Tohiriylar va safforiylar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	185.1KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Tohiriylar va safforiylar

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish………………………….....………………………………….…….…......2
I BOB TOHIRIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
I.I Tohiriylarning siyosiy maydonga kirib kelishi………………………………….5
I.II Tohiriylar hokimitayining kuchayishi…………………………………….…..11
II BOB SAFFORIYLARNING IJTIMOIY HAYOTI
II.I Safforiylarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari………………………….….16
II.II Safforiylarda davlat lavozimlari……………………………………...…...….19
XULOSA………………………………………….…….…………………..........23
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI………......25
ILOVALAR………………………………..……………… ... ………… . ……….. 26
1

Kirish
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek davlatchiligi tarixiga katta e'tibor
qaratila boshlandi. “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil
27-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori o‘zbek davlatchiligi tarixida
muhim iz qoldirdi. O’zbekiston respublikasining birinchi Prezidenti I.
Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida
bildirgan fikrlari o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining
yaratilishiga g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga
tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan.
O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o’zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati
darajasiga ko’tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga
yo’l qo’ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo’lgan xulosalargina
bizga to’g’ri yo’l ko’rsatadi” - deb takidlaydi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va
rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil
yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo‘ydilar. Ushbu
vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini
boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan
yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va
yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish va teran anglatishdan
iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-
barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi
o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy xalqlarga
xos tarixiy-madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Tohiriylar davlati qoldirgan moddiy
va madaniy boyliklar va yodgorliklar tarixda muhim iz qoldirdi hamda bugungi
qimmatli arxeologik va etnologik kuzatuvlar uchun katta imkoniyatlar yaratmoqda.
Tohiriylar va Safforiylar davrida Movarounnahr va Xurosonda turli ijtimoiy toifa
va qatlamlar mavjud edi. Ular jamiyatda o’z mavqei va o’rinlariga ega bo’lgan
2

holda, mulk, martaba va mansablariga ko’ra bir-birlaridan farq qilganlar. Ijtimoiy
tuzumda xalifaga yaqin noiblar, payg’ambar avlodlari-arab zodagonlari bilan yaqin
munosabatda bo’lgan mahalliy mulk sohiblari xossanitashkil qilganlar. Raiyat
orasida kashovarz, kishtukorkunanda, chorakor, barzigar singari ijtimoiy qatlamlar
uchraydi. Yirik va mayda er egalari dehqon atamasi bilan atalgan. Xalifalik davrida
iqta’dorlar xizmati evaziga er-mulk sohibi bo’lgan harbiy shaxslar va amaldorlar
ham tilga olinadi. Qishloq jamoasining a’zolari-mayda er egalari xiroj va jizya
to’lovchilarning asosiy qismini tashkil qilganlar. Ijaraga ishlovchilar akkorlar
hisoblangan.
Mavzuning dolzarbligi. Tohiriylar va Safforiylar davlati katta hududlarni
egallagan. Biroq bu davr haqida yangi ma’lumotlar deyarli yo’q hisobi. Bugungi
kunda ham bu tarixiy davlatga hali ham jiddiy etibor berilmayapti. Natijada esa bu
haqida ma’lumotlar o’ta darajada kam. Bu mavzu bugungi kunda ilmiy tadqiq
qilish kerak bo’lgan mavzulardan biridir. Bu mavzu yanada chuqur tadqiqotlarga
muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish
mumkin.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi Tohiriylar va Safforiylar
davlatining o’rnini yanada kengroq ochib berish. Bu davlat haqida ma’lumotlar
juda kam. shu tufayli bu davr va shaxsga doir ma’lumotlar bazasini kengaytirish va
uni ilmiy nuqtai nazardan o’rganib mohiyatini yanada oydinlashtirish. Kurs
ishining vazifasi mavzuga oid mavjud ma’lumotlardagi noaniqlik va xatolarga
oydinlik kiritish. Shuningdek Tohiriylar davlatining siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy
hayotiga aniqlik kiritish va tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Tohiriylar va Safforiylar davlatchiligi tarixida tutgan
o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish maqsadida quyidagi
vazifalar belgilab olindi:
- Tohiriylar va Safforiylar davri tarixining o‘rganilishi natijalarini tahlil qilish;
3

- umumlashtirish va ularning IX asr tarixi va madaniyatini o‘rganishdagi
ahamiyatini ochib berish;
- Tohiriylar davri tarixi va madaniyatiga oid to‘plangan ma’lumotlarni O’zbekiston
davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil
etish;
- Safforiylarlar davri tarixi xitoyning IX asrdagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini
qamrab olgan holda tadqiq etish; -
mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Tohiriylar siyosiy faoliyatini o‘rganish
hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so‘nggi tadqiqotlar
asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish;
- manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Tohiriylar va Safforiylarning siyosiy
faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar
xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Tohiriylar va Safforiylar davlati bugungi
kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko’p tadqiq qilingan. Shuningdek
bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy
izlanishlar olib borilayapti. O’tgan asrlarda ham bu davrga doir hech qanday ilmiy
izlanishlar olib borilmagan. Olib borilgan bo’lsa ham ko’zga ko’rinadigan
darajasda emas yoki oxirigachga yetmagan. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa
boshlanmasdanoq tugatilgan. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin
ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq e’tibor
berilayapti. Natijada esa Tohiriylar davlati davri haqida ma’lumotlar bazasi oshdi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi
Tohiriylar va Safforiylar davlatining vujudga kelganidan toki tuganiga qadar
bolgan davrda davlatining rivojlanishi va ularning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy
hayotini o'rganib tahlil qilishdan iborat.
4

Ishning hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 bo’lim, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va ilovadan tashqari 28 varaqdan iborat.
I BOB TOHIRIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI
I.I Tohiriylarning siyosiy maydonga kirib kelishi
Arablarning O’rta Osiyo hududlaridagi deyarli bir yarim asrlik hukmronlik
davri bu hududning erksevar xalqlarining o’z eli, Vatanining mustaqilligi yo’lidagi
jo’shqin kurashini, intilishini so’ndiraolmadi. Darhaqiqat, IX asr boshlariga kelib
Arab xalifaligida yuzaga kelgan bo’hronli vaziyat, siyosiy tanglik, Xuroson va
Movarounnahrda kecha-yotgan ziddiyatli jarayonlar, eng muhimi, bu hududda yuz
bergan Rofe ibn Lays qo’zg’oloni (806-810) mazkur o’lka xalqlari uchun xalifalik
tobeligidan qutilish, yurt mustaqilligini qo’lga kiritish yo’lida qulay imkoniyatlarni
vujudga keltirgandi. Xususan, mashhur xalifa Xorun ar-Rashid (786-809)
vafotidan so’ng xalifalik taxtini egallash uchun uning o’g’illari - Amin va Ma’mun
o’rtasida keskin kurash boshlangan edi. Bir necha yilga cho’zilgan bu siyosiy
mojaro nafaqat xalifalik markazini tang ahvolga solib qolmasdan, balki unga tobe
bo’lgan hududlardagi voqealar rivojiga ham sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Ma’mun katta
qo’shin tuzib, unga Xurosonlik Tohir ibn Hu-saynni boshliq etib tayinladi. Ray
yaqinidagi jangda Tohir ibn Husayn al-Amin qo’shinini yengadi va Bag’dodga
yurish boshlaydi. Tohir 813-yildayanag’olib kelib Bag’dodni ham qo’lga kiritadi. 1
Ma’mun halifalik taxtiga ko’tariladi. Lekin 819-yilga qadar Bag’dodga bormay,
Marvdan turib hokimiyatni boshqaradi. Uning buyrug’i bilan Tohir ibn Husayn
Iroq hokimiyati va Bag’dod harbiy garnizoni boshlig’i bo’ladi (819-yilga qadar).
Ma’mun Marvdaligidayoqolimlarguruhini o’z atrofiga to’plagan edi. U 819-yilda
Bag’dodga borgach, «Baytul hikma» (fanlar akademiyasi)ga asos soladi. Demak,
bu fan maskanining negizini awalo, Turkistonlik olimlar tashkil etganlar. 2
Ma’mun
halifalik oldidagi katta xizmatlari evaziga Tohir ibn Husaynni 821-yilda
1
1. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi.-T.:Sharq, 2000. 76 b
2
O’zbekiston tarixi. 1-qism.-T.: O’qituvchi, 1994. 85 b
5

Xurosonga noib etib tayinlaydi. Shu tariqa, Tohiriylar davlati vujudga kelib, 873-
yilga qadar davom etadi. Uning poytaxti avval Marv, keyinroq Nishopur bo’ladi.
Dastlab Movarounnahrniitg ko’pgina viloyatlari ham uning ta-sarrufida bo’lgan.
Buning boisi shuki, ikkala o’lkaning noiblik markazi Xurosonning Nishopur shahri
bo’lgan.
Tohir ibn Husayn boshqaruv jilovini qo’lga kiritgach, undan yurt mustaqilligini,
uning ravnaqi va qudratini oshirish yo’lida foydalanishga qat’iyan yo’l tutadi.
Tohir ibn Husayn o’z davlatining mustaqilligini tiklash maqsadida 822-yilda xalifa
nomini xutba namozidan chiqarib tashlashga amr qiladi. Biroq tez orada uning sirli
o’limi bu borada katta ishlar qilinishiga imkon bermaydi. Uning vorislari Talha
(822-828), Abul Abbos Abdulloh (830-844), Tohir ibn Abdulloh (844-862),
Muhammad ibn Tohir (862-873) davrlarida Tohiriylar davlatining mustaqilligi bir
qadar ta’minlandi. Tohiriylar ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotni, mulkiy
munosabatlarni rivojlantirish, qishloq xo’jaligini tartibga keltirish, suv
resurslaridan foydalanishni yaxshilash, suv inshootlari barpo etish, shuningdek,
fuqarolardan olinadigan soliq-larni mo’tadillashtirishga ahamiyat beradilar.
Poytaxt Marvdan Nishopurga ko’chiriladi. Jumladan, Abdulloh ibn Tohirning
chiqargan bir farmonida "dehqonlarni ranjitmaslik", buningsiz xazinaga yetarli
miqdorda soliq tushmasligi alohida uqtirilgandi. Biroq shunga qaramay, Tohiriy
hukmdorlar amalda dehqonlarni emas, balki ko’proq yirik mulkdorlar,
savdogadarning manfaatlarini himoya qilardilar. Shu bois, Tohiriylar davrida oddiy
aholi, ayniqsa, dehqonlar og’ir asoratda yashash, haddan ziyod soliq-o’lponlar
to’lashga majbur etilgandi. Birgina 844-yilda ulardan olingan soliq miqdori 48
mln. dirxamni tashkil etgan. Bu o’sha davr sharoiti uchun juda ko’p cdi. Shuning
uchun ham, mamlakatning Seyiston va boshqa viloyatlarida dehqon g’alayonlari
yuzaga kelib, kuchayib borgan. Xurosonning sharqiy hududlarida yuzaga kelgan
g’oziyiar harakati va dehqonchilik vohalaridagi g’alayonlar qo’shilib, keng
miqyoslar kasb etib bordi. Bu harakatlarning yetakchilariga aylangan, asli kelib
chiqishlari hunarmand - misgar bo’lgan aka-uka Yoqub va Amir ibn Layslar 873-
6

yilda Nishopurni egallab, Tohiriylar sulolasini ag’darib tashlashga muvaffaq
bo’ladiiar. Buning natijasida Yoqub ibn Lays asos solgan Safforiylar (misgarlar)
sufolasi hokimiyatga keladi. Biroq yangi hukmdor Yoqub ibn Lays shaxsiy
hayotda qanchalik oddiy turmush tarziga amal qilib yashamasin, o’z armiyasining
jan-govarligini kuchaytirish, askarlarni maosh bilan ta’minlashga urin-masin,
mehnatkash xalqning og’ir soliqlar to’lashi, boshqa to’lovlar va majburiyatlarni
o’tashi awalgidek o’zgarmay qola berdi. Bu hoi oxir-oqibatda safforiylar sulolasi
hukmronligining ijtimoiy- iqtisodiy ildizlarini qaqshatib, uni halokatga mahkum
etmay qolmadi. Movarounnahrda Somoniylar davlatining yuzaga kelishi jarayoni
ham IX asr boshlariga to’g’ri keladi. Bunda ham xalifa Ma’mun o’ziga sodiqlik
bilan xizmat qilgan balxlik mahalliy hukmdorlardan Somonxudot1 avlodlari (uning
nabiralari)ga Movarounnahr hududlarini boshqarish huquqini topshiradi.
Chunonchi, Nuh Samarqandga, Ahmad Farg’onaga, Yahyo Shosh va Ustrushonaga
hokimlik qiladilar. IX asr o’rtalariga kelib Ahmad va uning katta o’g’li Nasr
Somoniylar Movarounnahrning ko’pchilik hududlarini birlashtirishga muvaffaq
bo’ldilar. Nasr Somoniy (856-888) davrida Movarounnahr mavqeyi yanada
kuchayib bordi. Samarqand davlat poytaxti edi. Xurosonda Toxiriylar sulolasi
ag’darilgach (873), uning tarkibiga kirgan Buxoro yerlari ham Somoniylar
tasarrufiga o’tadi. Nasr ukasi Ismoilni Buxoroga noib etib tayinlaydi (874) va
Somoniylar hukmronligi endilikda deyarli Movarounnahrning barcha hududlariga
yoyiladi. 3
Ammo ko’p o’tmay, Ismoil o’z hokimiyatini kuchaytirib olgach,
o’zining vassallik mavqeyini tan olmay, Nasr hokimiyati xazinasiga to’laydigan
yillik daromad miqdorini keskin kamaytiradi. Buning natijasida aka-ukalar
o’rtasida uzoq muddatli o’zaro kurash boshlanadi. Oqibatda 888— yilda ular
o’rtasida katta urush kelib chiqib, unda Ismoil g’olib bo’ladi va hokimiyatni o’z
qo’liga oladi. Akasi Nasr vafotidan so’ng (892), Ismoil Somoniy
Movarounnahrning yagona hukmdoriga aylanadi. Shu tariqa, Vatanimizda davlat
mustaqilligi qayta tiklanadi va yuksalib boradi. Buxoro - davlat poytaxti bo’Iib
qoladi. Ismoilning 893-yilda sharqdagi dashtlik qabilalarga qarshi olib borgan
3
Vamberi Herman. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi.-T.:Adabiyot va san’at, 1990. 47 b
7

muvaffaqiyatli yurishi, Tarozni egallab, katta o’lja va asirlar bilan qaytishi ham
Somoniylar qudrati yuksakligidan yaqqol dalolat beradi. Ismoil Somoniy
davlatining qudrati oshib borayotganidan cho’chigan, uni zaiflashtirishni va o’z
ta’sirini qayta tiklashni ko’zlagan Bag’dod xalifasi Mu’tazid (892-902)
Xurosondagi Safforiylar hukmdori Amir ibn Laysga (879-900) Xuroson bilan birga
Movarounnahr ustidan hukm yuritish huquqi berilgani haqida farmon chiqaradi va
uni Ismoilga qarshi gij-gijlaydi. Bu esa 900-yilda ikkala davlat o’rtasida katta
urushga sabab bo’ladi. Urush natijasi esa Somoniylar foydasiga hal bo’lib, buning
oqibatida Xuroson yerlari Somoniylar qo’l ostiga o’tadi. Shu tariqa xalq xaiifalik
istibdodidan xalos bo’ldi. Ismoil Somoniy bu hududda kechgan uzoq yillik milliy
davlatchilik tajribasiga tayanib, markaziy davlat boshqaruvi tizimini va shunga
muvofiq keladigan mahalliy idora organlarini vujudga keltiradi. Bu tizim Ahmad
ibn Ismoil (907-914), Nasr ibn Ahmad (914-943), Nuh ibn Nasr (943-954) davrida
ham takomillashib boradi. Nuh ibn Nasr (Nasr II) davrida Buxoroning Registon
maydonida amir qasri qarshisida saroy qurilib, barcha devonlar unga joylashtirildi.
Mahkama xizmatchilari muayyan bilimga ega bo’lgan, arab va fors tilini puxta
bilgan zodagon va ruhoniylardan tanlangan. Pochta-aloqa xizmatidan boshqa
hamma devonlarning viloyatlarda vakillari bo’lib, ular ham markaziy devonga,
ham viloyat hokimiga bo’ysungan. Har bir shaharda shahar boshlig’i - rais
ma’muriyati mavjud bo’lgan. Davlatda islom dinining ta’siri g’oyat katta
bo’lganligidan, oliy diniy mansab - Shayxulislomning davlat ishlaridagi roli yuqori
darajada e’tirof etilgan.
Somoniylar davrida qishloq xo’jaligi, mahalliy ishlab chiqarish,
hunarmandchilik, savdo-sotiq munosabatlari, shaharlar hayoti ancha yuksaldi.
O’Ikaning Shosh, Farg’ona va Xorazm vohalarida turli xil g’alla ekinlari
yetishtirish, bog’dorchilik, sohibkorlik, polizchilik, paxta yetishtirish ancha
kengayib bordi. Ko’plab suv instiootlari barpo etildi. Qishloq ahli mavjud
xomashyo mahsulotlaridan turlicha ishlov berish yo’li bilan har xil matolar ishlab
chiqara boshladi. Jumladan, Zandana qishlog’ida sifatli, tilla rang «zandanachi»
8

deb nom olgan bo’z to’qish (u chetga ham chiqarilgan), Samarqand yaqinidagi
Vador qishlog’ida sarg’ish tusli chiroyli, yumshoq, pishiq «vodoriy» deb
nomlangan matolar tayyorlash yo’lga qo’yilgan. Bu yerdagi to’qilgan matodan
mamlakatning oliy amaldorlari kiyim tiktirishda foydalanganlar. Shaharlarda
ko’plab hunarmandchilik korxonalari, o’nlab karvon-saroyiar, bozor rastalari
mavjud bo’lib, doimiy ravishda ishlab turgan. Shahar maqomiga ega bo’lish uchun
mazkur joyda kamida 32 xil hunar-kasb turlari bo’lishi kerakligi o’sha davr uchun
xos bo’lgan. Somoniylar davrida Samarqand, Buxoro, Marv, Shosh, Isfijob,
shuningdek, Farg’ona, Xorazm vohasi shaharlari savdo-sotiq va hunarmandchilik
markazlari sifatida ravnaq topgan. Buyuk Ipak yo’li bu shaharlarni xalqaro karvon
savdosi bilan tutashtirib, ular yetishtirgan barcha noyob mato-yu mahsulotlarning
jahon bozoriga chiqishini ta’minlagan. Metall ishlash, nodir metallardan,
chunonchi, oltin, kumush, mis va boshqa ma’danlardan qimmatli, bezakli
buyumlar, asbob-anjomlar tayyorlash shaharlarda keng rivojlangan. Uch joyda
(Buxoro, Samarqand, Farg’ona) kumush pullar zarb etilgan. Shoshda charm
mahsulotlari, Farg’ona va Iloqda qurol-yarog’ tayyorlash yuqori darajada
bo’lgangan. Shuningdek, Farg’ona vodiysi, Ohangaron, Samarqand, Nurota
tumanlarining tog’li hududlarida kon-ruda ishlab chiqarish taraqqiy etgan. 4
Ip
yigirish, to’quvchilik va to’qimachilik (gilamlar, poyondozlar v.b) hunarlari
rivojlangan bo’lib, bu soha yumushlariga xotin-qizlar ham jalb qilingan.
Somoniylar davrida davlat boshlig’i o’z farzandlari, yaqinlariga, amirlar, hokimlar,
lashkarboshilarga ularning xizmatlari evaziga tuman, shahar, hatto viloyatlarni
ham in’om qilgan. Bunday mulk iqto, ularning egalari iqtodorlar deb atalgan.
Iqtodorlar o’ziga in’om etilgan hududlarda yashovchi aholidan olinadigan
soliqlarning bir qismini o’ziga olish evaziga daromad olgan. Aholi iqtodorga
bug’doy, paxta. quruq meva, gazmol yoki pul shaklida soliq to’lagan. Iqtodan
foydalanish muddati davlat boshlig’iga bogiiq boigan. Avvallari iqto vaqtincha
berilgan, iqtodor bunday mulkdan mahrum ham etilgan, ayrimlar esa iqtodan
umrbod foydalanganlar. Kam yerli yoki yersiz aholi katta yer egalaridan yerlarni
4
Sh.Karimov, R. Shamsuddinov «Vatan tarixi» T. «O’qituvchi», 1997 yil. 146 b
9

ijaraga olib mehnat qilganlar. Ular barzikor-qo’shchilar deb atalardi. Barzikor
ijaraga olgan yerda o’z urug’i va qo’shi bilan dehqonchilik qilsa hosilning 1/3 - 1/5
hissasiga, urug’ va qo’sh yer egasi hisobidan bo’lsa hosilning 1/10 - 1/12 hissasiga
ega bo’lgan. 5
Somoniylar davlati muayyan tarixiy bosqichlarda ijtimoiy-siyosiy va boshqa
sohalarda qanchalik yuksalish, muhim o’zgarish jarayonlarini boshdan
kechirmasin, biroq keyinchalik asta-sekin tushkunlik, paro-kandalik sari yuz
tutgan. X asrning ikkinchi yarmidan boshlab, xususan keyingi Somoniy
hukmdorlar: Abdumalik ibn Nuh (954-961), Mansur ibn Abdumalik (961-976),
Nuh ibn Mansur (976-997), Mansur ibn Nuh (997-999), Abdumalik ibn Mansur
(999-1000) davrida mamlakatda ham mahalliy feodal beklar, amaldorlar o’rtasida,
ham hukmdor sulola vakillari o’rtasida o’zaro ichki nizofar, ziddiyatlar to’xtovsiz
kuchayib bordi. Davlatning harbiy tayanchi hisoblangan turk askarlaridan iborat
qo’shin safida ham birdamlik, hamjihatlik yetishmasdi. Bu esa Somoniylar
saltanatini jiddiy tanglikka duchor yetishi tayin edi. Masalan, lashkarboshi
Alptegin Somoniylarni 60 yil himoya qilib kelgan. Uning itoatida 30 ming qo’shin
bo’lib, zarur bo’lganda 100 ming suvoriy to’play olardi. Shu boisdan ham,
Somoniylar bilan Alptegin o’rtasidagi ixtilofva ishonchsizlik oxir-oqibatda
Somoniylarni inqirozga olib keldi. Shuningdek, mahalliy hukmdorlarda
o’zboshimchalik, boshboshdoqlik xatti-harakatlarining avj olishi, ularni jilovlashga
markaziy hokimiyatning ojizligi davlatning yanada zaiflashuviga sabab bo’ldi.
Xalq norozilik harakatlari shu qadar alangalanib bordiki, hatto amir Abdumalik
vafoti bahonasida bilan 961-yilda Buxoro harbiy askarlari tomonidan boshlangan
g’alayon amir saroyini talash, uni yakson qilish bilan tugallandi. Bunday jiddiy
nizolar, ziddiyatli jarayonlar oqibatda, Somoniylar davlati zaiflashib, inqirozga yuz
tutadi. Tohiriylar davlati - Abbosiylar xalifaligi parchalanishi munosabati bilan
Xurosonda tashkil topgan davlat (806-873). Asoschisi - Tohir ibn Husayn. Xalifa
Ma’munga Arab xalifaligi taxtini egallashga yordam bergani uchun 821-yilda
Tohir ibn Husayn Xuroson va Movarounnahrning noibi etib tayinlangan. U
5
Narshahiy. Buxoro tarixi. «Meros».-T.: Kamalak, 1991. 115 b
10

xalifalikdan mustaqil bo’lishga harakat qilgan. 822-yilda xutbadan xalifa nomi
chiqartirib tashlangan. Shunday qilib, Xuroson va Movarounnahr boshqaruvi
tohiriylar xonadoniga meros bo’lib qolgan. Tohir ibn Husaynning o’g’li Abul
Abbos Abdulloh noibligi (828-844) davrida ma muriy markaz Marvdan Nishopurʼ
shahriga ko’chirilgan. Tohiriylar davrida Somonxudot avlodlari Movarounnahr
shaharlarida mahalliy noib edilar. Tohiriylar ularni o’zlariga tobe sifatida tan
olganlar. Tohiriylar rasman o’zlarini xalifaga tobe deb ko’rsatsalarda amalda
mutlaqo mustaqil ish yuritganlar. Ular dastavval siyosiy hokimiyatni
mustahkamlashga va qishloq xo’jaligini tartibga solishga harakat qilishgan.
Dehqonchilik vohalarining suv ta minotini yaxshilash uchun yangi kanallar
ʼ
qazilgan. Tohiriylar davlat boshqaruvi, fuqarolarga munosabat, ayniqsa, soliq
tartiblariga alohida ahamiyat berganlar. Mulkdor dehqonlarning jabr zulmidan,
og’ir soliqlardan bezor bo’lgan aholi mamlakatda tez-tez qo’zg’olon ko’tarib
turgan. 9-asrning 60-yillarida Xurosonda g’oziylar faolligida xalq qo’zg’oloni avj
olib ketgan. 873-yilda Tohiriylar hukmronligi tugatilib, yangi Safforiylar davlati
tashkil topgan. Mamlakatda sodir bo’lgan bunday siyosiy o’zgarishdan so’ng
Movarounnahr Xurosondan ajralib o’z mustaqilligini to’la tiklab olish imkoniga
ega bo’lgan.
I.II Tohiriylar hokimitayining kuchayishi
IX asrga kelib O’rta Osiyo, xususan Movaraunnahrda arab xalifaligiga qarshi
olib borilgan kurashlar natijasida mahalliy sulola vakillarining mustaqillikka
bo’lgan intilishlari kuchayib ketdi. Chunonchi, xalifalikning ichki hududlarida ham
ziddiyatlar keskinlashib borayotgan edi. Xalifa Xorun ar-Rashid vafotidan keyin
uning o’g’illari Ma’mun va Amin o’rtasida o’zaro kurash boshlanib ketdi.
Mahalliy sulola vakillari bu kurashlarga aralasha boshladilar. Hirot viloyatining
Bushang shahridan bo’lgan Tohir ibn Husayn o’z nomidagi sulolaga asos soldi. Bu
davrda Xorun ar-Rashidning kichik o’g’li Ma’mun (asli ismi Abdulla bo’lgan)
Xurosonning noibi edi. Amin va Ma’mun o’rtasida hokimiyat uchun bo’lgan
11

kurashda Tohir ibn Husayn Ma’mun tomonidan turib Aminga qarshi kurashdi. 6
Ayrim manbalarning guvohlik berishicha, 813-yilda Ma’mun xalifalik markazi
Bog’dodni egallaydi hamda bir necha yil mobaynida Tohir ibn Husayn xalifa
saroyida yuqori lavozimlarda xizmat qiladi. 821-yilda esa Tohir ibn-Husayn
Xurosonga noib etib tayinlanadi (o’sha davrda Movaraunnahr ham Xuroson
tarkibiga kirar edi). Tohir ibn-Husayn Nishopur shahrini o’zining qarorgohi etib
tanladi. U o’zi noiblik qilayotgan viloyatlarni xalifalikdan mustaqil boshqarishni
orzu qilar edi. Natijada Tohir xalifalikdan mustaqil siyosat yurgizishga harakat
qildi. Noiblikka o’tirgandan so’ng oradan ko’p o’tmay Tohir xutba nomozidan
xalifaning nomini chiqarib tashlaydi. Bu esa uning xalifa Ma’munga qarshi
ochiqdan ochiq isyoni belgisi edi. Ba’zi manbalarda qayd etilishicha, 822-yilda
Tohir ibn Husayn Ma’mun odamlari tomonidan o’ldirildi. Uning o’rniga Talxa ibn
Tohir (822-830-y.) noib etib tayinlandi. Buning sababi shunda ediki, xalifalik
aynan mahalliy hukmdorlarning kuchidan arablarga qarshi qo’zg’olonlarni
bostirishda foydalanar edi. Xuroson noibining muhim vazifalaridan biri esa o’ziga
qarashli hududlarda viloyat hokimlarini saylash bo’lgan. 7
Xususan, Tohir dastlabki
somoniylar vakillarini Samarqand, Ustrishona, Farg’ona va Shoshga hokim qilib
tayinlagan. Talxadan keyin taxtga o’tirgan Abdulloh ibn Tohir o’zigacha bo’lgan
noiblar siyosatini davom ettirdi. Bu davrda Xuroson noibligiga Movarounnahr,
Xorazm, Seyiston, Ko’histon, Tabariston va Jurjon hududlari kirgan. Har bir
viloyat bir necha ma’muriy birliklarga bo’lingan. Bu birliklar katta va kichik
tumanlardan iborat bo’lgan. Abdulloh o’z hokimiyatini mustahkamlash maqsadida
ayrim harbiy islohotlar o’tkazgan edi. Bundan tashqari Tohiriylar yuritgan
siyosatning xususiyatlaridan yana biri, ularning islomlashtirish siyosati edi. Ayrim
ma’lumotlarga ko’ra, Tohiriylar davrida O’rta Osiyoning barcha hududlarida islom
dini tarqaladi. Tohiriylar davlat boshqaruvida turli toifa va qatlamlar mavjud edi.
Shunga alohida e’tibor berish kerakki, Tohiriylar qishloq xo’jaligini rivojlantirish
maqsadida yer-suv masalalariga alohida e’tibor qaratdilar. Shu soha bilan
shug’ullanuvchi qonunshunoslar “Kitob alkuniy” nomli qonunlar to’plamini
6
Vamberi Herman. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi.-T.:Adabiyot va san’at, 1990. 43 b
7
O’zbekiston tarixi. 1-qism.-T.: O’qituvchi, 1994. 90 b
12

tuzdilar. Bu to’plam yerdan unumli foydalanish va sug’orish tizimi masalalariga
qaratilgan edi. IX asrning 60-70-yillaridan e’tiboran tohiriy hukmdorlarga qarshi
xalq harakatlari kuchaydi. Bu harakatga G’oziylar boshchilik qildilar. (“G’oziylar”
asosan ko’chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida kambag’al
hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli qo’shin). G’oziylar
harakatini aka-uka Yoqub va Amir binni Lays boshqardilar. Ular dastlab
Seyistonda hokimiyatni qo’lga olgach, 873 yilda tohiriylarning qo’shinlariga katta
zarba berib, Xuroson poytaxti Nishopurni egalladilar. Shu davrdan e’tiboran
tohiriylar sulolasi barham topdi va Xurosonda hokimiyat Safforiylar (misgarlar,
Yoqub va Amir asli hunarmand-misgar-”saffor” edilar.) qo’liga o’tib ketdi. Rasmiy
jihatdan Xuroson va Movaraunnahr ustidan hukmronlik qilib turgan tohiriylar
sulolasining inqirozga uchraganligi Movaraunnahrdagi mahalliy hokimlarning
o’lkani to’la mustaqilligini ta’minlash sari harakatlari uchun qulay imkoniyatlar
yaratib berdi. Endi bu davrda somoniylar siyosiy maydondagi kurashda erkin
harakat qila boshladilar va ular Movaraunnahrda markazlashgan bir butun davlat
barpo qilishga kirishdilar. Birlashtirish g’oyasini shaharliklar ham, dehqonlar ham
qo’llab quvvatladilar. Chunki birlashgan va markazlashgan yagona va qudratli
davlatgina ko’chmanchi qabilalarning hujumini daf qila olishi mumkinligini ular
yaxshi bilar edilar. Markazlashgan yagona hamda qudratli davlat kuchli harbiy
kuch yaratish imkoniyatini berardi. Somoniylar davlatiga Somon qishlog’i (Balx
yaqinida, ba’zi manbalarda esa, - Termiz yaqinida) oqsoqoli Somonxudotning
avlodlari asos solgan. Xalifa Ma’munga bo’lgan sadoqatlari evaziga 819-820-
yillarda Somonxudotning nabiralari Nuh Samarqandga, Ahmad Farg’onaga, Yahyo
Choch va Ustrushonaga, Ilyos Hirotga hokim etib tayinlandilar. 839-840-yillarda
Nuh ibn Asad Isfijob viloyatini bosib oldi va uni mustahkamladi. U So’g’dning bir
qismi va Farg’onaga hokim bo’lib oldi. Lekin somoniylar davlatini bunyod etishda
Ahmadning hissasi ko’proq bo’ldi. Uning Nasr, Ya’qub, Yahyo, Asad, Ismoil,
Is’hoq va Homid ismli o’g’illari bor edi. Nuh ibn Asad 842 yili vafot etgach,
Samarqandni ukalari Ahmad va Yahyo boshqardi; keyin hokimlik Nasr (865-892)
qo’liga o’tdi. 859-yilda Yahyo ibn Asad vafot etgach, Choch va Ustrushona
13

Ahmadning ikkinchi o’g’li Ya’qubga nasib etdi. Keyin tashabbus Ismoil ibn
Ahmad qo’liga o’tdi. Buxoroda tohiriylar mavqei sust edi. 874 yilda Husayn ibn
Tohir Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro zodagonlari iltimosi bilan
Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmad (849-892)ni hokim qilib jo’natadi. Nasr
Movaraunnahrda markazlashgan davlat tuzishga kirishdi. Xalq bu ishda unga
xayrxoh edi. 875-yilda u Shovga (Turkiston yaqinida)ni qo’lga kiritdi. Xalifa
Mu’tamiddan Movaraunnahrni boshqarish uchun yorliq olishga muvaffaq bo’ldi.
Bu paytda Buxoroda kuchayib ketgan Ismoil akasiga tobe’ bo’lishni istamadi. 888-
yili ikki o’rtadagi jangda Nasr yengildi. 892-yilda Nasr vafot etgach, Ismoil
Movaraunnahrning yagona hukmdori bo’lib qoldi (892-907). 893 yilda u Tarozni,
so’ng Ustrushonani qo’lga kiritdi. Mustahkamlanib borayotgan Somoniylar
davlatini zaiflashtirish maqsadida Arab xalifasi 898 yilda Movarounnahr
hokimligidan Ismoilni tushirib uning o’rniga safforiylar sulolasidan Amr ibn
Laysni hokim etib tayinlash haqida yorliq jo’natadi. Ismoil 899 va 900 yillardagi
harbiy to’qnashuvlarda Amr ibn Lays boshliq safforiylar qo’shinlarini tor-mor
keltirdi. Xalifa Ismoil ibn Ahmadni hokim sifatida tan olishga majbur bo’ldi.
Shunday qilib, Xorazm, Isfijob, Chag’oniyon va Xuttalondan tashqari (ularning
hokimlari somoniylarga tobe’ edilar), ulkan hudud (Movarounnahr va Xuroson)
somoniylar tomonidan bo’ysundirilgan edi. Ular bu yerda 100 yilcha hukmronlik
qildilar. 992-yili Qoraxoniylar xoni Bug’roxon Buxoroni egalladi. Xurosonda Abu
Ali Simjuriy va Balxda Foyiq amirga qarshi isyon ko’tardi. Nuh II yordam so’rab
G’azna hokimi Sabukteginga murojaat etadi. Sabuktegin 20.000 nafarli qo’shin
bilan kelib, Simjo’riy va Foyiq kuchlarini tor-mor keltiradi. Sabuktegin bu xizmati
uchun xalifadan “Nasir-ud-din va ad-davla” (dinu davlat homiysi), uning o’g’li
Mansur esa “Sayf- ud-davla (davlat shamshiri)” laqabini oladi. 997-yili Nuh II
ham, Sabuktegin ham vafot etadi. Nuh II ning o’g’li Mansur ibn Nuh (997-999)ga
qarshi Nishopur hokimlari Bektuzin va Foyiq isyon ko’tardilar. Amirning
Mansurga e’tiqodi zo’rligini nazarda tutib, isyonchilar amirning ko’ziga mil
tortadilar. Mansur ibn Nuh vafotidan so’ng uning ukasi Abdulmalik II ibn Nuh
Buxoro taxtiga o’ltirdi. Mahmud intiqom bahonasida Bektuzin va Foyiqqa qarshi
14

qo’shin tortib butun Xurosonni bosib oldi. Abdulmalik ibn Nuh qo’lida faqat
Movaraunnahr qoldi. Ko’p o’tmay qoraxoniylar xoni Nasr Iloqxon Buxoroni zabt
etdi. Amir xonadoni asirga olindi. Somoniylar davlati tugatildi. Somoniylar
Movaraunnahr va Xurosonda mustaqil davlat tuzish uchun avvalambor, kuchli
markazlashgan hokimiyat tuzish kerakligini yaxshi tushunishgan. Bu ayniqsa
Ismoil Somoniy hukmronligi davrida kunning dolzarb masalasiga aylandi. Chunki
Ismoil Somoniy Movaraunnahr va Xurosonni birlashtirishga va yagona
markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo’ldi. Endi bu davlatni idora qilish
lozim edi. Shuning uchun Ismoil bir qancha islohotlar o’tkazdi. Mana shunday
islohotlardan biri davlatni boshqarish ma’muriyatini joriy qilish bo’ldi. Bu
islohotga binoan davlatni idora qilish saroyi (dargoh) va 10 ta devon (harbiy -
fuqaro mahkamalari) tashkil etildi. Ismoil Somoniy davlatning majmuini tashkil
etishda Sosoniylar Eron va Arab xalifaligida qabul qilingan tajribalardan
foydalandi va uni zamon talabiga qarab mukammallashtirdi. 8
Hokimiyatning eng
yuqori pog’onasida somoniylar turib, ular amir unvoni bilan davlatni idora
qilganlar. Davlat majmuini mustahkamlashda, Nasr II Somoniyning ma’rifatli
vazirlari Abuabdullo Muhammad Jayhoniy va Abufazl Muhammad
Balamiylarning xizmatlar katta bo’lgan. Umuman, Somoniylar hukmdorligi
davrida vazirlik mansabiga asosan shu ikki sulola vakillari tayinlangan.
8
Narshahiy. Buxoro tarixi. «Meros».-T.: Kamalak, 1991. 121 b
15

II BOB SAFFORIYLARNING IJTIMOIY HAYOTI
II.I Safforiylarning ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari
Movaraunnahr va Xuroson bu vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng
rivojlangan o’lkalaridan hisoblangan. Tarixchilar va geograflar bu borada juda
yaxshi ta’riflar yozib qoldirganlar. Ular, bu yerlar juda serhosil, tabiiy boyliklarga
boy, unda ko’plab qishloq va shaharlar borligini, aholi uchun kerakli hamma
narsalar mavjudligini zo’r ehtiros bilan bitganlar. Xuroson va ayniqsa,
Movaraunnahr dehqonchilik o’lkalari qatoriga kirgan. Bu yerlarda dehqonchilik
asosan sun’iy sug’orishga asoslangan. Ko’plab soy va daryolardan chiqarilgan
katta-kichik kanallar mavjud bo’lgan. Buxoro vohasida Shopurkon, Shohrud,
Karmana, Poykand, Samarqand vohasida Barj (Darg’om), Barmsish, Buzmadisoy,
Ishtixon kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan ta’minlagan. Bundan
tashqari bunday kanallar Xorazm, Qashqadaryo, Farg’ona va Shoshda ham
bo’lgan. Manbalarga qaraganda Shosh aholisi xalifa Mutasimga (833-842)
murojaat qilib vohada suv yetishmasligi tufayli kanal qurilishiga yordam so’ragan.
Sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilikdan tashqari lalmikor dehqonchilik
ham yaxshi yo’lga qo’yilgan. Dalalarda bug’doyning turli navlari, arpa, sholi va
boshqa boshoqli ekinlar ekilgan. Qishloq xo’jaligida paxta yetishtirishga alohida
ahamiyat berilgan. Paxta, ayniqsa, Zarafshon, Qashqadaryo va Marv vohasida ko’p
ekilgan. Bog’dorchilik ham yaxshi rivojlangan. Bog’larda olma, shaftoli, nok,
behi, anor, anjir, yong’oq kabi turli mevalar yetishtirilgan. Uzum yetishtirish
yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ayniqsa, Samarqand, Marv, Hirotda yetishtirilgan
uzumlar juda qadrlangan. Umuman Xuroson va Movaraunnahrning mevalari
o’zining turli navlari va yuqori sifatliligi bilan butun Sharqda dong taratgan. Juda
ko’p quruq mevalar Yevropaning turli shaharlariga jo’natilgan. Umuman,
Somoniylar davrida Xuroson va Movaraunnahr qishloq xo’jaligining turli
tarmoqlari xususan, dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Somoniylar davrida
dehqonchilik bilan bir qatorda hunarmandchilik ham keng sur’atlar bilan tarqalgan.
16

Shahar aholisining ko’p qismi hunarmandchilikning turli sohalari bilan mashhur
bo’lishgan. Manbalarda qayd qilinishicha, Movaraunnahrda, ayniqsa to’qimachilik
yaxshi taraqqiy qilgan. Bu yerlarda ipak va jundan tayyorlangan turli-tuman
gazlamalar o’zining yuqori sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib
turgan. Buxoroning Zandana, Samarqanddagi Vedar va Surxondaryodagi Darzangi
to’qimachilarining mahsulotlari faqatgina Movaraunnahr va Xurosondagina emas,
balki Iroq, Е ron va Hindistonda ham ma’lum bo’lgan. Xususan, Narshahiyning
yozishicha, Zandanada tayyorlangan gazlamalarga Sharq bozorida ehtiyoj juda
katta bo’lgan. 9
Ibn Xavqal va Muqaddasiyning qayd etishicha, Vedarda
tayyorlangan yuqori sifatli gazlamalar aholining yuqori tabaqalari orasida juda
qadrlangan. Bu gazlamalardan asosan amirlar, vazirlar, turli amaldorlar, qozilar
o’zlariga liboslar tiktirganlar. Vedar gazlamasi hatto Xuroson parchasi ham deb
atalgan. Gazlamalarning turli navlari bundan tashqari Keshda, Nasafda,
Dabusiyada va ko’pgina boshqa shaharlarda ham tayyorlangan.Kulolchilik ham
Somoniylar davrida o’z taraqqiyotining eng yuqori bosqichlariga ko’tarilgan. 10
Kulolchilik charxini yanada mukammallanishi natijasida idishlarni bezashda
sirlardan foydalanishni kashf etilishi bu borada katta yutuq bo’ldi. Natijada
idishlarni turlari ham, shakllari ham ko’paydi. Ularning sifati keskin darajada
oshdi. Idishlar turli rangdagi sirlar bilan bezatila boshlandi. Manbalarda qayd
qilinishicha, ayniqsa, Samarqand, Binket va Marv kulollari tayyorlagan idishlar
o’zining bejirim shakli, yuqori sifati, ajoyib va nafis naqshlari bilan ajralib turgan.
Е pigrafik naqsh bilan bezatilgan turli-tuman idishlar ayniqsa, diqqatga molikdir.
Shu davrga oid shaharlarda olib borilgan arxeologik izlanishlarga qaraganda,
kulollar shaharlarda mahalla-mahalla bo’lib yashaganlar. Mana shunday mahallalar
Samarqandda, Marvda, A х sikatda, Termizda ochib o’rganilgan. Bu davrda
shishasozlik ham keng rivojlangan. O’rta Osiyo shishasozlari turli shakldagi katta-
kichik shisha idishlarni tayyorlaganlar. Idishlar asosan ko’kimtir va shaffof
rangdagi shishalardan tayyorlangan. Ularning ma’lum qismi naqshlar bilan
bezatilgan. Shishasozlarning ustaxonalari Niso, Marv, Termiz, Poykant kabi
9
O’zbekiston tarixi - Toshkent Davlat universiteti - T. Universitet, 1997 yil. 154 b
10
Vamberi Herman. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi.-T.:Adabiyot va san’at, 1990. 35 b
17

shaharlarda ochib o’rganilagan. O’rta Osiyo shishasozlarining mahsulotiga boshqa
o’lkalardan ehtiyoj katta bo’lgan. Somoniylar davrida metallurgiya sohasida ham
katta yutuqlar qo’lga kiritilgan. Yozma manbalar va olib borilgan arxeologik
qazish ishlarga qaraganda bu davrda kon sanoati taraqqiyotida katta o’zgarishlar
ro’y bergan. Bu davrda Badaxshonda kumush, oltin, billur, lojuvard kabi
qimmatbaho metall va toshlar qazib olish davom etgan. Ustrushonaning Mink
tumanida katta miqdorda temir rudasi, Buttamda oltin, kumush, mis va boshqa
metallar, Tuzkon ko’lida tuz, Farg’onadagi Nokad degan joydan oltin, kumush,
Isfara yaqinida toshko’mir qazib olingan. Farg’onada neft ham borligi yozma
manbalarda qayd qilingan. O’rta Osiyoda somoniylar davrida qog’oz ishlab
chiqarish ham yaxshi rivojlangan. Qog’oz ishlab chiqarish bo’yicha eng yirik
markaz Samarqand bo’lib, undagi qog’ozlarning mahsuloti faqat О ’rta Osiyo yoki
Sharqda emas, balki Yevropada ham mashhur bo’lgan. Samarqand qog’ozining olti
navi manbalarda qayd qilingan.Yuqorida qayd qilingan hunarmandchilik turlaridan
tashqari somoniylar davrida O’rta Osiyoda toshtaroshlik, zargarlik, duradgorlik
kabi sohalar ancha rivoj topgan. Somoniylar davrida kuchli va mustaqil
davlatnig paydo bo’lishi dehqonchilik, hunarmandchilikning rivojlanishi,
shaharlarning taraqqiyoti o’z navbatida ichki va tashqi savdoni yanada
uzviylashuviga va taraqqiyotiga olib keldi. Avvalo, shahar va qishloqlar o’rtasidagi
savdo kengaydi. Ikkinchi tomondan shahar va qishloqlarni qo’shni ko’chmanchi
xalqlar va boshqa davlatlar bilan aloqasi rivojlandi. Yozma manbalarda qayd
qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va hatto qishloqlarda bo’lgan.
Ayniqsa, karvon yo’llari bo’ylab joylashgan, shaharlarda bir nechtadan bozorlar
bo’lgan. Buxoro, Xo’jand, Nasaf, Kesh, Termiz, Hirot, Marv, Nishopur
shaharlaridagi bozorlar katta va juda gavjum bo’lgan. Istahriyning yozishicha,
Samarqandda Movarounnahrning bosh bozorlari joylashgan. Bu yerga hamma
yerdan savdogarlar kelgan. Movarounnahrda tayyorlangan mahsulotlarning katta
qismi Samarqandga keltirilgan va undan keyin boshqa o’lkalarga tarqalgan. Ichki
va tashqi savdoda ayrim kichik shaharlarning ham o’rni katta bo’lgan. Bu borada
Poykand shahri muhim ahamiyat kasb etadi. Manbalarda yozishlishicha bu
18

shaharda somoniylardan oldin ham savdogarlar Xorazm, Kaspiy bo’yidagi o’lkalar
va Xitoy bilan oldi-sotti ishlari olib borishgan. Shahar hokimlari savdogarlar uchun
hamma shart-sharoitlarni tug’dirib berishga harakat qilganlar. Shaharda o’nlab
karvon saroylar mavjud bo’lgan, ular bozorga yaqin joylarda joylashgan. Savdo
rastalari karvonsaroyning o’zida ham bo’lgan. Karvon saroylar yo’llarda ham
qurilgan.Bozorlarda sotiladigan mollar avvalo mahalliy aholining ehtiyojini
qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o’z mollarini sotib oziq-ovqat mollarini
xarid qilishgan, o’z navbatida dehqonlar hunarmandchilik mollarini xarid
qilishgan. 11
IX-X asrlarda O’rta Osiyoning iqtisodiy hayotida savdo-sotiq katta
ahamiyatga ega edi. Bu borada ko’chmanchilar bilan chegaradosh bo’lgan
shaharlarning ahamiyati katta bo’lgan. Ko’chmanchilar shaharlarga kelib,
dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlarini xarid qilganlar, teri va boshqa
chorvachilik mahsulotlarini sotganlar. O’rta Osiyolik savdogarlar o’z mollarini
arab xalifaligi tarkibiga kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg’oriyaga,
Xitoy va Hindistonga olib borib sotganlar. 12
O’rta Osiyodan Xitoy bilan O’rta Yer
dengizini birlashtiruvchi va Janubi-Sharqiy Yevropaga olib boruvchi karvon
yo’llari o’tgan. Ayniqsa, O’rta Yer dengizi bilan bog’lovchi karvon yo’li ancha
gavjum bo’lgan. Bu yo’l Bag’dod, Hamadon, Nishopur, Marv, Amul, Buxoro,
Nasaf, Kesh, Samarqand, Ustrushona, Choch, Bolasog’un orqali Xitoyga olib
borgan. Xitoyga O’rta Osiyodan otlar va shisha buyumlar olib borilgan. Xitoydan
esa turli-tuman ipak gazlamalar keltirilgan. Xazar, Bulg’or va Rus yerlariga O’rta
Osiyodan quruq mevalar, turli-tuman gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan.
O’z navbatida janubi-sharqiy Yevropadan O’rta Osiyoga mo’yna, mis, teri,
qoramol, qullar keltirilgan. Janubi-sharqiy Yevropa bilan bo’lgan savdo
aloqalarida xorazmlik savdogarlarning o’rni katta bo’lgan.
II.II Safforiylarda davlat lavozimlari
11
Sh.Karimov, R. Shamsuddinov «Vatan tarixi» T. «O’qituvchi», 1997 yil. 115 b
12
O’zbekiston tarixi. 1-qism.-T.: O’qituvchi, 1994.
19

Davlat majmuini dargoh va devonlarga bo’linishi ma’lum darajada rasmiy
bo’lgan. Chunki saroyning nufuzli kishilari ko’p xollarda devonlarning ishlariga
aralashib turganlar. Saroyda siyosiy hokimiyat “Sohibi xoras” qo’li ostida bo’lgan.
Sohibi Xoras Amirning farmonlari bajarilishini nazorat qilgan. Saroyda
Sharbatdorlar, Dasturxonchilar, Tashtadorlar, Otboqarlar, xo’jalik beklari kabi turli
xizmatchilar bo’lgan. Saroydagi hamma xo’jalik ishlarini “vakil” boshqargan.
Vakil saroydagi e’tiborli kishilardan biri hisoblangan. Narshaxiyning yozishicha,
Nasr II Somoniy hukmronligi davrida o’n devonga Buxoro registonida o’nta
maxsus bino qurilgan. Devonlar orasida vazir yoki “xo’ja buzurg” devoni alohida
o’rin tutgan. Bu devonga boshqa hamma devonlar bo’ysungan. U hamma
ma’muriy, siyosiy va xo’jalik mahkamalarini nazorat qilgan. Davlatni idora
etishda “mustaufiy devon” ham muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Bu devon
davlatning butun moliya ishlarini boshqargan va nazorat qilgan. Devon xazinador
tomonidan boshqarilgan.
“Devon Amir-al-mulk” yoki “al-rasayi” davlat ahamiyatiga molik bo’lgan
rasmiy hujjatlarni tuzish bilan shug’ullangan. Bundan tashqari bu devon chet
davlatlar bilan bo’ladigan munosabatlarni ham boshqargan.
“Sohib ash-shurat” devoni davlatning butun harbiy ishlarini, shu jumladan
amirning shaxsiy qo’shinini boshqargan. “Sohib ash-shurat”ning maxsus
yordamchisi-Aris bo’lgan. U mahkama va uning boshlig’i amir qo’shini xazinasi
bilan shug’ullangan. Qo’shimcha bir yilda to’rt marta maosh to’lagan. Davlatni
idora etishda “sohib al-borid” devonining ahamiyati ham juda katta bo’lgan. Bu
devon davlat ahamiyatiga molik bo’lgan hujjatlarni va xabarlarni yetkazish bilan
shug’ullangan. Devonning hamma shahar va viloyatlarda mahalliy mahkamalari
bo’lgan.
“Muxtasiba” devoni bozorlarni, sotuvchilarni, qadoqboshlarning og’irligi,
bozordagi mollarning narxini, sifatini nazorat qilgan.
20

Davlat xazinasining daromadlarini va xarajatlarini “mushrif” devoni nazorat
qilgan. Bundan tashqari “qozi az-ziya” va “vaqf“ devonlari bo’lgan. “Qozi az ziya”
devoni davlat yerlarini, “vaqf” devoni hadya etilgan yerlarni va musulmon
ruhoniylarining boshqa mol-mulklarini nazorat qilishgan.
Devonlarning aytarli hammasini viloyatlarda boshqarmalari bo’lgan.
Devonlarning viloyatlardagi boshqarmalari bir tomondan o’z devonlariga, ikkinchi
tomondan viloyat hokimiga bo’ysunishgan. Bundan faqat “Sohib al-borid”
devonining amaldorlari mustasno bo’lgan. Viloyat va tumanlar amir tomonidan
tayinlangan hokimlar tomonidan idora qilingan. Odatda bunday lavozimga
mahalliy boy zodagonlar tavsiya etilgan. Somoniylar davlatida musulmon
ruhoniylarning ta’siri nihoyatda kuchli bo’lgan. Ular markaziy hokimiyat ishlarida
ham faol ishtirok etganlar. Somoniylar davlatining diniy hayotida hanifiylar
mazhabligiga mansub ruhoniylar hamma diniy lavozimlarni o’z qo’llariga
olishgan. Ruhoniylarning boshlig’i “ustod”, keyinchalik “Shayx ul-islom” deb
atalgan. “Ustod” dan so’ng o’z lavozimi bo’yicha ruhoniylar orasida “xatib”
turgan. U jome’ masjidlarida juma namozida xutba o’qish huquqiga ega bo’lgan.
Bu davrda Buxoro Sharqdagi islom olamining eng nufuzli markazlaridan biriga
aylanadi. Movarounnahrdagi dastlabki madrasalarning bu yerda barpo etilishi ham
bejiz emas. 13
Yer egaligining quyidagi shakllari mavjud bo’lgan:
-Mulki sultoniy - shaxsan amirga tegishli yer-suv, tegirmon, do’konlar. Bu mulkni
qishloq chorikorlari ijaraga olganlar. Yana yer egaligining toma (umrbod berilgan
yer), iqto (merosiy) turlari bo’lgan.
-Xususiy shaxslarga tegishli mulk: hukmdor tabaqa xonadoni, dehqon-
zodagonlarga, sayyidlar, sipohsolor, badavlat savdogarlarga tegishli mulklar
hisoblangan. Shartli yer egaligi ham bo’lgan.
13
O’zbekiston tarixi. 1-qism.-T.: O’qituvchi, 1994. 97 b
21

-Vaqf mulklari: diniy muassasalar va madrasalarga tegishli mulk. Bu mulkni
muassasa mutavallisi boshqargan.
Jamoa mulki: yaylov, tog’ yonbag’irlaridagi lalmi yerlar.
-Xiroj hajmi shariat va davlat qonunlari asosida belgilangan. Somoniylarning
birgina Buxoro va Karmana viloyatlari xirojidan tushgan daromadi 116866
dirxamni tashkil qilgan.
Somoniylar davrida yerlar qaytadan taqsim qilindi. Yer egalarining yangi
guruhi tashkil topdi. Ularning ko’pi sipohiylardan chiqqan edi. Masalan,
Alpteginning Xurosonda va Movarounnahrda 500 qishlog’i bo’lib, biror shahar
yo’q ediki, unda uning qasri yo bog’i, yoxud karvonsaroyi bo’lmasa. Uning
tasaruffida minglab otlar va chorva mollari bo’lgan. Somoniylar davrida qudratli
markazlashgan davlatning vujudga kelishi natijasida Movaraunnahr va Xurosonda
ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu holat mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir
ko’rsatdi. Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana
boshladi.
22

XULOSA
IX-XIII asrlar - rivojlangan o’rta asrlar bo’lib, o’zbek xalqi davlatchiligi
tarixida turli sulolalarning boshqaruv usullari va ma’muriy tizimiga xos
qonuniyatlar hamda xususiyatlar rivoj topgan. Arab xalifaligi hududida mahalliy
xalqning hukmron ma’murlar zulmiga qarshi qo’zg’olonlari avj olgach, xalifalik
o’zlariga sodiq mahalliy zodagonlarni tobe’ yerlarni boshqarishga jalb qila
boshladilar. Shu munosabat bilan Xurosondagi Tohiriylar xonadoni kuchayadi.
Sijiston (Seiston) hokimi Abdumuhammad Talxa ibn Abdulloh qo’lida Husayn va
Tohir degan farzandlari Hirot viloyatidagi Bushanj shahrini boshqarishgan.
O’zbekiston tarixida Tohiriylar davlatining o’rni beqiyos ega. Mudofaa
ishlari,qishloq xo’jaligi ishlari,chorvachilik va hunarmandchilik keng rivoj
topdi.Bu davrdan boshlab yer egaligining yangi turi ya’ni “iqto’” yerlar berila
boshladi,bu yerlar davlat ishlari uchun ba’zi kishilarga beriladigan sovg’a yerlar
hisoblanib ,u merosiy emas edi va bu unvon sohiblari davlatga soliq to’lar edilar.
Keyinchalik Qoraxoniylar davriga kelganda esa bunday iqto’ yerlar maydoni
kengaya bordi va merosiy mulkka ayala boshladi. Yer egaligining shakllaridan
biriga aylana bordi. Ichki va tashqi savdoda ham rivojlanish sodir bo’ldi. 4 xil
tanga pullar zarb qilina boshladi. Bu davrdan boshlab tashqi savdoda “sarroflik
cheklari” ishlatila boshlangan. Arablarning O’rta Osiyo hududlaridagi deyarli bir
yarim asrlik hukmronlik davri bu hududning erksevar xalqlarining o’z eli,
Vatanining mustaqilligi yo’lidagi jo’shqin kurashini, intilishini so’ndira olmadi.
Bugungi kunda mustaqillikni qo’lga kiritganimizdan buyon esa biz yoshlar uchun
katta sharoitlar yaratilmoqda. Bizning bosh maqsadimiz mana shu yaratuvchanlik
g’oyalariga sodiq bo’lish. Manbalarda yer-mulk munosabatlarida suv va sug’orish
inshootlaridan foydalanish xususidagi qonunlar ishlab chiqilganligi va mazkur
23

huquqiy qoidalarning shariatga asoslanishi haqida yozilgan. Qozi mayda mulk
egasi yerida uy qurgan yirik zamindor o’rtasidagi nizo-janjalni yoki suv
inshootlaridan foydalanishdagi munozarali masalalarni shariat qoidalari asosida
hal qilgan. Abdullohning buyrug’iga asosan qonunshunoslar suvdan foydalanish,
sun’iy sug’orishdagi turli munozaralarni echish, sug’orish tizimi xususida “Kitob
al kuniy” nomli qonunlar to’plamini tuzdilar. Tohiriylar davlat boshqaruvi,
fuqarolarga munosabat, ayniqsa, soliq tartiblariga alohida ahamiyat berganlar.
Mulkdor dehqonlarning jabr zulmidan, og’ir soliqlardan bezor bo’lgan aholi
mamlakatda tez-tez qo’zg’olon ko’tarib turgan. IX asrning 60-yillarida Xurosonda
g’oziylar faolligida xalq qo’zg’oloni avj olib ketgan. 873-yilda Tohiriylar
hukmronligi tugatilib, yangi Safforiylar davlati tashkil topgan. Mamlakatda sodir
bo’lgan bunday siyosiy o’zgarishdan so’ng Movarounnahr Xurosondan ajralib o’z
mustaqilligini to’la tiklab olish imkoniga ega bo’lgan.
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBAALAR RO’YXATI:
Rahbariy adabiyotlar:
1.Karimov I. А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T.: O zbekiston, 1998.ʼ ʼ
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi.-T.:Sharq, 2000.
2. Vamberi Herman. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi.-T.:Adabiyot va san’at,
1990.
3. Jaloliddin Mirzo. Termiz Saljuqiylar davrida. O’zbekiston tarixi.-2001.-№1.-B
20-25
4. Nabiyev A. Mustaqillik uchun kurash yohud parchalangan Turkiston tarixi.-
T.,1998.
5. Narshahiy. Buxoro tarixi. «Meros».-T.: Kamalak, 1991.
6. O’zbekiston tarixi. 1-qism.-T.: O’qituvchi, 1994.
7. Ochilov Alisher. "The Role of Zamanbaba Culture in The Social and Economic
History of Bukhara Oasis During Bronze Age." CENTRAL ASIAN JOURNAL
OF
SOCIAL SCIENCES AND HISTORY 2.4 (2021): 42-47.
8. O’zbekiston tarixi T., «Yangi asr avlodi» 2003
9. O’zbekiston tarixi - Toshkent Davlat universiteti - T. Universitet, 1997 yil.
25

10. Sh.Karimov, R. Shamsuddinov «Vatan tarixi» T. «O’qituvchi», 1997 yil.
ILOVALAR
1-ilova
Tohiriylar davlati hududi
2-ilova
26

IX-XII asrlarda Movarounnahrda Toxiriylar, Somoniylar hukmronligi
3-ilova
Ismoil Somoniy maqbarasi.
27

Tohiriylar va safforiylar

Sotib olish