Torondoshlar oilasi - Ботаника - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	2.4MB
Покупки	0
Дата загрузки	01 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Ботаника

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 29 Февраль 2024

161 Продаж

Torondoshlar oilasi

Купить

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya ta`lim yo`nalishi
I- bosqich 104 guruh talabasi
Dehqonboyeva Mahliyoning
Botanika fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Torondoshlar oilasi

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon – 2024
MUNDARIJA:

KIRIS H…………………………………………………………………....…….3
I- B О B . TORONDOSHLAR OILASI, TORONDOSH OILASINI
O RGANISH.ʻ
1.1 Torondoshlar oilasi………………………………………………….….…..5
1.2 Torondoshlar oilasining O’zbekistonda tarqalgan
turlari…………………...10
1.3 Torondoshlar oilasi va uning sistematikasi (unga kiruvchi turlaming biologik
va ekologik xususiyatlari, tarqalish areali, qum melioratsiyasida ishlatilishi haqida
umumiy ma’lumotlar)………………………………………………………….….15
II.BOB. TORONDOSHLAR OILASI VA TURLARI
2.1 Torondoshlar - Polygonaceae oilasi turkum va turlari……………...……..19
2.2 Torondoshlar oilasiga kiruvchi ekin va o’simliklar……………………..…20
2.3 Torondoshlar turkumi vakili hisoblangan qizil tasma o’simligi haqida
ma’lumot………………………………………………………………………….23
Xulosa.................................................................................................................30
F oydalanilgan adabiyotlar
ro’yxati …………………………………………. .32
- 2 -

KIRIS H
Mavzuning dolzarbligi : Yer sharida uchraydigan barcha o`simlik turlari hech
vaqt yakka (boshqa tirik organizmlardan ajralgan) holda hayot kechira olmaydi.
Muayyan bir yerning o`zida bir necha o`simlik turlari birgalikda o`sayotganini
ko`rish mumkin. Bu o`simliklar tuban va yuksak o`simlik vakillaridan tashkil
topgan bo`ladi. Haqiqatdan ham barcha gulli o`simliklar bilan birga tuproqda ba`zi
suv o`tlari bakteriyalarni va zamburug`larni uchratish mumkin. O`simlik jamoasi
(guruhi) deganda, muayyan bir yerda bir guruh o`simliklarning birgalikda yashashi
va ma`lum manzara hosil qilishi tushuniladi. Yer yuzida bunday guruhlar turli xil
o`simliklar (o`rmon, o`tloqzor, botqoqlik, dasht, cho`l o`simliklari va hakozo)
tipini tashkil qiladi. O`simliklarning yer yuzida tarqalishi, tarqalish qonuniyatlarini
o`simliklar geografiyasi o`rganadi. O`simliklarning tarqalishi haqida gap borganda,
har bir geografik zonaning o`ziga xos tabiiy sharoitlari, ayniqsa tashqi muhit
sharoitlarini bilish zarur. Bu vazifa bilan esa botanikaning yana bir tarmog`i-
o`simliklar ekologiyasi shug`ullanadi. Har bir konkret yerning, iqlim, tuproq, relief
va boshqa sharoitl arni o`rganish asosida shu yerda o`sadigan o`simliklar hayotini
aniq tsavur etish mumkin bo`ladi. O`simliklarning umumiy tashqi muhit qolaversa,
konkret tuproq sharoitiga bolgan munosabatini botanikaning boshqa tarmog`i -
geobotanika o`rganadi. Mazkur klassifikatsiyalar ( yoki sistemalar) asosida
o`simliklarning mintaqalar bo`yicha taqsimlanish prinsipi yotadi. Ayniqsa
P.Zokirov sistemasi o`zining qulayligi, aniqligi va oddiyligi, bilan boshqalaridan
farq qiladi. Qoraqarag`ay o`rmonlari Tyanshanning Jung`oriya, Zaili, Chotqol,
Talas tog`larida uchraydi va bir necha formatsiyalarni tashkil qiladi Qoraqaragay
pixta o`rmonlari asosan, Chotqol va Farg`ona tog`larida uchraydi. O’simliklar
geografiyasi o’z ichiga quyidagi mustaqil bo’limlarini oladi.
1. Floristik geografiya. Bu bo’lim avlod, oila va shu kabi sistematik
birliklarning xamda o’simlik guruhlarining (o’rmon, dasht, cho’l, tog) yer yuzidagi
tarqalish qonuniyatlarini o’rgatadi.
2. O’simliklarning ekologik geografiyasi - o’simliklarning tashki muhit bilan
o’zaro munosabatini o’rganadi.
- 3 -

3. Tarixiy geografiya - iqlim hamda yer qobigining o’zgarishi natijasida er
yuzida sodir bo’lib, turadigan o’simliklarning tarqalish qonuniyatlarini o’rgatadi.
4. Geobotanika yoki fitotse nologiya - O’simlik jamoalarining yashash joyi
sharoiti va xududlarga boglik xolda tuzilishini va ularning taqsimlanishini
o’rgatadi. Ma’lum bir hududda o’suvchi o’simlik turlarining yigindisiga flora
deyiladi. Masalan: O’zbekiston florasi, Qozogiston florasi va hokazo. Bir
mamlakat florasi boshka mamlakat florasidan hamma vaqt farq qiladi. Chunki
ularning iqlimi va tuproq sharoiti hamda o’simlik turlarining kelib chiqishi
turlichadir.
Kurs ishining maqsadi: O'simliklar turlarini tushunish, ularning sinflari va
turkumlarini shuningdek, torondoshlar oilasi haqida keng tushunchaga ega bo’lish.
Kurs ishining vazifalari: O'quvchilarga torondoshlar oilasi va ularning kelib
chiqishlari, tarixi haqida tushunchalar berishdir.
Kurs ishining obyekti: O'simliklar turlarining turlanishi, nomlanishi va turli
oilalarga mansbligi - tuzilmasini o'rganishdir. Bu ishda o'simliklar dunyosini
tushunish, shuningdek torondoshlar oilasi haqida tushunchalarga ega bo’lish, ularni
nomlash va turkumlar ajratishda kerak bo'lgan asosiy konseptlarni o'rgatishga
qaratilgan.
Kurs ishining predmeti: O'simliklar dunyosini va ularni hayotiy shakllarini
o'rganishda kerak bo'ladigan barcha vositalar predmet sifatida.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 2 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 32 betni tashkil etadi.
- 4 -

I- B О B . TORONDOSHLAR OILASI, TORONDOSH OILASINI
O RGANISH.ʻ
1.1.- Torondoshlar oilasi
Torondoshlar (Polygonaceae) -ikki urug pallalilar sinfiga mansub o t, buta va
ʻ ʻ
yarimbuta o simliklar oilasi. Barglari ketma-ket o rnashgan, tekis qirrali. Gullari,
ʻ ʻ
asosan, ikki, ba zan, bir jinsli, mayda, to pguli shingilsimon, boshoqsimon.
ʼ ʻ
Gulqo rg oni 3—6 bo lakchali bir yoki ikki qavat. Changchisi 3—9 ta, urug chisi 2
ʻ ʻ ʻ ʻ
—4 ustunchali. Mevasi — uch qirrali yong oqcha. 30—35 turkumi, 1000 turi
ʻ
ma lum. O rta Osiyoda 7 turkumi bor.
ʼ ʻ Hammasining tarkibida tannin mavjud
(mas., toron, otquloq va rovoch).Bu oilaning 35 turkumva 1000 yaqin turi turi
o’sadi. Bular o’t, buta va daraxt o’simliklar bo’lib, barglari poyada ketma-ket,
qisman qarama-qarshi joylashadi. Barglari oddiy, ikkita yon barglari qo’shilib,
naycha hosil qiladi. Gullari mayda aktinomorf, ikki jinsli yoki bir jinsli, qo’sh
o’ramli yoki bir o’ramli bo’lib ko’pincha ro’vak yoki Boshoqsimon
to’pgullarga birlashgan. Gulo’ramining barglari 3-6 ta yashil yoki har xil
ranglarda bo’ladi. Chagchisi 6-9 erkin yoki qo’shilib o’sgan. Ginetsey 2-4 meva
bargining qo’shilishidan hosil bo’lgan.
Tugunchasi ustki bir uyali va bir urug’kurtakli. Mevasi lizikarp pista
yoki uch qirrali yong’oqcha mevadir. Bu oilaning respublikamiz territoriyasida
otquloqlar, rivochlar, juzg’unlar, erqunoqlar, grechixalarning turlari uchraydi.
Dorivor otquloq Otquloq ildizi tarkibida 4% gacha antrasen unumlari, 4,6-
17% oshlovchi moddalar, S va K1 vitaminlari bor. Bulardan tashqari, flavonoidlar,
kislotalar, qandlar, kraxmal ham bo’ladi.
Ildizining asosiy ta’sir qiluvchi biologik faol moddasi antrasen unumlari,
oshlovchi moddalar va K1 vitamini hisoblanadi.
Otquloq ildizi va mevasi preparatlari (damlama, qaynatma) kichik dozada
ichak shilliq pardasini burishtiradi, katta dozada esa ichni suradi. Burishtiruvchi
ta’sir tarkibidagi oshlovchi moddalarga bog’liq bo’lsa, ichni surishi esa
antraglikozidlar hisobigadir. Ichni surish ta’siri ichilgandan 10-12 soatdan keyin
- 5 -

bilinadi. Shuning uchun ham preparatni kechqurun yotishdan oldin qabul etish
tavsiya etiladi.
O’simlikning Galen preparatlari (damlama, qaynatma, ekstraktlari) kolitlarda,
enterokolitlarda, bavosilda beriladi hamda og’izni chayish uchun stomatit, gingivit,
anginada tavsiya etiladi.
Otquloq ildizidan qaynatma tayyorlash uchun 5 g maydalangan ildiz olinib, 1
stakan qaynab turgan suvga solinadi va 30 daqiqa davomida qaynab turgan suvda
ushlab turiladi. Sovitilgach, dokadan suziladi va ovqatdan 30 daqiqa oldin kuniga
2-3 marta chorak stakandan qabul qilinadi.
Qushtaron - Qushtoron yer ustki qismi tarkibida 120-887 mg % S va K1
vitaminlari, flavonoidlar (avikulyarin, kversitrin va giperozid), karotin, oshlovchi
va boshqa moddalar bo’ladi.
Qushtoronning asosiy ta’sir qiluvchi biologik faol moddalari uning tarkibidagi
vitaminlar va flavonoidlar hisoblanadi.
Tibbiyotda qushtoronning yer ustki qismidan tayyorlangan preparatlari
qo’llaniladi. Chunki uning tarkibida bir qator biologik faol moddalar (askorbin
kislota, K1 vitamini, karotin, oshlovchi) bor.
Xalq tabobatida o’simlikdan tayyorlangan damlama siydik hvaydovchi, qon
oqishini to’xtatuvchi, burishtiruvchi dori sifatida ich ketishida ishlatiladi.
O’simlikning farmakologik o’rganishda uning har tomonlama ta’sirga ega
ekanligi aniqlangan. Chunonchi siydik haydovchi, antimikrob, yallig’lanishga
qarshi va boshqa xossalari bilan birga qon ivishini tezlashtirishi, qon tomir
devorining o’tkazuvchanligini kamaytirishi ham aniqlangan. O’simlikning bunday
qon va qon tomirga ta’siri uning tarkibidagi K1, S vitaminlariga bog’liq. Shungi
asosan, o’simlik preparatlari (damlama) turli kasalliklarda (buyrak va siydik yo’li
kasalliklari, oshqozon-ichak va boshqa kasalliklar), shu jumladan, bachadondan,
ichakdan va bavosilda qon ketishida uni to’xtatish maqsadida qo’llanilishi tavsiya
etilgan.
Damlama kuniga 2-3 marta ovqatdan oldin yarim yoki chorak stakandan
ichiladi.
- 6 -

Qushtoron yer ustki qismi qon to’xtatuvchi siydik haydovchi yig’ma-choylar
tarkibiga kiradi.
ROVOCH torondoshlar oilasidan bo`yi 2 m ko`p yillik o`simlik barglai 40
sm yog`on bandli. Yirik barglari ildiz oldida doira shaklida joylashgan mart oyida
ko`karadi. Dastlab barglari oqish bo`lib keyin yashil tusga kiradi. Faqat to`p gul
o`rnashgan qismidan novdalar chiqadi. May-iyun oylarida gullarida gullaydi,
gullari mayday. Mevasi iyun –iyul oyida pishib 3 qirrali yong`oqcha bo`lib
uzunligi 2 sm. Urug`idan ko`payadi. etli bandi istemolga ishlatiladi. Ildizi
oshlovchi tanid moddasiga boy. bo`yoqchilikda va dori tayyorlashda keng
ishlatiladi.
Otquloq Marjumak
Torondoshlar oilasining vakillari muhim oziq-ovqat, yem-xashak, dorivor va
asalshiraga boy o’simliklardir. Hozirgi vaqtda T orondoshlar oilasi 3 ta kichik
oilaga bo’linadi: Eriogondoshchalar (Eriogonoidcae), Torondoshchalar
(Polygonoidcae), Kokkolobdoshchalar (Coccoloboideac). O’zbekistonda faqat
torondoshchalar oilasiga mansub turlar tarqalgan. Bu oilachaning turkumlari
Otquloqgullilar (Rumicicae), Singrengullilar (Atraphaxideac), Torongullilar
(Polygoneae) kabi 3 ta bo’g’inga birlashtirilgan.
Torondoshlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri deyarli barchasining yer
usti qismlarida otquloq kislotasining kalsiyli tuzlari, yer osti qismlarida esa,
oshlovchi moddalar (tannin)ning bo’lishidir. Ulardan madaniy o’simlik sifatida
Grechixa (Fagopyrum sagittatum), sabzavot o’simligi sifatida Nordon otquloq yoki
Shovul (Rh. acetosa), Qoradengiz rovochi (Rh. raponticum) kabi turlari ckiladi.
- 7 -

So’nggi yillarda qisman oshlovchi toron ekilgan. Juzg’unlar ko’chuvchi qumlarni
to’xtata o ladig an, yoqilg’i sifatida ishlatiladigan, yog’ochidan ro’zg’or buyumlari
yasaladigan o’simlik. Qamchingul (P. orientale) va yarim tuyasingrenlar
(Atraphaxis) manzarali o’simliklar sifatida o’stiriladi. Torondoshlarning ayrim
turlari, b a ‘zi otquloqlar, qushtili (qizil tasma) begona o’tlar hisoblanadi.
Torondoshlar qazilma holda uchlamchi davr qoldiqlaridan topilgan. Barglari
asosining pardasimon nay hosil qilishi, changchilarining gulqo’rg’on barglari
qarshisida joylashganligi bilan tutdoshlar (Moraceae) oilasiga o’xshaydi.
Torondoshlar-Otquloqdoshlar oilasi-Polygonaceae.
Bu oila vakillari o’t, ba’zan chala buta va yirik butalardir. Torongullilar
tarkibiga bitta oila kirib, u oilada 3 avlod, 800 ga yaqin tur bor. Bu oila vakillari
asosan shimoliy mintaqalarda o’sadi. Ularning poyasi bo’g’imli, barglari oddiy,
barg bandi poyani qamrab olib, yonbarglari qo’shilib o’sib naychaga aylangan
bo’ladi. Gullari to’g’ri, ikki jinsli yoki ayrim jinsli oddiy yoki qo’sh
gulqo’rg’onlidir. Gulqo’rg’oni bargchalari 3-6 ta. Onaligi 2-3 mevabargli, 2-3
naychali, tugunchasi ustki, bir urug’kurtakli. Urug’kurtagi to’g’ri va ikki o’ramli.
Xashoratlar va shamol vositasi bilan changlanadi. Mevasi uch qirrali don meva
yoki yong’oqchadir. Bu oila 40 avlod va 800 turdan tashkil topgan. Ular asosan
yer sharining o’rta iqlimi poyaslarida tarqalgan. Arktikada ham uning
vakillari uchraydi. O’zbekistonda esa 7 avlodi, 150 turi uchraydi. Otquloq,
ravoch, juzg’un, grechixa va shu kabilar mashhur avlodlardir.
Nazariy tushuncha: Bu oilaga 40 turkum va 900 ta lur kiradi. Oilaning
ko’pchiligi o’t o’simliklardir ba’ zan buta, liana shaklidagilari ham uchraydi.
Daraxtsimon vakillari esa tropik mintaqalarda tarqalgan. Barglari oddiy, ikkita
pardasimon, yonbargchalari birikib, o’sib naycha hosil qiladi. Gullari to’g’ri, ikki
jinsli yoki bir jinsli bo’lib, ko’pincha murakkab tuzilgan ro’vak yoki boshoqsimon
to’pgullarga yig’ilgan. Gul (|o’rg’oni oddiy, gu’lqo’rg’on barglari 3,5,9 ta,
urug’chilari liitta, 2-3 yoki 4 ta meva bargchasining qo’shilib o’sishidan hosil
bo’lgan. Tugunchasi ustki, bir uyali, mevasi uch qirrali yong’oqcha. Ahamiyati: Bu
oila o’simliklarining ko’pchiligi foydalulir. Ular tanid moddalarga ega bo’lganligi
- 8 -

uchun teri nshlashda, oziq-ovqat sifatida, tibbiyotda dori olishda, 65 ba’zi turlari
ko’chma qumlarni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega.
"Torondoshlar" (Rhododendron) oilasi botanikada keng qamrovli o’tlar
oilasiga mansubdir. Ular shuningdek azalarga kiradi, ya’ni qushlar oilasiga, bu esa
Vacciniaceae oilasiga tegishlidir. Ular butaforma yoki gilosifera shaklida bo’lishi
mumkin. Quyosh olmosi xilollari, qoshlarida pastel rangli, siziq shakli bo’lgan
o’tlik barglar mavjud bo’ladi. Torondoshlar o’lchami, shakli, rangi va gilosiferasi
turiga qarab o’zgaradi, ammo ularning asosiy xususiyatlari quyidagilardir:
O’tlik turi: Torondoshlar qamrovli o’tlar oilasiga mansub bo’lib, ularning
o’lchami va shakli turiga qarab o’zgaradi. Ba’zida yarim omborlikdan kam,
ba’zida esa katta va gilosiferalikka ega bo’lgan o’tlar topiladi.
Yashash joyi: Torondoshlar odatda shumli ormon, tog’lar va tizmalar bo’ylab
yashaydi. Ular Himaloyalar, Avrasiya, Amerika va boshqa joylarda aniqlangan.
Yashash sharoiti: Ko’pchilik torondoshlar sovuq va yomg’irli iklimlarda
yashaydi. Ular odatda yorug’likni sevuvchi, yarim-sayyol, to’rt-kutliq ormon va
yo’l bilan moshinaviy me’yitlarni ehtiyoj qiladi.
Gilosifera: Torondoshlar oilasining ahamiyatli xususiyatlaridan biri gilosifera
bo’lishi. Ular jixatdan yaproqlar, o’tlar va o’tlarning filoplana (sharq, shimol va
gilosifer) shaklida bo’lishi mumkin. Bu gilosiferalar o’sish, ishlay olish va
bog’lovchi vositalar sifatida faoliyat ko’rsatadi.
Rangi va qismlanishi: Torondoshlar o’lcham va turiga qarab ko’p xilma-xil
rang va shaklga ega bo’lishi mumkin. Ular ko’pchilik qizil, sarg’ish yoki oq, ammo
ba’zida kulrang, sariq yoki boshqa ranglarda ham bo’lishi mumkin. Raqamlar 500
dan ortiq turondosh turlari mavjud, va ularning har biri o’zining o’zgacha
xususiyatlarga ega.
Bu xususiyatlardan boshqa, har bir torondosh turining o’zining o’zgacha
morfologiyasi, o’sish sharoiiti va boshqalariga ega bo’lishi mumkin.
Torondoshlar anatomiyasi va fiziologiyasi: Torondoshlar (Rhododendron)
anatomiyasi va fiziologiyasi, ularning hayotiy faoliyati va o’zlarining biologik
- 9 -

tuzilishi haqida keng ma’lumotlar taqdim etadi. Quyidagi bosqichlarda bu mavzuni
ko’rib chiqamiz:
O’zgaruvchan tuzilishi: Torondoshlar o’tlar oilasi katta, aksariyati kichik
o’tlar bo’lib, ularning anatomiyasi o’sish, tursunish, va fotosintez jarayonlarini o’z
ichiga oladi. Ular butaforma yoki gilosifera shaklida bo’lishi mumkin.
Yapraklar va qo’ziqlar: Torondoshlar o’tlarining yapraklari odatda yilanchi,
zaharli va o’g’ir tuzilishli bo’lib, ularning qo’ziqlari ichida fotosintez va g’azalarni
almashtirishning muhim organlari joylashgan.
Tunlik modifikatsiyalari: Torondoshlar, qizil, turqimsimon va sariq xilol
bo’lgan tunlik modifikatsiyalari ekanligi tufayli sog’liqni ta’minlash, o’simlikni
sog’lash va ishga tushirish jarayonlarida o’ziga xos modifikatsiyalarga ega.
Koren va radikulyum: Torondoshlar o’tlarining korenlari qizil, sariq yoki qora
rangli bo’lishi mumkin, ularning koreni yo’qolish, suv olish va o’sishning muhim
organlaridan biridir. Korenlar odatda shumli maydonda joylashadi va boshqa
o’simliklarning ko’chirilishini ta’minlaydi.
Tuzilish va o’sish: Torondoshlar o’tlarining tuzilishi o’sishga mos kelish
uchun moslashtirilgan. Ular yutuqlar orqali erituvchi va osmotik jamlash uchun
suv va mineral tuzlarni olishadi.
Tuzilish va fotosintez: Torondoshlar fotosintez jarayonini amalga oshirish va
o’sishlari uchun fotosintez tarkibidagi xlorofill va boshqa pigmentslardan
foydalanadi. Ular qo’ziqlari orqali yopiladigan sonli fotosintezni amalga
oshirishadi.
Torondoshlar oilasi anatomiyasi va fiziologiyasi, ularning hayotiy faoliyati va
o’sishi jarayonlariga oid o’ziga xos tuzilmalar va muhitning sharoitiga mos
ravishda moslashtirilgan. Bu, ularning zamonaviy o’sish va o’zlashtirish
jarayonlarida muvaffaqiyatli bo’lishi uchun zarur ma’lumotlarni taqdim etadi.
1.2.- Torondoshlar oilasining O’zbekistonda tarqalgan turlari
Bu oila vakillari asosan o’t, qisman buta va yarimbutalardir, tropiklarda
daraxt turlari ham bor. Barglari oddiy, butun, navbatlashib o’rnashgan, bandining
- 10 -

asosida yonbargchalarining tutashuvidan hosil bo’lgan pardasimon and alarning
turm nay ( rastrub ) mavjud va u oilaning eng muhim belgilaridan hisoblanadi.
Gullari boshoq, shingil, supurgisimon to’pgullar hosil qiladi, Ikki jinsli, anemofil
( otquloq ) yoki entomofil ( grechixa, suvqalampir, rovoch ). Gulqo’rg’oni oddiy,
kosachasimon ( otquloqlarda ) yoki tojsimon ( grechixa ), to’g’ri, 3-6 bargchali,
ikki doirada o’mashgan. Changchilari 5-9 ta, urug’chisi bitta va u 3 ( 24 )
mevachlbargdan tashkil topgan. Tugunchasi ustki, bir ARXIV.UZ urug’kurtakli.
Gullning umumiy formulasi : P Aso Gaz Mevasi uch qirrall yong’oqcha. Oilaning₁
Yer yuzida 30-35 tacha turkumga mansub 1000 dan ortiq turlari bar,
O’zbekistonda 7 turkumga kiruvchi 150 tacha turlari tarqalgan. Torondoshlar
oilasining vakillari muhim oziq - ovqat, yemxashak, dorivor va asalshiraga boy
o’simliklardir. Hozirgi vaqtda Torondoshlar ollası 3 kl 3 kichik oilaga bo’linadi:
Eriogondoshchalar (Eriogonoideae), Torondoshchalar (Polygonoideae),
Kokkolobdoshchalar (Coccoloboideae). O’zbekistonda faqat torondoshchalar
oilasiga mansub turlar tarqalgan. Bu ollachaning turkumlari Otquloqgullilar
(Rumicicae), Singrengullilar birlashtirilgan. Otquloq - Rumex turkumi vakillari bir
yillik va ko’p yillik o’tlar. Gullari Ikki jinsli, gulqo’rg’on bargchalari va
changchilari 6 tadan. Urug’chisi uchta mcvachibargdan hosil bo’lgan. Mevasi uch
qirrali yong’oqcha O’zbekistonda 16 turi mavjud, ular asosan zax yerlarda, soy
bo’ylari, sernam tog ‘ yonbag’irlarida butalar orasida o’sadi. Keng tarqalgan
turlaridan biri oddiy otquloqdir (R. drobovit). Uning ildizpoyası yo’g’on,
shoxlangan, balandligi 1 metrcha keladi. Yopirma barglari uzun bandli,
uchburchak shaklli, BRYLIZ tuxumsimon. Ariq bo’ylarida, bog’larda o’sadi,
ba’zan begona o’t. Erta bahorda yosh barglari iste’mol qilinadi. Suriya otqulog’i
(R.syriacus) Ildizi yog’ochlangan, poyasi bir nechta, yopirma barglari cho’ziq,
nashtarsimon. Bog’larda, ariq bo’ylarida o’sadi, ba zan begona o’t.V.UZ Angren
ʼ
otqulog’i (R.angrent) va So’galli otquloq ( R. anisotylodes ) O’zbekiston uchun
endem turlar hisoblanadi. Rovoch Rheum turkumiga yo’g’on ildizpoyali ko’p
yillik efemeroidlar kiradi. Barglari yirik, bandlari etli, nordon, poyalari 1,5-2,0
metrgacha yetadi. Gullari ikki Jinsli, mayda, gulqo’rg’on bargchalari 6 ta,
- 11 -

changchilari 9 ta, mevasi 3 qirrali qanotchall yong’oqcha. Respublikamiz hududida
rovochlarning 9 turi tarqalgan. Maksimovich rovochi ( Rh. maximowiczil )
yo’g’on ildizpoyali, poyasl bargsiz, sershox, qizg’ish rangli, 1 metrgacha keladigan
ko’p yillik o’t. Barg bandi va poyasi so’galsimon o’siqlar bilan qoplangan. Barglari
faqat ildiz bo’g’zi atrofida, bandi yo’g’on, sersuv va nordon shirali. Shu sababli
bahorda tansiq taom sifatida yeyiladi. Ildizida 10 % gacha oshlovchi tannid
moddasi bor, ko’n ishlab chiqarish sanoatida ishlatiladi. Rovoch tog’ning o’rta
qismidagi qiyaliklarda o’sadi. Tatar rovochi, chukri ( Rh. tataricum ) poyasi
ingichka, 40-50 sm gacha keladigan cfemeroid. Cho’l, adir, pastki tog ‘
hududlarida ko’p tarqalgan. Ildizi tannidlarga boy tuyalarga tugal yem - xashak
( ayniqsa, quriganda ). Rovochlarning kita turi ( yirikbargli rovoch, Vvedenskly
rovochi ) O’zbekiston uchun endem. Qandim, juzg’un - Calligonum turkumi turlari
sershox buta va kichik daraxtlardan iborat. Barglari reduksiyalangan, ipsimon,
ko’rimsiz. Gullari 2 Jinsli, gulqo’rg’oni 5 bargchali, kosachasimon, changchilari
12-18 ta, ipchalari asosidan tutash. Mevasi shamol yordamida tarqalishga
moslashgan, ipsimon o’simtalar bilan qoplangan yong’oq mevadir ( 34 - rasm ).
Juzg’un cho’l o’simligi bo’lib, ularning mavjud 100 turidan 40 ga yaqini
O’zbekistonda uchraydi. Juzg’unlar sistematik jihatdan ancha murakkab turkum, u
hozirgi kunda mevalarining tuzilishiga ko’ra 4 seksiyaga bo’linadi ( Q. Z. Zokirov,
M.M. Nablev ). Respublikamizning Janubiy hududlarida va Farg’ona vodiysining
cho’llarida qora Juzg’un ( C. ophyllum ), qizil Juzg’un ( C. caput medusae ) ( 26
rasm ), to’rsimon Juzg’un ( C. cancellatum ), farg’ona Juzg’uni ( C. ferganense ),
go’zal Juzg’un ( C. elegans ), marg’ilon Juzg’uni ( C. margelanicum ) kabilar
ko’proq tarqalgan. Toron - Polygonum turkumi turlari poyalari tik, yer bag’irlab,
ba’zan chirmashib o’suvchi o’t yoki butachalardir. Gullari ikki Jinsli, to’g’ri, barg
qo’ltig’ida yoki poyaning uchidagi lo’vaksimon, shingilsimon to’pgulda yig’ilgan.
Gulqo’rg’on bargchalari doirada 5 tadan bo’lib ko’rinadi, aslida spiral bo’lib
joylashgan, chunki bu turkumda uchtalik tipidagi gulqo’rg’onlarning 5 talik
tuzilishga o’tishi kuzatiladi. Changchilari 5-8 ta, urug’chisi 1 ta 2-3
- 12 -

mevachibargdan iborat. Mevasi gulqo’rg’on bilan o’ralgan yong’oqchadir.
O’zbekistonda toronlarning 44 turi tarqalgan.
JUZG’
UN
Qizil tasma, qush tili ( P. aviculare ) poyasi yer bag’irlab, ba’zan tik
o’sadigan, gullari oq, mayda, barg qo’ltig’idan chiqadigan, changchilari 5 ta,
yong’oqchasi tuxumsimon o’t. Hamma yerda, ayniqsa kamsuv Joylarda, yo’l
chetlari, tashlandiq maydonchalarda o’sadi. Suv murchi, suv qalampiri ( P.
hydropirer ) poyasi tik, silliq, qizg’ish, bir yillik o’t. Zax yerlarda, buloqlar va tog ‘
soylari bo’yida, botqoqlik hosil bo’lgan yerlarda o’sadi. Bargida achchiq ta’mi bor,
dorivor o’simlik. Oshlovchi toron ( P. coriarium ) yo’g’on, baland bo’yli ko’p
yillik o’t. To’pguli yirik, gull oq. Toron Markaziy Osiyoning o’rta va baland
tog’larining sernam yonbag’irlarida, doimiy qor turadigan yerlar atrofida ( 1400-
3200 m ) o’sadi. Uning ildizida 20 % gacha tannidlar bo’lib, terini qayta ishlash
sanoatida ishlatiladi. O’zR FA Botanika instituti olimlari ( Q.Z. Zokirov, S.X.
Chevrenidi ) tomonidan u madaniylashtirilgan va maxsus xo’jaliklarda ekilgan.
- 13 -

Ammo tablly zaxiralari ancha kamayib ketgan. Tomirdorlar ( P.comphibian teman
joy botqoqlashgan joylarda poya bo’g’inlaridan ildiz otib o’suvchi ko’p yillik o’t.
Gullari to’q qizil, changchisi 5 ta. Ildiz poyasida 18 % gacha, barglarida 7-10 % ga
qadar oshlovchi moddalar bor, qaynatmasi xalq tabobatida revmatizmni ( bod
kasalligi ) davolashda ishlatiladi. Tuy asingren- Atraphaxis turkumi gullari
shingilsimon to’pgulda, 2 Jinsli, gulqo’rg’oni tojsimon, 5 bargchali, 2 ta sirtqisi
pastga egilgan, Ichki uchtasi tik va mevaga qo’shilib o’sgan. Changchilari 6-8 ta.
Mevasi yassi, dumaloq yoki uch qirrali silliq yong’oqcha. Juda sershox va tikanli
butalar. O’zbekistonning cho’l, adir, tog’larida singrenlarning 9 turi o’sadi.
Murutbargli tuyasingren ( A. pyrifolia ) va Zarafshon tuyasingreni ( A.
zeravschanica ) kabi turlari tog ‘ yonbag’irlari, soy o’zanlarida ko’proq mning
o’ziga xos xu uchraydi. Torondoshlarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri deyarli
barchasining yer usti qismlarida otquloq kislotasining kalsiyli tuzlari, yer osti
qismlarida esa, oshlovchi moddalar ( tannin ) ning bo’lishidir. Ulardan madaniy
o’simlik sifatida Grechixa ( Fagopyrum sagittatum ), sabzavot o’simligi sifatida
Nordon otquloq yoki Shovul ( Rh. acetosa ), Qoradengiz rovochi ( Rh.
raponticum ) kabi turlari ekiladi. So’nggi yillarda qisman oshlovchi toron ekilgan.
Juzg’unlar ko’chuvchi qumlarni to’xtata oladigan, yoqilg’i sifatida ishlatiladigan,
yog’ochidan ro’zg’or buyumlari yasaladigan o’simlik. Qamchingul ( Rh.
orientale ) va yarim tuyasingrenlar ( Atraphaxis ) manzarali o’simliklar sifatida
o’stiriladi. Torandoshlarning ayrim turlari, ba’zi otquloqlar, qushtili ( qizil tasma )
begona o’tlar hisoblanadi. Torondoshlar qazilma holda uchlamchi davr
qoldiqlaridan topilgan. Barglari asosining pardasimon nay hosil qilishi,
changchilarining gulqo’rg’on barglari qarshisida joylashganligi bilan tutdoshlar
( Moraceae ) oilasiga o’xshaydi. Ko’p yillik, ba’zan bir yillik o’t yarimbura va
butachalar yoki lanalar. Barglari navbatlashib joylashgan, oddiy, yonbargchasiz.
To’pgullari simoz, boshchasimon yoki supurgisimon, gullari 2 jinsli aktinomorf, 5
a’zoli, qo’sh gulqo’rg’onli. Kosachabarglari tutash, pardasimon, tojbargchalari
asosidagina qisman tutash, ba’zan rosmana tutash bargchali. Changchilari 5 ta
Urug’chilari 5 urug’chibargli, ustunchalari erkin yoki yarmigacha tutash.
- 14 -

Kosachasi mevaga qo’shilib o’sgan va birga to’kiladi. Bir qator belgilariga ko’ra
Karmakdoshlar Chinnigulnamolar bilan bir umumiy ajdoddan kelib chiqqan deb
taxmin qilinadi. Hozirgi vaqtda qabilada 3 ta oilachani birlashtirgan bitta
Karmakdoshlar ( Plumbaginaceae ) oilasi bor
1.3.- Torondoshlar oilasi va uning sistematikasi (unga kiruvchi turlaming
biologik va ekologik xususiyatlari, tarqalish areali, qum melioratsiyasida
ishlatilishi haqida umumiy ma’lumotlar)
Torondoshlar oilasi va uning sistematikasi haqida qisqacha mazmun
Torondoshlar (Polygonaceae) oilasiga asosan sahro-cho’l hududlarda tarqalgan
o’simliklar kiritilgan va ular xalq xo’jaligida muhim ahamiyatga ega. Ulaming
ko’pchiligi Markaziy Osiyo florasida uchraydi. Qandim yoki juzg’un (Calligonum)
turkumi. Juzg’un turkumi 100 dan ortiq turlami birlashtiradi. Ulaming ko’pchiligi
aynan Markaziy Osiyoda (90 turga yaqini), qolganlari Kavkazda, quyi Volga
bo’yida hamda g’arbiy Sibirda uchraydi. Juzg’undan ko’chma qumlami
to’xtatishda foydalaniladi. Barglari kuchli o ‘zgargan, mayda, bigizsimon yoki
cho’ziq, ketma-ket joylashgan, tez to’kilib ketadi. Assimilyatsiya jarayoni
poyalarida o’tadi. Gullari ikki jinsli, yakka joylashgan, och-qizil, sariq va oq
ranglarda bo’ladi. Mevalari-yong’oqcha, to’g’ri shaklli yoki qayrilgan, po’sti
qattiq, qanotchali, ba’zida shoxchan tolali, yorqin rangli va dumaloq shakllami
hosil qiladi. Turlari, odatda, mevalariga qarab ajratiladi. Yog’ochi qattiq, po’stloq
osti qatlami sarg’ish bo’lib, yoy chiziqlari pushti rang, yog’ochining o ‘zagi nim-
pushtirang. Yonilg’i-o’tin sifatida qo’llaniladi. Juzg’unlar o’rta hisobda 25
yilgacha o ‘sadi. Urug’idan, qalamcha va ko’chatlaridan ko’payadi. Ildiz
bachkilaridan ham yaxshi o’sib chiqadi. To’nkalarining 98,5-100% da bachkilar
paydo bo’Iadi. Yog’ochi kesilgandan so’ng ildizidagi mudroq holdagi
kurtaklaridan ко ’plab bachki novdalar vujudga keladi. Markaziy Osiyoning o’rmon
xo’jaligi va o’rmon meliorativ ishlarida uning quyidagi qimmatli turlaridan
foydalaniladi: qizil qandim, oq qandim, terak qandim, qorajuzg’un va boshqalar.
Meduza boshli juzg’un yoki qizil qandim (Calligonum caput Medusae Schrenk)
Markaziy Osiyoda Pomir-Oloyning janubi-g’arbida, Farg’ona vodiysida,
- 15 -

Qizilqumda, Balxash ko’li va Orol dengizi bo’ylarida keng tarqalgan. Notekis
qumliklar hududida o’suvchi psammoflt-o’simlik. Balandligi 2 m gacha yetadigan,
shoxlari yaxshi rivojlangan. Mevalari shamol yordamida dumalab harakatlanadi va
atrofga tarqaladi. May-iyun oylarida etiladi. Yog’ochi zich, og’ir, po’stlog’ining
ostki qatlami tor yo’l-yo’l sarg’ish pushti bo’lib, o’zagi pushtisimon rangda.
Ko’chma qumlami ushlab qolishda ishlatiladi. Keng, tarmoqlangan ildiz tizimi
qumni bog’lab tashlaydi. Cho’l yaylovlarida em-hashak zaxin»si hisoblanadi.
Oshlovchi o’simliklar sifatida ham qo’llanilishi mumkin. Bargsiz juzg’un yoki
qora qandim (Calligonum aphyllum (Pall.) Curk.) Markaziy Osiyo va
Qozog’istonda keng tarqalgan. Uraldan to Semipalatinskgacha, janubda Qoraqum
va Qizilqumda, sharqda Farg’ona vodiysida o’sadi. Qumli cho’llar sharoitida
qumlami to’xtatish uchun hamda dalalami himoya qilishda o’nnon ixotazorlari
sifatida foydalaniladigan qimmatli butadir. Balandligi 3 m ga yetadigan o’simlik,
shoxlari qoramtirqizg’ish, tugunlari kengaygan. Keng tugunlaridan yashil
assimilyatsion poyalari o’sib chiqadi, kuchli qurg’oqchilikda ular to’kilib tushadi.
Barglari erta to’kilganligi sababli bu tumi bargsiz deb atashadi. Gullari pushtirang,
mayda, xushbo’y. Mevalari buralgan, sarg’ish qanotchalari bor. Shakli kapalak
qanotiga o ‘xshash. To’q rangli tomirchalar bilan qoplangan. lyun-iyul oylarida
pishib etiladi. Mevalari tarkibida tannidlar ko’p miqdorda uchraydi. Mevalari
shamol yordamida qumli choMlarida tarqalib, tuproqning kam miqdordagi namligi
sharoitida ham unib chiqadi. Huddi tikanakka o’xshab qum qavatidan bo’rtib
turadi. Qum bilan qanchalik ko’p ko’milsa shunchalik tez o’sadi. Ildiz tarmog’i 15
m chuqurlikgacha yetadi. Juzg’un tanasining pastki qismi qum bilan ko’milsa,
bachki ildizlari rivojlanadi. Tanasi va ildizining yog’ochi yonilg’i sifatida
ishlatiladi. Butalar yakka holda o’sadi yoki siyrak boMgan butazorlami tashkil
etadi. Daraxtsimon juzg’un yoki oq qandim (Calligonum arborescens Litw.)
Qoraqumda ko’p tarqalgan bo’lib, Amudaryo havzasigacha yetib boradi. Tabiatda
3 m balandlikkacha o’suvchi butadir. Poyasining yo’g’onlashgan qismlarida oddiy,
bo’laklangan egatchali mayda shoxlari tutam bo’lib o’sib chiqadi. Barglari
birlashib o ‘sib, quvursimon shaklni eslatadi, uchki qismi parmasimon, to’kilib
- 16 -

tushmaydi. Gullari pushti rang,oq va hushbo’y hidli. Mevasi-to’rt qirrali buralgan
yong’oqcha, mayda tolachalar bilan qoplangan. Bu tur tez o’sishi bilan ajralib
turadi. Qumlami eng yaxshi to’xtatuvchi o’simliklardan bo’lgani uchun, har yili
o’rmon xo’jaliklari tomonidan katta maydonlarda ekiladi.
Meduza boshli juzg’un
Terak qandim (Calligonum elatum Litw.) Qoraqum va Qizilqumning qum
barxanlarida o’sadi. Balandligi 6-7 m keladigan kichik daraxt, ba’zida buta sifatida
uchraydi. Daraxt tanasi tik, shoxshabbasi siyrak. Yog’ochining po’sti tiniq oq
rangda. Gullari hushbo’y, yorqin, to’q-qizil yoki karmin-qizil rangda. Mevalari
buralgan shaklda, siyrak joylashgan, may-iyun oylarida yetiladi. Yog’ochi och
tusda, qattiq, urilganida jarangdor tovush chiqaradi. Barxan qumlarida
birinchilardan bo’lib o’sib makon topadi va uni mustahkamlaydi. 0 ‘simliklar bilan
qoplangan qumlarda uchramaydi. Shoxlanishi kuchsiz bo’lgani sababli, qumlami
ushlab qolishda boshqa turlariga nisbatan kam foydalaniladi.
Ko’kalamzorlashtirishda qo’llanishi mumkin. Sertuk poyasimon qandim yoki
norjuzg’un (Calligonum eriopodum Bge.) Bu tur oq saksovulzorlarda, o’simlik
bilan qoplana boshlagan qum barxanlarida, shuningdek, qora saksovulzorlarda
- 17 -

uchraydi. Balandligi 3-3,5 m, ba’zida 8 m boiadigan kichik daraxt yohud butadir.
Yosh novdalarining po’sti silliq, yupqa, qizil, keyinchalik qoramtir-qizil tusga
kiradi. Assimilyatsion poyalari ochyashil rangda, ko’rinishdan quruq bo’lib, mayda
tuklangan. Gullari barg qo’ltig’ida joylashgan, nafis xushbo’y hidli, oq-pushti
rangda. Aprel oyi oxirida gullaydi. Mevasi dumaloq may oyining oxirida yetiladi
va butalarida osilib turadi. Yumshoq, momiq bo’lib diametri 5 sm, shamol
yordamida uzoq masofalarga tarqaladi. Ildiz tizimi kuchli rivojlangan, pastbaland
qumliklarda tarmoqlanib o’sishga moslashgan. Boshqa turlarga nisbatan tashqi
muhit o’zgarishlariga bardoshli o’simlik. Yog’ochi qattiq, katta yoshdagi
daraxtlarda ajoyib rangda bo’ladi: nafis pushti rangdan tortib to qora-
qizg’ishgacha, po’stlog’i ostidagi yog’och qismining rangi esa limon-sariq rangida
bo’ladi. Yaxshi ishlov beriladi va silliqlanadi, mayda buyumlar yasashda
foydalaniladi. Qumlami to’xtatish uchun o’stiriladi. Markaziy Osiyoning cho’l
hududlarini ko’kalamzorlashtirishda ham qo’llanishi mumkin. Tukli qandim yoki
chaqich (Calligonum setosum Litw.) Qoraqum va Qizilqum cho’llarida tarqalgan.
Asosan qora va oq saksovulzorlarda, boshqa butazorlarda o’simliklar bilan
qoplangan va qoplanayotgan qum barxanlarida o’sadi. Boshqa turlarga nisbatan
sho’rga chidamlidir. Tabiatda uncha baland boim agan (0,5-1 m) buta,
yarimsharsimon shaklda, qalin shoxchalari bor. Poyalari oq, tugunchali, egri-bugri
yoy sifat bo’lib pastga egilgan. Gullari yashiloq, xushbo’y. Mevalari panjarasimon
sharga o’xshash, 4-5 sm diametrda, qizil yoki sarg’ish-qizil, ba’zida qoramtir tusli,
mevasi uzunasiga bo’ylab qanotchalari bor, qanotchalarida uzun tolachalar
o’rtacha zichlikda joylashgan. Butasidagi ko’plab mevalari qish o’rtalarigacha
saqlanib turadi. Boshqa turlarga nisbatan qum bosishiga chidamsiz. Qumlarni
to’xtatuvchi himoya butazorlarda uchraydi. Qalamchalaridan boshqa turlarga
nisbatan kam ko’paytiriladi. Yarim shar shaklidagi butasi yorqin, yirik, qizil
tusdagi mevalar bilan qopianib, chiroyli manzara yaratadi. Shuning uchun
ko’kalamzorlashtirishda qo’llaniladi. Turkiston qandimi (Calligonum
turkestanicum N.Pall.) unchalik baland boim agan (0,7-1 m), kuchli shoxlangan
buta, mevalari mayda (Ism diametrli) sharchalar shaklida, momiq, sariq yoki
- 18 -

pushtirang-sariq rangli. Asosan yangidan о ’sib chiqayotgan saksovulzorlarda,
o’simliklar o’sayotgan yoki o’simlik bilan qoplangan qumliklarda uchraydi.
- 19 -

II.BOB. TORONDOSHLAR OILASI VA TURLARI
2.1.- Torondoshlar - Polygonaceae oilasi turkum va turlari.
Torondoshlar - Polygonaceae oilasi vakillarining xayotiy shakllari o’tsimon,
butasimon, ba’zan tropik mamlakatlarda liana va daraxtlardan iborat. Barglari
oddiy, yon bargchalari birikib o’sib, naycha hosil qiladi. Gullari aktinomorf,
gulqo’rg’oni oddiy, 3-6 gulqo’rg’on barglari mavjud. Changchilari 5-9 ta,
urug’chisi 2-3-4 ta mevabargchasining birikib o’sishidan hosil bo’lgan. Mevasi
uch qirrali yong’oqcha. Oilaga 35 ga yaqin turkum, 1000 ta tur kiradi.
O’zbekistonda 7 turkumga oid 120 turi o’sadi. Otquloqlar - Rumex, rovoch -
Rheum, juzg’un - Calligonum, toron - Polygonum kabi turkumlar kiradi. Toron -
P.cariarim - ildizi yo’g’on, baquvvat, ko’p yillik o’t o’simlik. O’rta Osiyo
tog’larining sertosh, toshli, nam tuproqlarida o’sadi. Toronning ildizida 20%
gacha oshlovchi modda bo’lib, u teri sanoatida terini oshlashda ishlatiladi. Toron
o’simligi O’zR FA Botanika instituti xodimlari tomonidan batafsil o’rganilgan va
xo’jaliklarda ekin uchun tavsiya qilingan. Ekma grechixa - Fagopyrum
sagittatum . Bir yillik o’t o’simlik bo’lib, poyasi sershox, gullari ikki jinsli bo’lib,
kichikroq qalqonsimon to’pgullarga yig’ilgan. Grechixa asal shirali eng yaxshi
o’simlik bo’lib, donidan tayyorlangan yormasi ovqatga ko’p ishlatiladi. Iste’mol
qilinadigan grechixa-Fagopyrum isculentum ham shu oila vakili hisoblanadi.
Oilaning rovoch -Rheum turkumi ko’p yillik, yo’g’on ildizpoyali o’t o’simlik,
poyasi baquvvat. To’g’ri chiqqan, bo’yi 2 m gacha o’sadi. Barglari ildiz oldiga
o’rnashgan, to’pbarglari juda yirik, barg bandi uzun va go’shtdor bo’lib, organik
kislotalarga, vitaminlarga, mineral tuzlarga boy hisoblanadi, Gullari jinsli,
mayda, 6 bargchali, otaligi 9 ta, mevasi uch qirrali va qanotchali yong’oqchadir.
Bahorda bargi ovqatga ishlatiladi. Ildizlarida 10% gacha tanid moddasi bor,
ko’nchilik sanoatda ishlatiladi. Rovochning barg bandi va yo’g’on tomirlari
ko’klamda tansiq ovqat sifatida yeyiladi. Rheum maximowichii, R. tatarium turlari
ko’p uchraydi.
- 20 -

2.2.- Torondoshlar oilasiga kiruvchi ekin va o’simliklar
Torondoshlar (Polygonaceae) -ikki urug pallalilar sinfiga mansub o t, buta vaʻ ʻ
yarimbuta o simliklar oilasi. Barglari ketma-ket o rnashgan, tekis qirrali. Gullari,
ʻ ʻ
asosan, ikki, ba zan, bir jinsli, mayda, to pguli shingilsimon, boshoqsimon.
ʼ ʻ
Gulqo rg oni 3—6 bo lakchali bir yoki ikki qavat. Changchisi 3—9 ta, urug chisi 2
ʻ ʻ ʻ ʻ
—4 ustunchali.
Toron (Polygonum coriarium Grig.) — torondoshlar oilasiga mansub ko p
ʻ
yillik o t. Ildizi yo g on, baquvvat, poyasi sershox. Guli oq, yirik to pgulda
ʻ ʻ ʻ ʻ
joylashgan. Oshlovchi moddalar olinadigan eng yaxshi o simlik. Ildizida ko n
ʻ ʻ
sanoatida ishlatiladigan tannin bor.
Suvqalampir (Bodyanoy peres — Polygonum hydropiper L.) — toron
turkumiga kiruvchi o simlik bo lib, uni Polygonum hydropiper nomi bilan
ʻ ʻ
atashgan. Ayni vaqtda ham ko plab botanikaga oid adabiyotlar mana shu eski nomi
ʻ
bilan uchrab turadi. „O zbekiston florasi“ asarida ushbu o simlikni yana
ʻ ʻ
„suvzomchi“ nomi bilan ham atalgan.
Juzg un
ʻ yoki qandim ( Calligonum ) — torondoshlar oilasining bir
turkumi. O rta Osiyoda
ʻ 90 ga yaqin turi bor, asosan, cho llarda ʻ o sadi. Bo yi 50 sm ʻ ʻ
dan 3 m gacha. Mevasi quruq, 4—8 qanotchali, changchilari 12—18
ta. Barglari ketma-ket joylashgan, tez to kiladi. Shuningdek, bu turdagi o simlik
ʻ ʻ
ko rimsiz hisoblanib, uzunligi 5—7 mm, tasmasimon.
ʻ Gullari ikki jinsli, oq,
mayda, xushbo y. Yog ochi qattiq.
ʻ ʻ O zbekistonda ʻ , asosan, Qizilqumda va
Markaziy Farg ona qumlarida qora juzg un (
ʻ ʻ lotincha : Calligonum aphyllum ),
norjuzg un (
ʻ lotincha : Calligonum eriopodum ), oq juzg un ( ʻ lotincha : Calligonum
junceum ), qizil juzg un (
ʻ lotincha : Calligonum caput-medusae ) va boshqa turlari
o sadi. Juzg unlar, asosan, ko chma qumlarni to xtatish uchun ekiladi. Ayrim
ʻ ʻ ʻ ʻ
turlari tarkibida oshlovchi moddalar va alkaloidlar bor. Juzg’unni mollar
yeydi. Manzarali o simlik
ʻ sifatida ham ekiladi. Yonilg i-o tin sifatida qo llaniladi. ʻ ʻ ʻ
Juzg unlar o rtacha 25 yilgacha o sadi.
ʻ ʻ ʻ
- 21 -

Juzg ’ un
Otquloq ( Rumex ) — torondoshlar oilasiga mansub bir va ko ʻ p yillik
o ʻ simliklar turkumi . O zbekistonda 16 turi mavjud. Shulardan ekma. Otquloq,ʻ
shovul, jingalak Otquloq (R. crispus L.), qizg ish Otquloq (R. conglomerates
ʻ
Murr.), Suriya Otqulog i (R. syriacus Meisn.), Drobov Otqulog i (R. drobovii
ʻ ʻ
Korov.) uchraydi. Ildizi o q ildiz, yo g on, poyasi ko p qirrali, bo g imli, yuqori
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qismi kamshox.
Shovul — torondoshlar oilasiga mansub ko p yillik o t o simlik turi; sabzavot
ʻ ʻ ʻ
ekini. Bo yi 30—75 sm. Ildizi sershox. Ildiz oldidagi barg plastinkasining tubi
ʻ
yuraksimon, yumaloq yoki ponasimon. Gullari ikki jinsli, barglari ingichka,
nashtarsimon, tubi ponasimon.
Sabzavot ekinlari - asosan, sabzavot olish uchun yetishtiriladigan madaniy
o simliklar guruhi. 120 dan ortiq ekiladigan turi ma lum. 10 oilaga mansub 90 turi
ʻ ʼ
ko p tarkalgan. Sabzavot ekinlari karamdoshlar (karam, sholg om, rediska, turp va
ʻ ʻ
boshqalar), soyabonguldoshlar (sabzi, selderey, petrushka, ukrop va boshqalar),
- 22 -

sho radoshlar (lavlagi va boshqalar), qovokdoshlar (bodring, tarvuz, qovun,ʻ
qovoq), tomatdoshlar (pomidor, baqlajon, qalampir), burchoqdoshlar (mosh,
no xat, loviya), murakkabguldoshlar (salat va boshqalar), piyozdoshlar (piyoz,
ʻ
sarimsoq), torondoshlar (rovoch, otquloq) boshoqdoshlar (shirin donli
makkajuxori) botanik oilalariga bo linadi. Piyozdoshlar va boshoqdoshlar bir
ʻ
pallali, qolganlari ikki pallali usimliklarga mansub.
Rovoch, rivoch (Rheum) — torondoshlar oilasiga mansub ko p yillik
ʻ
o tsimon o simliklar turkumi, sabzavot ekini. Asosan, Osiyoda o sadigan 50 ga
ʻ ʻ ʻ
yaqin turi bor. O zbekistonda 3 turi yovvoyi holda o sadi. Dehqonchilikda
ʻ ʻ
sabzavot P. (R. undulatum) turi Yevropa mamlakatlari, AQSH, Xitoy, O rta
ʻ
Osiyoda ekiladi. Ildizi yo g on, sertarmoq, ildizpoyali.
ʻ ʻ
Marjumak , ( Fagopyrum , rus. гречи ́ха ) — torondoshlar oilasiga mansub
o tsimon o simliklar turkumi; don ekini; 4—5 turi ma lum. Vatani
ʻ ʻ ʼ
— O rta
ʻ va Kichik Osiyo . Fransiya , AQSh , Kanada , Xitoy , Hindistonda ekma
marjumak ( Fagopyrum esculentum ) turi katta maydonlarga ekiladi, shuningdek,
namsevar bo lgani sababli
ʻ Ukraina , Boshqirdiston , Uzoq Sharqda yaxshi hosil
olinadi. Bir yillik tatar marjumagi ( Fagopyrum tataricum ) turi begona o t tarzida
ʻ
uchraydi. Dehqonchilikda miloddan avvalgi 3-ming yillikdan boshlab ekiladi.
Marjumak bo yi 50—150 sm ga boradi. Poyasi shoxlanadi, yalang och,
ʻ ʻ
qirrali, qizg ish-yashil. Gullari oq, pushti, qizil, asal hidli, qalqonsimon, yirik,
ʻ
nektar miqdori ko p. Mevasi 3 qirrali, qo ng ir, qora yoki kulrang. Doni tarkibida
ʻ ʻ ʻ
12—18% oqsil , 59—62% azotsiz ekstraktiv moddalar, 2,5—
2,7% moy bor; fosfor , organik kislotalarga boy. Marjumak doni yuqori sifatli oziq-
ovqat mahsuloti, sifat jihatidan bug doy doniga yaqin. Donidan turli yormalar va
ʻ
un tayyorlanadi. Chiqindilari chorva uchun ozuqa. Marjumak namsevar, issiq-
sevar, bahori ekin, nihollari —2° qorasovuqlarda zararlanadi. Vegetatsiya davri 70
—90 kun. Asalarilar yordamida changlanadi.
Asalshirali o simliklarga
ʻ kiradi (1 ga marjumak ekilgan maydondan 60 kg
gacha asal olish mumkin). Bahorda tuproq yaxshi isiganda oddiy qatorlab yoki
- 23 -

keng qatorlab ekiladi. O toqni o z vaqtida o tkazish hosildorlikni oshiradi. Gullashʻ ʻ ʻ
va don hosil qilish davrida sug orish kerak. O rim donlarning 2/3 qismi qo ng ir
ʻ ʻ ʻ ʻ
tusga kirganda boshlanadi (vaqtida o rib olinmasa doni to kilib ketadi). Tuproq
ʻ ʻ
unumdorligiga qarab hosildorligi 30—44 s /ga. Zararkunandalari: simqurt , bitlar ;
kasalliklari; kulrang cherish.
2.3-Torondoshlar turkumi vakili hisoblangan qizil tasma o’simligi haqida
ma’lumot
Torondoshlar turkumi vakili hisoblangan qizil tasma o’simligini yer yuzida
hamma mintaqalarda uchratishimiz mumkin. Ularning barchasi o’zining
morfologik tuzilishi dorivorlik xususiyati va amaliy ahamiyati turlicha ekanligi
- 24 -

bilan farq qiladi. Qizil tasma(P.aviculare) o’simligi daryolar, yo’l yoqalari, asosan
zich tuproqlarda tarqalgan bo’lib, begona o’t sifatida o’sadi. Iyuldan kech
kuzgacha gullab meva tugadi. Qizil tasma (Polygonum aviculare) o’simligi
grechixadoshlar (polygonaceae) oilasiga mansub bo’lib, bu oilaga 40 turkum 900
tur kiradi. Bu oilaning vakillari ko’pincha o’tsimon, butasimon va lianasimon
o’simliklar bo’lib, ba’zan tropik mamlakatlarda daraxtsimon vakillarini ham
uchratish mumkin. Barglari oddiy, ikkita pardasimonli yon bargchalari birikib,
o’sib naycha hosil qiladi. Gullari aktinomorf, ikki yoki ayrim jinsli bo’lib, bir yoki
ikki uylidir. Gul qo’rg’oni oddiy, uchta,beshta, oltita gul qo’rg’on barglari bo’ladi.
Changchilari 5,8 va 9 ta. Urug’chisi bitta, 2, 3 yoki 4 ta meva bargchasining birikib
o’sishidan hosil bo’ladi. Mavasi uch qirrali yong’oqcha. Grechixadoshlar
(Polygonaceae) oilasiga kiruvchi turkumlardan biri bu Toron (Polyogunum)
turkumidir. Toron turkumi (Polygonum) – turkum nomi “yunon” tilidan olingan
bo’lib “poiys”– ko’p, “gony” – bo’g’in “ko’p bo’g’inli” degan ma’noni anglatadi.
Bu turkum vakillari poyasi tik, yer bag’irlab yoki chirmashib o’sadigan naychali,
barglari butun, bir yillik, ko’p yillik, ba’zan butacha o’simliklardir. O’simlik
poyasi qator tugunlardan iborat bo’lib, oralig’ida bo’g’inlar joylashgan. Ularning
gullari ikki jinsli, barg qo’ltig’idan chiqqan, poyaning uchidagi shingil yoki
ro’vaksimon to’pgulda yeg’ilgan. Gulqo’rg’on bargchalari doirada beshtadan
bo’lib ko’rinsa xam aslida sipiral bo’lib joylashgan, chunki bu avlodda uchlik
tipidagi gulqo’rg’onlarning asta-sekin beshlik tipdagi gulqo’rg’onlarga o’tishi
kuzatiladi. Urug’chisi 5-8 ta, changchisi 2 yoki 3 mevabargchalidir. Mevasi uch
qirrali, gulqo’rg’on bilan o’ralgan yong’oqchadir. Bu turkumga kiruvchi
vakillaridan biri qizil tasma (polygonum aviculare) o’simligi turidir. Qizil tasma
(P. aviculare) o’simligi–tur nomi “avicularis”- o’simlik urug’i qushlarga don
bo’lgani nazarda tutilib shunday atalgan.Yer yuzida keng tarqalgan bo’lib, asosan
bir yillik o’t o’simlik hayotiy shakliga ega. Deyarli barcha mintaqalarda uchratish
mumkin. Faqatgina Arktikada va Antarktidada uchramaydi. O’zbekiston
Respublikasi florasida bu turning 45 turini uchratish mumkin. O’zbekiston
hududida Toshkent, Andijon, Farg’ona, Jizzax, Sirdaryo, Samarqand, Buxoro,
- 25 -

Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlarida tarqalgan. Qizil tasma (P.aviculara)
o’simligi nam tuproqlarda, soya–salqin joylarda o’sishga moslashibgina qolmay
balki ular quyosh nuri to’g’ridan-to’gri tushadigan quyoshli joylarda ham bemalol
o’sadi. Qizil tasma(P. aviculara) o’simligi daryolar bo’yida, yo’l yoqalarida,
hovlilarda, cho’l mintaqalarida, quruq yaylov mintaqalarida va qolgan
mintaqalarda ham keng tarqalgan. Antropogen ta’sirlarga juda chidamli o’simlik.
Bu o’simlik asosan zich tuproqlarda va kamdan-kam bo’shashgan tuproqlarda
o’sadi. Qizil tasma (P.aviculara) o’simligi odatda uzluksiz kichik chakalakzorlarni
hosil qilib ba’zi hollarda ekin maydonlariga jiddiy zarar keltiradi. O’simlikning
poyasi ingichka, ko’pincha yer bag’irlab, ba’zan ko’tarilib o’sadigan shoxli poyaga
ega. Asosan hayotiy shakli bir yillik o’t-o’simlik hisoblanadi. Poyasining uzunligi
20-90 smga yetadi. Ildizi o’q ildiz tizimli, oqish sarg’ish rangda bo’ladi. Ildiz
barglari ellipsimon yoki old nayzali, uzunligi 5 smli va kengligi 0.7-1.5 sm,
dumaloq yoki silliq qirrali bo’ladi. Bargi cho’ziq lansetsimon, to’mtoq uchli, tekis
qirrali bo’lib, poyada bandi bilan ketma – ket o’rnashgan. Bargining ranggi yashil,
kumushrang bo’lib 5 – 10 tomirli, ularni uzunligi 1-5 mmgacha yetishi mumkin.
Gullari ko’rimsiz aktinomorf ikki jinsli barg qo’ltig’ida ikkita ba’zan beshtagacha
bo’lib joylashgan va poyasining uchidagi gullari shingil hosil qilib, to’pgulda
kichik oddiy 5 a’zoli bo’lib joylashgan. Qizil tasma (P.aviculara) o’simligining
gullari mayda oqish, ko’kimtir, pushti rangda bo’lib iyuldan kech kuzgacha
gullashda davom etadi. Mevasi gulqo’rg’oniga o’ralib turadigan qora va to’q
jigarrang vertikal tushgan chiziqlardan iborat uch qirrali yong’oqcha. Mevasining
bo’yi 3-mm, eni esa 1.7 mm gacha bo’lib sentabrning oxiri va noyabrning
boshigacha pishib yetiladi. Qizil tasma (P.aviculare) o’simligi dorivor o’simlik
sifatida, yem – hashak va maysazor sifatida ekib o’stiriladi. Ba’zi davlatlarni
aholisi orasida oziq–ovaqat sanotida foydalaniladi. Qizil tasma (P.aviculara)
o’simligi urug’larining hayotchangligi 5 yilgacha davom etadi. Unib chiqishi
uchun +1 +2 C harorati yetadi. Kimyoviy tarkibi: Tarkibida biologik faol moddalar
taninlar (0.19%), flavanoidlar (avikulyarin, meritsin, kamferol), efir moyi,
oshlovchi moddalar, kumarinlar, saponinlar (57-450 mg), karotin (quruq barglarida
- 26 -

4.9 mg % gacha), pektin, antraglikozidlar, shilimshiq moddalar, kremniy kislotasi
birikmalari, askorbin kislotasi, organik kislota birikmalari, polisaxarid kompleksi,
C, K vitaminlari, mikro va makro elementlari (temir, magniy, kadmiy, ruh) va
boshqa moddalardan iborat. Mahsulotni yig’ish tartibi: Tabobatda, farmasevtika
sanoatida o’simlikning xamma qisimlari ishlatiladi. Bu shifobaxsh o’simlikni
quruq ob-havo sharoitida, endigina gullaganda yeg’ib olinadi. Chunki gullash davri
tugagandan so’ng o’simlikning poyalari qattiqlashib qoladi. O’simlikni yeg’ib
olishda bir necha talablarga rioya qilish kerak. O’simlikni transport
harakatlanadigan yo’l yoqasidan, changli yo’llardan, shovqin joylardan, zavod va
fabrikalarni oldidan yeg’ish umuman tavsiya etilmaydi. Sababi bunday
hududlarning havosida turli xil gazlar bo’lganligi sababli o’simlikning dorivorlik
xususiyatlariga zarar keltiradi. Eng yaxshisi ularni o’rmonlar, dalalar, daryo
bo’ylari, qirg’oq bo’ylaridan yeg’ib olish ma’qulroqdir. Yeg’ib olingan tayyor
mahsulot ventilyatsiyali xonalarda qurutiladi. Tayyor xom-ashyoni uch yilgacha
saqlash mumkin. Ishlatilishi: Qizil tasma (P. aviculare) o’simligi siydik va gijja
haydovchi dori vositasi sifatida, siydik yo’llaridagi yallig’lanishlarni oldini olishda
hamda buyrak va buyrak – tosh kasalliklarida davo sifatida qo’llaniladi. Shu bilan
birga siydikdagi ortiqcha natriy va xlor ionlarini chiqarib yuboradi. Bundan
tashqari buyrakdagi filtiratsiyani oshiradi reabsorbsiyani kamaytiradi. Bachadonni
qisqarishini ta’minlab yallig’lanishiga qarshi antitoksik ta’sir qiladi. Jinsiy
a’zolarning surunkali yallig’lanish kasalliklarida yaxshi samara beradi. - Og’iz
bo’shlig’i yallig’lanishda, stomatitda, tish go’shti kasalliklarida davolovchi vosita
hisoblanadi. Me’da –ichak yo’llarini funksional holatini yaxshilaydi, shilliq
pardalarni tirnash xususiyatini beruvchi omillardan himoya qiladi. Shu bilan birga
ichakda so’rilish jarayonini normanlashtiradi. - Jigar va o’t yo’llarida xoleretik
(jigar hujayralarida safro ishlab chiqarishni oshiradi) ta’sir ko’rsatadi
Metabolizmni yaxshilaydi suv-tuz balansini normallashtirib tiklaydi. - Qon tomiri
devorlarini o’tkazuvchanligini pasaytiradi, qon ivishini kuchaytiradi. Qon ketishini
to’xtatadi. -Yurak nevrozi, taxikardiyada (yurak tez urushi), poliartrit (bo’g’imlarni
yallig’lanishi), sil, bronxit, bronxial astma, ko’k – yo’tal, bezgak, shamollash va
- 27 -

yuqori nafas yo’llarini yallig’lanish kasalliklarini davolashda samarali foyda
beradi. - Qizil tasma(P. aviculare) o’simligi surunkalik kasalliklar uchun juda
samarali vosita hisoblandi chunki u tanadagi keraksiz suyuqliklarni va toksinlarni
chiqarib tashlashni tezlashtiradi, buning sababi uning tarkibidagi kremniy kislotasi
tuzlarining borligidadur. Xalq tabobatida Qizil tasma(P. aviculare) o’simligidan
tayyorlangan qaynatmalari ich ketishida ichni qotirish, damlamalari esa quvvatga
kirgazuvchi ya’ni endigina kasallikdan oyoqqa turgan bemorlarga dori sifatida
ichish tavsiya etiladi. Shuningdek tana haroratini pasaytiruvchi, qon ketishini
to’xtatuvchi, siydik haydovchi va gijja tushuruvchi vosita sifatida buyuriladi.
Temiratki kasalligida va bolalar badaniga turli toshma toshganda shu o’tdan vanna
qilish tavsiya etiladi. Yangi terilgan va qurutilmagan o’tni yanchib yara, chipqon,
temiratki va jarohatlar ustiga qo’yib bog’lanadi. Qizil tasma o’simligini barglari
sezilarli darajada fitonsid xossasiga ega bo’lib undan tayyorlangan suvli ekstrakt
mikroblarga qarshi antimikrobiyal ta’sir ko’rsatib shu bilan birgalikda antibakterial
xususiyati ham bor. Tibbiyotda Qizil tasma (P.aviculare) o’simligining
preparatidan(parashok, kukun, tabletka holidagi), me’da faoliyatini yallig’lanishi
(gastirit), me’da – ichak trakti, o’n ikki barmoq ichakning yallig’lanishi (duodenit)
va yarasini davolashda ishlatiladi. Siydik yo’llari operatsiyalaridan keyin
relapslarni oldini olishda urolitiyoz bo’lsa yo’qotishga yordam beradi. Bundan
tashqari bachadon miyomasini yo’q qilishda, balog’atga yetmagan ayollarda
gipermenoreya holatini qisqarishiga yordam beradi. Qizil tasma (P. aviculare)
o’simlikning suv va sipirtdan tayyorlangan ekstraktlari qon bosimini pasaytirib,
qon ivishini tezlashtiradi. O’simlikning “Galen” pereparatlaridan jigar, buyrak,
qovuq kasalliklarida, siydik-tosh va o’t-tosh kasalligida, podagra, poliartritda
qo’llaniladi. Zamonaviy tibbiyotda Qizil tasma (P. aviculare) o’simligining urug’i
bepushtlikda samarali vosita ekanligi aniqlandi. O’simlik urug’i tuxumdonlarni
ishini faollashtirib yallig’lanishini butunlay ketkazadi va homilani o’sishiga yaxshi
rivojlanishiga yordam beradi. Yer yuzi bo’yicha tutgan o’rni; Qizil tasma
(P.aviculare) o’simligidan deyarli butun dunyo tabobatida keng foydalanadi
masalan: Xitoyda-qaynatma va damlamasi organizmni quvvatga kirgazuvchi
- 28 -

sifatida. Tibet tabobatida seroz, qon ketishida, septikopiyemiyalarda ishlatiladi.
Yevropa mamalakatlarida ekstrakti va damlamasi yallig’lanishni oldini olishda,
siydik haydovchi, silda, gipertonik kasalliklarida qo’llaniladi. O’rta Osiyoda esa
o’simlik qurutilib, charchagan paytda tamaki qilib chekiladi. Qizil tasma
(P.aviculara) o’simligidan Kosmetologiyada ham foydalaniladi. Undan kosmetik
lasyonlar, niqoblar, kompresslar tayyorlanadi. Lasyonlar niqoblar va kompresslar
quruqlashib ketgan terini namlantiradi va oziqlantiradi. Bundan tashqari qizil
tasma (P.aviculara) o’simligidan tayyorlab olinadigan o’simlik toniklari mavjud.
Bu toniklar yoshartiruvchi hususiyatga ega. Bulardan foydalangan terida metabolik
jarayonlar yaxshilanadi, teridagi tirnalishlarni tez fursatda ketkazib, quruqlashgan
va yorilgan terini kamaytirib uni namlantiradi, yumshatadi. Qizil
tasma(P.aviculare) o’simligi sochlarni parvarish qilishda ham foydali bo’lib,
qaynatib tayyorlangan o’simlik suvidan muntazam ravishda sochni chayib yuvish
buyuriladi. Natijada soch follikulalarini mustahkamlaydi va soch to’kilishini oldini
oladi. Dori tayyorlash va ishlatish: O’simlik og’iz orqali bemalol is’temol qilinishi
mumkin, qaynatma holida, kapsula holatida, ekstrakt holatida. Asosan yeg’ma
choylar tarkibiga kiradi.
1) Qizil tasma(P. aviculara) o’tidan 15gr ( uch osh qoshiq) miqdorida olib
sirlangan idishga solinadi va ustidan qaynab turgan 200 ml – 1 stakan suv solinadi
va idish qopqog’i berkitilib, boshqa idishda qaynab turgan suv ustidan 15 daqiqa
qaynatiladi. Keyin undan olinib, xona haroratida sovutiladi, suzgichdan o’tkazilib,
siqib olinadi. Olingan damlama ustiga qaynagan suv qo’shib, hajmi 200-ml gacha
yetkaziladi va bu damlama buyrak, qovuq toshlariga qarshi ovqatdan oldin 1-2
stakandan kuniga 2- 3 maxal ichiladi.
2) Qizil tama o’simligidan 500 grammini 4 litr suvda, 15 daqiqa mil- mil
qaynatib, qaynatmasini 15 kun 3 mahal 3osh qoshiqdan och holda parhezi bilan
ichilsa, ich ketishini qoldirish, ichak kasalliklari, qorin og’rig’i va ichak yaralariga
foyda qiladi.
- 29 -

3) Qaynatmasi qon ketish, ayniqsa bachadondan qon ketishida, kamqonlik,
o’pka kasalliklarida, ko’k yo’tal kasalliklarida 20 kun 2 mahal 2 osh qoshiqdan
parhezi bilan ichilsa tuzaladi.
4) Bundan tashqari qizil tasma qaynatmasini 10 kun 3 mahal parhezi bilan
ichilsa jigar, buyrak kasalliklarini tuzatadi.
5) Qaynatmasidan 15kun 3mahal och qoringa 50 gramdan ichilsa siydik yo’li,
o’t yo;idagi toshlarni bo’g’im og’rig’i va poliartirid kasalligidan bemalol halos
bo’ladi.
6) Temiratkida, bolalarda toshma toshganda 10 kun 3 mahal 25 daqiqadan
o’simlik solinib qaynatilgan suvida vanna qilinsa tuzaladi.
7) O’simlikni qaynatmasidan 20 kun 3 mahal 50 grammdan ichilsa jigar
so’lishi (serroz)da davolaydi. 8)Teng qisimlarda olingan sariq choy, savrinjon,
qoncho’p, qayin kurtaklari, moychechak, tirnoqgul, zira gullaridan tayyorlangan
yig’maning uch choy qoshig’i ustiga 3 stakan suv quyilib, 10-15 daqiqa qaynatiladi
keyin suzib olinadi. O’t-tosh kasalliklarida (kalkuliyoz, xolestit), tepatoxolestit
kasalliklarida 1-2 oy davomida ovqatdan 1-soat oldin yarim stakandan 3 mahal
ichiladi. Quyidagi preparatlarni homilador ayollar iste’mol qilish tavsiya etilmaydi.
Shuningdek qon ivishi kuchayganlarga trombozli, tromboflebitli kasalliklarga
chalinganlarga, yurak huruji borlar va insult kasalligiga chalingan insonlarga
tavsiya etilmaydi va qabul qilishlari taqiqlanadi.
- 30 -

XULOSA
Tabiatni asrash va boyliklaridan tejamkorona foydalanish insoniyat oldidagi
eng muhim muammolaridan biri. Qaysikim, tabiat ehson-tuhfalarini ko’r- ko’rona
sarflash va uning boyliklarini talon-talonj qilishga hech kimning haqqi yo’q. Tabiat
haqida qayğurish- insoniyat o’zi haqida qayğurishdir, chunki inson tabiatning
farzandidir. Tabiat uchun etkazilgan zarar insonning o’ziga qaratilgan zarardir.
Texnika va ilmiy taraqqiyotning rivojlanishi insonning tevarak atrofga bo’lgan
ta’sirini kuchaytirdi, bu esa hayvon va o’simlik dunyosining qashshoqlanishiga
olib keldi. Bizning bu xatolarimizni kelajak avlod kechirarmikan? Yo’q. Bizdan
oldingi qadimgi avlodlarimiz flora va fauna dunyosini tarixiy va madaniy
yodgorliklarni shafqatsizlarcha qirishgan, qaysikim, cndi ular haqida biz faqatgina
rasmlar, qo’lyozmalar, arxeologik topilmalar orqali bilamiz. Lekin bu bilan biz
ularni qattiq qoralay ham olmaymiz, chunki ularning ongi- bilimlari yetarli
darajada emas edi. Ammo bizning zamonamiz insonlarini kelajak avlod
kechirmaydi-sababi, biz ixtisoslashgan, takomillashgan va mukammal
insonlardirmiz.
Tabiat o’zining go’zalligi bilan o’ziga insonoyatni jalb etadi. Har bir kishini
maftunkor toğlarni qoplab turgan doimiy muzlar, ulardagi xushbo’y gullar, dorivor
o’simliklar, hayvon turiari, toza havo, sho’x sharsharalari, muz chuqqilari, qoyalari
bilan rom etadi. Bularning hammasidan zavq. olish kerak, har bir narsaning o’z
qadriga etish,tabiatdagi mujazgina bir jonli mavjudotni ham asray-avaylash lozim.
Lekin insonlar bularning qadriga etish, zavq olish o’rniga ularga ozor etkazishadi,
masalan, toğda endi ochilgan gullarning eng kattasi, eng chiroylisini uzib olib,
guldasta tayorlaydi, lekin o’ylab ko’rishmaydi-ki ozgina vaqt o’tib bu gullar so’lib,
qurib qolishini, o’z chiroyini yuqotgan guldastani esa tashlab yuboriladi. Boshqa
mamlakatlarda bunday olishda ko’pgina ishlar qilingan. Masalan, Fransiyada toğ
etaklarida odamlar, uchun turli mavzularda "murojaatnoma"lar taxtakachlarda
qoqib qo’yilgan, jumladan, gullarning dam oluvchi sayyohlarga murojaati: "Bizni
uzmang, uzib siz bizni o’ldirasiz va bizni avlod qoldirishdan mahrum etasiz".
- 31 -

Gullarni asray bilish, uning qadriga etish har bir kishining madaniyati va
tarbiyasidan darak beradi.Yovvovi gullar - bu hammaning boyligidir. Agarda
bunday gullar yo’qolib ketsa tabiat qashshoqlanib qoladi va toğ, yaylovlarimiz o’z
chiroyi va ko’rkini yo’qotadi. Shuning uchun biz tabiatning barcha jonzotlarni
avaylaymiz, ularni asray olishimiz, ona- Vatanimizning har bir burchagini
saqlashda o’z kuchimizni sarflashimiz kerak. Tabiat faqat bizgina emas, balki
kelajak avlodimiz uchun ham kerak.
- 32 -

F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Sahobiddinov S.S. O’simliklar sistematikasi. -Toshkent, 1963,348 b
2. Rasulov М . 0 ‘rta Osiyo tabiatshunoslik fanlari tarixi. - Т .: O’qituvchi,
1993.
3. To’xtayev A. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasi. - Т .: 0 ‘qituvchi,
1994, 244 b.
4. Zokirov Q.Z., Jamolxonov Х . А . 0 ‘zbek botanika terminologiyasi
masalalari.-Toshkent: Fan, 1996.
5. Zokirov Q.Z., Nabiyev M.M, Pratov 0 ‘.P., Jamolxonov X.A.
Ruscha-o’ zbekcha botanika. terminlarmmg qisqacha izohli lug’ati. -Toshkent,
1963.
6. Ikromov M.I., Normurodov X.N., Yuldashev A.S. Botanika. - Т .:
O’zbekiston, 2002,322 b.
7. Xamdamov I. Botanika asoslari. -Toshkent: Mehnat, 1990, 319 b.
8. Umarova A.L. O’simliklar anatomiyasi va morfologiyasidan amaliy
mashg’ulotlar. - Т .: Q’qituvchi, 1978,140 b.
9. Burigin V.A., Jongurazov F.X. Botanika. —Toshkent: 0 ‘qituvchi, 1977,
348 b
10. Pratov 0 ‘. Р ., Nabiyev М . 0 ‘zbekiston yuksak о ’ simliklarining
zamonaviy tizimi. - Т ., 2007, 64 b.
11. http://www.ziyonet.uz
12. http.//www.botanica.uz
13. http.//www.biologiya.uz
- 33 -

Botanika fanidan barcha talablarga mos keluvchi kurs ishi

Купить