TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi roli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	224.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	26 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

72 Sotish

TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi roli

Sotib olish

Mavzu: TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi roli
Reja:
KIRISH
ASOSIY QISM
1. Transmilliy korporatsiyalarning mohiyati, belgilari va turlari
2. TMKlarning nazariy tushunchalari va uning modellari
3.Transmilliylashuv indeksi va uni hisoblash uslubi. Transmilliy
korporatsiyalarning xalqaro reytingi
4. Transmilliy korporatsiyalarning jahon iqtisodiyoti globallashuvidagi
o’rni
5.Transmilliy korporatsiyalarning boshqaruv tizimi va xorijiy filiallari.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro kapitalni taqsimlash va qayta taqsimlashda
xalqaro korporatsiyalarning o’rni
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarining
kuchayib borishida transmilliy korporatsiyalar muhim o’rin tutadi, ya’ni aynan
transmilliy korporatsiyalar globallashuv jarayonlarini harakatga keltiruvchi kuch
sifatida qaraladi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar filiallarining dunyo
mamlakatlari bo’ylab tarqalishi, mazkur mamlakatlar iqtisodiyotida ishlab
chiqarishni rivojlanishiga hamda eksport hajmining oshishiga olib keladi. Eksport-
import operatsiyalarining rivojlanishi esa, o’z navbatida mamlakatlar
iqtisodiyotining ochiqligini ta’minlaydi. Transmilliy korporatsiyalarda kapitalining
harakati, odatda, korporatsiya joylashgan davlatda bo’layotgan jarayonlardan
mustaqil ravishda sodir bo’ladi. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar
yirik investitsiya va yuqori malakali mutaxasislarni talab qiluvchi yuqori
texnologiyali, ilmtalab sohalarga kirib boradi. Ushbu sohalarni transmilliy
korporatsiyalar tomonidan monopoliya qilish tendentsiyasi ro’y bermoqda.
Xalqaro korporatsiyalar, bir tomondan, tez rivojlanayotgan xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning mahsulidir, boshqa tomondan, ularning o'zlari ularga kuchli
ta'sir mexanizmini ifodalaydi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarga faol ta'sir
ko'rsatgan holda, xalqaro (transmilliy) korporatsiyalar yangi munosabatlarni
shakllantiradi, mavjud shakllarini o'zgartiradi.
Transmilliy banklarni mustahkamlash va ularning konsolidatsiya jarayonida
rolini oshirish bank va sanoat kapitali so'nggi paytlarda jahon iqtisodiyotining eng
ko'zga ko'ringan daqiqalaridan biridir. Transmilliy kapital, birinchi navbatda
transmilliy kompaniyalar va transmilliy banklar tomonidan ifodalanadi, uning
rivojlanishining ob'ektiv qonunlari tufayli iqtisodiy qudratni yanada kengaytirishga
intiladi. Transmilliy kapital o'z harakatida va rivojlanishida faqat o'z manfaatlariga
e'tibor qaratadi va erkinlik bilan mamlakatdan mamlakatga o'tadi, ba'zida og'ir
inqirozlarga olib keladi, chayqovchilik kapitalining shakliga aylanadi, keyin
dunyodagi ijodiy kuchga aylanadi va uning rivojlanishiga hissa qo'shadi. ilmiy-
texnik taraqqiyot.
3

Transmilliy korporatsiyalar - bu ikki yoki undan ortiq mamlakatda
bo'linmalari bo'lgan va bu bo'linmalarni bir yoki bir nechta markazlardan
boshqaradigan xalqaro firmalar. Muvaffaqiyatli siyosat va umumiy strategiya,
natijalarga erishish uchun resurslar, texnologiya va mas'uliyatni taqsimlashga
imkon beradigan bunday qaror qabul qilish mexanizmi asosida. To'g'ridan-to'g'ri
xorijiy investitsiyalarning tez o'sishi, firmalar, sanoat va milliy chegaralardan
tashqarida texnologik mehnat taqsimotining paydo bo'lishi turli mamlakatlarda va
turli qit'alarda filiallari bo'lgan ulkan xalqaro tadqiqot va ishlab chiqarish
komplekslarining paydo bo'lishi bilan birga keladi.
Mavzuning maqsadi: TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi
roli ning faoliyati va rivojlanish munosabatini o’rganish va tahlil qilish.
Kurs ishining vazifalari:
- TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi roli ni o‘rganish
- TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi roli ga ta’sirini ko‘rib
chiqish
- TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi ahamiyatini ko‘rib
chiqish
Kurs ishining predmeti: Bugungi kundagi TMKlarning jahon iqtisodiyotini
globallashuvidagi roli ni aniqlash. .
Kurs ishining ob`ekti: TMKlarning jahon iqtisodiyotini globallashuvidagi
roli ni aniqlas h jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

ASOSIY QISM
1. Transmilliy korporatsiyalarning mohiyati, belgilari va turlari.
Transmilliy korporatsiya (TMK) — xorijiy aktivlarga ega bo‘lgan,
operatsiyalarining kamida 1/4 qismini mamlakat tashqarisida, o‘zi ro‘yxatga
olingan chet mamlakatda amalga oshiradigan yirik korporatsiya. Tashkiliy
jihatdan bosh kompaniya asosiy kapitalining sho‘‘ba korxonalar kapitalida
qatnashuvi tamoyiliga asoslanadi. TMK ishlab chiqarish. ni uzluksiz o‘stirish
hamda integratsiyalashuv siyosati, firma, kompaniyalarning bir maqsadni ko‘zlab
qo‘shilishi (qo‘shilish, sotib olish, moliyaishlab chiqarish. guruhlarni tashkil qilish)
hisobiga paydo bo‘ladi. Ixtisoslashuviga ko‘ra, sanoat, xizmat ko‘rsatish,
savdosotiq, bank, sug‘urta va boshqa tarmoqdarda faoliyat olib boradi. Transmilliy
korporatsiyalar xalqaro maydonda ilmiy-tadqiqot ishlari va kapitallar rivoji
bo‘yicha siyosiy dinamika vazifasini o‘taydi. Masalan, «Elektrolyuks» transmilliy
korporatsiyasini olaylik. U ayni paytda dunyo bozoridagi maishiy elektro
mahsulotlar va sanoat texnologiyasining 25 %ini o‘z qo‘lida ushlab turibdi. 1912-
yilda tashkil etilgan bu shved kompaniyasi XX asrning 20–yillardayoq Astraliya va
Yangi Zerlandiya bozorini o‘z mahsuloti bilan egallab olgandi. So‘nggi o‘n-yilda
esa «Elektrolyuks» «Uayt Konsolideyted» kompaniyasini, AQSHda esa maishiy
texnika ishlab chiqaradigan «Vestingauz», «Gibson» kompaniyasini, shuningdek,
yirik elektr tovarlari ishlab chiqaradigan «Zanussi» (Italiya va barcha janubiy
Yevropada mavjud) hamda elektr tovarlari ishlab chiqaradigan «AEG»
(Germaniyada) kompaniyalarini o‘ziga qo‘shib oldi.
Transmilliy korporatsiyalar xalqaro maydonda ilmiy-tadqiqot ishlari va
kapitallar rivoji bo‘yicha siyosiy dinamika vazifasini o‘taydi. Masalan,
«Elektrolyuks» transmilliy korporatsiyasini olaylik. U ayni paytda dunyo
bozoridagi maishiy elektro mahsulotlar va sanoat texnologiyasining 25 %ini o‘z
qo‘lida ushlab turibdi. 1912-yilda tashkil etilgan bu shved kompaniyasi XX
asrning 20–yillardayoq Astraliya va Yangi Zerlandiya bozorini o‘z mahsuloti bilan
egallab olgandi. So‘nggi o‘n-yilda esa «Elektrolyuks» «Uayt Konsolideyted»
5

kompaniyasini, AQSHda esa maishiy texnika ishlab chiqaradigan «Vestingauz»,
«Gibson» kompaniyasini, shuningdek, yirik elektr tovarlari ishlab chiqaradigan
«Zanussi» (Italiya va barcha janubiy Yevropada mavjud) hamda elektr tovarlari
ishlab chiqaradigan «AEG» (Germaniyada) kompaniyalarini o‘ziga qo‘shib oldi. 1
Transmilliy korporatsiyalar o’rtasidagi birlashish va qo’shib olishlar
kompaniyalarning mehnat, ilmiy-texnik va moliyaviy resurslarini birlashtirish
hisobiga raqobat afzalliklariga erishishga yo’naltirilgan. Shuningdek, ishlab
chiqarishni kengaytirish hisobiga iqtisodiy samaraga erishish, yangi bozorlarga
kirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, yangi aktivlardan foydalanish va
boshqalarga ega bo’lish imkoniyati yuzaga keladi. Shuningdek, transmilliy
korporatsiyalar o’rtasidagi birlashish va qo’shib olishlar jarayoni jahon iqtisodiyoti
hamda milliy iqtisodiyotlar rivojlanishiga ta’sir etuvchi muhim omil bo’lib
hisoblanadi. Bu holat o’z navbatida transmilliy korporatsiyalarning barqaror
faoliyat ko’rsatishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Transmilliy korporatsiyalar xalqaro
moliya munosabatlari rivojlanishida muhim o’rin egallaydi. Chunki, aynan
transmilliy korporatsiyalarning faoliyati orqali butun dunyo bo’ylab investitsiyalar
oqimi harakat qiladi.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga kiritilgan
investitsiyalar milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Xususan, mamlakatimiz iqtisodiyotiga ham keyingi-yillarda dunyodagi etakchi
transmilliy korporatsiyalar tomonidan investitsiyalar jalb etilmoqda. Bunday
transmilliy korporatsiyalar jumlasiga, Coca Cola, Jeneral Motors, Mitsui, Hyundai,
Nestle, Samsung va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Transmilliy korporatsiyalar
tomonidan mamlakatlar milliy iqtisodiyotiga kiritilayotgan investitsiyalar
natijasida mazkur mamlakatning jahon xo’jaligi bilan aloqalari rivojlanib boradi.
Bu holat esa, xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Chunki, transmilliy korporatsiyalar bir vaqtning o’zida, xalqaro investitsiya
munosabatlari, eksport-import operatsiyalari, xalqaro valyuta munosabatlari,
1
Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-M .: Drofa.-2022.
6

xalqaro lizing munosabatlari hamda xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalar
rivojlanishiga o’zining ta’sirini o’tkazadi. Mazkur munosabatlarning barchasini
xalqaro moliya munosabatlari o’zida mujassam etadi. Korporatsiyalarning milliy
va jahon iqtisodiyoti uchun muhimligi ular shakllanishi va faoliyat yuritishi
jarayonlarining tegishli ilmiy tahlilini talab etadi. Kapital va ishlab chiqarishning
keng ko’lamda bir joyga to’planishi asosida yuzaga keluvchi birlashgan korporativ
tuzilmalar bugungi kunda milliy va jahon iqtisodiyotining muhim sub’ektlari
bo’lib hisoblanadi. Biroq ularning milliy va jahon iqtisodiyotiga ko’rsatadigan
ta’siri ijobiy hamda salbiy bo’lishi mumkin. Korporatsiyalarning yirik kapitalning
afzalliklari bilan bog’liq bo’lgan ijobiy tomonlari iqtisodiy adabiyotlarda etarli
darajada o’rganilgan. TMKlarning milliy iqtisodiyot uchun quyidagi ijobiy
tomonlarini alohida ajratib ko’rsatish mumkin: aholi va sanoat uchun keng
ko’lamda mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish imkoniyati; milliy
iqtisodiyotga yangi fan-texnika yutuqlarining kirib kelishi; iqtisodiyotning turli
tarmoqlarida barqaror rivojlanishni ta’minlash; mamlakat mintaqalarida iqtisodiy
rivojlanishni ta’minlash; yangi ish o’rinlarini yaratish; kadrlar malakasining
oshishi; resurslardan samarali foydalanish tizimining vujudga kelishi; milliy ishlab
chiqaruvchilarning xalqaro mehnat taqsimotiga qo’shilishini ta’minlash; yangi ish
o’rinlarini yaratish; kadrlar malakasining oshishi; resurslardan samarali
foydalanish tizimining vujudga kelishi; milliy ishlab chiqaruvchilarning xalqaro
mehnat taqsimotiga qo’shilishini ta’minlash; investitsion faollikni oshirish; yirik
loyihalarni moliyalashtirish imkoniyati va boshqalar.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan mamlakatlar milliy iqtisodiyotiga
kiritilayotgan investitsiyalar natijasida mazkur mamlakatning jahon xo’jaligi bilan
aloqalari rivojlanib boradi. Bu holat esa, xalqaro moliya munosabatlari
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki, transmilliy korporatsiyalar bir
vaqtning o’zida, xalqaro investitsiya munosabatlari, eksport-import operatsiyalari,
xalqaro valyuta munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari hamda xalqaro moliya
7

bozorlaridagi operatsiyalar rivojlanishiga o’zining ta’sirini o’tkazadi. Mazkur
munosabatlarning barchasini xalqaro moliya munosabatlari o’zida mujassam etadi.
Transmilliy korporatsiyalar tushunchasi va xususiyatlar.
Jahon xo’jaligida ro’y berayotgan iqtisodiy jarayonlarning ob’ektiv natijasiga
ko’ra vujudga kelgan transmilliy korporatsiyalar o’ziga xos hususiyatga ega.
Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar xalqaro mehnat taqsimotining faol
ishtirokchisi bo’lib, uning rivojlanishiga o’z hissasini qo’shib kelmoqda.
Xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, transmilliy
korporatsiyalar, transmilliy banklar, xalqaro moliyaviy markazlar faoliyati
doirasining kengayib borishi davlatlar iqtisodiy rivojlanishida sezilarli rol
o’ynamoqda.
Transmilliy korporatsiya deganda xorijiy aktivlarga va xalqaro miqyosda
iqtisodiyotning biror-bir sohasiga kuchli ta’sir ko’rsatish qobiliyatiga ega bo’lgan
yirik ishlab chiqarish birlashmalari tushuniladi.
Transmilliy korporatsiyalarning quyidagi asosiy xususiyatli belgilarini ajratib
ko’rsatish mumkin: 2
– TMKlar jahon xo’jaligi rivojlanishining, xalqaro mehnat taqsimoti
jarayonining faol ishtirokchisi bo’lib, aynan ular globallashuvni harakatga
keltiruvchi kuch hisoblanishadi;
– milliy chegaralarda sodir bo’layotgan jarayonlardan birmuncha mustaqil
holda kapitalni harakatlantirish imkoniyatining mavjudligi;
– dunyoning ko’pgina mamlakatlarida o’zining operatsiyalarini amalga
oshirgan holda jahon xo’jaligi munosabatlarini tartibga solishda ishtirok etishi;
– TMKlar o’z tarkibiy tuzilmasiga ko’ra, ishlab chiqarish korxonalari, savdo
yoki moliyaviy tashkilotlarning xalqaro majmuasi bo’lib, asosiy mamlakatdagi
boshqaruv qarorlariga mos holda faoliyat yo’nalishini muvofiqlashtirib boradi;
2
Abramov A. Xalqaro savdo. -M.: Bustard. 2021-yil.
8

– aktsionerlik kapitalining mulkchilik huquqi faqat ta’sis etuvchi mamlakat
vakolatiga tegishli bo’ladi;
– xorijiy bo’linma va sho’’ba korxonalar milliy ishtirok darajasiga ko’ra
aralash bo’lishi mumkin;
– TMK kapitalining harakati korporatsiya joylashgan mamlakatdagi sodir
bo’layotgan jarayonlardan erkin bo’ladi;
– TMKlar asosiy masalalar bo’yicha yagona markazdan boshqariluvchi
dunyoning ko’plab mamlakatlarida bo’linmalar, sho’’ba kompaniyalarini
joylashtirishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish tizimini shakllantirishadi;
– TMKlar ularga yuqori darajada afzallik beruvchi ko’p millatli aktsionerlik
kapitaliga egalik qilishadi;
– TMKlar dunyoning turli mintaqa va mamlakatlari o’rtasida turli xildagi
resurslarni (kapital, ishchi kuchlari va boshq.) taqsimlashni samarali tarzda amalga
oshiradi;
– TMKlar ilmiy tadqiqotlar va tajriba konstruktorlik ishlari, nou-xaular, yangi
mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etish hamda ommalashtirish, ilmiy
tadqiqotlarni moliyalashtirish sohalarida uzluksiz faoliyat olib borishadi;
– mamlakatlar o’rtasidagi xalqaro iqtisodiy, ilmiy-tadqiqot va texnologik
hamkorlik aloqalarining kengayishiga faol yordam ko’rsatadi;
Korporatsiyalar yuqoridagi xususiyatli belgilarga ega bo’lgan holda
transmilliy korporatsiya maqomini oladi. Hozirgi kunda faoliyat ko’rsatayotgan
ko’pgina korporatsiyalar mazkur xususiyatli belgilarning barchasini o’zida
mujassamlashtirgan.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotida transmilliy va oddiy korporatsiyalar
o’rtasidagi chegara etarlicha farqlanmaydi, chunki iqtisodiyot globallashuvining
rivojlanishi orqali ta’minot bozorlari, ishlab chiqarish hamda mulkchilik
munosabatlarida baynalmilallashuv jarayonlari kuchaymoqda. Shuning uchun,
9

tadqiqotchilar tomonidan TMKlarni ajratishda turli miqdoriy mezonlardan
foydalaniladi.
Daslab 1960-yillarda Birlashgan Millatlar tashkiloti tomonidan-yillik
aylanmasi 100 mln. dollardan ortiq bo’lgan hamda kamida oltita mamlakatda
o’zining filiallariga ega bo’lgan korporatsiyalarni TMKlar jumlasiga kiritildi.
Keyinchalik esa TMKlarni ajratishda bir qator mezonlar qo’llanila boshladi.
Hozirgi kunda BMT tomonidan quyidagi xususiyatli belgilarga ega bo’lgan
korporatsiyalar TMK jumlasiga kiritiladi:
– markazlashgan boshqaruv tizimi asosida muvofiqlashtirilgan iqtisodiy
siyosatni yuritishi;
– ishlab chiqarish bo’linmalarining majburiyatlar hamda resurslar
almashinuvida bir biri bilan faol hamkorligi;
– yillik savdo hajmi 1 mlrd. dollardan kam bo’lmasligi;
– umumiy moliyaviy aylanma mablag’larining 1/5 qismidan 1/3 qismigacha
xorijdagi operatsiyalarga to’g’ri kelishi;
– xorijdagi aktivlar ulushi 25 foizidan kam bo’lmasligi;
– filiallari oltitadan kam bo’lmagan mamlakatlarda mavjud bo’lishi.
Transmilliy korporatsiyalar yuzaga kelishining asosiy sababi milliy davlat
chegaralaridan chiquvchi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida kapital
va ishlab chiqarishning baynalmillashuvi hisoblanadi.
Kapital va ishlab chiqarishning baynalmillashuvi xorijda ko’p sonli
bo’linmalariga ega bo’lgan yirik kompaniyalarni tashkil etish va milliy
korporatsiyalarning transmilliyga aylanishi orqali xo’jalik aloqalarining
ekspansiyasi xususiyatiga ega bo’ladi. Kapitalni xorijga chiqarish xalqaro
korporatsiyalarni tashkil etish va rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.
10

Transmilliy korporatsiyalar yuzaga kelishining sabablari qatoriga, iqtisodiyot
tarmoqlarida ishlab chiqarishning keng ko’lamligini ta’minlovchi yuqori iqtisodiy
samaradorligini kiritish lozim. Kuchli raqobatlashuv sharoitida raqobat kurashiga
dosh berish zaruriyati xalqaro ko’lamda kapital va ishlab chiqarishning bir joyga
to’planishiga imkon yaratadi. Natijada yuqori foyda olish va ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish imkoniyati yuzaga keladi hamda global miqyosda oqilona
faoliyat shakllanadi.
TMKlar rivojlanishining uchta asosiy bosqichini ajartib ko’rsatish mumkin:
Birinchi bosqich XX asrning boshlariga to’g’ri kelib, bu bosqichda TMKlar
tomonidan iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan xorijiy mamlakatlarning xom-ashyo
tarmoqlariga investitsiya mablag’lari yo’naltirildi, shuningdek ta’minot va sotuv
bo’linmalari tashkil etildi. B upaytda xorijda yuqori texnologiyali sanoat ishlab
chiqarishlarini tashkil qilish foyda keltirmasdi. Chunki, bir tomondan qabul
qiluvchi mamlakatlarda zaruriy malakali mutaxassislar etishmasdi, texnologiyalar
esa hali yuqori darajada avtomatlashgan tizimga ega emasdi. Boshqa tomondan
esa, korxonlarga yangi texnologiyalarni joriy etish natijasida ularning joriy ishlab
chiqarish holatida yuzaga keladigan vaziyatni hisobga olish lozim edi. Ushbu
davrda transmilliylashuv jarayoni turli mamlakatlar firmalarining birlashishi, ular
tomonidan ta’minot bozorlarining bo’lib olinishi hamda kelishilgan narx
siyosatining yuritilishida namoyon bo’ldi.
2. TMKlarning nazariy tushunchalari va uning modellari .
TMKning zamonaviy kontseptsiyalari firmaning tovarlar va xizmatlar ishlab
chiqarish va sotishni tashkil etish korxonasi sifatidagi nazariyasiga asoslanadi.
Aksariyat xalqaro kompaniyalar o'z faoliyatini milliy bozorlarga xizmat
ko'rsatishdan boshlagan. So‘ngra o‘z mamlakatining qiyosiy va o‘z korxonasining
raqobatdosh ustunliklaridan foydalanib, xalqaro bozorlardagi faoliyat ko‘lamini
11

kengaytirib, mahsulotni xorijga eksport qilish yoki qabul qiluvchi mamlakatlarda
ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida xorijiy investitsiyalarni jalb qilishdi.
Qayd etish asosiy xususiyat TMKlar - to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar asosida
tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish uchun xorijiy filiallarning
mavjudligi, transmilliy korporatsiyalar tadqiqotchilari to'g'ridan-to'g'ri xorijiy
investitsiyalarning bir qator modellarini ishlab chiqdilar.
Amerikalik iqtisodchi J.Gelbreyt TMKlarning kelib chiqishini texnologik
sabablar bilan asoslab berdi. Uning fikricha, xalqaro kompaniyalarning xorijiy
filiallarini tashkil etish ko'p jihatdan qabul qiluvchi mamlakatlar korxonalarining
tovar va xizmatlarni taqsimlash tizimini (tarmog'ini) talab qiladigan murakkab
zamonaviy mahsulotlarni chet elda sotish va ularga xizmat ko'rsatish zarurati bilan
bog'liq. Bu strategiya TMKlarga jahon bozoridagi ulushini oshirish imkonini
beradi. 3
Monopolistik (yagona) afzalliklar modeli amerikalik S.Xaymer tomonidan
ishlab chiqilgan, keyinchalik Ch.P.Kindlberger va boshqalar tomonidan ishlab
chiqilgan.bozor, mahalliy boshqaruv bilan keng aloqaga ega va katta tranzaksiya
xarajatlarini talab qilmaydi, ya ni. xorijiy investorga nisbatan tranzaksiyaʼ
xarajatlari. Chet el firmasi uchun monopoliya afzalliklari mahalliy firmalar
tomonidan ishlab chiqarilmaydigan original mahsulotlardan foydalanish orqali
yuzaga kelishi mumkin; mukammal texnologiya mavjudligi; "miqyos effekti", bu
katta miqdordagi foyda olish imkonini beradi; qabul qiluvchi davlatda xorijiy
investorlar uchun qulay davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar.
Mahsulotning hayot aylanishi modeli amerikalik iqtisodchi R.Vernon
tomonidan kompaniyaning o'sish nazariyasi asosida ishlab chiqilgan. Ushbu
modelga ko'ra, har qanday mahsulot hayotiy tsiklining to'rt bosqichidan o'tadi
(1-diagramma). Ichki bozorda sotishning pasayishidan chiqish yo‘li xorijga eksport
qilish yoki ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishdan iborat bo‘lib, bu mahsulotning
hayot aylanishini uzaytiradi. Shu bilan birga, bozorning o'sishi va to'yinishi
bosqichlarida ishlab chiqarish va sotish xarajatlari odatda pasayadi, bu esa mahsulot
3
Adno Yu. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Bustard.-2020.
12

narxini pasaytirishga va natijada eksportni kengaytirish va mahsulot hajmini
oshirish imkoniyatlarini oshirishga imkon beradi chet elda.
1-diagramma. Mahsulot hayot siklining bosqichlari
Aksariyat TMKlarda ular ishlab chiqarishni diversifikatsiyalangan, gorizontal
yoki vertikal integratsiyalashgan oligopolistik yoki monopol tipdagi yirik
korxonalar bo'lib, ular mahsulot ishlab chiqarish va sotishni, shuningdek o'z
mamlakatida ham, undan tashqarida ham xizmatlar ko'rsatishni nazorat qiladi. R.
Kouzning yirik korporatsiya ichida uning bo‘linmalari o‘rtasida korporatsiya
rahbariyati tomonidan tartibga solinadigan maxsus ichki bozor mavjudligi haqidagi
g‘oyasidan foydalanib, ingliz iqtisodchilari P. Bakli, M. Kasson, J. Makmanus va
boshqalar ichkilashtirishni yaratdilar model bo'lib, unga ko'ra xalqaro iqtisodiy
operatsiyalarning muhim qismi aslida yirik iqtisodiy komplekslarning bo'linmalari
o'rtasidagi kompaniyalararo bitimlardir. Korporatsiya xalqaro tuzilmasining barcha
elementlari TMK faoliyatining asosiy maqsadiga - korxonalar majmuasi
faoliyatidan foyda olishga qaratilgan bosh kompaniyaning global strategiyasiga
muvofiq yagona, muvofiqlashtirilgan mexanizm sifatida ishlaydi. uning har bir
havolasi emas, balki bir butun.
13

Yuqorida tavsiflangan ko'plab modellar transmilliy korporatsiyalarning
murakkab muammosiga bir tomonlama va tor ko'rinishi bilan tavsiflanadi. Ingliz
iqtisodchisi J.Dunning eklektik modelni ishlab chiqdi, u boshqa modellardan
haqiqiy amaliyotda sinab ko'rilgan narsalarni o'zlashtiradi.
Ushbu modelga ko'ra, firma chet elda tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni
uchta shartni bajarish sharti bilan boshlaydi:
1. Qabul qiluvchi mamlakatda boshqa firmalarga nisbatan raqobat
(monopolistik) ustunliklarning mavjudligi (egasining o'ziga xos afzalliklari);
2. Qabul qiluvchi mamlakatdagi sharoitlar tovar va xizmatlarni eksport qilish
o‘rniga u yerda ishlab chiqarishni tashkil etishga yordam beradi (ishlab chiqarishni
baynalmilallashtirishning afzalliklari);
3. O'z mamlakatida ishlab chiqarish resurslaridan o'z uyiga qaraganda
samaraliroq foydalanish qobiliyati (joylashuvning afzalliklari).
TMK faoliyatini va to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar nazariyalariniʻ ʻ ʻ ʻ
tahlil qilish TMK samarali faoliyatining quyidagi asosiy manbalarini (sof milliy
kompaniyalarga nisbatan) aniqlash imkonini beradi:
Tabiiy resurslarga, kapitalga va bilimlarga, ayniqsa, ilmiy-tadqiqot va ilmiy-
tadqiqot ishlari natijalariga egalik qilish (yoki ulardan foydalanish)ning bir
mamlakatda biznes yurituvchi firmalarga nisbatan afzalliklaridan foydalanish va
ularning xorijiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojlarini faqat eksport-import
operatsiyalari orqali qondirish;
Turli mamlakatlarda o'z korxonalarini ularning ichki bozori hajmini,
iqtisodiy o'sish sur'atlarini, ishchi kuchining narxi va malakasini, boshqa iqtisodiy
resurslarning narxi va mavjudligini, infratuzilmani rivojlantirishni hisobga olgan
holda optimal joylashtirish imkoniyati. siyosiy va huquqiy omillar, ular orasida
siyosiy barqarorlik eng muhimi;
TMKlarning butun tizimida kapitalni, shu jumladan xorijiy filiallar
joylashgan mamlakatlarda jalb qilingan mablag'larni to'plash va uni kompaniya
uchun eng qulay sharoitlarda va joylarda qo'llash imkoniyati;
Butun dunyoning moliyaviy resurslaridan o'z maqsadlari uchun foydalanish.
14

Turli mamlakatlardagi tovar, valyuta va moliya bozorlari kon'yunkturasidan
doimiy xabardor bo'lish, bu sizga kapital oqimlarini maksimal foyda olish uchun
sharoitlar mavjud bo'lgan mamlakatlarga tezda o'tkazish va shu bilan birga
moliyaviy resurslarni minimal risklar (shu jumladan risklar) bilan taqsimlash
imkonini beradi. milliy valyutalarning o'zgarishidan);
TMK rahbariyatining diqqat markazida bo'lgan oqilona tashkiliy tuzilma
doimiy ravishda takomillashtirilmoqda;
Yangi ish o'rinlarini yaratish va ish haqining mamlakatdagi o'rtacha
ko'rsatkichdan yuqori darajasini ta'minlash;
R&Dga katta sarmoya kiritish imkoniyati. 2019-yil uchun TMK
investitsiyalarining AQSHda 15%, Frantsiyada 20%, Buyuk Britaniyada 46%;
Xalqaro menejment, shu jumladan ishlab chiqarish va sotishni optimal
tashkil etish, kompaniyaning yuqori obro'sini saqlash tajribasi. Ushbu turdagi
samarali faoliyat manbalari dinamikdir: ular odatda kompaniyaning aktivlari o'sishi
va uning faoliyati diversifikatsiya qilinishi bilan ortadi. Shu bilan birga, ushbu
manbalarni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlar asosiy kompaniyaning
xorijiy filiallar bilan ishonchli va arzon aloqasi, xorijiy filialning qabul qiluvchi
mamlakatning mahalliy firmalari bilan keng ishbilarmon aloqalari tarmog'i va
ulardan mohirona foydalanish hisoblanadi. Ushbu mamlakat qonunchiligi
tomonidan taqdim etilgan imkoniyatlar.
Shu bilan birga, TMKlar haqiqatan ham o'z faoliyatining g'arazli motivlari
bilan bog'liq bir qator salbiy ijtimoiy oqibatlarning manbai bo'lib qolayotganini
ko'rmaslik mumkin emas. Bu bozor iqtisodiyoti va unda hukmronlik qilayotgan
yirik kapitalning umumiy muammosi. Lekin u xalqaro iqtisodiy munosabatlar
sohasida alohida og'irlik kasb etmoqda. Chet eldagi bozorlarni egallashga intilib,
TMKlar milliy ishlab chiqarishni bostirishni mensimaydilar. Mahalliy korxonalar
qayta tashkil etish uchun emas, balki ishlab chiqarishni qisqartirish uchun, ayniqsa,
kam va o'rta rivojlangan mamlakatlarda sotib olinishi odatiy hol emas. Arzon
ishchi kuchi va tabiiy resurslardan foydalanish orqali yuqori daromad olgan yirik
TMKlar ko'pincha foydani ushbu mamlakatlardan tashqarida investitsiya qilishni
15

afzal ko'radilar. Transmilliy kompaniyalar, jumladan, bank kompaniyalari jahon
bozorida moliyaviy operatsiyalar orqali katta o'lpon oladi. .
TMKlar ham o z maqsadlariga erishish uchun siyosiy hayotga aralashishga,ʻ
siyosiy arboblar, siyosiy guruhlar va o zlari uchun qulay bo lgan rejimlarni
ʻ ʻ
yoqishga, boshqa mamlakatlarning davlat mustaqilligini cheklashga yo l oladilar.
ʻ
Bularning barchasi haqiqiy hodisalar bo'lib, ularning o'z-o'zidan yo'q bo'lib
ketishi dargumon. TMK faoliyatini tartibga solish tizimini, salbiy ko'rinishlarni
cheklaydigan o'yin normalari va qoidalarini yaratish talab etiladi. TMK markazlari
joylashgan va ularning xorijiy faoliyati amalga oshirilgan mamlakatlarning
monopoliyaga qarshi qonunchiligi TMKlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
3.Transmilliylashuv indeksi va uni hisoblash uslubi. Transmilliy
korporatsiyalarning xalqaro reytingi.
Iqtisodiy globallashuv (baynalminallashuv, jahon xo’jaligiga integratsiya)
deganda jahon iqtisodiyotiga nisbatan global iqtisodiyotning ilgarilab boruvchi
o’sishi tushuniladi. Agar xalqaro savdo va xalqaro kapital, ishchi kuchi va bilimlar
harakatining o’sish sur‘atlari jahon iqtisodiyotining o’sish sur‘atlaridan yuqori
bo’lsa, iqtisodiy globallashuv jarayoni rivojlanmoqda deyish mumkin.
Iqtisodiy globallashuvni shuningdek, milliy iqtisodiyotlarning tobora ochiq
iqtisodiyotlarga aylanish jarayoni sifatida ta‘riflash mumkin. Bu pirovardida jahon
iqtisodiyotining yagona mahsulotlar va resurslar bozoriga aylanishiga olib kelishi
mumkin. 4
Transmilliy korporatsiyalar globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi kuchi
bo’lib hisoblanadi. Barcha eng yirik kompaniyalar amalda ularga aylanib bo’ldi,
chunki ular tovarlar va xizmatlar eksportidan tashqari odatda, chet elda ushbu
mahsulotni ishlab chiqarish bilan ham faol shug’ullanadilar. TMKlar chet eldagi
o’z investitsiyalari (to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar – TXI) orqali qiymat
zanjirlarining yaratuvchilari hisoblanib, ularda har xil ishlab chiqarish turlari turli
4
Gluxov N.V. Afonichkin V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-2021.
16

mamlakatlar bo’yicha joylashtirilgan. TMKning bir ko’rinishi sifatida transmilliy
banklar, nafaqat nomoliyaviy TMKlarni ularning chet eldagi faoliyatiga hamrohlik
qiladilar, balki shuningdek, mamlakatlar orasida ulkan qimmatli qog’ozlar va
kreditlar oqimini ko’chirib, globallashuvda katta mustaqil o’ringa ega bo’ladi.
TMKning iqtisodiy globallashuvda ishtirok etishi transmilliylashuv deb ataladi.
BMT ekspertlarining fikricha transmilliy korporatsiyalar (TMK) ―jahon
mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigatellari dan biri bo’lib‖
hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning asosiy qismi
AQSH, YI davlatlari va Yaponiyada joylashgandir. Rossiyalik iqtisodchilar,
odatda,quyidagi ta‘riflarni beradilar: transmilliy korporatsiyalar - bu xorijiy aktivga
ega bo’lgan milliy monopoliyalardir. Ularning ishlab chiqarish va savdo-sotiq
faoliyatlari bir davlat chegarasidan chiqib ketadi. Jahon iqtisodiyotida kuchli ishlab
chiqarish bazasiga ega bo’lgan transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqarishni, tovar
bozorlarini samarali rejalashtirishni ta‘minlovchi ishlab chiqarish-savdo siyosatini
yurgizadilar.
Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati. Chet el investitsiyalari –
kapital eksport qiluvchi mamlakatlarning importyor mamlakatlarning iqtisodiy
sub‘ektlari hamda qo’shma korxonalarning real va moliyaviy aktivlariga kiritgan
mablag’lardir. Chet eldan investitsiyalash kapital oqimining bir iqtisodiyotdan
boshqasiga chiqib ketishini bildiradi, boyliklarni yanada foydaliroq shartlarda
joylashtirish va investitsiyalar chet ellik kapital egasiga qaytishiga qadar nisbatan
uzoq vaqt davomida mablag’lar oqimini ta‘minlash maqsadlarini nazarda tutadi.
Ularga oqib o’tish, qochish, ya‘ni mamlakatlararo ko’chib yurish xosdir. Chet el
investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli ravishda mamlakat, valyuta,
milliylashtirish, rekvizitsiya kabi qo’shimcha tavakkalchilikka to’qnashish
ehtimoliga ega bo’ladi. Demak, chet el investitsiyalarining risk doirasi ancha
kengdir. Xorijiy investitsiyalar kapitalni qulayroq joylashtirish hamda uzoq
muddat davomida undan foyda ko’rish maqsadida eksport qiluvchi
mamlakatlarning kapital qabul qiluvchi mamlakatlarning real va moliyaviy
17

aktivlariga qo’yilishini bildirgan holda bir iqtisodiyotdan ikkinchisiga o’tayotgan
kapital oqimidir. Xorijiy investitsiyalarning o’ziga hos xususiyatlaridan biri
ularning mamlakatlararo ko’chishi, faqat o’z maqsadini ko’zlashi, amal qilish
sharoitlarining o’zgarishi, ancha qulay shartlar bilan qo’yilishi, ishonch qozonishi
hisoblanadi.
Tashkiliy tuzilishi jihatidan transmilliy korporatsiyalar, qoida tariqasida, har
xil tashvishlarga ega. Bosh kompaniya korporatsiyaning operativ shtabi vazifasini
bajaradi. Keng ko'lamli ixtisoslashuv va kooperatsiya asosida texnik-iqtisodiy
siyosat va chet el kompaniyalari va filiallari faoliyatini nazorat qiladi. So'nggi
paytlarda TMKlar tarkibida jiddiy o'zgarishlar ro'y bermoqda, ularning asosiylari
integratsiyalashgan strategiyani amalga oshirish bilan bog'liq. TNK strategiyasi har
bir alohida havola uchun emas, balki umuman birlashish uchun natijani
optimallashtirishni ta'minlaydigan global yondashuvga asoslangan. Keng qamrovli
strategiya - xalqaro konsernni boshqarishni markazsizlashtirish va mintaqaviy
boshqaruv tuzilmalarining rolini sezilarli darajada oshirish.
Aytish kerakki, bunday siyosat aloqa va axborotlashtirish sohasidagi
texnologiya yutuqlari, milliy va xalqaro ma'lumotlar banklarini rivojlanishi va
hamma joyda kompyuterlashtirish tufayli amalga oshdi. Bu TMKlarga xorijiy
filiallar va filiallarning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini
muvofiqlashtirishga imkon beradi.
Transmilliy korporatsiyalar doirasidagi murakkab integratsiya, shuningdek,
boshqaruvning mintaqaviy tizimlari va ishlab chiqarishni tashkil qilishda namoyon
bo'ladigan yaxlit tashkiliy tuzilmani talab qiladi. Mintaqaviy boshqaruv tizimlari
uchta asosiy turga bo'linadi: asosiy mintaqaviy idoralar guruhning tegishli
mintaqadagi barcha faoliyati uchun javobgardir. Ularga tegishli mintaqadagi
barcha filiallarning faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish uchun barcha
huquqlar berilgan; hududiy ishlab chiqarish boshqarmalari mahsulot harakatining
yo'nalishi bo'yicha korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish, ya'ni ishlab chiqarish
zanjiriga mos keladi.
18

Milliy kompaniyalarning xalqaro kompaniyalar darajasiga o’tishni
rag’batlantiruvchi uchta asosiy omilni ajratib ko’rsatish mumkin:
1.Tovar ayirboshlashning va shu bilan birga daromadning o’sishi. Bunda
kompaniya ishlab chiqarish quvvatlarini kuchaytirish va masshtab samarasini
ishlatish imkoniyatiga ega. Bundan tashqari u qaltislikni kamaytirish uchun xorijiy
hamkorlar bilan bo’lgan aloqalardan foydalanishi mumkin.
2.Qabul qilayotgan davlatda xomashyo va ishchi kuchining nisbatan arzonligi
hisobiga ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kamayishi. Bundan tashqari,
mahalliy firmalar bilan qo’shma korxonalar tuzish yo’li bilan savdo-sotiq bozorini
va yangi samarali texnologiyalarga erishish imkoniyatlarini kengaytirish.
3.Qabul qilayotgan mamlakatning sanoati, moliya-kredit tizimi, savdo
kanallari va infrastrukturasidan foydalanish.
Ko’pchilik xalqaro kompaniyalar uchun milliy firmalardan transmilliy
korporatsiyalarga o’tish yo’lida ularning tashqi iqtisodiy faoliyatining muayyan
ketma-ketligi odatiy hol bo’lib qoladi.
Birinchi bosqich – bir martalik eksport-import bitimlarida aks etuvchi, turli
davlatlardan bo’lgan hamkorlar orasidagi shartnoma munosabatlari. Bu bosqichda
hamkorlar hali yetarli darajada bir-birlarining moliyaviy imkoniyatlari, ilmiy-
sanoat potensiali va ishbilarmonlik uslubini bilmaydilar.
Ikkinchi bosqich – bunda har xil davlatlardan bo’lgan hamkorlar orasidagi
munosabatlarning navbatdagi kengayishi va takomillashuvi ko’rsatkichi bo’lib
ikki-yil va undan ortiq muddatga mo’ljallangan uzoq muddatli shartnomalar
xizmat qilishi mumkin. Bir qator hollarda bunday shartnomalar kapitalning kredit
shaklida olib chiqilishi, asbob-uskunalarni yetkazib berilishi, texnologiyalarni
o’tkazilishi, shuningdek ilmiy-texnikaviy hamkorlikni ko’zda tutadi.
Uzoq muddatli shartnomalar sifati sotib oluvchiga ayon bo’lgan tovarlar va
xizmatlarning savdo bozorlari barqarorligini ta’minlash nuqtai nazaridan eksporter
19

uchun jalb etuvchanligidir. Bundan tashqari eksporterlar transport kompaniyalari
bilan uzoq muddatli doimiy kelishuvlar tuzish yo’li bilan transport xarajatlarini
qisqartirish hisobiga o’z mablag’larini tejaydilar. Bularning hammasi reklama,
xaridorlarni qidirish, ko’p sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash
xarajatlarisiz tijorat xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi.
Quyidagi jadvaldagi ko'rsatkichlar 100 ta global TMKning sanoat va tarmoq
ixtisoslashuvini tavsiflaydi.
100 ta global TMKning sanoatga ixtisoslashuvi: 2020 va 2023-yillar,
tarmoqlar soni, o‘rtacha transmilliylik indeksi (TI)
1-Jadval
Mutlaq o'sish Nisbiy o'sish 2023 -yil
o'rtacha
indeks
Kimyoviy mahsulotlar
va farmatsevtika 22 23 1 4% 70,2
Elektronika/
elektr jihozlari 19 21 2 10% 60,7
Avtomobillar 15 16 1 6,25% 43,3
Neft, neftni qayta ishlash,kon 12 13 1 8,3% 50,2
Ovqat 9 8 -1 11,1% 77,0
Turli xil tovarlar 4 3 -1 -22% 43,6
Telekommunikatsiya 5 5 - - 41,9
Savdo 3 3 - - 38,3
Mashinasozlik 2 1 -1 -50% 36,0
Metallurgiya 3 2 -1 -33,3% 3,2
Qurilish 2 1 -1 -50% 69,9
Dori 1 2 1 50% 80,1
Boshqa 3 2 -1 -33,3% 55,9
20

Jami 100 100 2 1,67% 60,5
UNTCAD ma'lumotlariga ko'ra, XX -asrning oxiriga kelib. jahon
iqtisodiyotida qariyb 280 000 filial va 45 000 TMK faoliyat yuritgan. Xorijga
kiritilgan kapital 3,2 trilliondan ortiqni tashkil etdi. dollar.
Bugungi kunda xorijiy tadbirkorlik investitsiyalarining umumiy hajmining
qariyb 9/10 qismi, eng yangi texnologiyalarga patent va litsenziyalarning 4/5 qismi
va jahon ishlab chiqarishining 1/3 qismidan ko prog i TMKlar tomonidan nazoratʻ ʻ
qilinadi.
TMKlarning likvid aktivlari rivojlangan mamlakatlar va valyuta
tashkilotlarining umumiy valyuta zaxiralaridan ikki baravar ko‘pdir. TMKlarning
faoliyati taxminan 75 million kishini ish bilan ta'minlaydi.
Shu bilan birga, barcha TMKlarning 9/10 dan ortig'i rivojlangan
mamlakatlarda, qariyb 8% - rivojlanayotgan mamlakatlarda va 1% dan kamrog'i -
o'tish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda joylashgan.
Dunyoning yetakchi tarmoqlari – avtomobilsozlik, elektronika, neftni qayta
ishlash sohalaridagi 20 ta yirik TMKdan 6 tasi AQSHda, 3 tasi Buyuk Britaniya,
Yaponiya va Germaniyada, 2 tasi Fransiya, Shveytsariya, Gollandiyada
joylashgan.
Masalan, OECD tadqiqotiga ko'ra, yaqin vaqtlar TMKlarning davlatlar
iqtisodiy hayotidagi ishtiroki kuchaydi. Masalan, sanoat ishlab chiqarishida
TMKlarning ulushi 2020-yilda 12 % ni tashkil etgan bo’lsa, 2023-yilga kelib
boshqa tarmoqlarning umumiy ulushiga nisbatan 13 % ni tashkil etdi.
TMKlarning eng katta ulushi kimyo tovarlari va farmatsevtika mahsulotlari
ishlab chiqarishga (2020-yilda 22% va 2023-yilda 23%), shuningdek
elektrotexnika va elektrotexnika uskunalarini rivojlantirishga (2021-yilda 19%,
2023-yilda 21%) to g ri keladi. Bu iqtisodiyotning ushbu sektoridagi TMKlarning
ʻ ʻ
sezilarli rentabellik darajasi, iqtisodiyotning ushbu tarmoqlari tomonidan ishlab
chiqariladigan mahsulotlarga doimiy talab mavjudligi bilan bog'liq.
21

TMKlar sonining 1 foizga o‘sishi mazkur tarmoqlarda allaqachon barqaror
biznes tuzilmasi tashkil etilgani, yetakchi kompaniyalar aniqlangani, yangi
korxonalarning sohaga kirishi uchun jiddiy to‘siqlar qo‘yilganligi bilan izohlanadi.
Kompaniyalar sonining o'sishi, asosan, asosiy kompaniyalarning bo'linishi, sho''ba
korxonalarining bo'linishi va filiallar tarmog'ining shakllanishi bilan bog'liq. turli
mamlakatlar tinchlik.
Avtomobilsozlik, neft ishlab chiqarish va metallurgiya ulushi ortib
bormoqda. Ularning ulushi 2023- yilda oldingi-yilga nisbatan 1% ga oshdi.
Shu bilan birga, sanoatning mashinasozlik, oziq-ovqat, boshqa tovarlar
ishlab chiqarish, metallurgiya va qurilish kabi tarmoqlarida TMK ulushining
qisqarishi kuzatilmoqda.
Iqtisodiyotning yuqoridagi tarmoqlarida TMK ulushining kamayishi turli
TMKlarning yirik birlashma va birlashmalarga birlashishi bilan izohlanadi.
TMKlarning savdo va telekommunikatsiya sohasidagi ulushi 2020-yildan
beri o‘zgarmadi.
"FinancialTimes" ekspertlarining fikricha, dunyodagi eng nufuzli
kompaniyalar reytingida birinchi va ikkinchi o'rinlarni mos ravishda "General
Electric" va "Microsoft" egallagan. Reytingga kiritilgan 50 ta kompaniyaning
dastlabki 12 tasi orasida 5 tasi axborot texnologiyalari sohasiga (“Microsoft”,
“IBM”, “Dell”, “Hewlett Packard”, “Intel”), 1 tasi elektrotexnika sohasida
injiniring ("General Electric") , oziq-ovqat sanoatidan 2 ta kompaniya ("Coca-
cola", "Nestle"), avtomobilsozlikdan 2 ta kompaniya ("Daimler-Chrysler",
"Toyota").
Ushbu ro'yxatga sanoatdan 1 ta kompaniya ham kiritilgan chakana
savdo ("Wal-Mart").
Taqdim etilgan ma'lumotlarga ko'ra, TMKlarni yuqori texnologiyali sanoat,
shuningdek, kimyo va farmatsevtika ishlab chiqarishlari ko'proq qiziqtiradi, degan
xulosaga kelish mumkin.
TMKlar metallurgiya, qurilish, savdo va tibbiyot sohalarida
taqsimlanmagan.
22

Amerikalik tadqiqotchilar P. Kouxi va J. Aronsonning fikricha, jahon
iqtisodiyotida TMK lar o'rtasidagi munosabatlar tizimining xalqaro korporativ
alyanslarni shakllantirish shaklida yanada murakkablashuvi mavjud bo'lib, uning
maqsadi bozorlarga yangi texnologiyalarni ilgari surish va TMKlarni kelgusida
turli sohalarga joriy etishdir. iqtisodiyot.
Xalqaro ishlab chiqarishning umumiy ko'lami, uning segmentlarining
geografik taqsimoti korxonalar soni va ularning dunyo va mamlakatlarning ma'lum
mintaqalaridagi joylashuvi bilan belgilanishi mumkin.
1. Eng ko p (60 mingga yaqin) rivojlangan mamlakatlarda – G arbiyʻ ʻ
Yevropa, AQSH va Yaponiyada (80% dan ortig i) jamlangan. Qizig'i shundaki,
ʻ
ularning eng katta qismi Daniyada - 9,3 mingta, Germaniyada - 7,5 mingta,
Frantsiyada - 2 mingdan sal ko'proq.Ammo ularning filiallari soni bu raqamlarni
aniqlaydi: Germaniyada mavjud. 11,4 mingdan ortiq, Frantsiyada - taxminan 9,4
ming va boshqalar, ya'ni. gap faqat u yoki bu davlatda TMK larning bosh ofisini
inkorporatsiya qilish (ro yxatdan o tkazish) haqida bormoqda, lekin ularning
ʻ ʻ
zavod-fabrikalar va yollanma ishchi kuchiga ega bo lgan filiallari asosan qulay
ʻ
sharoitlarga ega bo lgan boshqa mamlakatlarda faoliyat yuritadi. TMKlarning katta
ʻ
kontsentratsiyasi Shveytsariyada (ularning 4,5 ming va 5,7 mingdan ortiq
filiallari), shuningdek Norvegiyada (mos ravishda 900 va 3 mingta) qayd etilgan.
AQSH iqtisodiyoti miqyosi fonida bu yerda rasmiy ravishda TMKlarning arzimas
soni – 18,7 mingdan ortiq filialga ega 3,4 ga yaqin, Yaponiyada 3,3 ming filialga
ega 4,3 ming TMK faoliyat yuritadi.Xorijiy korxonalar mavjudligi nuqtai
nazaridan. TMKlar, an'anaviy ravishda Kanada iqtisodiyoti ajralib turadi: bu erda
4500 dan ortiq TMKlar ishlaydi. Janubiy Afrikada 140 TMK ularning 2,1 mingdan
ortiq filiallarini tashkil qiladi; Avstraliyada 596 TMK uchun - 2,5 ming filial.
“FinancialTimes” dunyoning yetakchi xalqaro korporatsiyalarining
transmilliylik indeksi darajasi bo‘yicha tadqiqot olib bordi.
Shunday qilib, transmilliylikning eng yuqori ko'rsatkichi 2023-yilda
Shveytsariyaning "Nestle SA" kompaniyasida qayd etilgan va 94,2% ga teng
bo'lgan.
23

Transmilliylik bo'yicha ikkinchi o'rinni "ExxonCorporation" kompaniyasi
(75,9%) bilan AQSh egallagan.
Buyuk Britaniyada ham transmilliylikning yuqori darajasi kuzatilmoqda.
1. Lotin Amerikasida TMK filiallar tarmog‘ining kontsentratsiyasi yuqori:
2,6 ming TMK uchun - 26,6 ming filial; ularning eng katta soni Meksika (8,4
ming), Braziliya (8 ming), Kolumbiya (4,5 ming), Chili (3,2 ming), Peru (1,2
ming)da.
2. Osiyo mamlakatlarida 6 mingdan ortiq TMK mavjud; ularning eng ko'p
qismi Koreya Respublikasida faoliyat yuritadi - 4,5 ming TMK va ularning 5,1
ming filiallari; Filippinda - TMKning deyarli 15 ming filiali; Singapurda - 18
mingdan ortiq TMK filiallari; Gonkongda - 500 TMK va ularning 5 mingdan ortiq
filiallari; Xitoyda - 380 TMK va ularning 145 ming filiallari; Tayvanda - 5,7
mingdan ortiq TMK filiallari va boshqalar.
3. Sharqiy Yevropada TMKlar Chexiyaga aniq ustunlik beradi, 71,3
mingdan ortiq filialga ega 660 TMK mavjud (mintaqada faoliyat yuritayotgan 850
ta TMK va ularning 174 mingtasi filiallari). 2023-yillar oxirida ikkinchi o rindaʻ
Polsha (58 TMK va 35,8 ming filial), uchinchi o rinda Vengriya (28,7 ming TMK
ʻ
filiallari) joylashgan. Rossiyada TMKning 7,8 mingga yaqin filiallari mavjud,
Ukrainada esa biroz kamroq.
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarning harakatlantiruvchi kuchi bo'lgan
transmilliy korporatsiyalar hali ham Rossiya iqtisodiyotida kamtarona rol
o'ynamoqda. 2022-yilda ushbu investitsiyalar Rossiya iqtisodiyotiga kiritilgan
umumiy investitsiyalarning taxminan 5% ni tashkil etdi. To'g'ridan-to'g'ri jalb
qilingan xorijiy investitsiyalar hajmida ayniqsa keskin farq Rossiya va o'z
iqtisodiyotlarini rivojlantirish uchun xorijiy firmalarning kapital qo'yilmalaridan
eng ko'p foydalanadigan mamlakatlar o'rtasida kuzatilmoqda. Agar 2022-yilda
Rossiyaga to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimi taxminan 6 milliard
dollarga baholangan bo'lsa, Xitoyda bu ko'rsatkich 45 milliard dollarni tashkil etib,
Xitoy iqtisodiyotiga kiritilgan barcha investitsiyalar hajmining 17 foizini tashkil
etdi.
24

Rossiyadagi xorijiy TMKlarning faoliyati geografik jihatdan juda notekis
taqsimlangan. Xalqaro kompaniyalarning asosiy soni birinchi navbatda yuqori
darajada rivojlangan infratuzilmaga ega mintaqalarda - Moskva, Sankt-Peterburgda
to'plangan. Chet el kapitali ishtirokidagi korxonalarning nisbatan kam qismi sanoat
rivojlangan hududlarda - Moskva, Leningrad, Nijniy Novgorod, shuningdek,
eksportga yo'naltirilgan qazib olish tarmoqlari ustun bo'lgan hududlarda - Tyumen
va Magadan viloyatlarida, Primorsk o'lkasida joylashgan.
2022-yillarning oxirlarida qator hududlarda xorijiy investorlarni jalb etish,
ularga qo‘shimcha soliq imtiyozlari berish siyosati faol olib borildi. Masalan,
Novgorod viloyati ma'muriyati viloyat qonunchilik assambleyasining ma'qullashi
bilan xorijiy investorlarni loyiha to'liq to'lanmaguncha va kelishilgan muddatgacha
barcha turdagi mintaqaviy va mahalliy soliqlardan ozod qilishga qaror qildi.
Bunday tadbirlar natijasida 2020-yillarning oxiriga kelib Novgorod viloyatida
ishlab chiqarilgan barcha sanoat mahsulotlarining qariyb 50% xorijiy kapital
ishtirokida ishlab chiqarilgan.
Rossiya bozoridagi transmilliy korporatsiyalar o'zlarining an'anaviy
geografik strategiyasiga muvofiq ishlaydi. Xususan, G arbiy Yevropa TMKlari o zʻ ʻ
kapitallarini asosan Moskva va Rossiyaning Shimoli-G arbiy mintaqasida
ʻ
joylashtirsa, Amerika va Yaponiya kompaniyalari o z faoliyatini markaziy
ʻ
hududlar, Ural, Sibir va Primoryeda kengaytirmoqda.
Amerika va Yaponiya TMKlari Rossiyaning yoqilg'i-energetika
kompleksining qazib olish korxonalariga katta qiziqish bildirmoqda. Rossiyada
neft qazib olish bo'yicha samarali hamkorlikning namunasi sifatida Timan-Pechora
neft-gaz mintaqasidagi Ardalinskoye konida "Polar Lights" rus-amerika korxonasi
mavjud. U Amerikaning TNC Conoco kompaniyasi va Rossiyaning
Arxangelskgeologia qidiruv kompaniyasi tomonidan yaratilgan. Taxminlarga
ko‘ra, Ardalinskoye konidagi “Qutb chiroqlari”ni ishga tushirish vaqtida Rossiya
Federatsiyasi byudjetiga soliq shaklida 1 milliard dollarga yaqin mablag‘
o‘tkaziladi.
25

“Saxalin-2” loyihasi doirasida neft konlarini o zlashtirish litsenziyasiniʻ
mahsulot taqsimoti to g risidagi shartnoma asosida birinchi bo lib “Saxalin
ʻ ʻ ʻ
Energy” xalqaro korporatsiyasi qo lga kiritdi, uning eng yirik aktsiyadorlari
ʻ
Amerikaning “Marafon”, “Mak Dermot” TMK va Yaponiya TMKlari hisoblanadi.
Mitsui va Mitsubishi. Loyihani ishlab chiqish bosqichida kapital qo'yilmalar 10
milliard dollarga baholanmoqda, xarajatlarni qoplash - 7-8-yil ichida; qazib
olingan mahsulotlarning umumiy qiymati qariyb 40 milliard dollarni tashkil etadi.
So‘nggi-yillarda oziq-ovqat sanoati xorijiy TMKlar uchun jozibadorligi
bo‘yicha yoqilg‘i-energetika kompleksi bilan raqobatlashmoqda. Misol uchun,
oziq-ovqat sanoatining eng yirik korporatsiyasi Nestle (Shveytsariya) Rossiya
bozorida o'z strategiyasida moliyaviy ahvoli og'ir bo'lgan qandolat fabrikalarining
nazorat paketlarini jadal sotib olishdan foydalanadi. 2022-yilda u Samara qandolat
fabrikasi "Rossiya" ning nazorat paketini sotib oldi va uni texnik qayta jihozlash
uchun taxminan 40 million dollar sarmoya kiritdi. 2023-yilda Nestle korporatsiyasi
Samara shahridagi zavoddan yana bir nazorat paketini sotib oldi. "Qandolatchi" va
2022-yilda o'z faoliyatining geografik yo'nalishini kengaytirib, - "Oltoy" (Barnaul)
va "Kamskaya" (Perm) zavodlarida.
Oziq-ovqat sanoatidagi ba'zi TMKlar boshqacha yo'l tutmoqda. Mavjud
korxonalarning aktsiyalarini sotib olish va ularni tubdan rekonstruksiya qilish
o‘rniga, ular bilan jihozlangan yangi korxonalar qurmoqda. oxirgi
so'z qandolatchilik texnologiyasi. Rossiya bozoridagi talabning o'ziga xos
xususiyatlarini sinchkovlik bilan o'rganib chiqqan ushbu kompaniyalar o'zlarining
an'anaviy mahsulotlari bilan bir qatorda rus retseptlari bo'yicha va ruscha nomlar
bilan tayyorlangan ruslarning didiga mos keladigan mahsulotlarni ishlab
chiqarishni boshlaydilar. Buni 2020 - 2023 -yillarda qurgan ingliz kompaniyasi
Cadbury Schweppes Group qildi. Chudovo shahrida (Novgorod viloyati) ishlab
chiqarish uchun qandolat fabrikasi, uning an'anaviy mahsulotlari bilan birga - sut
shokolad barlar - slab qora shokolad "Novgorod" va "Rostov".
Rossiyada TMKlar hali ham o'z pozitsiyalarini shakllantirish va
mustahkamlash bosqichida. To'g'ri, zamonaviy transmilliy korporatsiyalarga
26

o'xshash kam sonli kompaniyalar Sovet Ittifoqida tashkil etilgan. Bular Ingosstrax,
Aeroflot va ko'plab tashqi iqtisodiy birlashmalar. Shunday qilib, zamonaviy
Ingosstrax AQSh, Niderlandiya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Finlyandiya,
Germaniya, Avstriya, Bolgariya, Turkiya va bir qator sobiq Sovet respublikalarida
o'zining sho''ba va sheriklari bilan Rossiyaning moliya sohasidagi TMK
hisoblanadi. U Rossiya va xorijiy korxonalar bilan hamkorlikni faol ravishda
kengaytirmoqda, ular bilan birgalikda transmilliy sug'urta guruhini tuzmoqda.
Rossiyadagi eng yirik kompaniyalar, masalan, Gazprom, Lukoyl, Alrosa va
boshqalar ham transmilliy bo'ldi.
Yoqilg'i-energetika kompleksida Rossiyaning eng kuchli TMKlari ishlaydi.
Bunga misol qilib RAO "Gazprom" ning yirik tashkiliy va iqtisodiy tuzilmasini
keltirish mumkin - gaz ishlab chiqarish va eksport qilish bo'yicha 100%
monopoliya, dunyodagi tasdiqlangan tabiiy gaz zaxiralarining 34 foizini nazorat
qiladi va G'arbiy Evropaning ushbu xom ashyoga bo'lgan talabining 20 foizini
ta'minlaydi. "Gazprom" Rossiyadagi konvertatsiya qilinadigan valyutaning eng
yirik manbai bo'lib, har-yili 6-7 milliard dollarlik gaz eksport qiladi.Bu
kompaniyaning faoliyati milliy chegaralardan ancha uzoqqa cho'zilgan. "Gazprom"
ning 12 ta davlatda Rossiya gazini sotib oluvchi kompaniyalari bor. Germaniya
“Gazprom”ning xorijiy sarmoyaviy faoliyatining asosiy markaziga aylandi.
Germaniya bozorining ahamiyati shundan iboratki, barcha asosiy trans-yevropa
gaz transport oqimlari ushbu mamlakat orqali o'tadi: Norvegiya, Rossiya,
Gollandiya. Gazprom BASF konsernining sho''ba korxonasi bilan qo'shma korxona
orqali Germaniya gaz bozoridagi sotuvlarning 12 foizini nazorat qiladi. Gazprom
strategiyasi Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Avstriya, Litva va Estoniyadagi
xususiylashtirish jarayonlarida faol ishtirok etishni o‘z ichiga oladi.
Rossiya gaz gigantining jahon bozorlaridagi muvaffaqiyatli faoliyati kuchli
korporatsiya bozor iqtisodiyoti sharoitida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishishi
mumkinligini ko'rsatadi. Bir necha o'nlab yirik transmilliy korporatsiyalar,
shubhasiz, Rossiyaning jahon iqtisodiyotidagi mavqeini mustahkamlaydi. Shunday
qilib, neft sanoatida etakchi Rossiyaning eng yirik neft kompaniyasi Lukoyl bo'lib,
27

uning 45% aktsiyalari davlatga tegishli. Ushbu kompaniya korxonalarida ishlab
chiqarishning vertikal integratsiyasi yo'lga qo'yilgan: ishlab chiqarilgan neftning
bir qismi benzin, dizel yoqilg'isi, mazut, moylash moylari, neft koksi va neftga
qayta ishlanadi. aviatsiya kerosini . Chexiya, Irlandiya, Isroil, Argentina, Kipr,
shuningdek, Ozarbayjon, Belorussiya, Gruziya, Ukraina, Litvada LUKoyl
ishtirokidagi qo shma korxonalar va aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil etilgan. 2018-ʻ
yilda Lukoyl va Amerikaning Conoco korporatsiyasi Rossiyaning Timan-Pechora
neft va gaz mintaqasidagi neft konlarini birgalikda o'zlashtirish to'g'risida
memorandum imzoladilar.
Rossiyaning qazib olish sanoatidagi TMKlariga "Alrosa" aktsiyadorlik
jamiyati kiradi. 2023-yilda u Janubiy Afrikaning De Beers konserni va boshqa bir
qator G'arb kompaniyalarini ortda qoldirib, Angoladagi Katoka olmos konini
o'zlashtirish bo'yicha tenderda g'olib chiqdi. Angola davlat kompaniyasi Endiama
va Braziliyaning Odebrecht Mining Service bilan birgalikda-yiliga 1,6 million
tonna rudani qayta ishlash quvvatiga ega bo'lgan tog'-kon va qayta ishlash zavodi
qurilishida ishtirok etdi. Katokdagi zavodning birinchi navbati 20 21 -yilning kuzida
ishga tushirilgan. 2022-yilda Alrosa kompaniyasi boshqa konida olmos konlarini
o'zlashtirishni boshlagan. Afrika davlati - Namibiya.
Hozirgi vaqtda moliyaviy va sanoat guruhlari (FIG) Rossiya TMKlarini
yaratish uchun asos bo'lib kelmoqda. Har qanday davlatda yirik korporatsiyalar
asos hisoblanadi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot va jadal iqtisodiy rivojlanish.
Birlashuvchi moliyaviy va sanoat guruhlari yuridik shaxslar MDHga a'zo
davlatlar yurisdiktsiyasi ostida transmilliy FIG (TFPG) sifatida ro'yxatga olingan.
Ko'pgina TFIGlar banklarni investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun
mablag'lari bo'lmagan sanoat korxonalari bilan birlashtirish yo'li bilan tuzilgan.
Bank kapitalining tez o'sishi eng qudratli banklarga o'zlarining TMKlarga mos
keladigan xususiyatlari bo'yicha xoldinglar - bank imperiyalarini yaratishga imkon
beradi. Misol tariqasida ONEXIMbank atrofida rivojlangan TFIG "Interros" ni
keltirish mumkin. Ushbu xolding kompaniyasida uchta asosiy faoliyat yo'nalishi
mavjud: moliyaviy, sanoat va ommaviy axborot vositalari. Interros guruhi
28

tuzilmalarida 400 mingga yaqin kishi ishlaydi. Uning faoliyati natijasi Rossiya
yalpi ichki mahsulotining taxminan 4 foizini va eksportning taxminan 7 foizini
tashkil qiladi.
So'nggi-yillarda Rossiya va MDHga a'zo mamlakatlarning metallurgiya
majmuasida integratsiya faolligi sezilarli darajada oshdi. Shu bilan birga,
transmilliy korporatsiyalar Hamdo'stlik davlatlarining metallurgiya sohasidagi
integratsion o'zaro hamkorligining muhim tarkibiy qismlaridan biriga aylanishi
mumkin. Ular jahon bozorlarida xorijiy TMKlarga qarshi turish uchun yaratilgan.
Shu nuqtai nazardan, jahon alyuminiy bozori misolida, vertikal texnologik printsip
bo'yicha birlashtirilgan etti-sakkiz transmilliy kompaniyalar jahon alyuminiy ishlab
chiqarishining 70% dan ortig'ini nazorat qiladi. Bu jihatda, 2020-yilda tashkil
etilgan, ustav kapitali 5 milliard rubl bo‘lgan transmilliy “Siberian Aluminium”
kompaniyasi e’tiborga loyiqligi shubhasiz. Uning tarkibiga Rossiya, MDH
mamlakatlari va uzoq xorijdagi metallurgiya zavodlari va moliya institutlari kiradi:
Zalogbank (ustav kapitalining eng katta ulushi - 22,5%), Bratsk, Sayan (Rossiya)
va Pavlodar (Qozog'iston) alyuminiy zavodlari, Angliyaning Trans kompaniyasi.
World Aluminium, Samara metallurgiya kompaniyasi "Sameko", Ural kriolit
zavodi va Chelyabinsk elektrod zavodi.
Ushbu vertikal integratsiyalashgan tuzilma birlamchi alyuminiy va yakuniy
mahsulotlar uchun ichki bozorni shakllantirish, moliyaviy oqimlarni
optimallashtirish va jahon bozorida raqobatbardoshlikni saqlab qolish uchun ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish uchun yaratilgan. 2022-yilda "Sibir alyuminiy"
TFPG jahon alyuminiy bozorida o'z o'rnini mustahkamlash uchun Amerika TNC
"Reynolde" bilan strategik hamkorlik (ittifoq) to'g'risida kelishuvga erishdi. Xorijiy
avtogigantlardan o'rnak olib, Rossiyaning eng yirik avtomobilsozlik zavodlari -
GAZ va VAZ transmilliy korporatsiyalar xususiyatlarini o'zlashtirib, ayrim import
qiluvchi mamlakatlarda yig'ish zavodlarini yaratishni boshladilar.
29

4. Transmilliy korporatsiyalarning jahon iqtisodiyoti globallashuvidagi
o’rni.
Ma’lumki, TMKlar o‘z faoliyatini kengaytirish orqali jahon bozorida yangi
shakllarni o‘zlashtiradi. Bu shakllar TMKlarga a’zo bo‘lmagan firmalar bilan
aloqallar o‘rnatish, shartnomalar imzolash munosabatlari bilan amalga oshiriladi.
Endi bunday firmalar TMKlarning odatdagi iqtisodiy variantlariga tanlashlari
mumkin bo‘ladi: 5
- litsenziyalash
- franchayzing
- Boshqariladigan kontraktlar
- texnik va marketing xizmatlarga e’tibor qaratish;
«kaliti bilan» sanalgan korxonalar o‘rtasida aloqalar o‘rnatish;
- qo‘shma korxona tashkil etish bo‘yicha kelishuvlar va alohida amalga
oshiriladigan operatsiyalardagi cheklovga rioya qilish.
- Litsenziya bitimi yuridik shartnoma bo‘lib, litsenziya egasi o‘ziga tegishli
hududda bemolol faoliyat yuritish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Litsenziya
munosabatlari soddalashtirilgan bo‘lib, bu hujjat ichki firma shartnomasidagi kabi,
tashqi texnologik yo‘nalishlarda ham to‘la-to‘kis kuchga ega hisoblanadi.
Franchayzing – bu litsenziyaviy bitim, davomiylik asosidagi muddatga ega. U
ishlab chiqaruvchining o‘z mahsulotini biron-bir firma yoki korxonaga sotish
huquqini berishi va mahsulotni sotish huquqiga ega bo‘lgan savdo firmasi yoki
korxonasi. Franchayzing biznesni tashkil etish va amalga oshirish usuli sifatida
1990 -yillar oxirida ko‘plab rivojlangan va rivojlanayotgan TMKlarning bu shakli
boshqaruv va marketing xizmatlariga e’tiborni kuchaytirishni talab etgan.
5
Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning xususiyatlari. -M .: Litera.-2022.
30

O‘z o‘rnida TMKlar harakatining jahon xo‘jaligi va xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda ham ijobiy, ham salbiy ta’sirlari mavjud. Bu borada mutaxassislar
quyidagicha fikrlaydilar:
1.Davlatning siyosiy – iqtisodiy munosabatiga TMKlar o‘z faoliyati bilan zid
yuradi;
2.Davlat qonunlari buzuladi, qo‘l kuchi transferter bahosini
nomutanosiblashtiradi. Qator mamlakatlarda tashkil etilgan TMKlar sho‘ba
kompaniyalari milliy qonunchiliklarni pisand etmaydi, aksincha mamlakat ichidagi
soliq muammolariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi;
3 . Rivojlanayotgan mamlakatlarda monopolistik baho joriy etadi, diktaturaga
xos sharoit vujudga keltiradi.
Erkin iqtisodiy zonalar (hududlar)
Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishda ikkita konseptual yondoshish
qo‘llaniladi: hududiy va funksional (nuqtali). Birinchi holatda hududdagi barcha
rezident korxonalar xo‘jalik faoliyatida imtiyozlardan foydalanadilar. Erkin
iqtisodiy hududlarning eng oddiy ko‘rinishlaridan biri erkin bojxona (bojsiz)
hududlari (EBX) hisoblanadi. Bu hududlar erkin savdo hududlari kabi birinchi
avlod hududlariga kiradi. Ular XVII-XVIII asrlardan buyon mavjud. Bunday
hududlarni ko‘pincha bond omborlari yoki erkin bojxona hududlari deb ataladi.
Erkin bojxona hududlari tovar olib kirish va olib chiqishda bojdan ozod qilinadi.
Ular ko‘plab mamlakatlarda mavjud. Erkin savdo hududlari (ESH) ham dunyoda
keng tarqalgan. Erkin savdo hududlari AĶSHda eng ko‘p rivoj topgan. Ularni
tashkil qilish 1934-yildagi maxsus qonunda nazarda tutilgan. Uning maqsadi
savdoni rag‘batlantirish, savdo operatsiyalarini tezlashtirish, savdo xarajatlarini
kamaytirishdan iborat. Oddiy erkin savdo hududlari qatoriga yirik xalqaro
aeroportlardagi maxsus «d ь yuti fri» magazinlarini kiritish mumkin. Rejim nuqtai
nazaridan ular davlat chegaralaridan tashqarida deb hisoblanadi. Erkin savdo
31

hududlari qatoriga imtiyozli holatga ega bo‘lgan an’anaviy erkin portlarni kiritish
mumkin.
Sanoat ishlab chiqarish hududlari ikkinchi avlod hududlari hisoblanadi. Ular
erkin savdo hududlariga faqat tovar emas, kapital ham olib kiritilishi va ularda
faqat savdo bilan emas, balki ishlab chiqarish faoliyati bilan ham shug‘ullanilishi
oqibatida erkin savdo hududlarining evolyusiyasi natijasida vujudga keladi.
Eksport ishlab chiqarish hududlarini tashkil qilish mantiqi rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiyoti bilan belgilangan edi. O‘tgan asrning 60-yillari o‘rtalarida
bu erda sanoat eksportini rag‘batlantirish va xorijiy kapital oqimi yordamida
bandlik darajasini oshrish zaruriyati tug‘ilgan edi.
Texnika kiritish hududlari uchinchi avlod hududlari hisoblanadi (70-80-
yillar). Ular stixiyali tarzda hosil bo‘ladi yoki maxsus ravishda davlat yordamida
yirik ilmiy markazlar atrofida tashkil qilinadi. Ularda yagona soliq va moliyaviy
tizimdan foydalanuvchi milliy va xorijiy tadqiqotchilik, loyixa, ilmiy-ishlab
chiqarish firmalari jamlanadi.
Turli moliya-iqtisodiy, sug‘urta va boshqa xizmatlar ko‘rsatuvchi firma va
tashkilotlar uchun tadbirkorlik faoliyatining imtiyozli sharoitlari yaratiladigan
hududlar servis hududlari deb ataladi. Servis hududlar qatoriga offshor
hududlar (OH) va solih gavanlari (SG) kiradi. OH va SG tadbirkorlarni qo‘lay
valyuta-moliya, fiskal sharoitlar, bank va tijorat sirlarining yaxshi saqlanishi,
davlat boshqaruvining kamligi bilan o‘ziga jalb qiladi.
Majmuaviy hududlar alohida ma’muriy tumanlar hududida umumiy xo‘jalik
yuritish rejimiga nisbatan alohida, imtiyozli rejim o‘rnatish bilan tashkil qilinadi.
Ularga Xitoyning 5 ta mahsus iqtisodiy hududlarini, Braziliyadagi «Manuas»
hududini, Argentinadagi «Olovli er»ni, sanoati rivojlangan davlatlarning kam
rivojlangan hududlaridagi erkin tadbirkorlik hududlarini kiritish mumkin.
Imtiyozlar 4 ta asosiy guruhga ajratiladi:
- Tashqi savdo imtiyozlari
32

- Soliq imtiyozlari.
- Moliyaviy imtiyozlar.
- Ma’muriy imtiyozlar
Tashqi savdo imtiyozlari. Bu alohida bojxona-tarif rejimini kiritish (ekport-
import bojlarini kamaytirish yoki bekor qilish) va tashqi savdo operatsiyalarini
amalga oshirish tartibini soddalashtirish;
Soliq imtiyozlari . Bunda faoliyatning ma’lum ko‘rinishlari soliq imtiyozlari
orqali rag‘batlantiriladi. Bu imtiyozlar soliq bazasi (daromad, mulk qiymati va
h.k.), uning tarkibiy qismlari (amortizatsiya ajratmalari, ish haqiga xarajat,
transport), soliq stavkalarining darajasi, soliqqa tortilishdan doimiy va vaqtinchalik
ozod qilish masalalari;
Moliyaviy imtiyozlar . U o‘z ichiga turli shakldagi subsidiyalarni oladi.
Ularga kommunal xizmatlarning arzonligi, er maydonlari va ishlab chiqarish
binolari, ijara haqini kamaytirish, imtiyozli kreditlar berish kiradi;
Ma’muriy imtiyozlar . Korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish va xorijiy fuqarolar
kirib-chiqishini engillashtirish, shuningdek turli xizmatlar ko‘rsatish maqsadida
ma’muriyat tomonidan maxsus hududlar ajratilishi.
Rivojlanayotgan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlar ham o‘ziga xos qator
o‘xshashliklarga egadirlar. Birinchidan, bu davlatlarda eksport-ishlab chiqarish
hududlari (EICHH) keng tarqalgan. Yuqorida aytilganidek, EICHH tashkil qilishga
qator iqtisodiy sabablar, avvalambor, eksport uchun sanoat tovarlari ishlab
chiqarishni rivojlantirish, mamlakatga xorijiy kapital, ilgor fan va texnika,
zamonaviy texnik axborotlar jalb qilish zaruriyati kabi sabablar turtki bo‘ladi.
Ikkinchidan, erkin iqtisodiy hududlardagi xo‘jalik yuritish rejimi xorijiy
ishbilarmonlar uchun erkinroq va imtiyozli bo‘ladi. Bu erkin iqtisodiy hududlar
orasida xalqaro raqobatning kuchayishi bilan bog‘liqdir. Uchinchidan, erkin
iqtisodiy hududlar faoliyati davomida ular faoliyatining tovar-sanoat
33

diversifikatsiyasi ro‘y beradi. Zamonaviy ITI yangi va yuqori texnologiya ishlab
chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmtalab ishlab chiqarish jamlangan erkin iqtisodiy
hududlarni ilgor o‘rinlarga olib chiqadi.
5. Transmilliy korporatsiyalarning boshqaruv tizimi va xorijiy filiallari.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro kapitalni taqsimlash va qayta taqsimlashda
xalqaro korporatsiyalarning o’rni.
Jahonda TMK korxonalari tarmog‘i ko‘lamining tez o‘sishi quyidagi
ma’lumotlar bilan tasdiqlanadi. Agar Ikkinchi jahon urushidan keyin ular-yiliga
100 ga yaqin xorijiy filiallarni tashkil etgan bo'lsa, hozir deyarli ming barobar ko'p.
Umuman olganda, dunyoda 800 mingdan ortiq xorijiy filiallar mavjud bo'lib, ular
63 mingta bosh kompaniyalarga tegishli. Shu bilan birga, 270 ming filial
rivojlangan mamlakatlarda, 360 mingtasi rivojlanayotgan mamlakatlarda va 170
mingtasi iqtisodiyoti o‘tish davridagi mamlakatlarda joylashgan. 6
Rivojlanayotgan korporatsiyalar soni tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda va
agar 2023-yillarda bosh kompaniyalar soni qariyb 1,7 baravar ko'paygan bo'lsa,
xuddi shu davrda xorijiy filiallar tarmog'i 4,7 baravar ko'paydi. Ammo TMKlar
hamjamiyati, ularning faoliyat sohasi yangi a'zolarning paydo bo'lishi hisobiga
emas, balki mavjud korporatsiyalar qudratining kuchayishi natijasida unchalik
o'sib bormoqda. Transmilliy korporatsiyalar va banklar jahon iqtisodiyotida asosiy
tuzilma hosil qiluvchi omilga aylandi. TMKlar butun dunyo bo ylab o z filiallariniʻ ʻ
tashkil etishi tufayli mamlakatlarning o zaro bog liqligi keskin ortdi va inqirozli
ʻ ʻ
vaziyatlarni kompaniyalarning texnologik zanjirlari bo yicha bir milliy
ʻ
iqtisodiyotdan ikkinchisiga “eksport qilish” mumkin.
Ko'pgina mamlakatlarda transmilliy korporatsiyalar tomonidan ilmiy-tadqiqot
markazlari tashkil etilgan bo'lib, buning uchun malakali kadrlar va boshqa zarur
shart-sharoitlar mavjud. Jami 100 dan ortiq shunday markazlar, jumladan
6
Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -SPb .: PETER.-2022.
34

Microsoft, Motorola, GM, GE, JVC, Samsung, IBM, Intel, DuPont, P&G, Ericson,
Nokia, Panasonic, Mitsubishi, AT&T, Siemens kabi kompaniyalar tashkil etilgan.
Boshqacha qilib aytganda, transmilliy korporatsiyalar o'zlarining raqobatdosh
ustunliklarini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarning milliy xodimlaridan
foydalanadilar.
TMKlarning asosiy kompaniyalarining aksariyati (79%) sanoati rivojlangan
mamlakatlarda joylashgan bo'lib, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar (TDI)ning
asosiy harakati bosh kompaniya va uning filiallari o'rtasida sodir bo'lganligi
sababli, bu mamlakatlar to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar eksportchilari hisoblanadi.
Ammo so‘nggi paytlarda jahon amaliyotida yangi hodisa – rivojlanayotgan
mamlakatlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar ko‘rinishidagi kapital eksporti
qayd etildi. Eksport qiluvchilar sifatida asosan yangi sanoat mamlakatlari - NIS
(Gonkong, Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya, Argentina, Braziliya, Malayziya)
hisoblanadi.
Dunyoning 100 ta eng yirik TMKlari ro yxati beqaror va har-yili turliʻ
sabablarga ko ra o zgarishi mumkin. 2023-yillarning o rtalarida Yevropa
ʻ ʻ ʻ
hamjamiyatiga dunyodagi 100 ta eng yirik transmilliy korporatsiyadan 40 tasi
to g ri keldi, shu jumladan Buyuk Britaniya 13 ta, Frantsiya 12 ta, Germaniya 6 ta,
ʻ ʻ
Shveytsariya 6 ta; Shvetsiya - 4. Eng yirik TMKlarning ko'pchiligi AQShga to'g'ri
keldi - 27 ta, Yaponiyaga 14 ta kompaniya to'g'ri keldi.
2022-yillarning o rtalarida yirik transmilliy kompaniyalar ro yxatiga quyidagi
ʻ ʻ
firmalar kirdi: Royal Dutch/Shell (Buyuk Britaniya/Niderlandiya), Exxon (AQSh),
IBM (AQSh), General Motors (AQSh), Hitachi (Yaponiya), Matsushita
(Yaponiya), Nestle (Shveytsariya), Ford (AQSh), Alcatel (Fransiya), General
Electric (AQSh), Philips (Niderlandiya), Mobile Oil (AQSh), Asea Brown Boveri
(Shveytsariya), Alfakiten (Fransiya), Volkswagen (Germaniya), Toyota
(Yaponiya), Siemens (Germaniya), "Daimler Benz (Germaniya), British Petroleum
(Buyuk Britaniya), Unilever (Buyuk Britaniya/Niderlandiya). .
35

Janubiy Koreyaning yirik firmalarining umumiy sonidan 20 ga yaqin
monopoliyalarni transmilliy korporatsiyalar sifatida tasniflash mumkin, birinchi
navbatda Hyundai, Samsung, Daewoo, Lucky Goldstar, Sangkyong, Ssangyeng,
Korea Explosive, Hanjin "," Kia "," Hyesong "," Dusan "," Colon "," Hanwa ","
Lote "," Xanil "," Geumho "," Dalim "," Dong-A-Construction ". Janubiy
Koreyaning 11 ta yetakchi "chaebol" kompaniyalari 500 ta eng yirik kompaniyalar
ro'yxatiga kiritilgan. dunyoda, shu jumladan birinchi yuztadan 4 tasi.
Mintaqaviy va davlatlararo miqyosda mamlakatlarning iqtisodiy yaqinlashishi
va o'zaro hamkorligi TMKning keng rivojlanishi va tarqalishiga yordam beradi.
Mikrodarajada TMKlarning shakllanishi jarayoni qo shni mamlakatlardagiʻ
alohida firmalarning o zaro ta siri, ular o rtasida turli iqtisodiy munosabatlarni
ʻ ʼ ʻ
shakllantirish, jumladan, chet elda filiallar tashkil etish asosida sodir bo ladi.
ʻ
Davlatlararo miqyosda TMKlarning tarqalishi davlatlarning iqtisodiy
birlashmalarini shakllantirish va turli mamlakatlar milliy siyosatini uyg'unlashtirish
asosida sodir bo'ladi.
TMKlar ulushining sezilarli o'sishi quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
yirik loyihalarga investitsiya kiritishda TMK ishtirokchilari o‘rtasida risklar
taqsimoti mavjud;
bir nechta kompaniyalar TMKga birlashganda biznesni yuritish risklari
kamayadi;
TMKlar boshqa kompaniyalarga nisbatan sezilarli raqobatdosh ustunliklarga
ega bo'ladilar;
tranzaksiya xarajatlarini kamaytirish hisobiga TMKlar xarajatlari darajasini
sezilarli darajada pasaytirish imkoniyati mavjud;
TMKlar uchun optimal soliq solish rejimini tanlash imkoniyati. Ushbu
imkoniyat TMKning sho'ba korxonasi yoki filiali bosh kompaniyadan boshqa
mamlakatda joylashgan taqdirda amalga oshiriladi. TNKning bosh kompaniyasi
36

qaysi mamlakatda sho'ba korxona uchun soliq to'lash qulayroq bo'lishini tanlash
huquqiga ega.
Shunday qilib, iqtisodiyotning globallashuviga, jahon iqtisodiyotining barcha
soha va tarmoqlarini qamrab oluvchi yirik mintaqaviy integratsiya tuzilmalarining
shakllanishiga xizmat qiluvchi ob’ektiv sabablar mavjud.
Milliy xo’jaliklarning o’zaro bog’liqligi nafaqat tovar va xizmatlar eksporti va
importi, balki ishlab chiqarish sohasida ham (o’sib borayotgan darajada) namoyon
bo’ladi, buning isboti kapital eksportining tez sur’atlar bilan o’sishidir. Xorijga
to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar shaklida eksport qilingan ishlab chiqarish
kapitalining hajmi 2023-yildagi 51 milliard dollardan 1,6 trln. dollar, Moliyaviy
kapitalning eksporti "xalqaro tovar" deb ataladigan narsalarni yaratishning asosiy
manbai, ya'ni. transmilliy korporatsiyalarning xorijiy filiallari tomonidan
sotiladigan mahsulotlar.
Ishlab chiqarish sohasida milliy xo‘jaliklarni transmilliylashtirishning muhim
shakli korxonalararo kooperatsiya bo‘lib, turli mamlakatlarning alohida yuridik
mustaqil korxonalari sanoat, texnika va detallarni ixtisoslashtirish sohasida yaqin
hamkorlikni yo‘lga qo‘yganda.
Iqtisodiy omillar ham kapital eksportini kuchli rag'batlantiradi. Sanoatlashgan
mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarga (va o'tish davridagi iqtisodiyoti
bo'lgan mamlakatlarga) atrof-muhitning sezilarli darajada ifloslanishiga olib
keladigan ishlab chiqarish ob'ektlariga ko'chib o'tishga moyildirlar.
Chet elda ishlab chiqarish ob'ektlarining qurilishi mamlakatning tashqi
iqtisodiy himoyasi tizimini chetlab o'tish va ushbu mamlakat bozori va ishlab
chiqarish tuzilmasidan mustahkam o'rin olish imkonini beradi. Bu bojxona va
boshqa cheklovlar orqali tartibga solish osonroq bo'lgan tovarlar eksportiga
qaraganda tashqi bozorlarni egallash uchun ancha barqaror va mustahkam baza
yaratadi. Kapitalning eksporti ishlab chiqaruvchi kuchlarning yuqori darajasi bilan
bog'liq. yanada rivojlantirish Bu zamonaviy sharoitda resurslar va kapitalning
37

yuqori konsentratsiyasini, chuqurroq bog'lanish va foydalanishni talab qiladi fan va
texnika yutuqlari ham milliy, ham xalqaro darajalar. Alohida kapital oqimini
muvofiqlashtirish orqali jahon bozor iqtisodiyotining turli qismlarida uning
tanqisligini bartaraf etish mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqaruvchi
kuchlar to‘liq amalga oshirilmagan bo‘lsa-da, rivojlanishi uchun kengroq
imkoniyatlar yaratadi va kontinental-mintaqaviy nomutanosiblikni notekis ravishda
oshiradi.
Xalqaro korporatsiyalar faoliyati davomida iqtisodiyotda tadbirkorlik
yaratiladi: 7
-ishlab chiqarish hajmi va ko'lami hisobiga mahsulot birligiga to'g'ri
keladibelgilashni;
-ishlab chiqarish samarali tashkil etish va hisobiga mehnat taqsimoti
ixtisoslashuvniyanada chuqurlashtirish;
-tashkilot muhit o'zgarishiga tez moslashish;
-ehtiyoj bo'linmalar orqali ular joylardagi bozorlar holatining vamahsulotga
olingan talabning bo'lishiga tegishli ma'lumotlarni to'plash hamdatahlil etib borish;
-jahon bozoridagi talabning o'ziga muvofiq strategik ilovani amalga oshirish.
Agar kompaniya jahon bozorlarida faoliyat yuritishning talablarini kompleks
tarzdajahon bo'lsa, xalqaro korporatsiyalarning strategiyasi global haqida:
-kundalik va bozorlarning umumiyjahon holatini doimiy ravishda kuzatish;-
o'ziga xos huquqchilarni va global huquq kurasida ishlash usullarini yaxshi bilishi;-
o'z foydasiga umumjahon yoki yig'inviy ko'lamda amalga oshirishi;
-o'z foydasining ma'lum ilmiy tadqiqot ishlariga yo'qotilishi va
yuqoritexnologiyalitarmoqlarda faoliyat ko'rsatishi;
-tez energiya, ishlab chiqarish, texnologiyayordam o'zyaratish yaratishi;-
o'zining korxona va ishlab chiqarish filialilarini yagona xalqaro
7
Ivashchenko A.A. Tovar tarkibi. - M.: Xalqaro munosabatlar. - 2021-yil.
38

boshqaruvhaqidabirlashtirish va boshqa transmilliy korporatsiyaular bilan o'zaro
yaqin aloqalar o'rnatishi. Hozirgi davrda xalqaro korporatsiyalar faoliyati hosilga
xos bo'lganasosiy ishlab chiqarishqilishdan iborat:-jahon talabning o'z bozoridagi
tezda mos tushadi;
-umumjahon global strategiyasi doirasida faoliyat ko'rsatib jahon
bozoriningbarcha yuqoriqismlarga ta'sir o'tkazish imkoniga egaligi;
-ishlab chiqarishni globalidan kengga ko'chirish;
-xalqaro korporatsiyalar dunyoning barcha mamlakatlarida xalqaro ishlab
chiqarishningglobal yarata olishganligi Transmilliy korparatsiyalarning jahon
iqtisodiyoti glaballashuvidagi o'rni.
Jahon xo'jaligida ro'y berayotgan iqtisodiy jarayonlarning ob'ektiv natijalariga
ko'ra vujudgakelgan transmilliy korporatsiyalar o'ziga xos xususiyatga ega. Jahon
iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar xalqaro mehnat taqsimotining ishtiroki
bo'lib, uning rivojlanishiga o'zhissasini qo'shib kelmoqda. Xorijiy boshqalar
tomonidan shuni ko'rsatmoqdaki, transmilliy korporatsiyalar, transmilliy banklar,
xalqaro savdo markazlari faoliyati doirasining kengayib borishi davlatlariiqtisodiy
rivojlanishishida rol o'ynamoqda. Transmilliy korporatsiya deganda
kasallikaktivlarga va xalqaro miqyosda iqtisodiyotning biror-bir-bir sohasiga
kuchli ta'sir ko'rsatishmasalalarga ega bo'lgan ishlab chiqarish birlashmalari
tushuniladi.
Qo’shma korxonalar faoliyati jarayonida odatda bir hamkor nisbatan
kuchliroq bo’lib, kuchsizini yutib boradi. Lekin rasmiy xujjatlarda “yutib
yuborish” emas, balki “firmalar qo’shilishi” ta’rifi qo’llaniladi, chunki bunday
ibora kuchsiz firmalarning g’ururini kamsitishi mumkin. Bir qator maslahat
beruvchi firmalarning fikriga ko’ra kompaniyalarning birlashuvini sanoatdan emas,
balki injiniring, marketing va tijorat muomalalaridan boshlash maqsadga muvofiq.
Natijada bu sohalar qo’shilishining samaradorligi sanoat quvvatlari qo’shilishi
samaradorligiga nisbatan ikki barobar oshishi mumkin.
39

XULOSA
Korporatsiyalarning milliy va jahon iqtisodiyoti uchun muhimligi ular
shakllanishi va faoliyat yuritishi jarayonlarining tegishli ilmiy tahlilini talab etadi.
Kapital va ishlab chiqarishning keng ko’lamda bir joyga to’planishi asosida yuzaga
keluvchi birlashgan korporativ tuzilmalar bugungi kunda milliy va jahon
iqtisodiyotining muhim sub’ektlari bo’lib hisoblanadi. Biroq ularning milliy va
jahon iqtisodiyotiga ko’rsatadigan ta’siri ijobiy hamda salbiy bo’lishi mumkin.
Erkin iqtisodiy hududlar muvaffaqiyati haqida guvohlik beruvchi misollardan
tashqari ularni tashkil qilishda muvaffaqiyatsizlikka ham uchralgan. Masalan, SHri
Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda turli ko‘rinishdagi
erkin iqtisodiy hududlar nafaqat muvaffaqiyatsizlikka uchradi balki umuman
faoliyatini to‘xtatdi. Buning asosiy sabablariga siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy
sabablarni ko‘rsatish mumkin. Siyosiy sabablar mamlakatdagi umumiy siyosiy
beqarorlik, fuqarolar kelishmovchiliklari va boshqalardir. Iqtisodiy sabablarga
avvalo, erkin iqtisodiy hududlardagi investor nuqtai nazaridan juda murakkab
investitsion rejim haqidagi qonunchilik kiradi. EIXdagi byurokratik bashqaruv,
hududda investorlarni ro‘yxatga olishda kerak bo‘lmagan protseduralar mavjudligi,
hudud ustunliklarini yomon reklama qilinishi ham erkin iqtisodiy hududlar
taqdiriga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Zamonaviy xalqaro kompaniyalarning aksariyat qismi transmilliy
korporatsiyalarni namoyon etadi. Tashkiliy shakli bo’yicha ular umumiy
mulkchilik bilan bog’langan aktivlarga egalik qiluvchi kontsernlardir. Ular oldingi
o’tmishdoshlari-kartel, sindikat, trestlardan jiddiy farq qiladi, chunki ularning
a’zolari o’z kapitallarining egasi bo’lib qolar edilar.
Milliy kompaniyani xalqaro kompaniya maqomini olishga undovchi asosiy
sabablar: tovar aylanmasi o’sishi bilan sotish bozorini va demak foydani
ko’paytirish, ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qabul qiluvchi mamlakatdagi
40

arzon xomashyo va ishchi kuchi hisobiga qisqartirish, qabul qiluvchi mamlakat
sanoatidan, kredit-moliya tizimi, sotish kanallari va infrastrukturasidan foydalanish
hisoblanadi.
Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlar kabi importyorlarni ham o’ziga
jalb etadi. Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlarni reklama, xaridorlarni
izlash, ko’p sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash xarajatlarini va
shuningdek transport kompaniyalari bilan uzoq muddatli muntazam kelishuvlar
hisobiga transport xarajatlarini qisqartirish orqali sotish bozori barqarorligini
ta’minlaydi.
Uyushmalarni tashkil etish kompaniyalarga (shu jumladan katta bo’lmagan va
o’rta kompaniyalarga ham) eksport ishlab chiqarish uchun zarur uskunalar bilan
ta’minlash va tashqi bozorga chiqish uchun moliyaviy va boshqa resurslarni
birlashtirish imkoniyatini yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
41

1. Adrianov V.A. Xalqaro savdo MEO-ning asosiy tarkibiy qismi sifatida.-
M .: Drofa.-2022.
2. Abramov A. Xalqaro savdo. -M.: Bustard. 2023-yil.
3. Adno Yu. V. Xalqaro savdo nazariyalari. -M.: Bustard.-2020.
4. Gluxov N.V. Afonichkin V.A. Xalqaro savdo asoslari.- SPb .: PETER.-
2023.
5. Ermakov A.O. Hozirgi bosqichda xalqaro savdoning shakllari va ularning
xususiyatlari. -M .: Litera.-2022.
6. Jilin K.A. Xalqaro savdo rivojlanishining hozirgi holati va tendentsiyalari. -
SPb .: PETER.-2022.
7. Ivashchenko A.A. Tovar tarkibi. - M.: Xalqaro munosabatlar. - 2023-yil.
8. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. M .: Xalqaro munosabatlar.-
2022.
9. Krugman P., Obstfeld M. Xalqaro iqtisodiyot. 5. nashr - Sankt-Peterburg:
Piter - 2020-yil.
10. Lolikova A.P., Lurkov P.O. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar.- Simferopol: SONAT, 2023-yil.
11. Ustinov I.N. Jahon savdo: statistik tahliliy ma'lumotnoma. - M.:
Iqtisodiyot, 2022-yil
12. Avdokushin E.F. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar: Darslik. – M.:
Iqtisodchi, 2020. – 366 b.
13. Kireev A. Xalqaro iqtisodiyot. Birinchi qism. - M.: Xalqaro munosabatlar,
2023. - 414 b.
14. Kolesov V.P., Kulakov M.V. Xalqaro iqtisodiyot. – M.: INFRA-M, 2022.
– 473 b.
15. Miklashevskaya N.A., Xolopov A.V. Xalqaro iqtisodiyot. - M: Biznes va
xizmat, 2020. - 359 b.
42

35

Sotib olish