‘yxatdan o‘tgan yuridik shaxs tashkil etmagan yakka   tartibdagi
tadbirkorlar   va   oilaviy   tadbirkorlik   sub’ektlariga   faoliyatini   amalga   oshirish   uchun
olingan   tovarlarni   garov   sifatida   hisobga   olgan   holda   eng   kam   ish   haqining   20
barobarigacha   miqdorda mikrokreditlar   ajratish;
Yangi   davlat   ro‘yxatidan   o‘tgan   yuridik   shaxs   tashkil   etmagan   yakka   tartibdagi
tadbirkorlar   va   oilaviy   tadbirkorlarga   tadbirkorlik   faoliyatini   amalga   oshirish   uchun   eng
kam   ish   haqining   60   barobarigacha   miqdorda   mikrokreditlashga   oid   qonun   hujjatlarida
nazarda   tutilgan   ta’minot   turlari   bilan   bir   qatorda   fuqarolarning   o‘zini   o‘zi   boshqarish
organlarining   "Fuqarolarning   o‘zini   o‘zi   boshqarish   organlari   to‘g‘risida"gi   O‘zbekiston
Respublikasi   Qonunining   11-   moddasida   ko‘rsatilgan   vakolatlar   doirasida   kafilligi
asosida   ajratishni   kengaytirish.
Bundan  tashqari   mamlakatimiz  rahbarining   2017-2020  yillarga  mo‘ljallangan   2017
yil   7   fevraldagi   O‘zbekiston   Respublikasi   Prizidentining   «O‘zbekiston   Respublikasining
yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   harakatlar   strategiyasi   to‘g‘risida»gi   PF-4947-sonli
farmoni   asosida   barcha   sohalarda   keng   ko‘lamli   islohatlar   amalga   oshirilmoqda.
Bank   kreditlarining   yalpi   ichki   mahsulotga   nisbatan   salmog‘ining   oshishi
iqtisodiyotning   kredit   resurslariga   bo‘lgan   ehtiyojini   qondirish   darajasini
oshayotganligidan   dalolat   beradi.   Bu   jarayon,   pirovard   natijada,   iqtisodiy   o‘sish 41uchun   qulay   zamin   hozirlaydi.   Shunday   ekan   kreditlash   amaliyotining   tijorat   banklari
faoliyatida   tutgan   o‘rnini   baholashda   kredit   qo‘yilmalarining   YaIMdagi   xamda   tijorat
banklarining   aktivlaridagi   salmog‘i   yildan-yilga   oshib   bormoqda.
Kreditlash bank faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bankning   kreditlash
siyosati   xalqaro   tajribaga   tayangan   holda   qarzdorliklarni   diversifikatsiya   qilish   orqali
xatarlilik darajasini kamaytirish hamda bank daromadlilik darajasini   oshirish   bilan   uning
raqobatbardoshlik   holatini   mustahkamlashga   qaratilgan.   Bankning   kreditlash   bozoridagi
ustuvor   yo‘nalishi   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   qo‘llab-quvvatlash   hamda
tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy   xizmatlar   ko‘rsatishdan iborat.
Fikrimizcha   yuqoridagi   tavsiyalar   orqali   mamlakatimiz   tijorat   banklari   kreditlash
amaliyotini   oz   bo‘lsada   takomillashtirish mumkin.
Xulosa   o‘rnida   shuni   mamnuniyat   bilan   aytishimiz   mumkinki,   mamlakatimizda
ko‘plab dunyo mamlakatlari, hatto rivojlangan mamlakatlardan   ham farqli ravishda tijorat
banklarining   kreditlash   amaliyotlarini   takomillashtirish   masalasini   davlat   orqali   qo‘llab-
quvvatlash   tizimi   rivojlangan   bo‘lib,   bu   kelajakda   mamlakatiz   iqtisodiyotida
raqobatbardosh va har tomonlama jahon bank xizmatlari   bozori talablariga mos keluvchi
tijorat banklari tizimini rivojlantirishga muhim   turtki   bo‘ladi. 42Foydаlаnılgаn   adаbıyotlаr  r o’yxatı
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Konctitutsiyasi.   T.:   O‘zbekistan,   2018   y.
2. O‘zbekiston   Respublikasining   «Markaziy   bank   to‘g‘risida»gi   qonuni.
15.11.2019,   №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi   (yangi   tahriri)   qonuni.   22.10.2019,   №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi   qonuni.   2019   yil   07   noyabr,   №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston   Respublikasining   “To‘lovlar   va   to‘lov tizimlari
to‘g‘risida”gi   Qonuni.   2019   yil   07   noyabr,   №O‘RQ-578
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24
yanvardagi   Oliy   Majlisga   yo‘llagan   Murojaatnomasi.
7. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «Davlat   aktivlarini
boshqarish,   monopoliyaga   qarshi   kurashishni   tartibga   solish   tizimini   va   kapital
bozorini   tubdan   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida»gi   2019   yil   14
yanvardagi   PF-5630-sonli   farmoni
Internet   saytlari
8. www.ahbor-reyting.uz   –   (“Ahbor-Reyting”   reyting   agentligi   sayti)
9. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
rasmiy   vev   sayti).
10. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari
ma’lumotlari   milliy   bazasi   rasmiy vev   sayti).
11. www.stat.uz   (O‘zbekiston   Respublikasi   Statistika   qo‘mitasi   rasmiy   vev
sayti).
12. http s://www.u zse. uz   -   “Toshkent”   Respublika   fond   birjasi   rasmiy   sayti
ma’lumotlari.

Tijorat banklarning kredit siyosati va uning o’ziga xos xususiyatlari

Купить
  • Похожие документы

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha