Toshkent bekligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	61.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

59 Sotish

Toshkent bekligi

Sotib olish

TOSHKENT BEKLIGI
MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................. 5-6
I BOB. TOSHKENT BEKLIGINING TARIXIY MANBALARDA AKS ETISH
JARAYONLARI
1.1. Toshkent bekligining tashkil topishi va siyosiy jarayonlar ........................... 7-10
1.2. Toshkent-Qo‘qon munosabatlari ................................................................. 11-22
II BOB. TOSHKENT BEKLIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTI
2.1. Toshkent bekligi aholisi va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti …………………….. 23-33
2.2. Toshkent bekligining qo‘shni davlatlar bilan munosabati ………………... 34-
40
XULOSA ……………………………………………….…………………….. 41-42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………. 43-44
1

KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
ta‘kidlaganlaridek: Tashqi siyosatimizning asosini tinchlikparvarlik, boshqa
davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, yuzaga keladigan ziddiyat va
qaramaqarshiliklarni faqat tinch, siyosiy yo‘l bilan hal etish, barcha xorijiy davlatlar
va jahon hamjamiyati bilan amaliy hamkorlik tashkil etadi. Mamalaktimiz hech
qanday harbiy-siyosiy bloklarga qo‘shilmaydi, boshqa davlatlarning harbiy baza va
obyektlari O‘zbekiston hududida joylashishiga, shuningdek, harbiy
xizmatchilarimizning mamlaktimiz hududidan tashqarida bo‘lishiga yo‘l
qo‘yilmaydi. Biz tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlar, birinchi
navbatda, qo‘shni mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlar va o‘zaro manfaatli
hamkorlikni yanada mustahkamlashni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb
bilamiz. Aynan shunday siyosatni davom ettirishni bugungi kunda dunyoda vujudga
kelayotgan murakkab vaziyatning o‘zi taqozo etmoqda . ‖ 1

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi keltirilgan ushbu kurs ishida
Toshkent bekligining tashkil topishi, tarixi, ijtimoiy-siyosiy hayoti, jamiyat hayotida
tutgan o‘rni, mahallalar, dahalar haqida ma‘lumotlar berilgan. Toshkent bekligi
tarixida sodir bo lgan voqea va hodisalar haqida fikr yuritilgan. Toshkent
ʻ
bekligining tashkil topishi uning barxam topishi haqidagi ma lumotlar kurs ishi
ʼ
mavzusining dolzarbligini tashkil qiladi.
Kurs ishining ob ekti.
‟ Toshkent bekligining tashkil topishi, undagi
ijtimoiyiqtisodiy munosabatlar va tashqi savdo aloqalari kurs ishining ob‘ektini
tashkil qiladi.
Kurs ishining predmeti. Toshkent bekligining tashkil topishi, tarixi, ijtimoiy-
siyosiy hayoti, jamiyat hayotida tutgan o‘rni, mahallalar, dahalar haqida o‘rganish
va tahlil qilish kurs ishining predmeti hisoblanadi.
1 Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo‘limizni Qat‘iyat Bilan Davom Ettirib, Yangi Bosqichga Ko‘taramiz. T.
―O‘zbekiston - 2017. 91-92 B.
‖
2

Kurs ishining vazifasi. Toshkent bekligi tarixini bo‘limlarga bo‘lgan holda
o‘rganish kurs ishining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Toshkent bekligining
tashkil topishi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, tashqi savdo aloqalari, xo‘jaligining
rivojlanishini o‘rganish kabi vazifalar belgilab olingan.
Kurs ishining nazariy ahamiyati. Tarixshunoslik o‘tmishda kechgan va bugungi
kunda sodir bo‘layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini,
tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish, jamiyat
tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarining o‘sib borishi jarayonini
kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda ma‘lum bosqich yoki davrda tarix
fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo‘nalishi bilan bog‘liqlikda
ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan markazlar tarixini,
unda faoliyat ko‘rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning fan rivojiga qo‘shgan
hissalarini o‘rganish kabi vazifalarni ham bajaradi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Toshkent bekligi tarixini ilmiy jihatdan
adabiyotlarni tahlil qilgan holda ma‘lumotlar olish.
Kurs ishining usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy xronologik
hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‗yxatidan iborat bo lib, tadqiqotʻ
umumiy 50 betni tashkil etadi.

3

I BOB. TOSHKENT BEKLIGINING TARIXIY MANBALARDA AKS ETISH
JARAYONLARI
1.1 Toshkent bekligining tashkil topishi va siyosiy jarayonlar
Toshkent azaldan O‘rta Osiyoning iqtisodiy va madaniy-ma‘naviy
markazlaridan biri hisoblangan. Toshkent miloddan avvalgi III va milodiy V
asrlarda Qang‘ davlati, eftalitlar, Turk xoqonligi tarkibiga kirgan. VIII asrga kelib
esa arab xalifaligi tarkibiga kirdi. Tabariyning yozishicha, Toshkentni zabt etish
uchun arablar 20 ming kishilik qo‘shin tortgan. Shahar aholisi arablarga qarshi qattiq
qarshilik ko‘rsatgan. Arab istilochilari tomonidan vayron etilgan shahar o‘zini
o‘nglay olmadi. Faqat IX asrga kelib, avvalgi o‘rnidan IV-V kilometr
shimolig‘arbroqda, Bo‘zsuv kanalidan chiqarilgan Kaykovusarig‘I yonida yangitdan
vujudga keldi. Bu yangi shahar arab manbalarida Binkat deb tilga olinadi. Bu nom
IX-X asrlarda zarb etilgan kumush va chaqa tangalarda Shohs va Madinat ash Shosh
nomlari bilan bir qatorda uchraydi 2
.
Keyingi bir necha asr davomida Toshkent Xorazmshohlar, mo‘g‘ullar, temuriylar
davlati tarkibiga kiritilgan edi. Chunki geosiyosiy jihatdan qulay joyda joylashgan
bo‘lib, Buyuk Ipak yo‘lining markazida Xitoy bilan g‘arb davlatlarini birlashtiruvchi
savdo tuguni sifatida juda muhim shahar edi. XIV asrning ikkinchi yarmi va XV
asrning 80-yillarigacha Toshkent Amir Temur va Temuriylar tarkibida bo‘ldi. 1404-
yilda Ulug‘bek ixtiyoriga mulk tarzida berildi. Bu davrda shahr voha bilan dasht
chegarasidagi kuchli qal‘aga aylandi, uning hududi kengaydi, ishlab chiqarish,
savdo sotiq, madaniyat rivojlandi. Registon, Shayxontohur ansamblidagi
maqbaralar, Jome masjidi va boshqalar qurildi. Temuriylar o‘rtasida boshlangan taxt
uchun kurash natijasida Toshkent 1485-yilda Mo‘g‘uliston xoni Yunusxon
ixtiyoriga o‘tdi va uning qarorgohiga aylandi. Lekin, u ko‘p hukmronlik qilmay,
1487-yilda Toshkentda vafot etdi. XVI asrda aniqrog‘i 1503-yilda Toshkent
2 История Ташкента (с древнейших времеTн до победы Февральской буржуазно-демократической революции).
Ташкент: «Фан» УзССР, 1988 — 85—88, 100—105 bet.
4

ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati tarkibiga kiritildi va shayboniylar davlatining muhim
iqtisodiy va siyosiy markazlaridan biriga aylandi. 1642-yilda Toshkent mustaqil
beklik sifatida tarkib topdi. Biroq, bir muddat qozoqlar hukmronligi ostiga tushib
qoldi. Ma‘lumotlarga qaraganda Toshkentda uzoq vaqtlardan beri mis aralash
kumush tangalar zarb qilinib kelingan. Albatta, bu Toshkentning ichki va tashqi
savdosini rivojlantirish maqsadida qilingan. Lekin qalmoqlar hukmronligi davrida
tinimsiz urushlar va mahalliy aholining noroziliklari tufayli bo‗lib turgan harakatlar
natijasida tanga-pul zarb qilish to‗xtab qolgan 3
.
1723- yilda qozoqlar xonligi ham ag‘darilib, Toshkent jung‘orlar ta‘siridagi
shaharga aylandi. 1758-yilga kelib Jung‘orlar davlati Xitoy tomonidan
ag‘darilgandan so‘ng Toshkent Xitoyga rasman vassal shaharga, amalda esa
mustaqil davlatga aylandi. XVIII asr boshlarida Toshkent qalmoqlar qo‗l ostiga
o‗tishi va u yerda qalmoqlarga qaram bo‗lgan qozoq sultonlari tomonidan
17231758 yillar davomida boshqarilganligi haqidagi ma‘lumotlar E. Hojiyevning
―Toshkentning Rossiya shaharlari bilan aloqasi , Yu. Sokolovning ―Tashkent,‖
tashkents ы i Rossiya , E.Xurshutning ―Shi-ChachTashkent , R.G. Mukminova,
‖ ‖
M.I. Filanovichni ―Tashkent na perekryostke istorii risolalarida ta‘kidlab o‗tilgan.
‖
Bu fikrlarni tasdiqlovchi fakt hisobida O‗. Sultonovning ―Muhammad
Solihxo‗janing ―Tarixi jadidai Toshkand asari muhim tarixiy manba sifatida (XIX
‖
asr)
‖ 4
nomli monografiyasida ko‗rishimiz mumkin. Bu mustaqil davlatning
boshqaruvi o‘ziga xos bo‘lib, beklar tomonidan boshqarilgan va shunga ko‘ra davlat
nomi ham Toshkent bekligi deb yuritilgan.
Bu vaqtda Toshkent to‗rtta dahadan iborat bo‗lgan:
1. Shayxontahur.
2. Sebzor (Qaffol Shoshiy).
3. Ko‗kcha (Shayx Zayniddin)
3 Hojiyev E. Toshkentning Rossiya shaharlari bilan aloqasi. Toshkent, 1973. 8-bet;
4
Sokolov Yu. Tashkent, tashkents ы i Rossiya. Toshkent,1965. S.29;
5

4. Beshyog‗och (Zangiota). Bulardan qadimiylari Sebzor va Ko‗kcha hisoblanib,
Sebzor ko‗plab bog‗lar, Ko‗kcha ko‗plab dalalar, deb ta‘riflangan 4
.
Qolgan ikki dahaning nomlanishi keyingi davrlarga to‗g‗ri keladi. Shayxontahur
Shayx Xovandi Tahur nomidan kelib chiqqan, Beshyog‗och turkiy nom bo‗lib,
ushbu hududda 5 ta daraxt bo‗lganligi bilan belgilangan. Har bir daha mahallalarga
bo‗lingan. Mahallalar dastlabki aholining ma‘muriyxo‗jalik va jamoaviy tashkiloti
bo‗lib, o‗zining boshqaruv tizimiga ega bo‗lgan. Mahallani saylangan oqsoqol
boshqargan. Oqsoqolning vazifasi umummahalla yer hududlarini o‗zgartirish, suv
bilan ta‘minlash 5
kabi vazifalardan iborat bo‗lgan.. Aholi soni o‘sgan sayin
mahallalar kengaygan yoki yangilari paydo bo‘lgan. Mahalla ma‘muriy holati
jihatidan o‘z ichki tartib qoidalariga ega jamoa tashkiloti sanalgan va uni mahalla
aholisi tomonidan saylangan boshliq (oqsoqol) boshqargan.
XX asr boshlariga kelib ular yuzboshi mavqeida ko‘rilgan. XIX asrning ikkinchi
yarmiga oid yozma manbalarda Toshkent mahallalari haqida statistic ma‘lumotlar
mavjud. Ularda qayd etilishicha, bir mahallada 50 tadan 150 tagacha xonadon
bo‘lgan. 1910-yil Toshkentda 146 ming aholi yashagan, xonadonlar soni 21 mingga
yetgan. Shahar markazidagi mahallalar chekkalariga nisbatan qadimiy bo‘lib, aholi
ham zich yashagan. Ba‘zi mahllalarning nomlari o‘sha joyda rivojlangan kasb-
hunarni anglatgan (Pichoqchilik, Degrez, Etikdo‘z ); boshqalari etnik atamalar
( O‘zbekmahalla, Tojikko‘cha, Mo‘g‘ulko‘cha) yoki joining relyefi ( Sassiqhovuz,
Chuqurko‘prik, Balandmasjid va hokazo) orqali ifodalangan. 1784yilda
Shayxontohur dahasi hokimining o‘g‘li Yunusxo‘ja Toshkent dahalarini birlashtirib,
yagona hokimiyatni shakllantiradi. Hokimiyatni mustahkamlab olgan Yunusxo‘ja
Rossiya imperiyasi bilan iqtisodiy va diplomatic aloqalarni o‘rnatishga harakat
qiladi. 1803-yilda Yunusxo‘ja vafot etgach, uning o‘g‘li Sultonxo‘ja
Toshkent hokimi bo‘ldi. Yunusxo‘janing o‘limidan foydalangan Qo‘qon xoni
Olimxon o‘z ukasi Umarxon qo‘mondonligida qo‘shin tortib, Toshkentni egalladi va
4 Xurshut E. ShiChach-Tashkent. Tashkent: O‗zbekiston. 1992. S.381.
5 Axmedov B. ‗‘O‘zbek ulusi‘‘, T. O‗qituvchi. 1994. 215 b
6

unga ukasi Hamidxo‘jani hokim qilib tayinladi. Hamidxo‘ja Qo‘qonga bo‘ysunmay
qo‘ydi. Natijada Olimxon shaxsan o‘zi qo‘shin tortib, Toshkentni Qo‘qon xonligiga
uzil-kesil qo‘shib oldi.
Shundan boshlab, Toshkentga noib sifatida faqat Qo‘qon xoni tomonidan
beklarbegi tayinlanadigan bo‘ldi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Toshkent
bekligi o zining 26 yillik hukmronligi davrida mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy vaʻ
siyosiy hayoti ancha rivojlandi.Yunusxo ja vafotidan so ng, mamlakatda ichki
ʻ ʻ
nizolar avj olib, davlat zaiflashdi. Natijada Toshkent bekligi Qo qon xoni Olimxon
ʻ
tomonidan bosib olindi 6
.

6 Norqulov N, Jo‘rayev U. ‗‘O‘zbekiston tarixi‘‘ T. SHarq. 2000. 189 b
7

1.2 Toshkent-Qo qon munosabatlari ‟
Toshkent Qo'qon xonligi tarkibida bo'lgan. XVIII asrning uchinchi choragida
Toshkentda mustaqil davlat yuzaga kelib, u bilan Qo'qon o'rtasida to'qna-shuvlar
yuz beradi. Shu munosabat bilan Toshkentning ahvoliga to'xtalish zaruriyati
tug'iladi. XVIII asrning 80-yillarida bu shaharda hokimiyat uchun kurashlarning
fojiali oqibatlari yaqqol ko'zga tashlanadi. Qonli urushlardan va notinchlikdan
nihoyatda toliqqan xalq kuchli hokimiyatga juda muhtoj bo'lib qolgan edi. XVIII
asrning ikkinchi yarmida Toshkent to'rt dahaga: Shayxontohur, Beshyog'och,
Ko'kcha va Sebzorga bo'lingan bo'lib, har bir daha o'zicha mustaqil davlat edi.
1784yilda shahar aholisining yordamiga tayanib Yunusxo'ja hokimiyatni qo'lga
oladi va Toshkentni mustaqil davlat deb e'lon qiladi. Yunusxo'ja hokimiyatni qo'lga
olgach shahar mudofaa istehkomlarini mus-tahkamlash masalasiga asosiy diqqat-
e'tiborni qaratadi. 1800-yilgi ma'lumotlarga qaraganda Toshkent yirik shahar
bo'lgan, devor quyi qismining qalinligi 1,8 metr, ustki qismi 0,9 metr atrofida bo'lib,
aylanma uzunligi 18 chaqirimdan ortiq, shahar devorining balandligi esa, 7,9 metrga
teng bo'lgan. Shaharning 12 ta darvozasi bo'lgan. Ularning 12 ta oltin kaliti bo'lib,
hozir milliy bankda saqlanmoqda. Shaharda o'sha paytda 10 mingta xonadon, 80
ming aholi yashagan. Yunusxo'ja tarixiy yozma manbalarga qaraganda 6 ming ki-
shilik qo'shin tuzgan. Uning askarlari asosan pilta miltiq, qilich, nayza, qalqon va
to'plar bilan qurollangan edilar. Qo'shin tarkibi asosan turli shaharlardan kelgan
musofirlar va asirlardan iborat bo'lib, «qoraqazon» deb atalgan 7
.
Yunusxo'ja davlatni boshqarishni ham tartibga soladi. U yakkahokim tarzida ish
yuritadi. Rus tog' muhandislari (aslida Rossiyaning O'rta Osiyodagi ayg'oqchilari)
A.S.Beznosikov va T.S.Burnashevlarning qaydnomalarida quyidagilarni o'qiymiz:
«Toshkent hukmdori (Yunusxo'ja) o'z fuqarolari ustidan cheksiz hokimiyatga ega.
Ammo u o'z atrofidagi eng yaxshi amaldorlar bilan maslahatlashgan holda
hokimiyatni boshqaradi. Bu ken-gashda Yunusxo'jaga eng sodiq va ishonchli
7 Соколов Ю. А.. Ташкент, ташкентцы и Россия, 10000 экз, Ташкент: Узбекистан, 1965. 124 c
8

xo'jalar qatnashadi. Shaharni Bosh xo'ja mansabidagi amaldorlar boshqarib, u tartib-
intizom va obodonchilikka doir masalalar bilan shug'ullanadi. Bosh xo'ja
aybdorlarni jazolash huquqiga ega. Ammo kimki uning hukmidan norozi bo'lsa,
bevosita Yunusxo'jaga murojaat qila oladi. Bosh xo'ja aholiga Yunusxo'janing
ko'rsatmasi asosida soliqlar soladi. U hukmdor yo'qligida viloyatni boshqarish
huquqiga egadir». Hukumat amaldorlariga maosh berilmagan. Bosh xo'ja
Yunusxo'jadan keyingi ikkinchi shaxs hisoblangan. Ular faoliyati Yunusxo'ja
nazorati ostida bo'lgan. Toshkent hokimligining tartibiga ko'ra har bir jondan bir
oyda daroma-diga qarab 5 tangadan 10 tangagacha, yerdan olinadigan hosil-ning 40
dan bir qismi undirib olingan. Qoraqazonlar har qanday soliqlardan ozod
qilinganlar 8
.
Qo'qon va Toshkent munosabatlari. Toshkent Qo'qon xonligi tarkibida bo'lgan.
XVIII asrning uchinchi choragida Toshkentda mustaqil davlat yuzaga kelib, u bilan
Qo'qon o'rtasida to'qna-shuvlar yuz beradi. Shu munosabat bilan Toshkentning
ahvoliga to'xtalish zaruriyati tug'iladi. XVIII asrning 80-yillarida bu shaharda
hokimiyat uchun kurashlarning fojiali oqibatlari yaqqol ko'zga tashlanadi. Qonli
urushlardan va notinchlikdan nihoyatda toliqqan xalq kuchli hokimiyatga juda
muhtoj bo'lib qolgan edi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkent to'rt dahaga: Shayxontohur, Beshyog'och,
Ko'kcha va Sebzorga bo'lingan bo'lib, har bir daha o'zicha mustaqil davlat edi. 1784-
yilda shahar aholisining yordamiga tayanib Yunusxo'ja hokimiyatni qo'lga oladi va
Toshkentni mustaqil davlat deb e'lon qiladi. Yunusxo'ja hokimiyatni qo'lga olgach
shahar mudofaa istehkomlarini mus-tahkamlash masalasiga asosiy diqqat-e'tiborni
qaratadi. 1800-yilgi ma'lumotlarga qaraganda Toshkent yirik shahar bo'lgan, devor
quyi qismining qalinligi 1,8 metr, ustki qismi 0,9 metr atrofida bo'lib, aylanma
uzunligi 18 chaqirimdan ortiq, shahar devorining balandligi esa, 7,9 metrga teng
bo'lgan. Shaharning 12 ta darvozasi bo'lgan. Ularning 12 ta oltin kaliti bo'lib, hozir
8 Hojiyev E. Toshkentning Rossiya shaharlari bilan aloqasi. Toshkent, 1973. 8-bet;
9

milliy bankda saqlanmoqda. Shaharda o'sha paytda 10 mingta xonadon, 80 ming
aholi yashagan.
Yunusxo'ja tarixiy yozma manbalarga qaraganda 6 ming ki-shilik qo'shin tuzgan.
Uning askarlari asosan pilta miltiq, qilich, nayza, qalqon va to'plar bilan qurollangan
edilar. Qo'shin tarkibi asosan turli shaharlardan kelgan musofirlar va asirlardan
iborat bo'lib, «qoraqazon» deb atalgan. Yunusxo'ja davlatni boshqarishni ham
tartibga soladi. U yakkahokim tarzida ish yuritadi. Rus tog' muhandislari (aslida
Rossiyaning O'rta Osiyodagi ayg'oqchilari) A.S.Beznosikov va
T.S.Burnashevlarning qaydnomalarida quyidagilarni o'qiymiz: «Toshkent hukmdori
(Yunusxo'ja) o'z fuqarolari ustidan cheksiz hokimiyatga ega. Ammo u o'z atrofidagi
eng yaxshi amaldorlar bilan maslahatlashgan holda hokimiyatni boshqaradi. Bu
kengashda Yunusxo'jaga eng sodiq va ishonchli xo'jalar qatnashadi. Shaharni Bosh
xo'ja mansabidagi amaldorlar boshqarib, u tartib-intizom va obodonchilikka doir
masalalar bilan shug'ullanadi. Bosh xo'ja aybdorlarni jazolash huquqiga ega. Ammo
kimki uning hukmidan norozi bo'lsa, bevosita Yunusxo'jaga murojaat qila oladi.
Bosh xo'ja aholiga Yunusxo'janing ko'rsatmasi asosida soliqlar soladi. U hukmdor
yo'qligida viloyatni boshqarish huquqiga egadir». Hukumat amaldorlariga maosh
berilmagan. Bosh xo'ja Yunusxo'jadan keyingi ikkinchi shaxs hisoblangan. Ular
faoliyati Yunusxo'ja nazorati ostida bo'lgan. Toshkent hokimligining tartibiga ko'ra
har bir jondan bir oyda daroma-diga qarab 5 tangadan 10 tangagacha, yerdan
olinadigan hosil-ning 40 dan bir qismi undirib olingan. Qoraqazonlar har qanday
soliqlardan ozod qilinganlar 9
.
Yunusxo'ja hukmronligi davrida Toshkentda hayot ilga-ri giga qaraganda nisbatan
yaxshilangan, dehqonchilik, hunar-mandchilik, chorvachilik va sadvo-sotiq izga
tushgan. Bu davrga kelib Toshkent Qo'qon, Buxoro, Xo'jand, Chimkent, Turkiston,
Samarqand, Andijon va boshqa Turonzamin shaharlari, Hindis-ton, Xitoy, Qashqar,
Tibet, Rossiya va boshqa bir qator xorijiy mamlakatlar bilan tijoratsavdo aloqalari
o'rnatgan. Yunusxo'ja Toshkent davlati hududlarini ancha kengaytiradi. U 1794-
9 Xurshut E. ShiChach-Tashkent. Tashkent: O‗zbekiston. 1992. S.381
10

yilda Chimkent va Sayramni 1799-yilda esa Turkistonni bosib oladi. 1800-yilda
Yunusxo'ja Chirchiq daryosining chap qirg'og'ini va Qurama mavzeyini egallaydi.
Ayni paytda Parkent, Namdanog', Adanaq To'ytepa, Qoraucha, Ohangaron daryosi
qirg'og'idagi Matin va Qahronqal'a, Chordara, Niyozbek Durmancha va Turbat kabi
hududlar ham Toshkent hokimligi tarkibida bo'lgan. 90-yillarning o'rtalariga kelib
toshkentliklarning savdo-hunarmandchilik faoliyati yuksalib, ular Petropavlovsk,
Ust-Kamenogorsk va Sibirning boshqa yerlarida yetakchilik mav -qeyiga
erishadilar. Ish shu darajaga borib yetadiki, Sibir va Rossiyaning boshqa chekka
o'lkalarida rus savdogarlarining o'rni bilinmay qoladi. Ular savdo karvonlarining
qaroqchilar tomonidan yo'llarda talanishini hisobga olib, Turkiston va Qashqarga
juda kamdan-kam kelganlar. Shu boisdan rus hu-kumati bu yurtlarda savdoni olib
borishda, asosan toshkent-lik tijoratchilardan vositachi sifatida foydalanganlar,
ularga imtiyozlar berib Sibirda doimiy yashashlari uchun sharoitlar yaratib
berganlar. Natijada Sibirda toshkentliklarning qator mahallalari vujudga kelgan.
Yunusxo'ja Rossiyada tog' sanoati yaxshi rivojlanganligini yaxshi bilardi. Shu bois u
Rossiya yordamida Toshkentda tabiiy boyliklardan foydalanishga qattiq kirishdi.
Yunusxo'janing bundan ko'zlagan bosh maqsadi qo'shinni zamonaviy qurol bilan
qurollantirish va davlat xazinasini mustahkamlashdan iborat edi.Toshkent
hokimining 1794-yilda savdo karvoni orqali Sibir yo'nalishi mahalliy hokimiyatiga
maxsus xat bilan murojaat qilib, o'zaro savdo aloqalarini rivojlantirish va tog'
konlari bo'yicha mutaxassislarini Toshkentga yuborishni so'ragan 10
.
Omskka yetib kelgan toshkentlik vakillar rus ma'muriyatiga Yunusxo'janing og'zaki
so'rovini ham yetkazadilar. Unda Toshkent atrofida oltin koni topilgani va tog' koni
bo'yicha yaxshi mutaxassis yuborish bayon etilgandi. Rus hukumati Yunusxo'janing
xatiga javob yozishni Sibir yo'nalishi boshlig'i general-mayor Shtardmandga
topshiradi. U esa o'z navbatida Toshkentga A.S.Beznosikov va tog' koni bo'yicha
muhandis T.S.Burnashev boshchiligida elchilarni yuborishga qaror qiladi. Elchilar
Omskdan Troitsk qal'asiga keladilar. Bu yerda ularga 80 tuyadan iborat tatar
10 Axmedov B. ‗‘O‘zbek ulusi‘‘, T. O‗qituvchi. 1994. 312 b
11

savdogarlarining karvoni qo'shiladi. Karvon 1795-yilning 25-yanvarida Buxoroga
yetib keladi. Chunki karvonga Toshkentga Buxoro orqali borish buyurilgan edi. Rus
elchil а ri biten d а stl а bki suhbatni Buxoro а mirining ko'rs а tm а sig а а sos а n
to'pchiboshi v а yasovull а r olib bor а dil а r. Rus elchil а ri gener а lgubern а tor
Shtardmand tomonid а n Buxoro а miri Shohmurodxong а , Toshkent hokimi
Yunusxo'j а g а , Xo'j а nd begi Xudoyorbekk а v а Turkiston shahri а trofid а gi qozoq
sultoni Bo'k а yg а xat bil а n muroj аа t qiling а nini а yt а dil а r. Bu xabard а n so'ng rus
elchil а rig а nisb а t а n а mir s а royid а munos а b а t og'ir kechdi. Chunki а mirlikning
hukmron domn Sibir yo'n а lishi boshlig'i Shtardmand nomid а n Buxoro а mirligig а
yuborilg а n xatni mensim а slik m а 'nosid а q а bul qilin а di. Od а td а rus elchil а ri rus
imper а tori nomid а n maxsus yorliq bil а n kel а r editer. Rus elchil а rini Buxoro а miri
q а bul qilm а ydi, ul а rni qushbegi q а bul qildi. Rus elchil а rig а Toshkentg а borishg а
ruxs а t etilm а ydi, s а b а b t а riq а sid а olis yo'ld а rus elchil а rining hayoti x а vf ostid а
qolishi mumkinligi q а yd etil а di. Rus elchil а rining kelganligi ha-qidagi x а b а rni
s а vdog а rl а r orq а li eshitg а n Yunusxo'j а maxsus od а md а n xat jo'n а tib rus s а vdo
k а rvonini o'tk а zib yuborish-ni so'raydi. А mmo elchil а rg а ruxs а t berilm а ydi, uter
Orenburg orq а li q а ytib ket а dil а r.
Sibir gener а l-gubern а tori Shtardmand 1796-yild а ikkinchi Toshkentg а rus elchil а ri
D.Telyatnikov v а А .S.Beznosi-kovni jo'n а t а di. Ul а r O'rt а Juz qozoq yerl а ri bo'yl а b
27 avgustd а Toshkentg а yetib keladil а r. Elchil а r Toshkentd а yaxshi kutib olin а dil а r.
Biroq uter 1797-yilning 1-iyunid а Yunusxo'j а ning Multejon Oxun v а mingboshi
А shirm а t Botir sing а ri elchil а ri bil а n birg а o'z v а t а nl а rig а q а yt а dil а r. Rus elchil а ri
Toshkent а trofid а gi tog'l а rd а oltin top а olm а g а nl а ri, lekin temir jinsl а ri borligini,
texnik а ning yo'qligi tuf а yli ul а rni ishg а solinm а g а nligini q а yd et а dil а r 11
.
Toshkentlik elchilаr Omskkа kelgach, Shtаrdmаndgа Petrogrаdgа borish, shaxsan
rus imperatori bilаn uchrаshа-jаklаrini mа'lum qilаdilаr. Shtаrdmаnd rus
hukumatidаn bungа ruxsаt olgach Yunusxo'jа elchilаri Omsk Yekаterinburg, Perm,
Qozon, Moskvа orqаli Peterburggа borishadi vа Toshkent ho-kimining nomаsini
11 Norqulov N, Jo‘rayev U. ‗‘O‘zbekiston tarixi‘‘ T. Sharq. 2000. 76-77 b
12

imperаtorgа tаqdim etаdilаr. Mаktubdа Yunusxo'jа rus elchilаri Toshkentdа o'z
vаzifаlаrini bаjаrgаni vа o'zining jаvob elchilаrini yuborgаnligini та'кип qilаdi.
Yunusxo'jа rus imperаtoridаn tog' konteri bo'yishа bilimdon mutaxassislar
yuborishni iltimos qiladi. Toshkentlik elchilar Yunusxo'ja topshirig'iga binoan rus
hukumati vakillari bilan savdo-sotiq masalalari va siyosiy sohaga oid ba'zi bir
muammolar to'g'risida ham muzokaralar olib borganlar. Tarixiy yozma
manbalarning xabar berishicha Yunus-xo'janinig iltimosiga muvofiq Rossiya
hukumati M.Pospyelov va T.Burnashev singari tog' konlari injenerlarini Toshkentga
yuborgan va ular bu yerda bir qator qidiruv ishlarini olib borganlar, ammo oltin yoki
boshqa qimmatbaho jinslar topa olmaganlar.
Qo'qon va Toshkent munosabatlari. Toshkent Qo'qon xonligi tarkibida bo'lgan.
XVIII asrning uchinchi choragida Toshkentda mustaqil davlat yuzaga kelib, u bilan
Qo'qon o'rtasida to'qna-shuvlar yuz beradi. Shu munosabat bilan Toshkentning
ahvoliga to'xtalish zaruriyati tug'iladi. XVIII asrning 80-yillarida bu shaharda
hokimiyat uchun kurashlarning fojiali oqibatlari yaqqol ko'zga tashlanadi. Qonli
urushlardan va notinchlikdan nihoyatda toliqqan xalq kuchli hokimiyatga juda
muhtoj bo'lib qolgan edi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Toshkent to'rt dahaga:
Shayxontohur, Beshyog'och, Ko'kcha va Sebzorga bo'lingan bo'lib, har bir daha
o'zicha mustaqil davlat edi. 1784-yilda shahar aholisining yordamiga tayanib
Yunusxo'ja hokimiyatni qo'lga oladi va Toshkentni mustaqil davlat deb e'lon qiladi.
Yunusxo'ja hokimiyatni qo'lga olgach shahar mudofaa istehkomlarini
mustahkamlash masalasiga asosiy diqqat-e'tiborni qaratadi. 1800-yilgi
ma'lumotlarga qaraganda Toshkent yirik shahar bo'lgan, devor quyi qismining
qalinligi 1,8 metr, ustki qismi 0,9 metr atrofida bo'lib, aylanma uzunligi 18
chaqirimdan ortiq, shahar devorining balandligi esa, 7,9 metrga teng bo'lgan.
Shaharning 12 ta darvozasi bo'lgan. Ularning 12 ta oltin kaliti bo'lib, hozir milliy
bankda saqlanmoqda. Shaharda o'sha paytda 10 mingta xonadon, 80 ming aholi
yashagan 12
.
12 Shamsutdinov R, Karimov SH, Ubaydullayev O‘. ‗‘ Vatan tarixi 2-kitob‘‘ T. Sharq. 2010. 248 b
13

Yunusxo'ja tarixiy yozma manbalarga qaraganda 6 ming ki-shilik qo'shin tuzgan.
Uning askarlari asosan pilta miltiq, qilich, nayza, qalqon va to'plar bilan qurollangan
edilar. Qo'shin tarkibi asosan turli shaharlardan kelgan musofirlar va asirlardan
iborat bo'lib, «qoraqazon» deb atalgan. Yunusxo'ja davlatni boshqarishni ham
tartibga soladi. U yakkahokim tarzida ish yuritadi. Rus tog' muhandislari (aslida
Rossiyaning O'rta Osiyodagi ayg'oqchilari) A.S.Beznosikov va
T.S.Burnashevlarning qaydnomalarida quyidagilarni o'qiymiz: «Toshkent hukmdori
(Yunusxo'ja) o'z fuqarolari ustidan cheksiz hokimiyatga ega. Ammo u o'z atrofidagi
eng yaxshi amaldorlar bilan maslahatlashgan holda hokimiyatni boshqaradi. Bu
kengashda Yunusxo'jaga eng sodiq va ishonchli xo'jalar qatnashadi. Shaharni Bosh
xo'ja mansabidagi amaldorlar boshqarib, u tartib-intizom va obodonchilikka doir
masalalar bilan shug'ullanadi. Bosh xo'ja aybdorlarni jazolash huquqiga ega. Ammo
kimki uning hukmidan norozi bo'lsa, bevosita Yunusxo'jaga murojaat qila oladi.
Bosh xo'ja aholiga Yunusxo'janing ko'rsatmasi asosida soliqlar soladi. U hukmdor
yo'qligida viloyatni boshqarish huquqiga egadir». Hukumat amaldorlariga maosh
berilmagan. Bosh xo'ja Yunusxo'jadan keyingi ikkinchi shaxs hisoblangan. Ular
faoliyati Yunusxo'ja nazorati ostida bo'lgan. Toshkent hokimligining tartibiga ko'ra
har bir jondan bir oyda daroma-diga qarab 5 tangadan 10 tangagacha, yerdan
olinadigan hosil-ning 40 dan bir qismi undirib olingan. Qoraqazonlar har qanday
soliqlardan ozod qilinganlar 13
.
Yunusxo'ja hukmronligi davrida Toshkentda hayot ilga-ri giga qaraganda nisbatan
yaxshilangan, dehqonchilik, hunar-mandchilik, chorvachilik va sadvo-sotiq izga
tushgan. Bu davrga kelib Toshkent Qo'qon, Buxoro, Xo'jand, Chimkent, Turkiston,
Samarqand, Andijon va boshqa Turonzamin shaharlari, Hindis-ton, Xitoy, Qashqar,
Tibet, Rossiya va boshqa bir qator xorijiy mamlakatlar bilan tijoratsavdo aloqalari
o'rnatgan.
13 History of civilizations of Central Asia. Volume V / Development in contrast: from the sixteenth to the midnineteenrh
sentury. / UNESCO. 2003. P. 73-82.
14

Yunusxo'ja Toshkent davlati hududlarini ancha kengaytiradi. U 1794-yilda
Chimkent va Sayramni 1799-yilda esa Turkistonni bosib oladi. 1800-yilda
Yunusxo'ja Chirchiq daryosining chap qirg'og'ini va Qurama mavzeyini egallaydi.
Ayni paytda Parkent, Namdanog', Adanaq To'ytepa, Qoraucha, Ohangaron daryosi
qirg'og'idagi Matin va Qahronqal'a, Chordara, Niyozbek Dur-mancha va Turbat kabi
hududlar ham Toshkent hokimligi tarkibida bo'lgan.
90-yillarning o'rtalariga kelib toshkentliklarning savdo-hunarmandchilik faoliyati
yuksalib, ular Petropavlovsk, Ust-Kamenogorsk va Sibirning boshqa yerlarida
yetakchilik mav -qeyiga erishadilar. Ish shu darajaga borib yetadiki, Sibir va
Rossiyaning boshqa chekka o'lkalarida rus savdogarlarining o'rni bilinmay qoladi.
Ular savdo karvonlarining qaroqchilar tomonidan yo'llarda talanishini hisobga olib,
Turkiston va Qashqarga juda kamdan-kam kelganlar. Shu boisdan rus hu-kumati bu
yurtlarda savdoni olib borishda, asosan toshkent-lik tijoratchilardan vositachi
sifatida foydalanganlar, ularga imtiyozlar berib Sibirda doimiy yashashlari uchun
sharoitlar yaratib berganlar. Natijada Sibirda toshkentliklarning qator mahallalari
vujudga kelgan 14
.
Yunusxo'ja Rossiyada tog' sanoati yaxshi rivojlanganligini yaxshi bilardi. Shu bois
u Rossiya yordamida Toshkentda tabiiy boyliklardan foydalanishga qattiq kirishdi.
Yunusxo'janing bundan ko'zlagan bosh maqsadi qo'shinni zamonaviy qurol bilan
qurollantirish va davlat xazinasini mustahkamlashdan iborat edi.Toshkent
hokimining 1794-yilda savdo karvoni orqali Sibir yo'nalishi mahalliy hokimiyatiga
maxsus xat bilan murojaat qilib, o'zaro savdo aloqalarini rivojlantirish va tog'
konlari bo'yicha mutaxassislarini Toshkentga yuborishni so'ragan. Omskka yetib
kelgan toshkentlik vakillar rus ma'muriyatiga Yunusxo'janing og'zaki so'rovini ham
yetkazadilar. Unda Toshkent atrofida oltin koni topilgani va tog' koni bo'yicha
yaxshi mutaxassis yuborish bayon etilgandi. Rus hukumati Yunusxo'janing xatiga
javob yozishni Sibir yo'nalishi boshlig'i general-mayor Shtardmandga topshiradi. U
esa o'z navbatida Toshkentga A.S.Beznosikov va tog' koni bo'yicha muhandis
14 Махмуд Кошғарий. Турки сўзла девони, I - том. Тошкент, I960, 414-бет
15

T.S.Burnashev boshchiligida elchilarni yuborishga qaror qiladi. Elchilar Omskdan
Troitsk qal'asiga keladilar. Bu yerda ularga 80 tuyadan iborat tatar savdogarlarining
karvoni qo'shiladi. Karvon 1795-yilning 25-yanvarida Buxoroga yetib keladi.
Chunki karvonga Toshkentga Buxoro orqali borish buyurilgan edi. 15
Rus elchil а ri
biten d а stl а bki suhbatni Buxoro а mirining ko'rs а tm а sig а а sos а n to'pchiboshi v а
yasovull а r olib bor а dil а r. Rus elchil а ri gener а l-gubern а tor Shtardmand tomonid а n
Buxoro а miri Shohmurodxong а , Toshkent hokimi Yunusxo'j а g а , Xo'j а nd begi
Xudoyorbekk а v а Turkiston shahri а trofid а gi qozoq sultoni Bo'k а yg а xat bil а n
muroj аа t qiling а nini а yt а dil а r. Bu xabard а n so'ng rus elchil а rig а nisb а t а n а mir
s а royid а munos а b а t og'ir kechdi. Chunki а mirlikning hukmron dom^n Sibir
yo'n а lishi boshlig'i Shtardmand nomid а n Buxoro а mirligig а yuborilg а n xatni
mensim а slik m а 'nosid а q а bul qilin а di. Od а td а rus elchil а ri rus imper а tori nomid а n
maxsus yorliq bil а n kel а r editer. Rus elchil а rini Buxoro а miri q а bul qilm а ydi, ul а rni
qushbegi q а bul qi^i. Rus elchil а rig а Toshkentg а borishg а ruxs а t etilm а ydi, s а b а b
t а riq а sid а olis yo'ld а rus elchil а rining hayoti x а vf ostid а qolishi mumkinligi q а yd
etil а di. Rus elchil а rining kelganligi ha-qidagi x а b а rni s а vdog а rl а r orq а li eshitg а n
Yunusxo'j а maxsus od а md а n xat jo'n а tib rus s а vdo k а rvonini o'tk а zib yuborish-ni
so'raydi. А mmo elchil а rg а ruxs а t berilm а ydi, uter Orenburg orq а li q а ytib ket а dil а r. 16
Sibir gener а l-gubern а tori Shtardmand 1796-yild а ikkinchi Toshkentg а rus elchil а ri
D.Telyatnikov v а А .S.Beznosi-kovni jo'n а t а di. Ulаr O'rtа Juz qozoq yerlаri bo'ylаb
27 avgust-dа Toshkentgа yetib keladilаr. Elchilаr Toshkentdа yaxshi kutib
olinаdilаr. Biroq uter 1797-yilning 1-iyunidа Yunusxo'jаning Multejon Oxun vа
mingboshi Аshirmаt Botir singаri elchilаri bilаn birgа o'z vаtаnlаrigа qаytаdilаr. Rus
elchilаri Toshkent аtrofidаgi tog'lаrdа oltin topа olmаgаnlаri, lekin temir jinslаri
borligini, texnikаning yo'qligi tufаyli ulаrni ishgа solinmаgаnligini qаyd etаdilаr.
Toshkentlik elchilаr Omskkа kelgach, Shtаrdmаndgа Petrogrаdgа borish,
15 Барголь В.В.. Соч. т.З, с.2ГЭ; Та же, тД. с.228 с
16 Озодае Ф. Тошкен тарихида очерклар, Тошкент, I960 25 с
16

shaxsan rus imperatori bilаn uchrаshа-jаklаrini mа'lum qilаdilаr. Shtаrdmаnd rus
hukumatidаn bungа ruxsаt olgach Yunusxo'jа elchilаri Omsk Yekаterinburg, Perm,
Qozon, Moskvа orqаli Peterburggа borishadi vа Toshkent ho-kimining nomаsini
imperаtorgа tаqdim etаdilаr. Mаktubdа Yunusxo'jа rus elchilаri Toshkentdа o'z
vаzifаlаrini bаjаrgаni vа o'zining jаvob elchilаrini yuborgаnligini та'кип qilаdi.
Yunusxo'jа rus imperаtoridаn tog' konteri bo'yishа bilimdon mutaxassislar
yuborishni iltimos qiladi. Toshkentlik elchilar Yunusxo'ja topshirig'iga binoan rus
hukumati vakillari bilan savdo-sotiq masalalari va siyosiy sohaga oid ba'zi bir
muammolar to'g'risida ham muzokaralar olib borganlar. Tarixiy yozma
manbalarning xabar berishicha Yunus-xo'janinig iltimosiga muvofiq Rossiya
hukumati M.Pospyelov va T.Burnashev singari tog' konlari injenerlarini Toshkentga
yuborgan va ular bu yerda bir qator qidiruv ishlarini olib borganlar, ammo oltin yoki
boshqa qimmatbaho jinslar topa olmaganlar. 17

Toshkent hokimi Yunusxo'ja nima sababdan ushbu masalada Rossiya hukumatiga
yordam so'rab murojaat qiladi?, degan qonuniy savol tug'iladi. Tog' konlarini ishga
solish harakati Yunusxo'ja boshliq mustaqil Toshkent davlatining Qo'qon xonligi
bilan Buxoro amirligining' ya'ni ikki o't orasiga tushib qolganligi bilan izohlanadi.
Toshkent masalasida Qo'qon va Buxoro o'zaro raqobatlashayotgan edi. Buni yaxshi
tushungan Yunusxo'ja o'z qo'shinini qurol-yarog' bilan ta'minlash va
mustahkamlashni asosiy vazifa deb biladi. Buning uchun metallga bo'lgan ehtiyojni
sezgan Toshkent hokimi o'z tog'-kon sanoatini yo'lga qo'yishni rejalagan edi. Ammo
bu reja amalga oshmadi. Masalaning salbiy tomoni shundaki, Toshkent hokimi
janubdagi o'ziga yon qo'shni va qardosh davlatlar Qo'qon xonligi va Buxoro amirligi
xavfidan shubhalandi-yu, shimoldagi yanada dahshatliroq ajdar komiga yem bo'lish
havfiga yetarli darajada baho bera olmadi. Natijada elchi-muhandis qiyofasida
Toshkentga tashrif buyurgan ayg'oqchilar Toshkent va uning atrof-joylari to'g'risida
g'oyatda zarur ma'lumotlarni qo'lga kiritdilar. Bu ma'lumotlar o'lkamiz taqdiri uchun
g'oyatda achinarli oqibatlar keltirgani ma'lum.
17 Мае Н.А. Азиатски Ташкент. В сб. "Материал дл статистик Туркестанског края". ВыпЛУ, 1876.
17

Yunusxo'janing tashqi siyosatida Qo'qo'n xonligi alo-hida o'rin egallaydi. XVIII
asrning 80-yillarida Qo'qon xoni Norbo'tabiy o'z davlati hududlarini kengaytira
borib, Xo'jand, O'ratepa va Jizzaxni o'ziga qaratish uchun urush harakatlarini olib
boradi. Albatta Toshkent Qo'qonga qarshi kuchlar tomonida bo'ladi. Natijada 1794-
yilda Qo'qon xoni Norbo'tabiy Toshkentni bosib olish niyatida urush harakatlarini
boshlab yuboradi. Biroq Chirchiq daryosi bo'yidagi jangda Yunusxo'ja qo'shinlari
unga qaqshatqich zarba beradilar. Sirdaryoning o'ng qirg'og'idagi yerlar Toshkentga
qo'shib olinadi. 1799-yilda Qo'qon qo'shinlari Toshkentga yana hujum uyushtiradi
va Chirchiq daryosidan o'tadi. Qorasuv arig'i bo'yida har ikkala tomon o'rtasida
qattiq jang bo'ladi. Bu jangda Yunusxo'ja yana o'z raqibini mag'lubiyatga uchratadi
va Qo'qon lashkarboshisi Xonxojani, 70 nafar nufuzli harbiylar va askarlarni asir
qilib oladi.
Yunusxo'ja Qo'qon xonligi ustidan ikki marta g'alaba qozonganligiga mahliyo
bo'lib, endi uning o'zi harbiy tashabbus ko'rsatib Qo'qonga qarshi yurish qilishga zo'r
tayyorgarlikni boshlab yuboradi. Bu paytda Qo'qon taxtiga Norbo'tabiyning o'g'li
Olimxon kelgan edi. U O'ratepa, Jizzax va Xo'jandni Buxoro amirligidan tortib olib
xonlikning hududlarini ancha kengaytirgan edi. Shu boisdan mahalliy ulamolar
Yunusxo'jaga Qo'qonga qarshi harakat qilmaslikni maslahat berdilar. Ammo
Yunusxo'jaga bu maslahat kor qilmaydi. U 1800-yilda 7-8 ming kishilik qo'shin
bilan yo'lga chiqadi va Qo'qonga yaqin bo'lgan «Pungon» degan joyga ke-ladi.
Bundan xabar topgan Qo'qon xoni Olimxon Yunusxo'jaga nopisandlik bildirib
«o'zidan past kishi bilan teng kelish»ni or bi-lib unga qarshi («G'urum»)
«Haramsaroy» mavzeyining hokimi So'fi Alixo'ja Mirasad boshchiligida qo'shin
jo'natadi. Bu jangda Yunusxo'ja askarlari talofotga uchrab yengiladi. Qo'qonliklar
Yunusxo'ja kuchlarini quvlab Toshkent davlat hududiga qarashli «Kryauchi»
qal'asini egallaydilar. Shundan so'ng Qurama mav-zeyi Qo'qon xonligi qo'li ostiga
o'tadi. 19

Yunusxo'ja biroz vaqt o'tgach dardga chalinib vafot etadi. Uning o'rniga Sultonxo'ja
taxtga o'tiradi. Yunusxo'ja vafotidan xabar topgan Olimxon ukasi Umarxon
18

boshchiligida Toshkentga qo'shin jo'natadi. Toshkent va uning atrofidagi yerlar
1805-yilda Qo'qon xonligi tomonidan bosib olinadi. 1809-yilga qadar Chimkent,
Sayram, Turkiston hududlari ham harbiy kuch vositasi bilan Qo'qon xonligiga
qo'shib olinadi. Olimxonning markazlashgan davlatni barpo etish yo'lidagi qattiqqo'l

19
Остроумо H.II. Сарты . Этнографически материал. Вы I. Ташкент, 1890, с.73; Туркестански ведомости,1902
158-159 с
siyosati ba'zi bir bek va biylarning noroziliklariga sabab bo'ladi. Ular xonga qarshi
fitna uyushtiradilar. Olimxon o'ldi deb mish-mish tarqatishdi va ukasi Umarxonni
Qo'qon xoni deb e'lon qilishadi. Olimxon bundan xabar topib Qo'qonga shoshiladi.
Ammo yo'lda otib o'ldiriladi. Toshkentning qo'lga kiritilishi Qo'qon xonligining
kuch-qudratini va salohiyatini oshirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Chunki u
mintaqaning eng yirik shahari edi. Undan boshlab taxt egalariga odatdagidek «biy»
emas, balki «xon» unvoni beriladigan bo'ladi. Ayrim mahalliy manbalarga ko'ra,
Olimxon nihoyatda qattiqqo'l va shafqatsiz kishi hisoblangan. «Bu Olimxonning
laqabi, - deyiladi manbada, - Zolimxon edi. U o'z amakisi Hojibekni qatl qilib ko'p
zulmlar chiqargan ediki, buni g'azabindan va zulmindan Zolimxon ismi mashhur
edi.
Umarxon xonlik qilgan davr (1810-1822) da Qo'qon xonli-gi hududlari yanada
kengaytiriladi.Turkiston shahri va qozoq dashtlarining kattagina qismini egallab
oldi. Toshkent, Buxoro va Xivadan Orenburgga boradigan karvon yo'llari tutashgan
joyda Oqmachit (hozirgi Qizil O'rda), Cho'loq va So'zak qal'alari quriladi. Umarxon
1817-yilda O'ratepani egallaydi. 1818-yili u «Amir al-muslimin» unvonini oladi.
Umarxon hukmronligi davrida Qo'qon xonligida bir qator ijobiy va foydali ishlar
amalga oshiriladi. Davlat ishlari tartibga solinadi. Qishloq xo'jaligi,
hunarmandchilik va savdo bir qadar rivojlanadi. Umarxon fan, maorif va
madaniyatga katta e'tibor beradi. Uning o'zi shoirlik qobiliyatiga ega edi. Shul bois
xon-likning saroyida ijod ahlining yetuk namoyondalari makon topgan edilar. Xalq
maorifi ham ancha taraqqiy etadi. Bir qancha madrasa va maktablar, shu jumladan,
qiz bolalar uchun alohida maktablar ochiladi. Bunday oliyjanob ishlarni amalga
19

oshirishda Umarxonning umr yo'ldoshi, o'z davrining oqila va dono mutafakkiri,
ijod-kor shoira Komila - Mohlaroyimning ta'siri va xizmati beqi-yos kattadir 18
. U
o'zbek adabiyotida Nodira taxallusi bilan nom chiqargan. Umuman, Umarxon
hukmdorligi vaqti qo'qonliklarning eng kuchaygan davri bo'ldi. Bunday hol uning
o'g'li Madalixon davrida ham ko'zga tashlanadi.
II BOB. TOSHKENT BEKLIGINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTI
2.1 Toshkent bekligi aholisi va ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
Toshkent tarixini o'rganishda yozma manbalar katta rol o'ynaydi.
Toshkentning XV asrning oxiri XVI asrga to'g'ri keladigan hujjatlarining ma'lum
qismi o'zbek tilida, qolganlari fors tilida bitilgan. Ayrim hujjatlarda Toshkent matn
orasida yo'l-yo'lakay tilga olinsa, boshqalarida oliy yoki mahalliy hukmronning
mahalliy feodallarga Toshkentning hadya etilganligi yoki Toshkent atrofidagi
aholidan soliq to'plash haqida berilgan hujjatlarda qayd etiladi. Biz Toshkentga
tegishli bir necha hujjatga egamiz. Hujjatlarning kam sonliligiga qaramay, ularda
keltirilgan aniq ma'lumotlar shahar va unga yaqin bo'lgan joylar o'tmishini tiklashda
muhim rol o'ynaydi. Ayrim hujjatlarda va ularni tuzish uchun qilingan
qo'llanmalarda Toshkent hokimiga to'planadigan soliqlarning nomi haqida aniq
ma'lumotlar uchraydi. Masalan, "Maktubot va asnod" (XV-XVI) qo'lyozma
to'plamida o'zbek tilida bitilgan hujjatda tobe bo'lgan Toshkent viloyati aholisidan
to'planadigan soliqlar sanab o'tilgan. Bu hujjatda Toshkent va Toshkent viloyatida
istiqomat qilgan "turkiy xalqlar va tojiklar", shuningdek, arablar, qarluqlar urug'i
qayd qilingan. Feodallar, shu jumladan, Toshkent hukmronlari, yirik din arbobi
Sayid Fozil Ali va uning avlodlari nomiga berilgan farmonlarda ko'p sonli soliq va
majburiyatlar (ularning umumiy soni to'qsondan oshadi) sanab o'tiladi. Mazkur
farmonlarda Toshkent hukmdorlari xazinasiga ularga tobe bo'lgan Axsikent
erlaridan to'plangan soliqlar miqdori (oltin dinorlarda) haqidagi qimmatli hujjatlar,
shuningdek, tobe aholining juda og'ir ekspluatasiya qilinishi haqidagi ma'lumotlar
18 Мактубот ва аснод», СССР ФА Шарқшунослик институти- нинг Ленинград бўлими қўлеTзмаси, Инв. № А210,
94 6-95 6- бетлар.
20

mavjud. Bunga o'troq aholining yer-suvlarini tashlab ketganligi haqidagi hujjatlar
dalolat beradi. Hatto ayrim hujjatlarda dehqonlarni o'z er-joylariga majburan
kaytarish qaytarish haqidagi ma'lumotlar uchraydi? 19
.
Buxoro xoni Imomquli (1608-1642 yillar) nomi - dan e'lon qilingan hujjatda
aholidan to'planadigan soliq turlari: dax-yak, dax-du, muqarrari, ixrojot, olig'ot,
amalot sanab o'tiladi. Bu soliqlarning ko'pi mol bilan to'plangan 3-4. Toshkent
hokimi Navro'z Ahmadxon (Baroqxon) no - midan e'lon qilingan va o'zbek tilida
bitilgan huj jatlar ham ma'lum miqdorda qiziqish uyg'otadi. Ush - bu hujjatlarda
Toshkent shahri aholisining ma'lum qismi ham hunarmandchilik, ham dehqonchilik
bilan shug'ullanganligi haqida ma'lumotlar bor. Ular qish vaqtlarida
hunarmandchilik mahsulotlarini tayyorlab, bahor kelishi bilan katta er egalaridan
ijaraga olgan erlarda ishlash uchun shahar atroflariga chiqib ketar va shu bilan o'z
oilalarini ma'lum darajada qishloq xo'jalik mahsulotlari bilan ta'minlardilar.
Yog'ingarchilik etarli darajada bo'lmasligi va suv resurslarining bir tekisda
taqsimlanmasligi qadim - qadimlarda ham mahalliy aholini sun'iy sug'orish
inshootlarini barpo etishga majbur etgan. Biz ko'rayotgan davrning ayrim yillarida
ham yangi kanallar qazish, vaqti-vaqti bilan sug'orish inshootlarini tuzatish va
tozalash ishlari amalga oshirilar edi. Lekin bu ishlarning eng og'irini oddiy xalq
bajarsa ham kanallardan kelgan suv asosan boylar erini sug'orish uchun sarflanardi.
Toshkent haqidagi tarqoq, lekin qimmatli Materiallar qissalarda ham uchraydi. Bu
borada XVI asr 30-yillarining oxirida yozilgan "Badoe'al-vaqoe'" ayniqsa diqqatga
sazovordir. Zayniddin Mahmud Vosifiy o'z asarida toshkent bog'lari, ularda
etishtirilgan mevalar haqida, Toshkent qal'asining mustahkamligi, tosh otadigan
"sangandoz" mashinasi va boshqa narsalar haqida maroq bilan hikoya qiladi. U
Feruza va temir konlari, shuningdek, Toshkent viloyatida cho'yan quyish haqida
ham to'xtab o'tadi. Toshkentda cho'yandan quyilgan qozonlar qo'shni, ayniqsa
cho'llardagi viloyatlarga olib ketilgan. Zayniddin Vosifiy o'z xotiralarida Shohruxiya
viloyati barcha tikuvchilarining boshlig'i boshlig'i etib Husayn tikuvchining
19 Жувонмардиев А. XVI-XIX асрларда Фарғонада ер- сув масалаларига доир. Тошкент, 1965; 341 b
21

tayinlanganligi haqidagi farmon matnini keltiradi. Farmon mazmunidan ma'lum
bo'lishicha, shahar hunarmandchilik birlashmasi boshliqlariga faqat shahardagi
mazkur soha hunarmandlari bo'ysunibgina qolmay, viloyatdagi barcha tikuvchilar
ham bo'ysungan. So'zsiz, bunday holat Shohruxiyaga qo'shni Toshkent shahri va
viloyatida ham bo'lgan 22
.
Zayniddin Vosifiy Toshkent hukmdori saroyida Kaykovus chorbog'ida

22
Набиев Р. Н. Из истo рии феодального землевладения в Фергане в XVI-XVII вв., Из- Вестия АН УзССР.
1960, № 3, 138 c
o'tkaziladigan adabiy mushoiralarda ham faol ishtirok etgan. Chorbor Toshkent
qal'asining tashqarisida joylashgan. Zayniddin Vosifiy asarida Toshkent shahrining
XVI asr boshlarida fan va madaniyat markazi bo'lganligi haqidagi ma'lumotlar,
Toshkentda ishlagan ba'zi fan arboblarining nomlari keltirilgan. Kamoliddin
Binoiyning "Shayboniynoma", muallifi noma'lum "Tavorixi guzidan Nusratnoma",
Fazlulloh ibn Ruzbixon Isfaxoniyning "Mehmonnomai Buxoro", Muhammad
Solihning "Shayboniynoma", Muhammad Haydarning "tarixi Rashidiy",
Muhammad ibn Arab Qatag'oniyning "Musaxxir al-bilod" va boshqa bir qancha
asarlarda XVI asr Toshkent tarixi haqidagi qisqa, lekin muhim ma'lumotlar
uchraydi. Abdullaxon ІІ ning saroy tarixchisi Hofiz tanish qalamiga mansub bo'lgan
"Abdullanoma" XVI asr ikkinchi yarmida yaratilgan puxta asar hisoblanadi. Mazkur
asarda Abdullaxon ІІ bilan Navro'z Ahmadxon va uning o'g'illari o'rtasida Toshkent
hukmdorligi uchun olib borilgan shiddatli siyosiy va harbiy kurashlar haqida batafsil
ma'lumot beriladi 23
.
Shaharni qamal qilgan feodal bosqinchilar qo'shinlaridan Toshkentni himoya qilgan
shaharliklar, ularning og'ir ahvoli, shuningdek, shahar qal'asi devorlarining
mustahkamligi haqida qiziqarli ma'lumotlar keltirilgan. Kitobda Toshkentda bo'lib
o'tgan xalq g'alayonlari haqida xabar berilgan. Toshkentda 1588 yili bo'lib o'tgan
xalq g'alayoni haqida ma'lumot, ayniqsa qimmatlidir. Toshkent shahri va uning
viloyatlari aholisining feodal ekspluatasiyaga qarshi olib borgan ko'p asrlik kurashi
entsiklopedist olim Mahmud ibn Vali asarida o'z aksini topdi. Toshkent viloyatida
22

turli xalqlar istiqomat qilgan. Eski o'zbek tilida yozilgan hujjatlarning mavjudligi
aholining ko'pchilik qismi turkiy tilda so'zlashganligidan dalolat beradi. Ulkaning
ikki tilda - eski o'zbek va tojik tilida gaplashadigan aholisidan farqli o'laroq
Toshkent shahri va uning viloyatlaridagi aholining ma'lum qismi faqat eski o'zbek
tilida so'zlashgan.
Oliy yoki mahalliy hokimlarga hadya etilgan yerdagi aholini hokimga bo'ysunishga
da'vat etadigan yo bo'lmasa hujjatlarda sanab o'tilgan boyliklarni u

23
СемеTнов А. А. Очерк поземельно-податного и валогового устройства Бухарского ханства, Ташкент, 1929, с.
29.
yoki bu yirik feodal foydasiga berish maqsadida bitilgan farmonlarda "turk va
tojiklarga" murojaat etiladiki, bu Toshkent va Toshkent viloyatida hozirgi o'zbek va
tojiklarning ajdodlari yashaganligidan dalolat beradi.
Mir Muhammad Amin Buxoriy o'zining "Ubaydullanoma" asarida Toshkent
vohasining boshqa millat aholisi bilan Birlashgan qozoq va qoraqalpoq xalqlari
haqida gapirib o'tadi. Bu ma'lumotlar qator hujjatlarda, shuningdek Fazlulloh ibn
Ruzbixon Isfaxoniyning "Mehmonnomai Buxoro" asarida qayd etilgan Toshkent va
uning atrofida yashagan xalqlar hamda qabilalar haqidagi ma'lumotlarni to'ldiradi.
Mir Muhammad Amin Buxoriy yozishicha, Toshkentning shahar devorlari dushman
hujum qilgan vaqtda qo'shni aholilarni ham muhofaza qilishda mustahkam istehkom
hisoblangan. "...qozoq va qoraqalpoq urug'lari qalmoqlarning son-sanoqsiz
qo'shinlari oldida qo'rqqanlaridan azaldan yashab kelgan joylarini tashlab Toshkent
istehkomida himoya topdilar", — deb yozadi Muhammad Amin Buxoriy 20
. Turli
xalqlar mehnatkash aholisi vakillarining birgalikdagi kurashi haqida "dastur al-
muluk"da Xoja Samandar Termiziy ham ma'lumot bergan. Lekin feodal hukmronlar
qarshilik ko'rsatib kurash olib borgan mehnatkashlardan qattiq o'ch olganlar.
Muhammad Yusuf Munshiy mashhur "tarixi Muqimxon" asarida Toshkentni qamal
qilgan dushmanlarga zarba berishni tashkil qilish, toshkentliklarning bosqinchi xon
tomonidan qo'yilgan hukmdorlarni jazolashi va o'z navbatida Buxoro xoni
20 Мир Мухаммед Амин-и Бухари. Убайдулла-наме. Ташкент, 163 b
23

Imomqulixonning kurash olib borgan mehnatkashlarni vahshiyona jabrlashi haqida
hikoya qiladi.
Yuqorida qayd etilgan yozm yozma manbalar Toshkent o'tmishi tarixiy voqealarga
boyligidan dalolat beradi. Bu davrlarda Toshkent ma'muriy boshqarish Markazi edi,
o'z davri uchun aholi nisbatan gavjum joylashgan shahar bo'lib, aholining talaygina
qismini savdogar-hunarmandlar tashkil qilardi. Shahar va uning atrofida bir necha
karvonsaroylar bo'lgan. Chet mamlakatlardan kelgan savdogarlarning ham
karvonsaroylari bo'lgan. Pskom va Chotqol daryolari quyilib,
Chirchiq daryosi boshlanadigan joyda XVIII asrda ham ishlab turgan tosh devorli
karvonsaroy mavjud bo'lgan.
Toshkent vohasinnig ko'chmanchilar Dashti bilan chegaradosh konli tog'larga yaqin
joylashganligi sababli bu erda hunarmandchilikning turli sohalari rivojlangan edi.
Hunarmandlar tayyorlagan mahsulotlar faqatgina shahar aholisi o'rtasidagina emas,
qo'shni o'troq aholi va dashtda yashovchi ko'chmanchilar o'rtasida ham sotilardi.
Ayniqsa, ko'chmanchilar shaharning iqtisodiy rivojlanishida muhim rol o'ynaganlar.
Shaharda ko'plab do'konlar, savdo rastalari, bozorlar mavjud edi. Do'konlarning
ko'pchiligi bir vaqtning o'zida ham do'kon, ham ustaxona hisoblanardi. Korxonaga
o'xshash ustaxonalarda mahsulotlar tayyorlanib, ularni asosan boshqa joylarda
sotilardi. Metall, zargarlik va sopol buyumlar, kiyim-kechak, qurollar do'konlarda
sotilardi, ayrim hollarda shu erda tayyorlanardi. Bozorlarda misgarlar, temirchilar,
qandolatchilar, nonvoylar va boshqa hunarmandlarning rastasi bor edi.
Hunarmandlar tayyorlagan mahsulotlarning ma'lum miqdori shaharliklar va qishloq
aholisi ehtiyojlarini qondirsa, ba'zi bir mahsulotlar, ya'ni gazlama, poyafzallarning
ba'zi turlari, qozon, idish-tovoqlar, qurollar uzoq mamlakatlarga va, ayniqsa,
ko'chmanchilar yashaydigan cho'llarga olib borib sotilardi. Odatda hunarmandlar
yashaydigan mahallalar shu hunarmandlik nomi bilan atalib, shaharga kiraverishda
taqachilar, shahar markazida zargarlar, shahar chekkasida Sovungar va ko'nchilar,
oqar suvlarga yaqin joyda gazlamalarga gul bosuvchilar yashardi 21
.
21 Ходжа Самандар Термези. Дастур ал-муліук, Факсимиле, таржима, сўзбоши, изоҳлар М. А.
Салоҳиддинованики, Μ., 1971. 178-179 b
24

Toshkentda XVI asrga kelib qurilish ishlari keng avj oldi. Shu binolardan ba'zilari
bizgacha etib kelgan. Qurilgan madrasa va machitlar o'sha davrda qurilish ishlari
qay darajada bo'lganligini ko'rsatadi. Bu binolar ularni qurishda, bezash va
pardozlashda ishtirok etgan turli kasb mutaxassislarining mahoratidan dalolat beradi.
Toshkentda XVI asrga kelib qurilish ishlari keng avj oldi. Shu binolardan ba'zilari
bizgacha etib kelgan. Qurilgan madrasa va machitlar o'sha davrda qurilish ishlari
qay darajada bo'lganligini ko'rsatadi. Bu binolar ularni qurishda, bezash va
pardozlashda ishtirok etgan turli kasb mutaxassislarining mahoratidan dalolat beradi.
XVI asrda barpo qilingan binolardan biri Baroqxon (Navro'z Ahmadxon) madrasasi
hisoblanadi. Mazkur hashamatli bino turli kasb egalari mehnatini o'zida mujassam
etgan. Ko'kaldosh madrasasining barpo etilishi Baroqxonning o'g'li Darvishxon
Darvishxon hukmronlik qilgan davrga to'g'ri keladi. Madrasaning 3 ta hujrasi
bo'lgan. 2 qavatli "Moskva" mehmonxonasining qarshisiga joylashgan Ko'kaldosh
madrasasi bugungi kunda hozirgi zamon go'zal qurilishlari bilan birgalikda shahar
kusniga-husn qo'shib turadi.
Bugungi kunda Shayxontohur nomi bilan ma'lum bo'lgan Shayx Xovandi Tohur
maqbarasi XIV asrda qurilgan va keyinchalik boshqa maqbaralar hisobiga kengayib
borgan. Mazkur me'morchilik ansamblida Shayx Xovandi Tohur maqbarasidan idan
janubroqqa joy - lashgan Yunusxon maqbarasi (1487 yili vafot etgan) alohida o'rin
egallaydi. Uning gumbazli binosi pishiq g'isht va toshdan qurilgan. Kuchli zilzilalar
tufayli maqbara shikastlangan. Bugungi kunda mazkur maqbara tiklangan. Shu erda
pishiq g'ishtdan qurilgan madrasa va machit ham bo'lgan. Hozirgi Samarqand
darvozada Nuriddin ibn Said Muhammad Xo'ja (1511 yili vafot etgan) maqbarasi
qurilgan. So'nggi vaqtlargacha Qoratosh ko'chasida saqlanib kelgan hammom
qoldiqlari o'sha davr qurilish texnikasi va binolarni badiiy bezash darajasidan dalolat
beradi 26
. Mutaxassislarning aniqlashicha, issiqlik o'tkazuvchi kanallarning haddan
tashqari balandligi bu hammomning o'ziga xos xususiyati ekan. Hammomning
devorlari va tagi maxsus qorishma bilan suvalgan. Urtasida hovuzi bo'lgan,
burchakdagi yumaloq xona aholi foydalanishi uchun qurilgan binolarning qizi - qarli
25

detallaridan hisoblanadi. Echinish va dam olish xonalarining supalari, devorlari
rang-barang sopol plitalar bilan qoplangan edi. Mazkur yodgorlik qoldiqlarini
o'rgangan arxeolog olim M. I. Filanovichning fikriga ko'ra, hammom "... tor
doiradagi kishilar uchun mo'ljallangan bo'lib, XV-XVIII asrlardagi Toshkent saroy
arki binolari qatoriga kirgan". Hashamatli madaniy va zamonaviy binolar,
hammomlar, Sardoba va ko'priklar quruvchi ustalar tomonidan bunyod etilgan XV-
XVI asrlardagi me'morlik yodgorliklar nomlari yo'q bo'lib

26
Иванов П. П. К истории развития горного про- мысла в Средней Азии. Краткий исторический очерк. М.-Л.,
1932, с. 39. 23
ketgan toshkentlik quruvchi ustalarning yuksak mahoratidan dalolat beradi.
Bizgacha mohir me'morlarning ba'zilarininggina nomlari etib kelgan.
XVI asrda sug'orish kanallarini tuzatish va yangilarini barpo etish bo'yicha ishlar
davom ettirilgan. Badriddin Kashmiriy: "1583 yili Jo'ybor shayxning farmoniga
muvofiq Toshkentning Shimoliy sharqidagi Zaxariq sug'orish kanali qayta tiklandi.
Kanalni tiklash ishlarida 300 nafarga yaqin qullar qatnashdi" , - deb yozgan edi.
Toshkentda barpo etilgan hashamatli binolar mohir ustalarning mahalliy an'analari
mavjud ekanligidan dalolat beradi: "O'rta Osiyo Janubiy oblastlari ustalarining
maktabi (Shimoliy Xuroson, Tohariston, Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand,
Toshkent, Farg'ona, Xorazm. Turkistonning Shimoliy viloyatlari) o'z davri
me'morchiligini rang-barang qildi"... 22
.
Shahar aholisi asosan paxsa uylarda istiqomat qilardi. Shu bilan birga, moddiy
ahvoli og'ir oilapar shaxsiy uylari bo'lmaganligi uchun boylarga tegishli uylarni
ijaraga olib yashashga majbur edilar. Jo'ybor shayxlari arxividagi hujjatlardan
ko'rinishicha, ba'zi bir yirik feodallar turar joylarning ko'pgina qismini o'z qo'llariga
olib, aholiga ijaraga berish yo'li bilan daromad olganlar. O'ziga to'qroq
xonadonlarning shaxsiy uylari, tomorqa va hovlilari bo'lgan. Mana shunday oldi
ayvonli uy hovlisidagi barcha yordamchi imoratlari bilan chodir qurish uchun
yog'och ustunlar tayyorlaydigan toshkentlik ustaga qarashli bo'lgan. Bu uy 1590 yili
22 Буряков Ю. Ф. По древним караванным путям Ташкентского оазиса, Ташкент, 1978, с. 57.
26

26 yangi, bir misqolli, o'ttiz dinorli, kumushdan zarb kilingan xon tangasiga
sotilgan. Bundan ko'rinadiki, hovli-joy oldi-sotdisi qozixonalarda, guvohlar
ishtirokida amalga oshirilgan. Oldi-sotdi haqidagi hujjat qozi muhri bilan
tasdiqlangan.
Qadimdan Toshkentda to'qimachilik sanoati rivojlangan bo'lib, u mahalliy paxtaga
asoslangan edi. Ip - gazlama matolarning ba'zi turlari ko'plab miqdorda shahar
tashqarisida, ayniqsa, ko'chmanchilar yashaydigan cho'llarda, Rossiya shaharlarida
sotilgan. XVI asrdan boshlab rus hukumati bilan O'rta Osiyo shaharlari o'rtasida
iqtisodiy aloqalar kuchayib bordi. XX asr boshlarida Toshkentda yozuv qog'ozi
ishlab chiqilganligi to'g'risidagi ma'lumotlar mavjud. Jumladan, savdogar Ahmadga
qarashli qog'oz ishlab chiqarish ustaxonasida yigirmaga yaqin ishchi ishlagan. XV-
XVI asrlarda juda yaxshi qog'oz Samarqandda ishlab chiqilganligi haqida
manbalarda aniq ma'lumotlar uchraydi. Lekin o'sha davrlarda Toshkentda qog'oz
ishlab chiqarilganligi hali aniqlanmagan. Toshkentda qadim zamonlardan beri
metallsozlik rivojlangan edi. Misgarlar tayyorlagan mahsulotlar turli-tuman edi.
Ayniqsa Toshkentda quyilgan qozonlarning dong'i uzoqlarga ketgan edi. XX
asrgacha saqlanib kelgan degrezlik mahallasi, aytish mumkinki, o'rta asrlarda ham
ma'lum bo'lgan bo'lsa kerak. Bu erda qishloq xo'jalik mehnat qurollari ishlab
chiqilgan. Mahalliy ketmonlar o'zining kattaligi va damining o'tkirligi bilan,
masalan, Farg'ona vodiysida tayyorlangan ketmonlardan farq qilgan. Metall
buyumlar ishlash uchun xom ashyo Toshkent viloyatidagi tog'lardan keltirilgan.
Zayniddin Vosifiyning toshkent viloyatining temir va cho'yan konlari haqidagi
ma'lumotlari diqqatga sazovordir 23
.
Zahiriddin Muhammad Bobur yozishicha, XVI asrda Toshkentda kamon va kamon
o'qi yasaydigan ustalarning mahorati butun viloyatga tarqalgan ekan. O'sha
vaqtlarda kamon va kamon o'qi yasash mahorati juda qadrlangan. Bobur o'zining
amakivachchasi mashhur tarixchi Muhammad Haydarning qobiliyatini baholab:
"xattot - likka, rasm solishga, kamon, kamon o'qining tig'i va kamonni tortish uchun
23 Филанович М. И. Новое в средневековой го- родской культуре Ташкента. ОНУ, 1982, № 3, с. 39.
27

xalqa yasashga mohir edi" , - deb yozadi. Patli va patsiz kamon o'qlari qayd qilib
o'tiladi. O'qchi ko'cha nomi ehtimol qadim-qadimlardan ma'lum bo'lgan bo'lsa
kerak. O'tmishda bu erda kamon o'qi yasaydigan ustalar yashaganligidan bu ko'cha
shunday atalgan bo'lishi mumkin. 1590 yil 20 mayda tuzilgan hujjatda usta Abul
Xirgohtarosh nomi qayd qilingan. Marhum K. Ubaydullaev va A. Rasulovlarning
fikriga ko'ra, xirgohtaroshlar yuqori tabaqa vakillari chodirlarining ustunlarini
yasaydigan mutaxassislar bo'lgan.
Bunday chodirlarning devorlari ikki xil mato ichki tomondan shoyi mato,
tashqarisidan brezentga o'xshash dag'al mato bilan o'ralgan. Bunday chodirlar o'troq
aholi zodagonlari ovga, dam olishga chiqqanlarida, uzoq muddatli harbiy yurish
qilganlarida tayyorlangan bo'lishi mumkin. Toshkentda kulolchilik ham rivojlangan.
Ko'plab ustalar yashaganlar va ishlaganlar. Tadqiqotchi-arxeolog olimlarimiz
Ko'kaldosh madrasasi va Shayxontohur dahasida arxeologik qazishlar jarayonida
toshkentlik kulollar tayyorlagan mahsulotlardan ko'plab namunalar topganlar.
Hunarmandlarning ma'lum qismi teriga oshlov berib, undan mahsulotlar, ayniqsa
poyafzallar tayyorlaganlar. Ot terisidan baland egar va charmdan turli buyumlar
tayyorlab chetga chiqarganlar. Kon ishchilari juda og'ir sharoitlarda mehnat
qilganlar. Ularning ishi og'ir va mashaqqatli edi. Konlardan kelgan foyda ayrim
shaxslarning hamyoniga tushardi. Zayniddin Vosifiy Navro'z Ahmadxon toshkent
viloyatining yirik ruhoniysi Shamsiddin Muhammad Xurasoniyga kon va
ishlanmagan erlar hadya qilganini yozadi. Bu misol foydali qazilma boyliklardan
foydalanishda markazlashgan usul yo'qligidan, shuningdek kon qazuvchilar ustidan
butun foydani hamyoniga solayotgan shaxslar hukmronlik qilishidan dalolat
beradi 24
. A. A. Semyonov qayd qilganidek, Toshkentda juda katta mis rastasi
(bozori) bo'lgan. Ehtimol, bu rasta XV-XVI asrlarda ham mavjud bo'lgan bo'lsa
kerak. Toshkent yaqinidagi tog'lardan qazib olingan misdan mis buyumlar quyilgan.
Feodallarning o'zaro Janjallari bo'lgan yillarda mis qazib olish ishlari boshqa
konlardagidek to'xtab qolardi. Toshkentning mis rastasida ustalar mis idishlar
24 Бадриддин Кашмирий. Равзат ар-ризвон. УзССР ФАШИ қўлеTзмаси, Инв. № 2094, 304 б - 305 а-варақлар.
28

tayyorlab, sotar edilar. Shuningdek, A. A. Semyonovning ma'lumotlariga ko'ra,
mazkur rastada boshqa shaharlarda tayyorlangan mis buyumlari ham sotilgan. Pul
maydalaydigan sarroflar uchun katta-kichik kosalar sotilganligi qayd qilingan.
Bunday kosalarning zihiga Arab tilida turli baytlar bitilgan. Odatda katta kosalarga
chaqa va kumush tangalar, kichik kosalarga esa oltin tangalar solingan. Misgarlar
suv va sharob ichish uchun oftoba tayyorlaganlar. Zarb qiluvchilar mazkur idishlarni
turli - tuman naqshlar va yozuvlar bilan bezaganlar.
Misgar ustalarning yuksak san'at bilan o'yib naqsh solgan buyumlari faqat
muzeylardagina saqlanib qolgan bo'lib, ular bugungi kunda ham kishilarni hayratga
soladi. Toshkentning turli chekkalaridagi tosh konlaridan marmar qazib olganlar.
Marmardan xo'jalik uchun buyumlar, hatto laganlar, tabibchilikda foydalanish uchun
idishlar ham yasaganlar.
Amaliy san'at: metall va toshga o'yib naqsh solish, charmga bosib naqsh solish,
Pape-masheni rasmlar solib bo'yash juda ham rivojlangan. Xattotning mehnati juda
qadrlangan. Qalamdon, qamishdan yasalgan qalam, nafis ishlangan siyohdon
xattotlarning yozuvi uchun zarur asboblar hisoblangan. Buni O'rta Osiyoda bitilgan
qo'lyozmalarga ishlangan rasmlarda ham ko'rish mumkin. Odatda aslzodalar uchun
tayyorlangan siyohdonlarga oltin suvi bilan naqsh chizilgan. Qalamdonlar
papemashedan qilinib, mo'yqalam bilan rasmlar chizilgan. Shahar chekkasida va
atrofida tegirmon va juvozxonalar joylashgan. X І X asrning oxirlariga kelib
Toshkentda 500 ta juvozxona ishlab turgan Shaharda ko'plab bozorlar bo'lib, bu
erlarga qo'shni viloyatlardan kishilar oldi-sotdi ishlari uchun kelganlar. Ba'zan
bunday munosabatlar bozor nomida o'z aksini topgan. Masalan, qozoq bozor. Bu
bozorda asosan ko'chmanchilar tayyorlagan mahsulotlar sotilgan. Ko'chmanchilar
bozorda qo'y, tuya, ot va chorvachilik mahsulotlari, xurjun hamda chorvadorlar
buyumlarini sotganlar. Toshkent shahrining eng katta bozori taxminan hozirgi
oktyabr bozori joylashgan erda bo'lgan. Shayxontohurda talaygina do'konlar bo'lgan.
Toshkentdan qo'shni viloyatlarga turli-tuman mollar chiqarilgan. Mahmud ibn Vali
Toshkentdan XVII asrda olib ketilgan mollar orasida qora tariq, darmon (dori),
29

novshadil, mo'yna, shuningdek asirlar bo'lganini qayd qilib o'tadi. Toshkentlik
to'quvchilar mahalliy paxtadan tayyorlangan ipdan foydalanganlar. Ayrim
mutaxassislar ma'lumotlariga ko'ra, Toshkentga ipak ham keltirilgan. Biz
Toshkentda XVI asrda ipakchilikning rivojlanishiga oid ma'lumotlarga ega
emasmiz. Faqat bu davrda paxta va ipakdan har xil matolar to'qilgan deb ishonch
hosil qilishimiz mumkin 25
.
Ustalarning hunarmandlik mahorati nasldan-naslga o'tib kelgan. Shu bilan birga,
chetdan ham shogird tayyorlashgan. Bunday hollarda yozma shartnoma tuzishgan.
Bizgacha Samarqandda 1589-1590 yillarda rasmiylashtirilgan shunday
shartnomalardan 25 tasi etib kelgan. Toshkent shahrida ham shogirdlikka chetdan
odam qabul qilinganda shunday shartnomalar tuzilgan. Oldi-sotdilarni
rasmiylashtirgan Toshkent qozisi tomonidan berilgan hujjat ham shundan dalolat
beradi. "Guvohlar ko'rsatmalari" protokoli Toshkent qozisi ishtirokida 1514 yil 24
iyunda "go'zal Toshkent qozisi ishtirokida" tuzilgan edi.

25 Муниров К., Ирисов А., Насыров А. Некоторые све дения об ученых и поэтах Ташкента Х-ХІХ веков. ОНУ,
1983, № 9, с. 23-24.
30

2.2 Toshkent bekligining qo shni davlatlar bilan munosabati ‟
1784 -yilda Toshkentning to rt tomoni o rtasidagi uzoq muddatli raqobat
ʻ ʻ
qurolli to qnashuvga sabab bo ldi. Jang shahar bozori yaqinida, Bo zsu oqib
ʻ ʻ ʻ
o tadigan jarda bo lib o tdi. Kanalning bu qismi " Jangob " - "jangovar oqim"
ʻ ʻ ʻ
nomini oldi. Ilohiyotshunos Maxdumiy A‘zamning avlodi va Qo qon xoni Narbuta
ʻ
beyning qarindoshi Xonxo ja Yunusxo ja ko magi tufayli g alaba qozondi va posad
ʻ ʻ ʻ ʻ
uning butun shahar ustidan hokimiyatini tan oldi. Hukmdor qarorgoh sifatida
Chorsu arig i (keyinchalik bu hududni Qoratosh deb atagan) bo yidagi tepalikda
ʻ ʻ
joylashgan qal ani tanlagan. Davalarga bo linish saqlanib qolgan bo lsa-da, to rt
ʼ ʻ ʻ ʻ
xokimlik instituti tugatildi.
Yunusxo jani qozoq qabilalari – Shanishqili (Sanchqali) va Qangli
ʻ
qo llabquvvatlagan. Hukmronlik yillarida Chimkent, Sayram, Turkiston, Qurama,
ʻ
Niyozbek, Oltin Tobe, Qorabuloq, Sarapan (Sauran), Temir tumanlari hamda unga
tutash yerlari bo lgan o ntagacha qishloqlar ga bo ysundi. Katta qozoq juzlariga
ʻ ʻ ʻ
qarashli hududning katta qismi Toshkent nazorati ostida edi. Yunusxo ja Rossiyaga
ʻ
boradigan karvon yo llarini egallab, ularning xavfsizligini ancha kuchaytirib,
ʻ
Rossiya imperiyasi bilan savdo-sotiqni kengaytirdi. Yirik qo shni bilan barqarorlik
ʻ
va mustahkam iqtisodiy aloqalar hunarmandchilik va unga bog liq bo lgan qishloq
ʻ ʻ
xo jaligi tarmoqlarining rivojlanishiga ijobiy ta sir ko rsatdi. Yunusxo ja ham pul
ʻ ʼ ʻ ʻ
islohotini o tkazib, o z nomidan mis tanga zarb qilishni yo lga qo ydi va harbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
31

sohada qator o zgarishlarni amalga oshirdi, bu esa armiya qudratiga va poytaxtʻ
mudofaasiga ijobiy ta sir ko rsatdi
ʼ ʻ 26
.
Toshkentda mustaqil davlatning tashkil topishi tabiiy ravishda Qo qon xonligida
ʻ
xavotir uyg otdi. 1794-yilda Narbo tabiy davlat hududiga qarshi yurishni boshladi,
ʻ ʻ
ammo mag lubiyatga uchradi. 1799-yilda Qo'qon qo'shinlari deyarli poytaxtning
ʻ
o'ziga yetib, Chirchiqni kesib o'tishga muvaffaq bo'lishdi, ammo Qorasuv kanali
bo'yidagi jangda Yunusxo'ja ularni mag'lub etdi, 70 nafar odamni asirga oldi (ularni)
omma oldida qatl qilingan). 1801-yilda Yunusxo ja raqibiga sharqdan hujum
ʻ
qilishga qaror qildi. Shahar aholisi yangi urushga qarshilik ko'rsatdi, biroq
ko'chmanchi zodagonlar, ittifoqchi Yunusxo'ja bunga turtki berdi.
Shanishqili qabilasining qozoqlari ko magi bilan Farg ona vodiysiga bostirib kiradi.
ʻ ʻ
Biroq buning uchun kuchlar haddan tashqari oshirilgan: Qo qon va Xo jantdan
ʻ ʻ
uncha uzoq bo lmagan Punkan hududida qo qonliklar yirik g alabaga erishadilar va
ʻ ʻ ʻ
xon katta qiyinchilik bilan Toshkentga qochishga muvaffaq bo ladi.
ʻ
Muvaffaqiyatsiz yurishdan so'ng Yunusxo'ja sil kasalligiga chalinadi, uning zararli
banga chekishi kuchayadi va bir yildan so'ng davlat asoschisi vafot etadi
(Muhammad Solih Toshkandiy vafotini hijriy 1215-yilga to'g'ri keladi) 27
.
Hukmdor bo lgan Muhammadxo janing to ng ich o g li hokimiyatni yo qotishdan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo rqib, Niyozbek qal asiga qo mondonlik qilgan ukasi Xonxo jini o ldirishni
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
uyushtirmoqda. Bu orada Qo qon tahdidi tobora kuchayib bormoqda:
ʻ
Muhammadxo ja hukmronligining 3 yilida to rtta bosqin sodir bo ladi. Ularni katta
ʻ ʻ ʻ
narxda mag'lub etish mumkin: shaharda eng kuchli ochlik va yuqori xarajat
hukmronlik qilmoqda. 1805-yilda Muhammadxo ja vafotidan keyin Yunusxo janing
ʻ ʻ
yana bir o g li Sultonxo ja xon bo ldi, uning davrida Qo qon bilan qonli kurash
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
davom etdi. 1807-yilda Olimxon qo shnisini zabt etish uchun ukasi Umar
ʻ
boshchiligidagi 12 ming kishilik qo shin yuboradi. Umar toshkentliklarni mag lub
ʻ ʻ
etib, sarkarda Xonxo jani asirga olib, poytaxt atrofini egallaydi. Toshkentning
ʻ
26 Махмуд ибн Вали. Море тайн, с. 56-57.
27 История Ташкента (с древнейших врем
еTн до победы Февральской буржуазно-демократической революции).
Ташкент: «Фан» УзССР, 1988 — 85—88, 100—105 bet.
32

taqdiri muhrlangan. Ayni paytda hokimiyatni o z qo liga olgan Yunusxo janingʻ ʻ ʻ
boshqa o g li Hamidxo ja boshchiligida shaharning qat iy mudofaaga tayyorligini
ʻ ʻ ʻ ʼ
kuzatgan Qo qon xoni to g ridan-to g ri hujumga o tishga jur at eta olmadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
Bosqinchilar, Xamidxo jani darhol vassal qaramligini e lon qilish sharti bilan taxtga
ʻ ʼ
o tirishga ruxsat berishdi. (shu bilan birga, Xonxo ja Qo qonda qatl etilgan). Umar
ʻ ʻ ʻ
Qo qonga qaytib keldi. Ammo ustozning Toshkentdagi mavqei zaif bo'lib chiqdi,
ʻ
Qo'qonga qarshi kurash to'liq bostirilmadi. 1808-yilda shahar ikkinchi marta
Qo qonga bo ysundirildi (Olimxonning o zi yangi yurishga boshchilik qildi), talon-
ʻ ʻ ʻ
toroj va vayronaga uchradi. O sha vaqtdan boshlab u bevosita Qo qon xonligi
ʻ ʻ
tarkibiga kirdi (Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar qisqa
tanaffuslar bilan) va viloyat hokimi – beklarbek tomonidan boshqariladi. 1813-yilda
Toshkentga tashrif buyurgan Filipp Nazarov shunday deb yozgan edi: U ilgari
mustaqil bo lib, hukmdorning qarorgohi bo lib xizmat qilgan bo lsa, endi bosib
ʻ ʻ ʻ
olingandan keyin Qo qon viloyatiga aylangan. Sobiq egasining qal'asi yer bilan
ʻ
vayron qilingan.
Toshkent davlati boshqa O rta Osiyo davlatlari kabi tipik feodal monarxiya edi:
ʻ
hukmdor hokimiyati qonun bilan cheklanmagan. Toshkent davlati hukmdori
ko pincha xon, o zi esa o zini eshon deb atagan, dastlab Yunusxo ja viloyat
ʻ ʻ ʻ ʻ
valiyahti – ―viloyat hokimi deb e lon qilingan. Toshkent davlatining O rta
‖ ʼ ʻ
Osiyoning boshqa davlatlaridan farqi xon huzurida maslahatchi organ sifatida
feodallar kengashining yo qligi edi. Bu vazifani to rt daxa vakillari kengashi
ʻ ʻ
bajargan. Yunusxo jining asosiy harbiy tayanchi uning ko chmanchilar orasidagi
ʻ ʻ
tarafdorlari bo lsa-da, uning o zi davlat ishlarini ular bilan emas, balki shahar
ʻ ʻ
posyolkasi vakillari bilan maslahatlashib, hal qilishga majbur bo lgan. Pospelov va
ʻ
Burnashev yozganidek, "shahar oqsoqollaridan to'rttasi xon kengashini tashkil qildi,
ular bilan milliy va harbiy ishlarda maslahatlashdi. Bular shaharning to rt qismidagi
ʻ
oqsoqollar bo lib, aholi tomonidan shahar o zini-o zi boshqarish organlarining dahi
ʻ ʻ ʻ
(kvartal) oliy ma muriy davlat lavozimiga saylanadi. Shahar aholisining eng
ʼ
gullabyashnagan va shuning uchun nufuzli qatlamidan bo'lgan holda, ular
33

Yunusxo'jining davlat va harbiy siyosatini shahar aholisining ushbu qatlamining
asosiy o'zagini tashkil etgan yirik savdogarlar va hunarmandlar manfaatlaridan kelib
chiqqan holda boshqarganlar. Toshkent davlati davlat yozishmalarida tojik tilini
emas, balki o zbek tilini qo llash bilan tavsiflanadi, bu ham sarlavhada ifodalanganʻ ʻ
edi 28
. Mamlakatdagi ikkinchi shaxs boshchixo ja (tojik devonbegiga mos keladigan
ʻ
unvonning o zbekcha nomi) bo lib, uning vazifalariga ―obodonlashtirish nazorati,
ʻ ʻ ‖
soliq yig ish kiradi.
ʻ
Xon yo qligida davlat ishlari butunlay uning ixtiyoriga o tkazildi. Bundan tashqari,
ʻ ʻ
ko'chmanchi aholi boshqaruvining maxsus lavozimi - serker mavjud edi.
Sud tizimi murakkab edi. Rasmiy ravishda, Oliy sudning boshlig'i qoziy bo'lib,
uning lavozimi ham yuqori hisoblangan, ammo katta jinoyatlar uning vakolatiga
kirmagan. Qotillik, o g irlik va qurol-yarog , porox va qo rg oshinni ruxsatsiz olib
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqib ketish – o lim jazosi tayinlangan jinoyatlar bevosita xon tomonidan ko rib
ʻ ʻ
chiqilar edi. Muhim bo'lmagan ishlar ham Boshchixo'ja tomonidan tartibga solingan
va ularga tegishli jazolar tayinlangan. Xon yo'qligida davlat qarorlari butunlay
Boshchixo'ja hokimiyatiga o'tdi. Politsiya vazifalarini savdo-sotiqni to'g'ri olib
borish, vazn va o'lchovlarni nazorat qilish, turli diniy me'yorlarga (namoz, ro'za va
boshqalar) rioya qilish uchun mas'ul bo'lgan raislar tomonidan bajarilgan. Shahar va
qishloqlarda ma'muriy, sud va harbiy hokimiyatga ega bo'lgan hukmdorlar beklar
deb atalar edi. Davlat ierarxiyasida eng quyi o rinni oqsoqollar, ya ni oddiy aholi
ʻ ʼ
ustidan oqsoqollar egallagan. Amaldorlar maosh olmaganlar va o'zlarini shaxsiy uy
xo'jaliklarida askar - qoraqozonlarni ekspluatatsiya qilish orqali boqishgan.
―Qorakazan – so zma-so z ―qora qozon so zi dastlab bir qozon atrofida
‖ ʻ ʻ ‖ ʻ
to plangan, birga xizmat qilayotgan vatandoshlarni anglatgan
ʻ 29
.
Toshkent davlatining doimiy qo shini, qo shnilaridan farqli o laroq, mahalliy o troq
ʻ ʻ ʻ ʻ
aholidan emas, balki sarson va asirlar (qozoqlar, qalmoqlar, qo qonliklar,
ʻ
buxoroliklar va boshqalar)dan iborat bo lgan. O rta Osiyo an analariga ko ra,
ʻ ʻ ʼ ʻ
28 Соколов Ю. А.. Ташкент, ташкентцы и Россия, 10000 экз, Ташкент: Узбекистан, 1965. 152 c
29 Hojiyev E. Toshkentning Rossiya shaharlari bilan aloqasi. Toshkent, 1973. 8-bet;
34

askarlar tinchlik davrida qishloq xo jaligi va hunarmandchilik ishlaridaʻ
foydalanilgan, ammo Toshkentda mulki bo lmagani uchun ular krepostnoy
ʻ
maqomiga ega bo lishgan. Qoraqozon deb atalgan askarlar yuqori martabali
ʻ
amaldorlar, jumladan, davlat rahbari orasida taqsimlangan. Bu ish bilan ular o'zlarini
va egalarini qo'llab-quvvatladilar. ―Toshkent qissasi da (Muhammad Solih
‖
Qori Toshkandiy asariga kiritilgan) yozilishicha, Qoraqozon otryadlari o z feodallari
ʻ
— sarkardaga bo ysunib, uning mulkiga joylashib, qurollanib, undan otlar olganlar.
ʻ
Otryadga yozilgach, Karakazanga o'zini va oilasini boqish uchun egalik berildi.
Qoraqozonlar tinchlik davrida dehqonchilik, hunarmandchilik yoki savdo-sotiq bilan
shug ullanib, soliq va yig imlardan ozod qilingan, buning o rniga o z feodalining
ʻ ʻ ʻ ʻ
dalalarida ishlashga majbur bo lgan.
ʻ
Muhammad Solih Toshkentdiyning ko rsatmalari
ʻ va leytenant D.
Telyatnikov, Qoraqozon qo shini Yunusxo janing shaxsiy otryadlari (jamoalari),
ʻ ʻ
uning o g illari va ―eng yaxshi amaldorlar dan iborat edi. Bularga feodal-qabila
ʻ ʻ ‖
zodagonlaridan bo lgan Muhammadxo ja, Xonxo ja, Halimxo ja kabi aftidan o troq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aholiga mansub kishilar ham bor edi. D. yozganidek. Telyatnikov, Qoraqozon
otryadlari ―asosan, qalmoqlar, o zbeklar, qo qonlar, xo jonliklar va buxoroliklar
ʻ ʻ ʻ
kabi qochoq xalqdan to plangan; qoraqonlar orasida tabiiy toshkentlar juda kam».
ʻ
Bu xabar Muhammad Solih qori Toshkandiyning qoraqonlarni ―aubosh , ya‘ni
‖
―turli millatlardan bo lgan to polonchilar , ―sarguzashtchilar , ―mag lubiyatga
ʻ ʻ ‖ ‖ ʻ
uchraganlarni talon-toroj qilish bilan shug ullanuvchi askarlar deb atagan
ʻ ‖
ma‘lumotlariga mos keladi 30
.
Qoraqonlarning soni 2 mingdan 6 minggacha (Yunusxoji hokimiyatga kelganidan
keyin ham 12 yil o tgach, D. Telyatnikovning yozishicha, atigi 2 ming kishi) edi.
ʻ
Ularda gugurt qurollari, qilichlar, nayzalar, zirhlar bor edi. Armiyada katta kalibrli
qurollar ham bor edi. Xon harbiy harakatlar uchun zarur bo'lgan hamma narsani
ta'minladi. D.Telyatnikovning so zlariga ko ra, qoraqozonliklar uchlik qurol bilan
ʻ ʻ
qurollangan. Ulardan ba'zilarida "turklar" (qulfsiz gugurt qurollari), boshqalarida
30 Xurshut E. ShiChach-Tashkent. Tashkent: O‗zbekiston. 1992. S.381.
35

kamon va o'qlar, uchinchilarida esa faqat nayza va qilichlar bor edi. Qoraqazon
tuzilmalari, shuningdek, Yunusxo'ja tomonidan faol ravishda kengaytirilgan kichik
artilleriya parkiga egalik qilishgan (1796-yilda artilleriya sifatida faqat
"zanburaklar" ishlatilgan - temir o'qlarni otgan yirik kalibrli qurollar, 1800-yilda -
Toshkentda ishlab chiqarilgan misdan yasalgan yirik kalibrli qurollar allaqachon
mavjud edi). Armiya mahalliy ishlab chiqarilgan o q-dorilar (porox, qo rg oshin vaʻ ʻ ʻ
boshqalar) bilan ham ta minlangan. d.), Toshkent poroxini esa ―Toshkentliklarning
ʼ
o zlari va selitra tuproqlari... qo rg oshin Turkistondan olinadi, u Toshkentning
ʻ ʻ ʻ
o zida eritilgan bo lsa-da, juda oz Bundan tashqari, urush bo'lganda doimiy qo'shin
ʻ ʻ ‖
tarkibiga o'troq va ko'chmanchi xalqlardan xalq militsiyasi qo'shilgan.
1800-yillarning boshlariga kelib qo shinlar soni ko payib, 6 ming kishiga, feodal
ʻ ʻ
militsiyasining soni 50-70 ming kishiga yetdi (shundan 30 ming kishi
―umumiy Toshkent militsiyasi edi). Tashqi siyosatda Yunusxo ja Sibir orqali
‖ ʻ
aloqa o rnatish va rus kon mutaxassislari yordamida konchilikni yo lga qo yish
ʻ ʻ ʻ
umidida rus yo nalishidan yurdi. U hatto Xitoy hujumiga uchragan taqdirda o z
ʻ ʻ
yerlarini Rossiya himoyasiga olishni so radi (bundan sal oldin Qing imperiyasi bir
ʻ
milliondan ortiq qalmoqlarni o ziga bo ysundirib, qirib tashladi). Toshkent davlatiga
ʻ ʻ
birinchi rus missiyasi 1794-yilda Yunusxo jining maktubidan so ng Shtardman
ʻ ʻ
tomonidan
Omskdan jo natilgan. U kon muhandisi G. S. Burnashev va serjant A. S.
ʻ
Beznosikovdan iborat bo lib, ularga tulalik savdogar Sidnev va toshkentlik savdogar
ʻ
Qorabay qo shilgan. Buxorodan o tish yo lini tanlagan elchilar Toshkent bilan
ʻ ʻ ʻ
Buxoro o rtasidagi munosabatlar keskinlashgani sababli Toshkentga yetib bora
ʻ
olmadilar. Yangi missiyaga leytenant Telyatnikov va serjant A. S. Beznosikov kirdi.
1796-yilda ruslar Toshkent davlatida sharaf bilan kutib olinib, mahalliy tog larni
ʻ
o rganishga kirishdilar. Biroq, mis, temir va qo'rg'oshindan boshqa konlar topilmadi
ʻ
va oltin rudasi kukunli gematit bo'lib chiqdi 31
.
31 Norqulov N, Jo‘rayev U. ‗‘O‘zbekiston tarixi‘‘ T. Sharq. 2000. 287 b
36

Qaytishda Telyatnikov va Beznosikovga Sibir orqali Sankt-Peterburgga borgan
elchilar Mullajonahun Mag zum va Mingboshi Ashur-Ali Bahodur qo shildi. Ularʻ ʻ
Yunusxo jiga xat va uning sovg alarini (45 dona atlas va 10 juft marten) Pavel I
ʻ ʻ
nomiga yetkazdilar. Mullajonoxun esa imperatorga o zidan qoplon terilari va qora
ʻ
pat olib keldi. Bunga javoban Yunusxo jaga har biri 20 arshindan 2 dona brokar, 12
ʻ
arshin yashil mato va zanjirli tilla soat; har ikki elchiga - 12 arshin atla va 6 arshin
mato, Mag'zum uchun esa - tilla soat va uzuk 1798-yilda toshkentliklar tashqi ishlar
kollegiyasi rahbari A. A. Bezborodkoning xabari bilan eson-omon qaytdi. Xonning
yozma va og zaki so rovlariga javoban (og zaki so rovlarni Mullajonaxun Mag zum
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Tashqi ishlar kollegiyasi vakili S. M. Loshkarevga yetkazgan) u yangi tog -kon
ʻ
mutaxassislarini haydab chiqarishga rozi bo lib, Toshkentga to siqsiz savdoni
ʻ ʻ
kafolatladi. Savdogarlar va Rossiya imperiyasi Qing tajovuzi paytida Toshkent
davlatini himoya qilishiga ishontirdi.
1800-yilda Sibir ma'muriyati T. S. Burnashev va M. Pospelovni Toshkentga
yubordi. Tog'-kon muhandislari "zargarlik buyumlari" namunalari bunday
emasligini tasdiqladilar va faqat erishish qiyin bo'lgan joylarda misning kichik
konlarini topdilar. O'rmonlar, asbob-uskunalar va mutaxassislar etishmasligiga
ishora qilib, ular Yunusxo'jaga metallarni eritish mutlaqo mumkin emasligini
aytishdi. Ular qaytib kelgach, Rossiya imperiyasi foydali qazilmalarni
o zlashtirishda Toshkentga yordam berishdan bosh tortdi. Toshkentni va
ʻ
Sirdaryoning o rta oqimidagi ayrim hududlarni egallaydi
ʻ 32
.
18-asr o rtalarida Toshkent tarixida notinch davr bo ldi, bu davrda shahar Jungriya
ʻ ʻ
(1758-yilda Xitoydan mag lubiyatga uchraguniga qadar) va qozoq xonliklari
ʻ
(dastlab, Xitoyga vassali bo lgan) manfaatlari kesishgan joyda joylashgan edi.
ʻ
Jungorlar mag lubiyatga uchragach, Abdukarim boshchiligidagi qo qonliklar va
ʻ ʻ
birozdan keyin Buxoro hukmdorlari. Shaharni bir necha bor almashadi. Bundan
tashqari, Toshkentning o zida shaharning to rt qismida – Ko kcha, Sibzor,
ʻ ʻ ʻ
32 History of civilizations of Central Asia. Volume V / Development in contrast: from the sixteenth to the
midnineteenrh sentury. / UNESCO. 2003. P. 73-82.
37

Shayxontovr va Beshag achda o zaro kurash bo'lgan. Ularning har birining boshlig'iʻ ʻ
- hakim - qolgan tumanlarni o'ziga bo'ysundirishga intilardi. 1780-yillarga kelib,
uzoq davom etgan va qonli nizolarga chidab bo'lmas holga keladi. Toshkentda savdo
va hunarmandchilikka foydali ta sir ko rsatadigan yagona mustaqil davlat tuzish
ʼ ʻ
zarurati paydo bo ldi. Shu bilan birga, hokim Shayxontavrda vafot etib, hokimiyatni
ʻ
o'g'li Yunusxo'jaga topshiradi.

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Toshkent bekligi o zining 26 yillik
ʻ
hukmronligi davrida mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayoti ancha
rivojlandi.Yunusxo ja vafotidan so ng, mamlakatda ichki nizolar avj olib, davlat
ʻ ʻ
zaiflashdi. Natijada Toshkent bekligi Qo qon xoni Olimxon tomonidan bosib olindi.
ʻ
Toshkentda XVI asrga kelib qurilish ishlari keng avj oldi. Shu binolardan ba'zilari
bizgacha etib kelgan. Qurilgan madrasa va machitlar o'sha davrda qurilish ishlari
qay darajada bo'lganligini ko'rsatadi. Bu binolar ularni qurishda, bezash va
pardozlashda ishtirok etgan turli kasb mutaxassislarining mahoratidan dalolat beradi.
Toshkentda XVI asrga kelib qurilish ishlari keng avj oldi. Shu binolardan ba'zilari
bizgacha etib kelgan. Qurilgan madrasa va machitlar o'sha davrda qurilish ishlari
qay darajada bo'lganligini ko'rsatadi. Bu binolar ularni qurishda, bezash va
pardozlashda ishtirok etgan turli kasb mutaxassislarining mahoratidan dalolat beradi.
XVI asrda barpo qilingan binolardan biri Baroqxon (Navro'z Ahmadxon) madrasasi
hisoblanadi. Mazkur hashamatli bino turli kasb egalari mehnatini o'zida mujassam
etgan.
Toshkent davlati boshqa O rta Osiyo davlatlari kabi tipik feodal monarxiya edi:
ʻ
hukmdor hokimiyati qonun bilan cheklanmagan. Toshkent davlati hukmdori
38

ko pincha xon, o zi esa o zini eshon deb atagan, dastlab Yunusxo ja viloyatʻ ʻ ʻ ʻ
valiyahti – ―viloyat hokimi deb e lon qilingan. Toshkent davlatining O rta
‖ ʼ ʻ
Osiyoning boshqa davlatlaridan farqi xon huzurida maslahatchi organ sifatida
feodallar kengashining yo qligi edi. Bu vazifani to rt daxa vakillari kengashi
ʻ ʻ
bajargan. Yunusxo jining asosiy harbiy tayanchi uning ko chmanchilar orasidagi
ʻ ʻ
tarafdorlari bo lsa-da, uning o zi davlat ishlarini ular bilan emas, balki shahar
ʻ ʻ
posyolkasi vakillari bilan maslahatlashib, hal qilishga majbur bo lgan. Pospelov va
ʻ
Burnashev yozganidek, "shahar oqsoqollaridan to'rttasi xon kengashini tashkil qildi,
ular bilan milliy va harbiy ishlarda maslahatlashdi. Bular shaharning to rt qismidagi
ʻ
oqsoqollar bo lib, aholi tomonidan shahar o zini-o zi boshqarish organlarining dahi
ʻ ʻ ʻ
(kvartal) oliy ma muriy davlat lavozimiga saylanadi. Shahar aholisining eng
ʼ
gullabyashnagan va shuning uchun nufuzli qatlamidan bo'lgan holda, ular
Yunusxo'jining davlat va harbiy siyosatini shahar aholisining ushbu qatlamining
asosiy o'zagini tashkil etgan yirik savdogarlar va hunarmandlar manfaatlaridan kelib
chiqqan holda boshqarganlar. Toshkent davlati davlat yozishmalarida tojik tilini
emas, balki o zbek tilini qo llash bilan tavsiflanadi, bu ham sarlavhada ifodalangan
ʻ ʻ
edi. Mamlakatdagi ikkinchi shaxs boshchixo ja (tojik devonbegiga mos keladigan
ʻ
unvonning o zbekcha nomi) bo lib, uning vazifalariga ―obodonlashtirish nazorati,
ʻ ʻ ‖
soliq yig ish kiradi.
ʻ
Xon yo qligida davlat ishlari butunlay uning ixtiyoriga o tkazildi. Bundan tashqari,
ʻ ʻ
ko'chmanchi aholi boshqaruvining maxsus lavozimi - serker mavjud edi.

39

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO„YXATI
I. O„zbekiston Respublikasi Prezidentning asarlari
1. Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo‘limizni Qat‘iyat Bilan Davom
Ettirib, Yangi Bosqichga Ko‘taramiz. T. ―O‘zbekiston - 2017. 91-92 B. ‖
II. Asosiy adabiyotlar
2. История Ташкента (с древнейших врем
еTн до победы Февральской
буржуазно-демократической революции). Ташкент: «Фан» УзССР, 1988 — 85
—88, 100—105 bet.
3. Соколов Ю. А.. Ташкент, ташкентцы и Россия, 10000 экз,
Ташкент:
Узбекистан, 1965.
4. Hojiyev E. Toshkentning Rossiya shaharlari bilan aloqasi. Toshkent,
1973.
8-bet;
5. Xurshut E. ShiChach-Tashkent. Tashkent: O‗zbekiston. 1992. S.381.
40

6. Axmedov B. ‗‘O‘zbek ulusi‘‘, T. O‗qituvchi. 1994.
7. Norqulov N, Jo‘rayev U. ‗‘O‘zbekiston tarixi‘‘ T. Sharq. 2000.
8. Shamsutdinov R, Karimov SH, Ubaydullayev O‘. ‗‘ Vatan tarixi 2-
kitob‘‘ T. Sharq. 2010.
9. History of civilizations of Central Asia. Volume V / Development in
contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenrh sentury. / UNESCO. 2003. P. 73-
82.
10. Мактубот ва аснод», СССР ФА Шарқшунослик институти- нинг
Ленинград бўлими қўлеTзмаси, Инв. № А-210, 94 6-95 6- бетлар.
11. Жувонмардиев А. XVI-XIX асрларда Фарғонада ер- сув
масалаларига доир. Тошкент, 1965; Набиев Р. Н. Из исто- рии феодального
землевладения в Фергане в XVI-XVII вв., Из- Вестия АН УзССР. 1960, № 3.
12. Сем
еTнов А. А. Очерк поземельно-податного и валогового
устройства Бухарского ханства, Ташкент, 1929, с. 29.
13. Ходжа Самандар Термези. Дастур ал-муліук, Факсимиле, таржима,
сўзбоши, изоҳлар М. А. Салоҳиддинованики, Μ., 1971.
14. Иванов П. П. К истории развития горного про- мысла в Средней
Азии. Краткий исторический очерк. М.-Л., 1932, с. 39.
15. Буряков Ю. Ф. По древним караванным путям Ташкентского
оазиса, Ташкент, 1978, с. 57.
16. Филанович М. И. Новое в средневековой го- родской культуре
Ташкента. ОНУ, 1982, № 3, с. 39.
17. Бадриддин Кашмирий. Равзат ар-ризвон. УзССР ФАШИ
қўл
еTзмаси, Инв. № 2094, 304 б - 305 а-варақлар.
41

18. Муниров К., Ирисов А., Насыров А. Некоторые све дения об
ученых и поэтах Ташкента Х-ХІХ веков. ОНУ, 1983, № 9, с. 23-24.
19. М.ЮнуохУжаева, У.Марваювлова Тошкен тарихига оид
ҳужжатлар
Тошкент Узбекского ССР Фан . 1983
III. Internet materiallari
20. https :// lex . uz
21. https: // ziyonet . uz
22. https :// uz . denemetr . com / docs /769/ index - 82654 - 1. html
42

Toshkent bekligi haqida

Sotib olish