• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 504.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Июль 2025
Расширение docx
Категория Машиностроение

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish

6I BOB. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari 1.1. Mehnat muhofazasi tushunchasi, mazmuni va ahamiyati Mehnat muhofazasi — bu ishlab chiqarish jarayonida xodimlar salomatligini saqlash, xavfsizlikni ta’minlash va mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, sanitariya-gigiyena, tashkiliy va huquqiy chora-tadbirlar majmuasidir. Bu tushuncha inson salomatligi va hayotini ish joyida himoya qilishning umumiy tamoyillarini o‘z ichiga oladi. Mehnat muhofazasi nafaqat yirik sanoat korxonalarida, balki har qanday faoliyat yuritiladigan tashkilotda ham muhim rol o‘ynaydi. Mehnat muhofazasi tushunchasi insoniyat tarixida mehnat faoliyatining o‘zini xavfsiz va salomatlik uchun zarar yetkazmaydigan tarzda tashkil qilishga bo‘lgan ehtiyoj natijasida shakllangan. Inson mehnati avvalboshdan hayotiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo‘lsa-da, texnologiyaning taraqqiyoti bilan birga, mehnat jarayonida yuzaga keladigan xavf-xatarlar soni ham ortib borgan. Xususan, sanoat inqilobidan so‘ng ishlab chiqarish jarayonida mexanizatsiyalashuvning kuchayishi, yangi texnik qurilmalarning paydo bo‘lishi va kimyoviy moddalar bilan ishlashga to‘g‘ri kelgan holatlar mehnat sharoitlarining xavfsizligini ta’minlashni dolzarb muammoga aylantirgan. Shu tariqa, mehnat muhofazasi tushunchasi ijtimoiy va huquqiy yo‘nalishda mustahkam o‘rin egalladi. 2 Bugungi kunda “mehnat muhofazasi” tushunchasi keng qamrovli mazmunga ega bo‘lib, u faqat texnik xavfsizlikni emas, balki inson salomatligini saqlash, kasbiy kasalliklarning oldini olish, qulay va gigiyenik mehnat sharoitlarini yaratish, xodimlarning ruhiy-psixologik farovonligini ta’minlash kabi jihatlarni ham o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida mehnat muhofazasi atamasi huquqiy asosda belgilangan bo‘lib, unda har bir xodim mehnat jarayonida o‘z salomatligini saqlash 2 Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 15bo‘ladi. Shu sababli boshqaruv faqat nazorat va buyruq asosida emas, balki ruhiy motivatsiya, tushuntirish, rag‘batlantirish, ijtimoiy e’tirof kabi yumshoq usullarni ham o‘z ichiga olishi kerak. Bu yondashuv xavfsizlik madaniyatini shakllantirishga yordam beradi. Mehnat muhofazasi bo‘yicha samarali boshqaruv tizimi bo‘lmagan korxonalarda texnik avariyalar, jarohatlanishlar, ekologik ifloslanish, mehnatga layoqatsizlik kunlarining ortishi kabi holatlar tez-tez uchraydi. Bu esa nafaqat iqtisodiy zarar, balki korxonaning obro‘siga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan, har bir zamonaviy korxona o‘z boshqaruv strukturasida xavfsizlik bo‘yicha yetarli darajada mustaqil va kuchli tizim yaratishga intilishi zarur. Boshqaruv tizimida hisobot va hujjat yuritish tartibi ham muhim o‘rin egallaydi. Har bir hodisa, xodimga berilgan muhofaza vositasi, o‘tkazilgan o‘quv mashg‘ulotlari, mavjud xavf manbalari haqida hujjatlar yuritiladi. Bu hujjatlar korxona ichki tahlili uchun ham, tashqi auditorlar yoki nazorat organlari uchun ham muhim manba hisoblanadi. Boshqaruv aynan shu ma’lumotlarga tayangan holda strategik va taktik qarorlar qabul qiladi. Har qanday korxonada mehnat muhofazasini samarali tashkil etish boshqaruv strukturasining aniq tuzilishiga bog‘liq. Bu tuzilma ko‘pincha korxona boshqaruv iyerarxiyasi doirasida alohida bo‘lim sifatida faoliyat yuritadi. Mehnat muhofazasi bo‘limi bevosita bosh direktor yoki bosh muhandisga bo‘ysunadi. Bu bo‘lim ichki jarayonlar, xavfsizlik bo‘yicha tartiblar va qonunchilikka muvofiqlikni nazorat qiladi. Ushbu bo‘limda ishlovchi mutaxassislar ishlab chiqarish xavfini aniqlash, profilaktik chora- tadbirlar ishlab chiqish va ularni amaliyotga tatbiq etish bilan shug‘ullanadi. Tashkiliy boshqaruv tizimining markazida mehnat muhofazasi bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi guruhlar turadi. Bu guruhlar odatda sexlar, uchastkalar yoki xizmatlar doirasida faoliyat yuritadi. Ular xavfsizlik talablarini joyida nazorat qiladi, hodisalarning oldini olish bo‘yicha takliflar beradi, baxtsiz hodisalar sodir bo‘lganda tezkor axborot va harakat rejasini ishga tushiradi. 61Shuningdek, robototexnika va avtomatlashtirilgan xavfsizlik tizimlarining joriy etilishi ham istiqbolli yo‘nalishlardan biridir. Ayni vaqtda SHCHda yuk ortish-tushirish va metall detallarni kesish jarayonlarida maxsus robot qo‘llar ishlatilmoqda. Ular odam ishtirokisiz ishlaydi va insonni bevosita xavfli muhitdan chetlashtirishga xizmat qiladi. Natijada, jarohatlanishlar sezilarli darajada kamaygan. Boshqaruv nuqtai nazaridan, bu texnologiyalarni birlashtirib turgan BIM (Building Information Modeling) tizimlarini joriy etish ham ko‘zda tutilgan. Bu tizim qurilayotgan yoki rekonstruksiya qilinayotgan obyektlarda xavfsizlik parametrlarini loyihalash bosqichidanoq belgilash imkonini beradi. Ya’ni, har bir bino, ustaxona, texnika bazasi xavfsizlik bo‘yicha dizaynlashtiriladi, bu esa keyinchalik yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etadi. Yuqoridagi barcha texnologiyalarni joriy etish, albatta, ko‘p bosqichli strategiyani talab qiladi. SHCHda bu yo‘nalishda 2023–2026 yillarni qamrab oluvchi innovatsion xavfsizlik dasturi ishlab chiqilgan. Bu dastur doirasida xavfli obyektlarda raqamli sensorlar soni ikki barobarga oshiriladi, yangi zamonaviy boshqaruv panellari joriy qilinadi, barcha xodimlar uchun elektron xavfsizlik pasportlari ochiladi. Ushbu texnologiyalarni joriy qilishda xalqaro tajribaga tayangan holda ishlash alohida e’tiborga loyiqdir. Xususan, Germaniya, Yaponiya va Janubiy Koreya temir yo‘l xavfsizligi tizimlari chuqur o‘rganilmoqda va ularning amaliyotidan moslashtirilgan texnologiyalar SHCH faoliyatiga tadbiq etilmoqda. Bu esa texnologiyalarni faqat ko‘rsatkich emas, balki tizimiy natija beruvchi vosita sifatida qabul qilishga yordam bermoqda. Zamonaviy texnologiyalarni SHCHda mehnat muhofazasi boshqaruviga integratsiya qilishda inson omili, xodimlar saviyasi va texnologiyaga bo‘lgan munosabat muhim omil sifatida ko‘rilmoqda. Texnologiyalar qanchalik mukammal bo‘lmasin, ularni to‘g‘ri boshqarish va undan oqilona foydalanish ko‘p jihatdan inson resurslariga bog‘liq. Shu boisdan SHCHda texnologiyalarni 1Mavzu: Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………...……3 I BOB. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari 1.1. Mehnat muhofazasi tushunchasi, mazmuni va ahamiyati …………….……6 1.2. Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning roli …………...……13 1.3. Temir yo‘l transportida mehnat muhofazasi bo‘yicha xalqaro va milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar ……………………………………………………23 II BOB. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvi holatini tahlil qilish 2.1. SHCH da mehnat muhofazasi bo‘yicha tashkil etilgan tizimning umumiy tavsifi …………………………………………………………………….….…31 2.2. Mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar va xavfsizlik choralarining samaradorligi ………………………………………………...…42 2.3. Mehnat sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va avariya holatlari bo‘yicha statistik tahlil ………………………………………………………………..…50 III BOB. SHCH da mehnat muhofazasi boshqaruvini takomillashtirish yo‘llari 3.1. Mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari ………………………………………………...……56 3.2. Ishchilar malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini shakllantirish choralari ………………………………………………………………..………63 3.3. Mehnat muhofazasini boshqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar …………………………………………………..……..…………65 Xulosa …………………………………………………………………………69 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………71 53nisbatan 52% ga kamaygan. Bu esa nafaqat xodim salomatligini, balki ishlab chiqarish uzluksizligini ham ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Korxona profilaktikasi doirasida xavfsizlik bo‘yicha ichki monitoring tizimi ishlab chiqilgan. Bu tizim orqali har oyda ishlab chiqarish maydonlarida yuzaga keladigan potentsial xavfli holatlar aniqlanadi va hisobot shaklida rahbariyatga taqdim etiladi. Ushbu monitoring natijasida 2024-yilda 68 ta potentsial xavfli holat oldindan bartaraf etilgan. SHCH tomonidan tashkil etilgan “Ish joyida xavfsizlik burchagi” loyihasi asosida har bir sex va bo‘limda maxsus stendlar o‘rnatilgan bo‘lib, bu stendlarda xavfsizlik bo‘yicha eng so‘nggi yangiliklar, qonunchilikdagi o‘zgarishlar, favqulodda vaziyatda amal qilinadigan harakatlar bayon etiladi. Xodimlar ushbu axborotlarni doimiy kuzatib borishadi va o‘z bilimlarini oshirish imkoniga ega bo‘lishadi. SHCHda mehnat sharoitlarini yaxshilash maqsadida oxirgi yillarda amalga oshirilgan tashkiliy va texnik chora-tadbirlar tahlili, real statistik raqamlar bilan boyitilgan holda, sohadagi ijobiy tendensiyalarni ochib bermoqda. Misol uchun, mehnat sharoitlarining baholash mezonlari asosida olib borilgan ichki monitoringlar asosida aniqlanishicha, 2019- yilda 160 ta ish joyi “qoniqarsiz” deb topilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich atigi 37 tani tashkil etgan. Bu – xavfsiz muhit yaratish bo‘yicha olib borilgan tizimli ishlarning natijasi sifatida baholanishi mumkin. Avariyalar tahliliga to‘xtaladigan bo‘lsak, SHCH bo‘yicha avariya holatlari eng ko‘p 2020-yilda kuzatilgan. Bunga, pandemiya sharoitida ehtiyot choralari yetarli darajada amalga oshirilmasligi, xodimlar soni qisqarib, yirik texnik xizmatlar kamroq malakali xodimlar tomonidan bajarilganligi sabab bo‘lgan. Natijada 2020-yilda 19 ta avariya holati qayd etilgan. 2021–2024 yillar davomida bosqichma-bosqich nazorat kuchaytirilib, maxsus xavfsizlik bo‘yicha reja tuzilib, amaliyotga joriy etildi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishdagi texnik vositalar va avtomatlashtirilgan tizimlar modernizatsiya qilindi. Xavfsizlik texnikasi bo‘yicha yuritilayotgan hujjatlarning aniqligi va amalda ularning bajarilishini ta’minlash SHCH rahbariyati tomonidan doimiy nazorat ostida turadi. Bu hujjatlar: xodimning xavfli zonadagi harakat yo‘nalishi, evakuatsiya rejasi, ishga kirishdan oldingi briefinglar bayonnomalari, individual himoya vositalari jurnalini o‘z ichiga oladi. 2024-yilda o'tkazilgan ichki audit natijasiga ko‘ra, xavfsizlik bo‘yicha hujjat aylanishi 94% aniqlikda yuritilgan, bu 2019-yildagi 69% ko‘rsatkichga nisbatan sezilarli yuksalishni anglatadi. Xodimlar salomatligi bilan bog‘liq statistik tahlil ham bu borada ijobiy natijalarni ko‘rsatmoqda. 2019-yilda mehnat bilan bog‘liq kasalliklar sababli ishchi kuchining 7,2% 5ishlab chiqarish sharoitlarini kamaytirish, monitoringni kuchaytirish kabi muhim chora-tadbirlar taklif qilinadi. Diplom ishi mavzusining obyekti Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi bilan bog‘liq boshqaruv faoliyati va uning amaliyotdagi ifodalanishidir. Diplom ishi mavzusining predmeti Tizimda mehnat muhofazasini tashkil etish, boshqarish, monitoring qilish, xavfsizlik choralarini joriy qilish hamda xodimlar salomatligini himoya qilishda qo‘llanilayotgan mexanizmlar va ularning samaradorligi. Diplom ishi mavzusining maqsadi — Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tizimli ravishda o‘rganish, mavjud kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishdir. Diplom ishi mavzusining vazifalari Mehnat muhofazasi bo‘yicha nazariy asoslarni yoritish; SHCHda mavjud mehnat muhofazasi tizimini tahlil qilish; Xavfsizlik va sog‘liqni saqlashga oid statistik ma’lumotlarni o‘rganish; Amaldagi boshqaruv mexanizmlarini baholash; Muammolarni aniqlash va takomillashtirish yo‘llarini taklif etish. Diplom ishi mavzusining tuzilishi kirish, uchta asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Har bir bob o‘z navbatida uch bo‘limdan tashkil topgan. Ish yakunida xulosa va amaliy tavsiyalar berilgan. 46tushiradi. Bu esa inson faktori tufayli yuzaga keladigan kechikishlarni kamaytiradi. Korxona miqyosida jamoaviy muhokamalar tizimi ham yo‘lga qo‘yilgan. Har oyning so‘ngida bo‘limlar kesimida xavfsizlik holatiga oid yig‘ilishlar o‘tkaziladi. Ushbu yig‘ilishlarda barcha xodimlar o‘z fikrlarini bemalol ifoda etishlari, real muammolar va takliflarni rahbariyatga yetkazish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu ochiqlik muhitida xavfsizlikni yanada yaxshilash bo‘yicha dolzarb fikrlar yuzaga chiqmoqda. 2023-yilda ushbu yig‘ilishlar natijasida 17 ta yangi xavfsizlik choralari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etildi. Xavfsizlik choralarining iqtisodiy samaradorligi ham baholangan. SHCHning ichki iqtisodiy tahliliga ko‘ra, 2019–2023 yillar oralig‘ida mehnat muhofazasi uchun ajratilgan mablag‘lar 28% ga oshirilgan. Natijada, baxtsiz hodisalarga sarflanadigan tovon pullari, ishlab chiqarishdagi uzilishlar va jarimalar miqdori esa 40% ga qisqargan. Bu esa xavfsizlik investitsiyasi o‘zini to‘la oqlaganini ko‘rsatadi. Xodimlar bilan psixologik ishlash ham xavfsizlik samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Psixolog va psixologik yordam ko‘rsatuvchi mutaxassislar bilan hamkorlikda mehnat sharoitida yuzaga keladigan stress, charchoq va xavfli qarorlar qabul qilishning oldini olish bo‘yicha treninglar yo‘lga qo‘yilgan. Ushbu treninglarda inson organizmining ekstremal holatlarga javobi, hissiy bosimni bartaraf etish usullari, fikrni jamlash texnikalari o‘rgatiladi. Bu, ayniqsa, mas’uliyatli postlarda ishlaydigan xodimlar uchun dolzarbdir. Tashkilotda xavfsizlik jarayonlariga ayollar va yosh xodimlarning jalb etilishi ham ijobiy holatlardan biri sifatida baholanadi. Mehnat muhofazasi borasida xodimlarning yoshi, tajribasi va kasbiy malakasini hisobga olgan holda alohida profilaktik choralar belgilanadi. Shu sababli xavfsizlik tadbirlari bir xil namunaviy shaklda emas, balki moslashtirilgan tarzda, real ehtiyojlar asosida amalga oshirilmoqda. Masalan, yangi ishga qabul qilingan xodimlarga alohida kuzatuvchilar biriktiriladi. Shuningdek, SHCH mehnat muhofazasi bo‘yicha 44Mehnat muhofazasini mustahkamlovchi muhim chora — individual himoya vositalari (IHV) bilan to‘liq ta’minlash hisoblanadi. 2024-yil holatiga ko‘ra, SHCH xodimlarining 97 foizi maxsus kiyim-bosh, qo‘lqop, respirator, quloqchin, ko‘zoynak va boshqa IHVlar bilan muntazam ta’minlangan. Bu vositalar yevropa standartlariga mos ravishda xarid qilinib, sertifikatlangan holatda xodimlarga yetkaziladi. Tashkilotda IHVlar foydalanish muddati, sifati va yangilanib borilishi qat’iy reja asosida yuritiladi. Mehnat muhofazasi samaradorligini oshirishda ichki monitoring tizimi muhim rol o‘ynaydi. Har chorakda xavfsizlik bo‘yicha ichki auditlar o‘tkazilib, har bir sex, bo‘lim yoki muayyan ob’yektda aniqlangan kamchiliklar bo‘yicha dalolatnomalar tuziladi. Bu dalolatnomalar asosida javobgar shaxslarga ogohlantirish beriladi yoki zarur chora-tadbirlar belgilanadi. 2023-yil davomida aniqlangan 71 ta qoidabuzarlik 2024-yilda 35 taga tushgan bo‘lib, bu 50% ga yaqin kamayishni ko‘rsatadi. SHCHda xavfsizlik muhitining barqarorligi ijtimoiy yondashuv orqali ham ta’minlanmoqda. Jumladan, xodimlar orasida xavfsizlik elchilarini tayinlash tizimi mavjud. Bu elchilar o‘z brigadasidagi xavfsizlik qoidalariga rioya qilinishini nazorat qiladi va rahbariyatga muntazam ravishda hisobot beradi. Bu esa iyerarxik emas, balki gorizontal nazorat mexanizmining shakllanishiga olib kelmoqda. Natijada, jamoaviy mas’uliyat kuchaymoqda, xodimlar o‘z xavfsizligi uchun befarq bo‘lmayapti. Yuqoridagi barcha choralarning samaradorligi ichki so‘rovnomalar orqali ham tasdiqlanmoqda. 2024-yilda o‘tkazilgan anonim so‘rovnomada ishtirok etgan ishchilarning 90 foizi xavfsizlik sharoitidan to‘laqonli qoniqishini bildirgan. Bu natija 2019-yilga nisbatan 26% yuqori ko‘rsatkichdir. Bu esa ko‘rilayotgan chora-tadbirlar nafaqat rasmiy statistikada, balki real ishchi fikrlarida ham aks etayotganini ko‘rsatadi. SHCHda mehnat muhofazasi sohasida olib borilayotgan ishlar har tomonlama – huquqiy, tashkiliy, texnik va psixologik jihatdan mukammal yondashuv asosida yo‘lga qo‘yilgan. 66Birinchi taklif – strategik rejalashtirishni kuchaytirish. SHCHda mehnat muhofazasiga oid chora-tadbirlar ko‘pincha reaktiv (hodisa yuz bergandan keyin amalga oshiriladigan) tarzda olib borilmoqda. Bu esa xavfni kamaytirishga emas, oqibatlarga qarshi kurashishga yo‘naltirilgan yondashuvdir. Samaradorlikni oshirish uchun esa faol (proaktiv) yondashuv asosida yillik strategik xavfsizlik rejalari tuzilib, ularga aniq KPI (kalit samaradorlik ko‘rsatkichlari) belgilanishi lozim. Bu yondashuv xavf tug‘ilishidan oldin uni prognoz qilish va oldini olishga yordam beradi. Ikkinchi muhim taklif – raqamlashtirish darajasini oshirish. Hozirda SHCHda ayrim xavfsizlik monitoringi jarayonlari an’anaviy qo‘lda yuritiladi. Xavfsizlik buzilishlari haqidagi ma’lumotlar qog‘oz shaklida ro‘yxatga olinadi yoki kechikkan tarzda elektron bazaga kiritiladi. Bu esa ma’lumotlarning aniqligi, tezkorligi va tahlil qilish qulayligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Taklif etilayotgan yechim – xavfsizlik insidentlari, profilaktik tekshiruvlar, treninglar natijalarini yagona raqamli xavfsizlik boshqaruv platformasi orqali yuritishdir. Bu tizim real vaqtda muammolarni aniqlash, ularga zudlik bilan chora ko‘rish va avtomatlashtirilgan hisobotlar tuzish imkonini beradi. Uchinchi taklif – xodimlarning xavfsizlik bo‘yicha javobgarligini kuchaytirish. SHCHda xavfsizlik qoidalarini buzgan xodimlarga nisbatan ogohlantirishlar beriladi, biroq ba’zida bu choralar yetarli emasligi ko‘riladi. Xavfsizlikka befarqlik holatlari takrorlanmasligi uchun xodimlarning shaxsiy javobgarligini oshirish, qoidabuzarlik holatlarida xizmat tekshiruvlarini kuchaytirish, shuningdek, xavfsizlikka amal qilgan xodimlarni muntazam rag‘batlantirib borish mexanizmlarini joriy etish lozim. To‘rtinchi tavsiya – xavfsizlik madaniyatini institutlashtirish. SHCHda xavfsizlik masalasi texnik nazorat vositalariga yuklatilgan bo‘lib, madaniy va axloqiy tamoyillar asosida chuqur ildiz otmagan. Shu bois, xavfsizlik bo‘yicha yillik targ‘ibot dasturlarini yaratish, “xavfsizlik haftaligi” kabi ommaviy madaniy tashabbuslarni tashkil etish tavsiya etiladi. Xavfsizlik madaniyati 37tegishli yo‘riqnomalar bilan birga xavfsizlik choralari ishlab chiqiladi. SHCH mehnat muhofazasi xizmati bu xaritalar asosida joylardagi xavfsizlik bo‘yicha muntazam profilaktik tadbirlar o‘tkazadi. Tizimda xodimlarni mehnat xavfsizligi bo‘yicha o‘qitish jarayoni markaziy o‘rin tutadi. Har bir yangi xodim ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilinishidan avval albatta nazariy va amaliy o‘quvdan o‘tadi. Nazariy mashg‘ulotlarda mehnat qonunchiligi, xavfsizlik texnikasi, favqulodda vaziyatlardagi harakatlar, yong‘in xavfsizligi, sog‘liqni saqlash talablariga oid bilimlar beriladi. Amaliy o‘quvlar esa real uskunalar va texnika vositalari ustida o‘tkaziladi. Ular davomida xodimlar maxsus himoya kiyimlari, niqoblar, qo‘lqoplar, yong‘in o‘chirish vositalaridan foydalanish ko‘nikmalarini egallaydi. Har bir mashg‘ulot yakunida test sinovlari o‘tkaziladi va faqat muvaffaqiyatli topshirganlarga ishlash ruxsati beriladi. Xodimlar har 6 oyda va yil yakunida qayta attestatsiyadan o‘tkaziladi. Qayta attestatsiya – xodimlarning o‘z ish joylaridagi xavfsizlik qoidalari, muhofaza vositalaridan foydalanish bo‘yicha bilimlarini sinashdir. Bu jarayon bevosita mehnat muhofazasi bo‘limi tomonidan tashkil etiladi. Attestatsiya natijasi bo‘yicha ayrim xodimlarga qo‘shimcha o‘quv kurslari tavsiya etiladi. SHCHda mehnat xavfsizligi sohasida faoliyat olib borayotgan xodimlar (ya’ni mehnat muhofazasi muhandislari, nazoratchilar, texnik mutaxassislar) har yili maxsus seminar va konferensiyalarda qatnashadilar. Bu tadbirlar “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ va Mehnat va aholining bandligi vazirligi tomonidan tashkil etiladi. Ularda mehnat muhofazasiga oid yangi standartlar, qonunchilikdagi o‘zgarishlar, zamonaviy texnologiyalar bilan tanishtirish ishlari amalga oshiriladi. Mehnat muhofazasi xizmati, shuningdek, xodimlar o‘rtasida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish uchun targ‘ibot va tashviqot ishlarini ham olib boradi. Ish joylarida xavfsizlik haqida plakatlar, bukletlar, audio-e’lonlar o‘rnatiladi. “Xavfsizlik – bu hayot” degan shior asosida maxsus tadbirlar 64malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini shakllantirish alohida yo‘nalish sifatida qaralmoqda. Birinchi navbatda, malaka oshirish choralari tizimli va bosqichma-bosqich tashkil etiladi. SHCHda har yili barcha ishchilar va texnik xodimlar xavfsizlik bo‘yicha majburiy qayta tayyorlov kurslaridan o‘tkaziladi. Bu kurslar amaldagi qonunchilik, yangi texnologiyalar, xavfsizlik uskunalari va favqulodda holatlarda harakat qilish tartiblariga oid bilimlarni o‘z ichiga oladi. Kurslar nazariy bilimlarni amaliy mashg‘ulotlar bilan uyg‘unlashtirish asosida olib boriladi. Ikkinchi bosqichda, yuqori xavfli ob'ektlar bilan ishlaydigan xodimlar uchun maxsus yo‘riqnomalar va sertifikatlash tizimi joriy qilingan. Misol uchun, elektrchi, mashinist, rels ustasi kabi kasb egalari har 6 oyda bir bor amaliy imtihon topshirib, o‘zining lavozimiga mos xavfsizlik darajasini tasdiqlashi kerak bo‘ladi. Bu nafaqat bilim darajasini aniqlaydi, balki xodimlar orasida xavfsizlik masalasiga jiddiy munosabatni shakllantiradi. Uchinchi jihat bu – xavfsizlik madaniyatini shakllantirish. Bu shunchaki qoidalarni bilish emas, balki ish joyida xavfsizlikni shaxsiy qadriyat sifatida anglash va unga doimiy amal qilish demakdir. SHCH bu borada ishchilar o‘rtasida targ‘ibot-tashviqot ishlari olib boradi: vizual plakatlar, maxsus xavfsizlik videoroliklari, sohaviy psixologlar bilan suhbatlar va xavfsizlik bo‘yicha “haftalik”lar muntazam o‘tkaziladi. Bu tadbirlar xavfsizlikni faqat boshqaruv organlari emas, balki har bir xodim mas’uliyati sifatida tushunishga yordam beradi. To‘rtinchi chora sifatida, SHCHda “xavfsizlik elchisi” amaliyoti yo‘lga qo‘yilgan. Bu amaliyotga ko‘ra, har bir sex yoki ustaxonada xavfsizlikni targ‘ib qiluvchi, xodimlarga maslahat beruvchi va ularni rag‘batlantiruvchi bir yoki ikki xodim ajratiladi. Ular o‘z jamoasida xavfsizlikni doimiy muhokama qiladigan, e'tiborsiz holatlarni ogohlantiradigan shaxs bo‘lib xizmat qiladi. Bu 502.3. Mehnat sharoitlari, xavfsizlik texnikasi va avariya holatlari bo‘yicha statistik tahlil Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat sharoitlarini baholash ushbu korxonada faoliyat yuritayotgan ishchilarning sog‘lig‘i, xavfsizligi va mehnat unumdorligi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, tizimli yondashuvni talab qiladi. Korxonada mavjud ishlab chiqarish sexlari, texnik xizmat ko‘rsatish ustaxonalari va boshqa ob’ektlarda mehnat sharoitlari sanoat tarmog‘ining umumiy standartlariga asoslangan holda tashkil etilgan. Ishchi kuchining ko‘pchilik qismini harakatdagi tarkibni ta’mirlovchi mutaxassislar, temir yo‘l infratuzilmasini saqlovchi texniklar va transport xavfsizligiga mas’ul xodimlar tashkil qiladi. Ish joylarining mikroiqlimi, chang va zararli moddalarning kontsentratsiyasi, shovqin, vibratsiya, yorug‘lik darajasi va havo harorati muntazam ravishda sanitariya va mehnat gigiyenasi bo‘yicha normativlarga asosan nazorat qilinadi. Tahlillardan ko‘rinadiki, 2019– 2023 yillar oralig‘ida korxona bo‘ylab 180 dan ortiq texnologik nuqtalarda mehnat sharoitlarini baholash ishlari olib borilgan. Natijalarga ko‘ra, ushbu nuqtalarning 23 foizida optimal, 67 foizida nisbatan xavfli, qolgan 10 foizida esa zararli ish sharoitlari aniqlangan. Bu ko‘rsatkichlar mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan sanitariya-epidemiologik tekshiruvlar orqali tasdiqlangan. Bundan tashqari, xavfsizlik texnikasi masalalari korxona faoliyatining ajralmas bo‘lagi hisoblanadi. Har bir ishlab chiqarish obyektida xavfli zona belgilanadi va ogohlantiruvchi belgilar o‘rnatiladi. Ishchilarning texnik xavfsizlik qoidalari bilan tanishganligi doimiy 31Yakuniy jihatdan aytganda, temir yo‘l tizimida xalqaro va milliy me’yoriy- huquqiy hujjatlar kompleks tizimga aylangan. Har bir xodim mehnat muhofazasi qonunlarining amaliy ma’nosini bilishi, rahbariyat esa ularni shunchaki hujjat emas, hayotga tatbiq qilinadigan faol mexanizm sifatida qabul qilishi lozim. Bu yondashuv orqali temir yo‘l sohasida inson salomatligi va hayotini muhofaza qilish davlat darajasidagi ustuvor vazifaga aylanadi. II BOB. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvi holatini tahlil qilish 2.1. SHCH da mehnat muhofazasi bo‘yicha tashkil etilgan tizimning umumiy tavsifi Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH — O‘zbekiston temir yo‘l transporti tizimining eng muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Mazkur uzel XX asrning ikkinchi yarmida, ya’ni 1960-yillar oxiri – 1970-yillar boshlarida sobiq SSSR temir yo‘l tizimidagi keng islohotlar natijasida tashkil etilgan. SHCH qisqartmasi “Stansiyalararo Harakatni Chuqur nazorat qilish” degan ma’noni bildiradi. Uning vazifasi temir yo‘l harakati, ekspluatatsiya xavfsizligi, signalizatsiya tizimlari, yuk va yo‘lovchi tashishning uzluksizligini ta’minlashdan iborat edi. Toshkent SHCH bo‘limi ilk bor o‘sha davrda harakat xavfsizligini markazlashgan holda boshqarish, mashinist va dispetcherlar o‘rtasida tezkor aloqa o‘rnatish, lokomotivlar va vagonlarning texnik holatini nazorat qilish, yuklarning qatnovini elektron ravishda boshqarish maqsadida tashkil etilgan. Bu tizim yillar davomida takomillashib, 1991-yildan keyin “O‘zbekiston temir yo‘llari” davlat korxonasining tarkibiy bo‘linmasiga aylandi. Mustaqillikdan keyingi davrda uning statusi mintaqaviy muhim bo‘lim darajasigacha ko‘tarildi. 13korxona strategiyasini belgilashda, xavfsizlikka yo‘naltirilgan sarmoya hajmini belgilashda, o‘quv dasturlarini rejalashtirishda asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, bu ma’lumotlar nazorat organlariga hisobot shaklida topshiriladi va davlat siyosatida foydalaniladi. 1.2. Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning roli Mehnat muhofazasi tizimining samarali ishlashi ko‘p jihatdan boshqaruv mexanizmlariga bog‘liq. Boshqaruv bu yerda faqatgina buyruq va nazoratdan iborat bo‘lmay, balki mehnat sharoitlarini xavfsiz va sog‘lom tarzda tashkil etish, xodimlarning salomatligini muhofaza qilish, ishlab chiqarish xavfini kamaytirish va natijada korxona samaradorligini oshirishga qaratilgan kompleks jarayondir. Boshqaruv funksiyalari doirasida mehnat muhofazasi strategiyasini ishlab chiqish, uning huquqiy, tashkiliy, moliyaviy va texnik asoslarini belgilash muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona yoki tashkilot miqyosida mehnat muhofazasini boshqarish bo‘yicha yondashuvlar zamonaviy menejment nazariyasiga asoslanadi. Bunda rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish va rag‘batlantirish funksiyalari asosiy ustun sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir funksiyaning o‘z vazifalari bor: rejalashtirishda xavflarni oldindan baholash, tashkil etishda mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlarni joriy qilish, muvofiqlashtirishda turli bo‘limlar faoliyatini uyg‘unlashtirish, nazoratda esa holatni baholab borish amalga oshiriladi. Bu elementlar birgalikda xavfsizlikni boshqaruv tizimiga aylantiradi. Boshqaruv tizimining markaziy elementi bu – mehnat muhofazasi siyosatidir. Bu siyosat korxonaning ichki hujjati sifatida shakllantiriladi va unda korxona rahbariyatining xavfsizlik masalalariga munosabati, maqsadlari, tamoyillari va rejalari aks ettiriladi. Mehnat muhofazasi siyosati faqat deklarativ bayonot emas, balki real faoliyatni boshqaruvchi hujjat bo‘lishi lozim. U asosida boshqa reglamentlar, yo‘riqnomalar, xavfsizlik kartalari, xodimlar 34xodimlar salomatligini muhofaza qilish, ishlab chiqarishdagi xavf-xatarlarni kamaytirish, xavfsizlik madaniyatini shakllantirish va nazorat funksiyalarini bajaradi. Tizimda har bir sex, depo va xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limda alohida “mehnat muhofazasi muhandisi” faoliyat olib boradi. Ular joylardagi ish sharoitlarini o‘rganish, xavfli omillarni aniqlash, xodimlarni o‘qitish, texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinishini kuzatish, favqulodda holatlarda harakat rejalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. Ularning faoliyati boshqaruv xizmatining umumiy strategiyasi bilan muvofiqlashtirilgan holda yuritiladi. SHCHda tashkil etilgan tizim bo‘yicha har bir ishlab chiqarish maydonida maxsus xavfsizlik stendlari, ogohlantiruvchi belgi va yozuvlar, evakuatsiya sxemalari mavjud. Ish joylari yoritilishi, mikroiqlim, shovqin, chang va gaz ko‘rsatkichlari sanitariya normalariga muvofiqligi doimiy monitoring qilinadi. Texnik vositalar, ishlab chiqarish uskunalari, yuqori kuchlanishli elektr tarmoqlari va harakatdagi mashinalar xavfsizlik talablariga javob berishi uchun maxsus tekshiruvlar tashkil etiladi. Mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmat yil davomida rejalashtirilgan profilaktik tadbirlarni amalga oshiradi. Ularga quyidagilar kiradi: – xodimlarni mehnat muhofazasi va yong‘in xavfsizligi bo‘yicha o‘qitish va testdan o‘tkazish; – muhofaza vositalarini taqsimlash va ularning yaroqlilik holatini tekshirish; – xavfli zonalarning belgilanishini va kirish-chiqish tartibining nazoratini yo‘lga qo‘yish; – baxtsiz hodisalar yuzasidan tergov va tahlil ishlarini olib borish; – nazorat chizmalariga muvofiq rejalashtirilgan auditlarni o‘tkazish. SHCHda o‘rnatilgan tizimda xodimlar faoliyatiga doir xavfsizlik bo‘yicha barcha ma’lumotlar hisobot shaklida yuritiladi. Maxsus elektron platforma orqali hodisalar to‘g‘risida ma’lumotlar kiritiladi, hisobotlar shakllanadi, mehnat muhofazasi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatkichlari monitoring qilinadi. Har 23hokazolar. Bu raqamlar asosida rahbariyat qaysi yo‘nalishda zaiflik borligini aniqlaydi va o‘z strategiyasini qayta ko‘rib chiqadi. Mehnat muhofazasini boshqarishda shaffoflik ham muhimdir. Tashkilot ichida barcha xavfsizlik qoidalari, yillik reja, xavfli hududlar ro‘yxati, harakat kartalari, texnik talablarga oid hujjatlar ochiq e’lon qilinadi. Bu ma’lumotlar xodimlar uchun doimiy mavjud bo‘lishi, internet portal, stend yoki mobil platformalarda muntazam yangilanib borilishi zarur. Shuningdek, rahbariyat xodimlarga bu sohadagi o‘zgarishlar haqida muntazam ma’lumot berib boradi. Yana bir zamonaviy yondashuv – boshqaruvning insoniy omillar bilan uyg‘unligi. Bu yondashuvga ko‘ra, xavfsizlik faqat texnik yoki tashkiliy masala emas, balki inson salomatligi, psixologiyasi, ruhiy holati, ijtimoiy munosabatlari bilan chambarchas bog‘liq. Shu sababli, boshqaruvda psixologik yordam xizmati, stressni kamaytiruvchi chora-tadbirlar, dam olish zonasini tashkil etish, emotsional barqarorlikni oshiruvchi mashg‘ulotlar ham kiritiladi. Bunday yondashuv xavfsizlik madaniyatini chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Mehnat muhofazasini boshqarishda tarmoqlararo hamkorlikni yo‘lga qo‘yish ham foydali bo‘ladi. Korxonalar boshqa tashkilotlar, ilmiy markazlar, ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda xavfsizlik bo‘yicha treninglar, seminarlar, metodik qo‘llanmalar ishlab chiqishlari mumkin. Shuningdek, o‘zaro tajriba almashinuvi, xavfsizlik bo‘yicha anjumanlar, xalqaro ko‘rgazmalarda ishtirok etish orqali boshqaruv jamoalari o‘z bilim va ko‘nikmalarini kengaytiradilar. Yakuniy jihat – boshqaruvda barqarorlik. Mehnat muhofazasi bo‘yicha bir martalik tadbirlar emas, balki tizimli, doimiy, o‘lchab boriladigan, yangilanadigan siyosat yuritilishi lozim. Har bir bosqichda muammo aniqlanadi, u bartaraf etiladi, natija tahlil qilinadi va yangi xavfsizlik darajasi yaratiladi. Bunday yondashuv har qanday korxonani, xoh u yirik temir yo‘l bo‘limi bo‘lsin, xoh kichik sex, barqaror, xavfsiz va ishonchli ish joyiga aylantiradi. 43ta’minlash faqat qonunlarga asoslanib emas, balki ishchilarning real sharoitlariga moslashtirilgan ichki reglamentlar orqali ham amalga oshirilmoqda. Shu bois, bu sohada olib borilayotgan ishlar samaradorligini baholashda huquqiy, tashkiliy, texnik va psixologik omillar birgalikda tahlil etiladi. Birinchi navbatda, SHCHda mehnat xavfsizligini ta’minlashga oid ishlar yillik strategik reja asosida olib boriladi. Bu reja ichida ishlab chiqarish ob’yektlarining xavflilik darajasi, xodimlar soni, ishlab chiqarish sig‘imi va boshqa tavsiyalar asosida profilaktik tadbirlar belgilab chiqiladi. Masalan, har yili xavfsizlik haftaligi o‘tkazilib, barcha bo‘limlarda favqulodda holatlarga tayyor turish bo‘yicha maxsus mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Bular SHCH tizimida "xavfsizlik madaniyati"ni shakllantirishga xizmat qiladi. Tashkilotda xavfsizlikka oid muhim choralardan biri bu xodimlarning har bir ishga kirishdan oldin va doimiy davrlar oralig‘ida o‘qitilishidir. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, SHCHda 120 dan ortiq xavfsizlik treninglari o‘tkazilgan bo‘lib, ularda 1500 dan ortiq xodim ishtirok etgan. Bu treninglar amaliy mashg‘ulotlar bilan birga olib borilib, real hayotdagi xavfli vaziyatlarga tayyorgarlik darajasini oshiradi. Shuningdek, texnik vositalar yordamida – ya’ni simulyatorlar, xavfsizlikni testlovchi virtual tizimlar orqali bilimlar mustahkamlanadi. Texnik xavfsizlik bo‘yicha asosiy choralardan biri — ishlab chiqarish jihozlarining nazoratdan o‘tkazilishi. Har oyda maxsus texnika xavfsizligi inspeksiyasi tomonidan uskuna, mashina va agregatlarning holati tekshirib boriladi. Xavfli deb topilgan vositalar ishlatilishdan chiqarilib, ta’mirga yuboriladi. Bundan tashqari, korxonada real vaqt monitoring tizimi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, xavfli zonalarda videokuzatuv va sensorlar orqali avariya xavfi oldindan aniqlanmoqda. Bu esa baxtsiz hodisalar sonining sezilarli kamayishiga olib kelmoqda. 241.3. Temir yo‘l transportida mehnat muhofazasi bo‘yicha xalqaro va milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar Temir yo‘l transporti eng xavfli ishlab chiqarish sohalaridan biri hisoblanadi. Ushbu sohada xodimlar faoliyati og‘ir jismoniy mehnat, mexanizatsiyalashgan jarayonlar, harakatdagi mashinalar, baland kuchlanishli elektr tarmoqlari, dinamik harakat va noqulay ob-havo sharoitlarida bajarilishi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ushbu yo‘nalishda mehnat muhofazasiga oid xalqaro va milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlarning mavjudligi mutlaq zaruratga aylangan. Xalqaro miqyosda mehnat muhofazasini tashkil qilish va nazorat qilish bo‘yicha yetakchi tashkilotlardan biri bu – Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO – International Labour Organization) hisoblanadi. ILO tomonidan ishlab chiqilgan ko‘plab konvensiyalar va tavsiyalar butun dunyoda mehnat xavfsizligini ta’minlashda asosiy huquqiy manba sifatida xizmat qiladi. Mazkur tashkilot 1919 yilda tashkil topgan bo‘lib, bugungi kunda 180 dan ortiq davlat a’zoligiga ega. O‘zbekiston ham ILOning faol a’zolaridan biri hisoblanadi. ILO tomonidan mehnat muhofazasi sohasida qabul qilingan konvensiyalar ichida eng asosiylari quyidagilardir:  155-sonli “Mehnat muhofazasi va ish joyidagi sog‘liq to‘g‘risida”gi konvensiya (1981);  187-sonli “Mehnat muhofazasi bo‘yicha ilg‘or siyosat to‘g‘risida”gi konvensiya (2006);  161-sonli “Ish joyida sog‘liqni saqlash xizmatlari” konvensiyasi (1985);  170-sonli “Kimyoviy moddalardan foydalanishda xavfsizlik” konvensiyasi (1990). 155-sonli konvensiyada barcha ish joylarida xavfsizlikni ta’minlash, sog‘liq uchun xavfli omillarning oldini olish, xavfsizlik bo‘yicha siyosat yuritish, xodimlarni o‘qitish va maslahat berish, xavflarni monitoring qilish kabi 16Mehnat muhofazasi bo‘yicha sex vakillari har oyning belgilangan kunida muvofiqlashtiruvchi yig‘inlarda ishtirok etadi va rahbariyatga holat to‘g‘risida hisobot taqdim etadi. Ichki nazorat tizimi mehnat muhofazasi boshqaruvining ajralmas qismidir. Bu tizim doirasida korxona ichida rejalashtirilgan va rejadan tashqari auditlar o‘tkaziladi. Auditlar vaqtida xavfsizlik vositalari, muhofaza qurilmalari, yoritish, shamollatish, evakuatsiya yo‘llari, xavfli hududlar belgilarining mavjudligi va holati, texnik reglamentlar, ishchi o‘rinlarining ergonomikasi o‘rganiladi. Har bir aniqlangan kamchilik maxsus dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi va bartaraf etish bo‘yicha muddatlar belgilanadi. Bundan tashqari, har bir korxonada mehnat muhofazasi bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlar bo‘yicha tezkor harakat rejalari mavjud bo‘lishi shart. Bu rejalar xavf tug‘ilganda xodimlar qanday yo‘l tutishi, qanday xavfsizlik vositalarini qo‘llashi, evakuatsiya tartibi va tez yordam chaqirish kabi qoidalarni belgilaydi. Bunday hujjatlar rahbar, xizmat boshlig‘i, mehnat muhofazasi bo‘limi va texnik xodimlar tomonidan ishlab chiqiladi va har yili yangilanib boriladi. Boshqaruv faoliyatida nazoratning yana bir shakli – xodimlar tomonidan shikoyat va murojaatlarni ko‘rib chiqishdir. Korxonada bu maqsadda ishonch qutilari, onlayn platformalar yoki xavfsizlik bo‘yicha maxsus telefon raqamlari joriy etiladi. Har bir murojaat alohida tartibda ko‘rib chiqiladi, tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi va hal qilinadi. Bu orqali mehnat muhofazasi tizimining ochiqligi va shaffofligi ta’minlanadi, xodimlarning xavfsizlikka bo‘lgan ishonchi mustahkamlanadi. Huquqiy asoslar mehnat muhofazasi boshqaruvining mustahkam poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi, “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi Qonun, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, SSV va DSQ tomonidan tasdiqlangan sanitariya-gigiyena normalari mehnat muhofazasining asosiy normativ hujjatlaridir. Shuningdek, Davlat mehnat 54vaqtincha ishdan chetlatilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 3,9% gacha pasaygan. Bu esa xavfsiz mehnat sharoitlarining sog‘liqni saqlashga bevosita ijobiy ta’sirini ko‘rsatadi. Tahlillarga ko‘ra, SHCH bo‘yicha ishchilarning xavfsizlik texnikasi bo‘yicha bilim darajasini aniqlash maqsadida 2022–2024 yillarda muntazam test sinovlari o‘tkazilgan. 2022- yilda testlardan o‘rtacha 69% xodim “yetarli” ball to‘plagan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 86% ga yetgan. Bunday o‘sish doimiy o‘qitish, qayta tayyorlash kurslari va amaliy treninglar bilan bog‘liq. SHCH korxonasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan avariya holatlarining oldini olishda xavfsizlik bo‘yicha video monitoring tizimi katta rol o‘ynamoqda. 2023–2024 yillarda 20 dan ortiq ishlab chiqarish ob’ekti zamonaviy kameralar bilan ta’minlandi. Bu esa nafaqat nazoratni kuchaytirdi, balki xavfli holatlar yuzaga kelmasidan avval aniqlab, bartaraf qilish imkonini berdi. Aynan video monitoring asosida 2024-yilda 8 ta holat operativ tarzda bartaraf etilgan. Korxona mehnat sharoitlari bo‘yicha statistik tahlillar orqali har yili xulosa chiqaradi va takomillashtirish strategiyasini ishlab chiqadi. 2024-yil yakunlariga ko‘ra, quyidagi ustuvor yo‘nalishlar belgilandi: 1) ishlab chiqarish zonalarini qo‘shimcha ventilyatsiya tizimi bilan ta’minlash, 2) xavfsizlik texnikasi mutaxassislarining sonini oshirish, 3) ish joylarida yoritish darajasini normativlarga moslashtirish. Ushbu yo‘nalishlar asosida 2025-yil uchun rejalashtirilgan budjetdan 6,8 milliard so‘m mablag‘ ajratilgan. 22qilinadi. Bunday tahlillar rahbariyatga ehtimolli tahdidlarni oldindan ko‘rib chiqish, mehnat muhofazasi bo‘yicha yangi strategiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. Xalqaro miqyosda mehnat muhofazasini boshqarish bo‘yicha ko‘plab ilg‘or tajribalar mavjud. Masalan, Yevropa Ittifoqi davlatlarida xavfsizlik boshqaruvi ISO 45001:2018 standarti asosida yuritiladi. Bu standart xavfsizlikka strategik yondashuv, xatarlarni baholash, manfaatdor tomonlarni jalb qilish, hujjatlarni tizimlashtirish va doimiy takomillashtirish tamoyillariga asoslanadi. Bu model korxonani global darajadagi xavfsizlik standartlariga moslashtirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda ham ko‘plab kompaniyalar bu standartni joriy etmoqda. Shuningdek, Yaponiya, Germaniya, Janubiy Koreya tajribasida xavfsizlik madaniyati chuqur singdirilgan bo‘lib, u yerda har bir ishchi o‘z xavfsizligi uchun javobgar shaxs sifatida qaraladi. Xodimlar tomonidan xavfli vaziyatlar yuzaga kelishidan oldin rahbariyatga xabar berish amaliyoti yo‘lga qo‘yilgan. Bunday yondashuvda eng oddiy takliflar ham inobatga olinadi, bu esa ishlab chiqarish jarayonida ishtirokchilarning mas’uliyatini kuchaytiradi. Boshqaruvning markazida – inson, ya’ni xodim turadi. O‘zbekistonning ishlab chiqarish korxonalarida, xususan, SHCH kabi transport sohalarida bu tajribalarni bosqichma-bosqich joriy etish boshqaruv tizimini kuchaytiradi. Masalan, xavfsizlik bo‘yicha “feedback” tizimlarini yo‘lga qo‘yish, onlayn monitoring vositalari, shikoyatlarni tezkor qayta ishlovchi platformalar va mobil ilovalar bu sohada yangi bosqichni boshlab berdi. Bu texnologik yechimlar rahbariyatning holatdan doimiy xabardor bo‘lishini ta’minlaydi. Boshqaruvda o‘lchovli indikatorlar – KPI (Key Performance Indicators) joriy qilinishi mehnat muhofazasi samaradorligini baholash uchun zarurdir. Bu indikatorlar qatoriga quyidagilar kiradi: mehnatga layoqatsizlik kunlari soni, xavfli holatlarning qayd etilishi, auditda aniqlangan kamchiliklar soni, xodimlarning o‘qitilish darajasi, xavfsizlik bo‘yicha fikr bildirganlar ulushi va 42berilayotganini anglatadi. Jamoa psixologiyasi, ishonch va axborot shaffofligi bu yutuqka hissa qo‘shmoqda. 6. Umumiy baho va istiqbol 2024-yil ko‘rsatkichlari SHCHda mehnat muhofazasi borasida izchil rivojlanish borligini tasdiqlaydi. Tizim faqat hujjatlar bilan emas, balki real ishlar, tekshiruvlar, tahlillar, treninglar orqali mustahkamlanmoqda. Xodimlarning ehtiyojlari, xavfsizlik bo‘yicha xabardorlik darajasi, texnik ta’minot – bularning barchasi samarali boshqaruv natijasidir. 2.2. Mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar va xavfsizlik choralarining samaradorligi Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasiga oid faoliyatlar tizimli va kompleks yondashuv asosida yo‘lga qo‘yilgan. So‘nggi yillarda xavfsizlik siyosati doirasida olib borilayotgan ishlar, ayniqsa, texnik reglamentlar va xodimlarning bilim saviyasini oshirish borasidagi chora- tadbirlar sezilarli ijobiy natijalar berayotganini ko‘rsatadi. Mehnat muhofazasini 60audit tizimlari orqali korxonadagi har bir xavfsizlik tartibining bajarilishi, nazorat natijalari, o‘tkazilgan yo‘riqnomalar va qayta tayyorgarlik holatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar yagona elektron bazada yuritiladi. Bu tizimlar rahbariyat uchun qulaylik yaratar ekan, xodimlarning javobgarligini oshiradi va ishonchli tahlil vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Raqamli auditning yana bir afzalligi – xodimga individual xavfsizlik xaritasini shakllantirish imkoniyatidir. Har bir ishchi uchun u ishlayotgan joydagi xavf omillari, ilgari aniqlangan texnik kamchiliklar, avvalgi hodisa va ogohlantirishlar asosida real xavf xaritasi tuziladi. Bu xarita asosida unga qanday himoya vositalari, qaysi zonalarda ehtiyotkorlik kerakligi belgilanadi. Bu esa xavfni minimal darajagacha tushiradi. Bundan tashqari, virtual tizimlar asosida nazorat qilish usullari ishlab chiqilmoqda. Bunda boshqaruv markazi operatorlari maxsus ekranlar orqali real vaqtda bir nechta obyektdagi holatni kuzatib boradilar. Masalan, press ustaxonasidagi harakat, darvozaxonadagi kirish-chiqish, texnikalarning harakati, xodimlarning shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish holati onlayn translyatsiya qilinadi. Har qanday holat bo‘yicha signal avtomatik beriladi. SHCH sharoitida bu kabi nazorat vositalarining kengaytirilishi xavfsizlik borasidagi “inson omiliga” tayanishni kamaytirib, avtomatik va aniq tahlilga asoslangan boshqaruv tizimini yaratmoqda. Bu usuldagi yondashuv ayniqsa takroriy xatolarning oldini olish, ichki audit samaradorligini oshirish va xavfli holatlarni prognozlash imkoniyatini beradi. Raqamli transformatsiya jarayonida kiberxavfsizlik masalasi ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. SHCHdagi mehnat muhofazasi tizimlariga ulab qo‘yilgan axborot tizimlari zararli dasturlardan, ma’lumotlar o‘g‘irlanishidan va tizimga noqonuniy kirishdan himoyalangan bo‘lishi lozim. Shu sababli, har bir texnologik tizimga xavfsizlik protokollari o‘rnatilmoqda va maxfiy ma’lumotlarga faqat ruxsat etilgan shaxslar kirish huquqiga ega bo‘lishi belgilanmoqda. 59bo‘yicha sertifikatlari, o‘qitish natijalari, ogohlantirishlar, avariya holatlaridagi ishtiroki, shuningdek, tibbiy ko‘rik natijalari saqlanadi. Bu yondashuv, bir tomondan, xodimlar faoliyatini monitoring qilishni osonlashtirsa, boshqa tomondan esa shaxsiy xavfsizlik tarixining doimiy yuritilishiga xizmat qiladi. Hozirgi kunda SHCHda bosqichma-bosqich ERP (Enterprise Resource Planning) tizimiga o‘tish rejalashtirilgan. Bu tizim mehnat muhofazasini boshqarish bo‘yicha barcha bo‘g‘inlarni yagona ma’lumotlar bazasi orqali birlashtirib, axborot oqimini optimallashtirishga imkon beradi. Har bir xavfsizlik bilan bog‘liq vaziyat zudlik bilan tizimga kiritiladi, tegishli bo‘limlar ogohlantiriladi va chora-tadbirlar avtomatik ravishda rejalashtiriladi.Shuningdek, blokcheyn texnologiyasi asosida xavfsizlik protokollari va hisobotlarini qalbakilashtirishdan himoya qilish yo‘nalishida ham tajribalar o‘tkazilmoqda. Bu texnologiya xavfsizlik bo‘yicha hujjatlarni o‘zgartirib bo‘lmaydigan shaklda saqlashga xizmat qilganligi sababli, tashqi audit va davlat nazorati organlari tomonidan yuqori baholangan. Bundan tashqari, SHCH bo‘limlarida energiya samaradorligini nazorat qilish tizimlari ham xavfsizlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Yoritish, ventilyatsiya va isitish tizimlari avtomatik tarzda ish joylaridagi harorat va harakatga bog‘liq holatda boshqariladi. Bu usul ortiqcha energiya sarfini kamaytiradi va sharoitga mos muhitni ta’minlab, xodimning charchashiga sabab bo‘ladigan omillarni bartaraf qiladi. Bu texnologiyalarning SHCHda qo‘llanilishi nafaqat ishlab chiqarish madaniyatini, balki inson xavfsizligini markazga qo‘ygan yangicha boshqaruv modelini shakllantirishga xizmat qilmoqda. Buning natijasida xavfli holatlar soni kamaymoqda, ishdan ajralish holatlari sezilarli darajada pasaymoqda va xodimlarning ishga bo‘lgan mas’uliyati oshmoqda. SHCH dagi ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy texnologiyalarni joriy etish faqat texnik nazorat bilan cheklanmaydi. Mehnat muhofazasini boshqarishda raqamli audit tizimlari ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu 2 Kirish Diplom ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda mehnat muhofazasi har bir ishlab chiqarish korxonasi va transport tizimida faoliyat yuritishning ajralmas qismi hisoblanadi. Ayniqsa, temir yo‘l transporti sohasida xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratish va mavjud xavf-xatarlarning oldini olish muhim ahamiyat kasb etadi. Temir yo‘l infratuzilmasining murakkabligi, harakatdagi transport vositalari bilan bog‘liq ishlar, og‘ir texnik jihozlar, yuqori harorat yoki sovuq sharoitda bajariladigan vazifalar ushbu sohani mehnat muhofazasi nuqtai nazaridan alohida e’tiborga loyiq qiladi. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH – bu hududiy va mintaqaviy miqyosda yirik transport tugunlaridan biri bo‘lib, unda yuzlab ishchilar va mutaxassislar faoliyat yuritadi. Bu yerda mehnat xavfsizligini ta’minlash, xodimlar salomatligini himoyalash, baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklarining oldini olish maqsadida samarali boshqaruv tizimi shakllantirilgan bo‘lishi zarur. Afsuski, real vaziyatda ko‘plab tizimli muammolar, xavfsizlik qoidalariga to‘liq amal qilinmasligi, nazorat mexanizmlarining yetarli emasligi kuzatilmoqda. Bu esa ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi va inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bois mazkur diplom ishi orqali aynan SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini chuqur tahlil qilish, mavjud kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash dolzarb masala sifatida namoyon bo‘lmoqda. Mavzuning dolzarbligi, birinchidan, xodimlarning hayoti va sog‘lig‘ini muhofaza qilish zaruriyati bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, texnik nosozliklar va favqulodda vaziyatlarning oldini olish orqali korxona barqarorligiga erishish bilan bog‘liqdir. Shuningdek, ushbu mavzuni o‘rganish orqali davlat siyosati doirasida qabul qilinayotgan qonunlar, normativ hujjatlar va standartlarning real korxona faoliyatidagi aks etishini ham baholash mumkin.SHCH dagi holatni ilmiy tahlil qilish, amaliy asosda yondashuv berish va boshqaruv tizimini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish orqali nafaqat bir korxona, 70mas’uliyatli va samarali mutaxassis sifatida shakllanishimda muhim qadam bo‘ldi. Xulosa qilib aytganda, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHdagi mehnat muhofazasi tizimi mavjud qonunchilik va amaliy tajriba asosida ishlayotgan bo‘lsa-da, uni zamon talablari va xalqaro standartlarga muvofiq takomillashtirish orqali xodimlar salomatligi va korxona ishlab chiqarish samaradorligini yanada oshirish mumkin. Men aynan shu yo‘nalishda ilmiy- nazariy va amaliy tavsiyalarni ilgari surdim va ularning hayotga tatbiq etilishi ijobiy natijalar berishiga ishonaman. 33Tahlil va hisobot bo‘limi – statistik ma’lumotlar asosida tahlil qiladi; O‘quv va profilaktika guruhi – xodimlarni o‘qitadi, favqulodda holatlarga tayyorlaydi. SHCHda mavjud ishlab chiqarish maydonlarida xavfsizlik belgilarining joylashtirilishi, favqulodda chiqish yo‘llari, muhofaza vositalarining ta’minoti, elektr uskunalarning izolatsiyasi, shovqin va chang darajasining sanitariya me’yorlariga mosligi doimiy monitoring qilinadi. Yil davomida bu omillarga oid profilaktik tadbirlar o‘tkaziladi. Bunga “Xavfsizlik haftaligi”, “Ish joyini tozalash kuni”, “Yong‘in o‘chirish amaliyoti” va boshqa muhim mashg‘ulotlar kiradi. Tizimda mehnat muhofazasi bo‘yicha rejalashtirilgan auditlar har oyda bir marta, yirik ob’ektlarda esa har ikki haftada o‘tkaziladi. Auditlar davomida yo‘l qo‘yilgan xatoliklar maxsus dalolatnomaga rasmiylashtiriladi va kamchilikni bartaraf etish uchun aniq choralar belgilab qo‘yiladi. Har yili yakunida umumiy holat bo‘yicha xulosa chiqariladi va yangi rejalashtirilgan strategiya shakllanadi. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH Respublikadagi yirik temir yo‘l uzellaridan biri bo‘lib, u o‘zining geografik joylashuvi, tashish yuklamasi, texnik infratuzilmasi va ishchi kuchi soni bilan ajralib turadi. Ushbu uzel tarkibida depo, lokomotiv va vagon ustaxonalari, texnik xizmat ko‘rsatish markazlari, signalizatsiya va aloqa punktlari, energetika ob’ektlari, yuk va yo‘lovchi bekatlari mavjud. Bunday murakkab texnologik va logistika tizimida mehnat xavfsizligini ta’minlash eng ustuvor vazifalardan biridir. SHCH tarkibida mehnat muhofazasi sohasida alohida boshqaruv bo‘limi tashkil etilgan bo‘lib, u “Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi xizmati” nomi ostida faoliyat yuritadi. Ushbu xizmat to‘g‘ridan-to‘g‘ri bosh muhandisga bo‘ysunadi va o‘z faoliyatini “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJning korporativ siyosatiga, milliy mehnat qonunchiligiga hamda xalqaro xavfsizlik standartlariga tayangan holda olib boradi. Mehnat muhofazasi xizmati ishchi- 62joriy qilish bilan birga xodimlar malakasini oshirish bo‘yicha ham keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Avvalo, xodimlarga zamonaviy xavfsizlik texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha maxsus o‘quv kurslari tashkil etilgan. Bu kurslarda virtual simulyatorlar yordamida xavfli holatlardagi harakatlar mashq qilinadi. Misol uchun, elektr uzilishida qanday yo‘l tutish, gaz sizish holatida harakat qilish, yong‘in xavfi paytida evakuatsiya qilish kabi ko‘nikmalarni mashq qilish orqali amaliy tajriba orttiriladi. Bundan tashqari, SHCHda virtual reallik (VR) texnologiyasidan foydalanish tajribalari yo‘lga qo‘yilgan. Bu vosita xodimga real hayotdagi xavfli muhitni xavfsiz virtual makonda boshdan kechirish imkonini beradi. Masalan, poyezd vagonini yuklayotganda yoki texnik sozlash ishlari davomida qanday xavf tug‘ilishi mumkinligini virtual tarzda ko‘rib, unga qarshi qanday harakat qilishni o‘rganadi. Bu usul an’anaviy nazariy o‘qitishdan ko‘ra ko‘proq amaliy samara beradi. Zamonaviy texnologiyalarni joriy etishda mashina o‘rganish (machine learning) va sun’iy intellekt algoritmlari orqali xavfli zonalarni prognozlash tizimlari ham muhim o‘rin tutmoqda. Ushbu tizimlar mehnat muhofazasi bo‘yicha avvalgi statistik ma’lumotlarni tahlil qilib, qaysi bo‘limda qachon, qanday xavf sodir bo‘lish ehtimoli yuqori ekanini hisoblab chiqadi. Bu esa xavfli hududlarga oldindan e’tibor qaratish va profilaktik choralarni vaqtida ko‘rish imkonini yaratadi. SHCHda bu boradagi tajriba asosida 2024-yilda xavfli zonalarni avtomatik aniqlovchi tizim ishga tushirildi. U infraqizil datchiklar orqali ish muhitida harorat, gaz darajasi, harakat zichligi kabi omillarni baholaydi va normadan chetga chiqish holatlarini aniqlaydi. Bunday tizimlar rahbarlarga tezkor ogohlantirish yuborib, xodimlar salomatligiga tahdid soluvchi sharoitni bartaraf etishga xizmat qiladi. 14uchun ko‘rsatmalar ishlab chiqiladi. Shu jihatdan, mehnat muhofazasining yuritilishi boshqaruv madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Korxona rahbariyati mehnat muhofazasiga mas’uliyat bilan yondashgan taqdirda, u doirasida xavfsizlik bo‘yicha alohida bo‘lim tashkil etiladi. Bu bo‘lim mehnat muhofazasi bo‘yicha siyosatni amalga oshirish, xavflarni tahlil qilish, favqulodda holatlar uchun tayyorgarlikni belgilash, xodimlarni o‘qitish va monitoring qilish kabi funksiyalarni bajaradi. Bo‘limda odatda bosh mutaxassislar, texnika xavfsizligi muhandislari, sanitariya gigiyena vakillari, yong‘in xavfsizligi bo‘yicha mutaxassislar faoliyat yuritadi. Bu kadrlar faoliyati esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri rahbariyat bilan hamkorlikda olib boriladi. Boshqaruvning samarali yuritilishi uchun statistik tahlil va auditlar o‘tkazish muhim. Bu usulda har bir ishlab chiqarish uchastkasi, sex yoki xizmat zonasi xavf darajasi bo‘yicha baholanadi. Tizimda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar, shikastlanishlar, ishchilar tomonidan qilinayotgan texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilish darajasi statistik tahlillar orqali aniqlanadi. Bu raqamlar asosida boshqaruv qarorlar qabul qiladi, yangi usullar ishlab chiqadi yoki mavjud bo‘lgan siyosatni yangilaydi. Boshqaruv nazorati real holatga tayanib amalga oshirilishi lozim. Boshqaruvda rejalashtirish bosqichi juda muhim o‘rin tutadi. Rejalashtirishda yil davomida amalga oshirilishi kerak bo‘lgan xavfsizlik tadbirlari, auditlar soni, xodimlar uchun o‘tkaziladigan o‘quv mashg‘ulotlari, xavfsizlik kampaniyalari, moliyaviy mablag‘lar taqsimoti, yangi himoya vositalarini xarid qilish rejalashtiriladi. Ushbu reja mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlar bilan birgalikda ishlab chiqiladi va rahbariyat tomonidan tasdiqlanadi. Har chorakda bu rejalarning bajarilishi monitoring qilinadi va zarur hollarda qayta ko‘rib chiqiladi. Boshqaruvda inson omili ham alohida ahamiyatga ega. Ko‘plab xavfsizlik bilan bog‘liq hodisalar insonning e’tiborsizligi, charchoq, bilim yetishmasligi yoki mehnat muhofazasi qoidalariga nisbatan loqayd munosabati sababli sodir 7huquqiga ega ekani ta’kidlangan. Bu prinsiplar xalqaro huquqiy normalar bilan uyg‘unlashgan tarzda ishlab chiqilgan. Mehnat muhofazasi quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish sanitariyasi, yong‘in xavfsizligi, elektr xavfsizligi, favqulodda vaziyatlarda harakat qilish tizimi va xodimlarni muhofaza vositalari bilan ta’minlash. Har bir yo‘nalish mehnat jarayonida yuzaga keladigan potentsial xavf-xatarlarni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib, ularning har biri korxona faoliyatining o‘ziga xosligiga qarab joriy etiladi. Ayniqsa, transport sohalarida – jumladan temir yo‘l tizimida – bu yo‘nalishlar o‘zaro uzviy bog‘liq holda faoliyat yuritadi. Mehnat muhofazasining asosiy vazifasi – ishlab chiqarish jarayonida inson hayotini himoya qilish, ya’ni xodimning ish joyida sog‘lig‘i va salomatligi xavf ostiga tushmasligini kafolatlashdir. Bu jarayonni boshqarish uchun esa samarali tashkiliy tizim, kuchli nazorat va doimiy malaka oshirish ishlarini yo‘lga qo‘yish talab etiladi. Ayniqsa, xodimlarning mehnatga bo‘lgan munosabatini o‘zgartirish, xavfsizlik madaniyatini shakllantirish mehnat muhofazasining samaradorligini ta’minlaydi. Tarixiy nuqtai nazardan, mehnat muhofazasi konsepsiyasi ilgari shunchaki ishchilarni jismoniy jarohatlardan himoya qilishga qaratilgan bo‘lsa, hozirgi zamon yondashuvlar bu tushunchani ancha kengaytirdi. Bugun mehnat muhofazasi — bu kompleks boshqaruv tizimi bo‘lib, unda tashkilot strategiyasi, resurslarni boshqarish, inson salomatligi, psixologik muhit, texnik vositalar va qonunchilik asoslari bir butunlikda ko‘rib chiqiladi. Bu yondashuv mehnat muhofazasini tashkil etishda yangi bosqichga olib chiqdi. Xalqaro miqyosda, ayniqsa ILO (Xalqaro mehnat tashkiloti) tomonidan ishlab chiqilgan me’yorlar asosida mehnat muhofazasining universal tamoyillari belgilab qo‘yilgan. Bu tamoyillar har bir davlatning mehnat qonunchiligiga moslashtirilgan holda joriy etiladi. Masalan, har bir korxona mehnat muhofazasi siyosatiga ega bo‘lishi, ishchilarni xavf-xatarlar to‘g‘risida muntazam xabardor 2110 Xalqaro standartlar integratsiyasi ISO 45001, ILO tamoyillarini joriy etish, ilg‘or xorijiy tajribalarni tatbiq qilish Korxona boshqaruvi, ayniqsa SHCH kabi transport bo‘limlarida, xavfsizlikning ishlab chiqarish jarayonidagi ajralmas komponenti ekanini doim esda tutgan holda harakat qiladi. Mehnat muhofazasini faqat bir martalik tadbir emas, balki tizimli, doimiy takomillashib boruvchi boshqaruv yo‘nalishi sifatida shakllantirish muhim. Har qanday texnologik innovatsiya yoki ishlab chiqarish hajmi ortishi xavfsizlik masalasining qayta ko‘rib chiqilishini talab qiladi. So‘nggi yillarda mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash tendensiyasi kuchaymoqda. Ayniqsa, axborot- kommunikatsiya texnologiyalari asosida ishlab chiqilgan dasturiy ta’minotlar orqali xavf omillarini aniqlash, hisobotlar yuritish, statistik tahlil qilish va nazoratni masofadan amalga oshirish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Ko‘plab yirik korxonalarda “E-mehnat muhofazasi” platformalari joriy etilgan bo‘lib, bu orqali barcha xavfsizlik hujjatlari elektron shaklda saqlanadi, xodimlarning bilim darajasi monitoring qilinadi va ogohlantirishlar avtomatik tarzda yuboriladi. Masalan, temir yo‘l sohasida xavfsizlik tizimlariga integratsiyalashgan “avtomatik nazorat panellari” yoki “sensorli ogohlantirish tizimlari” orqali ish joylaridagi harorat, namlik, gaz ta’siri, silkinish yoki harakatdagi ob’ektlar aniqlanadi. Bu texnologiyalar mehnat xavfsizligini real vaqt rejimida kuzatishga imkon beradi. Rahbariyat esa boshqaruv qarorlarini oldindan aniqlangan ma’lumotlarga asoslanib qabul qiladi. Boshqaruv bu texnologiyalarni ishlab chiqarishning ajralmas qismiga aylantiradi. Shuningdek sun’iy intellekt asosidagi algoritmlar yordamida xavfli holatlar yuzaga kelish ehtimoli bashorat qilinmoqda. Bunda ishlab chiqarish jarayonlari bo‘yicha yig‘ilgan tarixiy ma’lumotlar tahlil qilinadi, baxtsiz hodisalar sabablarining ketma-ketligi aniqlanadi va shu asosda xavf darajasi prognoz 20boshqaruv qarorlariga kiradi.Boshqaruv jarayonida mehnat muhofazasiga doir ma’lumotlar muntazam yig‘iladi, tahlil qilinadi va hisobot shaklida rahbariyatga taqdim etiladi. Bu hisobotlar sonli va sifat jihatdan baholanadi: nechta hodisa sodir bo‘ldi, qanday sabablar bo‘yicha, qanday xavfsizlik vositalari ishlamadi, qaysi uchastka yoki brigadada muammo ko‘p, qaysi ishchi qayta-qayta qoidabuzarlikka yo‘l qo‘ydi va h.k. Ana shu axborot asosida boshqaruv aniq va samarali choralarni belgilaydi. Jadval: Mehnat muhofazasini boshqarish yo‘nalishlari va asosiy funksiyalari № Boshqaruv yo‘nalishi Asosiy funksiyalari 1 Strategik rejalashtirish Yillik xavfsizlik dasturlarini tuzish, budjet ajratish, xavfli hududlarni aniqlash 2 Tashkiliy struktura Mehnat muhofazasi bo‘yicha bo‘lim tashkil etish, lavozim majburiyatlarini belgilash 3 Xavflarni baholash va oldini olish Risklarni aniqlash, ustuvorlik asosida choralar ishlab chiqish 4 Nazorat va audit Ichki tekshiruvlar o‘tkazish, holatni aniqlash, dalolatnoma tuzish 5 Xodimlarni o‘qitish va malaka oshirish Dastlabki, davriy, amaliy va virtual mashg‘ulotlar tashkil etish 6 Motivatsiya va rag‘batlantirish Xavfsizlikka amal qilganlarni mukofotlash, musobaqalar, faxriy yorliqlar 7 Huquqiy asos va hujjat yuritish Mehnat kodeksi va boshqa normativ hujjatlarga tayangan holda ichki yo‘riqnomalar ishlab chiqish 8 Texnologik yondashuvlar Sensorlar, video monitoring, sun’iy intellekt asosidagi prognozlash tizimlar joriy etish 9 Shaffoflik va ochiqlik Hisobotlar, stendlar, portal va ilovalar orqali xavfsizlik ma’lumotlarini doimiy ochiq qilish 55 32Bugungi kunda SHCH mintaqaviy uzel bo‘lib, u nafaqat Toshkent shahrini, balki uning atrofidagi yirik iqtisodiy va transport markazlarini, yo‘nalishlararo bog‘lovchi bekatlarni o‘z ichiga oladi. Bu hududda minglab xodimlar faoliyat yuritadi va ularning asosiy faoliyati harakat xavfsizligini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan texnik, ekspluatatsion, dispetcherlik va xizmat ko‘rsatish yo‘nalishlariga bo‘lingan. Shu bois mehnat muhofazasi tizimi ushbu uzel faoliyatining ajralmas, eng mas’ul qismidir. SHCHda mehnat muhofazasi tizimi alohida tashkil etilgan bo‘lib, u "Mehnat muhofazasi va xavfsizlik texnikasi xizmati" deb nomlanadi. Ushbu xizmat bosh muhandisga bo‘ysunadi va o‘z faoliyatini "O‘zbekiston temir yo‘llari" AJning korporativ siyosati, O‘zbekiston Respublikasining mehnat qonunchiligi hamda xalqaro standartlarga muvofiq tashkil etadi. Ushbu xizmatning maqsadi – ishchi-xodimlar salomatligini muhofaza qilish, baxtsiz hodisalar va kasbiy kasalliklar oldini olish, xavfsizlik madaniyatini shakllantirish va texnik nazoratni amalga oshirishdan iborat. SHCH tarkibida har bir sex, depo, xizmat bo‘limi va ustaxonalarda “mehnat muhofazasi muhandisi” mavjud. Ular joylardagi ish sharoitlarini muntazam ravishda kuzatib boradi, xavfli omillarni baholaydi, ishlab chiqarish vositalarining texnik xavfsizligini tekshiradi, xodimlarning o‘quvini tashkil qiladi va ularni individual muhofaza vositalari bilan ta’minlaydi. Mehnat muhofazasi muhandislari bevosita boshqaruv bo‘limi bilan aloqada ishlaydi va har oyda holat bo‘yicha hisobot beradi. SHCHda tashkil etilgan mehnat muhofazasi tizimi bir necha tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib, ular quyidagilardan tashkil topgan: Bosh mehnat muhofazasi xizmati – strategik nazorat va umumiy rahbarlik qiladi; Joylardagi sex va uchastka mutaxassislari – bevosita xavfsizlikni amalda ta’minlaydi; Ichki audit guruhi – muntazam tekshiruvlar orqali xavfsizlikni baholaydi; 71FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. – Toshkent: Adolat, 2022. 2. “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi Qonun. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni, 2009-yil 12-yanvar, №ЗРУ-204. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF–5886-son, 2020-yil 24-yanvar. “Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi asoslari”. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 31-dekabrdagi 833-son qarori. “Ish joylarida mehnat sharoitlarini baholash tartibi to‘g‘risida”. 5. “Temir yo‘l transporti to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1999-yil 29-aprel, №769-I. 6. Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). “Occupational Safety and Health Management Systems: Guidelines” – ILO-OSH 2001. 7. ISO 45001:2018 – Occupational health and safety management systems – Requirements with guidance for use. 8. Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 9. G‘. A. Abdullayev. “Xavfsizlik texnikasi asoslari va mehnat muhofazasi”. – Samarqand: SamDU, 2020. 10. T. M. Mavlonov. “Temir yo‘l transportida xavfsizlikni ta’minlash tizimi”. – Toshkent: TTYMI, 2019. 11. S. N. Nurmuhamedov. “Ishlab chiqarishda xavfsizlik madaniyatining shakllanishi”. – Toshkent: 2020. 12. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun va qarorlarining rasmiy huquqiy portali. 13. www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi sayti. 14. www.railway.uz – “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ rasmiy veb-sayti. 30Bundan tashqari, davlat tomonidan muntazam ravishda tashqi monitoring ham olib boriladi. Jumladan, Mehnat inspeksiyasi tomonidan rejalashtirilgan tekshiruvlar, texnika xavfsizligi inspeksiyasi tomonidan maxsus diagnostika, Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan xavfli hududlarda profilaktika o‘rganishlari amalga oshiriladi. Bu nazoratning maqsadi – qonunlar ijrosini real hayotda ko‘rish, xavfsizlikka befarqlik holatlarini aniqlash, tizimni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. So‘nggi yillarda raqamli texnologiyalar asosida huquqiy me’yorlar monitoringi ham yo‘lga qo‘yilmoqda. Masalan, “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ tizimida xavfsizlikga oid holatlar haqidagi ma’lumotlar elektron bazaga kiritilib, markazlashgan holda tahlil qilinmoqda. “E-inspeksiya” platformasi orqali davlat organlari korxonalarning xavfsizlik holati to‘g‘risida aniq va onlayn ma’lumotga ega bo‘lmoqda. Bu esa qonun va me’yorlarning shaffof ijrosini ta’minlaydi. 5 Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, samarali xavfsizlik boshqaruvi qonunlarning mavjudligi emas, balki ularning aniq ishlashiga bog‘liq. Shu bois, O‘zbekistonda so‘nggi yillarda qonun hujjatlari bazasi doimiy ravishda yangilanmoqda. Yangi standartlar, texnik reglamentlar, yo‘riqnomalar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, temir yo‘l transporti xodimlari uchun zarur bo‘lgan muhofaza vositalari normalari yangilangan, mehnat muhofazasi xizmatlarining o‘rni va vakolatlari qayta ko‘rib chiqilgan. Ishlab chiqilgan yangi hujjatlar ichki faoliyat bilan bir qatorda hisobotlik tizimini ham avtomatlashtirishga xizmat qiladi. Har bir xavfsizlik bo‘yicha amalga oshirilgan chora-tadbir, sodir bo‘lgan holat, o‘tkazilgan o‘quv yoki ko‘rik natijalari bo‘yicha elektron shaklda hisobotlar tuziladi. Bu boshqaruvning monitoring imkoniyatlarini kengaytiradi va qonunchilik asosida faoliyat yuritishdagi aniqlikni ta’minlaydi. 5 Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). “Occupational Safety and Health Management Systems: Guidelines” – ILO-OSH 2001. 7215. www.ilo.org – Xalqaro mehnat tashkilotining rasmiy axborot portali. 9Ishlab chiqarish sanitariyasi — bu xodimlar salomatligiga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish omillarining oldini olish, kamaytirish yoki yo‘q qilishga qaratilgan gigiyenik choralarni o‘z ichiga oladi. Bunga chang, shovqin, tebranish, yuqori yoki past harorat, zararli gazlar va kimyoviy moddalar ta’siri kiradi. Bunday omillar mehnat faoliyati jarayonida xodimlarning sog‘lig‘ini sekin-asta yemirib boradi va uzoq muddatda kasbiy kasalliklarning yuzaga kelishiga olib keladi. Shu sababli bu yo‘nalish bo‘yicha muntazam sanitariya nazorati o‘rnatilishi lozim. Ishlab chiqarish gigiyenasi esa, mehnat sharoitlarining toza, sog‘lom va gigiyenik talablariga javob beradigan tarzda tashkil qilinishini ta’minlaydi. Bu yerda ish joyining yoritilishi, shamollatilishi, haroratning me’yori, havo aylanishi va shaxsiy gigiyena vositalarining mavjudligi inobatga olinadi. Masalan, temir yo‘l sohasida chang ko‘tarilishi, issiq yoz kunlari issiqlik urishi, yoki sovuq muhitda uzoq vaqt ishlash natijasida sog‘liqka zarar yetkazuvchi sharoitlar vujudga kelishi mumkin. Yong‘in xavfsizligi — ishlab chiqarish hududida olov chiqish ehtimolini kamaytirish, olovga qarshi kurash vositalari bilan ta’minlash, evakuatsiya yo‘nalishlarini belgilash va favqulodda holatlarda xodimlarni harakatlantirish bo‘yicha qoidalardan iborat tizimdir. Elektr tarmoqlari, yonuvchi materiallar, gaz ballonlari yoki qizigan sirtlar bilan bog‘liq barcha xavfli hududlar oldindan belgilanishi va tegishli xavfsizlik belgilari bilan jihozlanishi lozim. Temir yo‘l infratuzilmasida bunday xavflar doimiy kuzatuv ostida bo‘lishi shart. Favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik — korxonada turli avariya va xavfli holatlarda harakat qilish uchun ishlab chiqilgan reja va amaliy ko‘nikmalarni nazarda tutadi. Bunda xodimlar bilan muntazam mashg‘ulotlar o‘tkazilib, ular avariya, portlash, yong‘in, yer silkinishi yoki boshqa noxush holatlar yuz bersa, qanday harakat qilishlari, o‘zlarini va atrofdagilarni qanday himoya qilishlari haqida xabardor bo‘lishlari kerak. Har bir sex, depo yoki xizmat nuqtasida 45Samaradorlik esa faqat hodisalar sonining kamayishi emas, balki xodimlarning xavfsizlik borasidagi ongli ishtiroki, texnik imkoniyatlar va ichki boshqaruv mexanizmlarining uyg‘unlashuvi orqali ifodalanmoqda. Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, SHCHda amalga oshirilayotgan xavfsizlik choralarining samaradorligi nafaqat statistik kamayishlar, balki xavfli vaziyatlarni oldindan aniqlash, oldini olish va javob qaytarish tizimining takomillashganida ham namoyon bo‘lmoqda. Bunga bir necha asosiy chora- tadbirlar orqali erishilgan. Jumladan, “Xavfsizlik profilaktikasi va prognozlash markazi”ning tashkil etilishi xavf darajalarini aniqlash va rejalashtirilgan holda xavfsizlik monitoringini olib borish imkonini bermoqda. Bunday markazlar zamonaviy dasturiy ta’minotlar orqali ishlab chiqarish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni simulyatsiya qiladi. Bu vositalar xavf ehtimolini aniqlab, rahbariyatga oldindan xabar beruvchi tizimlar bilan integratsiyalashgan. Natijada, xavfsizlikni boshqarish reaktiv emas, balki proaktiv (oldindan ogohlantirish) shaklida olib borilmoqda. Tashkilotda xodimlarni mehnat muhofazasiga oid huquqiy bilimlar bilan tanishtirish ham dolzarb yo‘nalishlardan biridir. Har yili ichki o‘quv dasturlari va seminarlar o‘tkazilib, xodimlarga O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi, Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO) standartlari, hamda korxona ichki tartib-qoidalari bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar tashkil qilinadi. Bu orqali xodimlar nafaqat o‘z vazifalarini, balki xavfsizlikdagi huquqiy himoyani ham yaxshi tushunadi. SHCHda xavfsizlik choralarining samaradorligini oshirishda innovatsion yondashuvlar ham muhim rol o‘ynamoqda. Jumladan, “aqlli texnologiyalar” asosida ishlab chiqilgan maxsus ogohlantiruvchi signallar, avtomatlashtirilgan xavfli zona indikatorlari, ish joyidagi harorat va gaz konsentratsiyasini o‘lchovchi datchiklar joriy etilgan. Ular real vaqt rejimida xavfli ko‘rsatkichlarni aniqlab, avtomatik ravishda ogohlantiruvchi signallarni ishga 18Mehnat muhofazasini tashkil etishda boshqaruvning asosiy yo‘nalishlaridan biri — bu strategik rejalashtirishdir. Har bir yirik yoki o‘rta korxonada yil davomida amalga oshirilishi zarur bo‘lgan xavfsizlik tadbirlari aniq reja asosida belgilanadi. Bu rejalarga xodimlar uchun o‘quv mashg‘ulotlari, xavfsizlik tekshiruvlari, avariya xavfini baholash, yangi muhofaza vositalarini xarid qilish, binolarda evakuatsiya mashqlari, texnik vositalarning nazoratdan o‘tkazilishi kiritiladi. Rejalar mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlar tomonidan ishlab chiqiladi va korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Boshqaruv doirasida eng muhim komponentlardan biri – xodimlarni o‘qitish va ularning bilim darajasini muntazam oshirib borishdir. Har bir ishchi va muhandis mehnat muhofazasi qoidalarini chuqur bilishi va amalda qo‘llay olishi lozim. Shu sababli korxonalarda tizimli ravishda o‘quv kurslari, qisqa muddatli seminarlar, stajirovkalar tashkil qilinadi. Ishga yangi qabul qilingan xodimlar esa mehnat muhofazasi bo‘yicha dastlabki o‘quv mashg‘ulotlaridan o‘tadi. Har yili barcha ishchilarning bilim darajasi qayta attestatsiyadan o‘tkaziladi. Boshqaruv tizimida o‘quv jarayonining sifatini ta’minlash uchun vizual materiallar, xavfsizlik bo‘yicha video darslar, devoriy stendlar, yo‘riqnomalar va amaliy simulyatorlardan foydalaniladi. Temir yo‘l sohasida, ayniqsa SHCH kabi mintaqaviy bo‘limlarda, harakat tarkibi bilan ishlaydigan xodimlar uchun avariya holatlarini modellashtiruvchi virtual treninglar yo‘lga qo‘yilgan. Bu mashg‘ulotlar amaliy tajriba va xatolardan xoli, xavfsiz muhitda o‘rganishni ta’minlaydi. Xavfsizlik madaniyatini shakllantirish boshqaruv faoliyatida alohida o‘rin tutadi. Bu madaniyat – faqat qoidalarni bilish emas, balki ularni ongli ravishda kundalik ish faoliyatida qo‘llash, xavfli holatlarga befarq bo‘lmaslik, xavfsizlikni umumiy qadriyat sifatida qabul qilishdan iborat. Bunday madaniyatni shakllantirish uchun rahbar xodimlar o‘zlari namunali bo‘lishlari, xavfsizlik masalasini doimiy ravishda kun tartibiga chiqarishlari lozim. 25tamoyillar aniq belgilangan. Bu konvensiya temir yo‘l transporti kabi texnik xavfi yuqori bo‘lgan sohalarda ayniqsa dolzarbdir. 187-sonli konvensiya esa davlatlar miqyosida mehnat muhofazasi bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqish, har yili monitoring qilish, xavf statistikalarini ochiq e’lon qilish, foydali tajribalarni umumlashtirishga qaratilgan. Ushbu konvensiya doirasida transport tarmoqlarida xavfsizlikni ta’minlash uchun o‘ziga xos indikatorlar ishlab chiqiladi. SHCH singari temir yo‘l uzellarida bu talablarni bajarish transport xavfsizligini ham oshiradi.Xalqaro amaliyotda yana bir muhim huquqiy hujjat — “ISO 45001:2018” xalqaro standarti hisoblanadi. Bu standart mehnat muhofazasi va kasbiy xavfsizlikni boshqarish tizimini tashkil etish, xavflarni baholash va bartaraf qilish, manfaatdor tomonlar bilan muloqot qilish, doimiy takomillashtirish jarayonini yo‘lga qo‘yishni talab qiladi. Bu tizim yirik temir yo‘l korxonalarida xavfsizlikni strategik boshqaruv darajasiga olib chiqadi. ISO 45001 standarti avvalgi OHSAS 18001 tizimining modernizatsiyalashgan shaklidir. Bu hujjat transport tizimlarida xavfsizlik siyosatini ishlab chiqish, har bir lavozim egasining javobgarligini belgilash, xavfli operatsiyalarning ro‘yxatini yuritish, auditlar orqali doimiy monitoring olib borish va profilaktika choralarini joriy qilishni nazarda tutadi. SHCH kabi yirik ob’ektlarda bu standart asosida xavfsizlikni boshqarish zamonaviy me’zonlarga moslashadi. Xalqaro temir yo‘l ittifoqlari, jumladan UIC – International Union of Railways (Xalqaro temir yo‘l ittifoqi) ham xavfsizlik masalalariga oid tavsiyalar ishlab chiqadi. Bu tashkilot temir yo‘l infratuzilmasida xavfsizlik, signalizatsiya, harakat xavfsizligi, texnik xizmat ko‘rsatish, favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik kabi sohalarda normativ ko‘rsatmalar ishlab chiqqan. SHCH kabi uzel bo‘limlari bu ko‘rsatmalarni milliy qonunchilik asosida joriy qilmoqda. 65tarzda xavfsizlikka bo‘lgan yondashuv samimiy va o‘zaro nazoratga asoslangan muhitga aylanadi. SHCHda ilg‘or xalqaro tajribalarni o‘rganish asosida, xavfsizlik madaniyatini shakllantirishda tahliliy yondashuv ham joriy qilingan. Har bir hodisa, ogohlantirish yoki jarohat statistikasi asosida psixologik tahlillar olib boriladi: nima uchun bunday holat yuz berdi, xodimlar nega qoidalarni buzdi, qanday xatti-harakatlar xavfga olib keldi? Ushbu tahlil natijalari asosida o‘quv modullari qayta ishlab chiqiladi va real ehtiyojlarga moslashtiriladi. Malaka oshirishda raqamli texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari ham kengaymoqda. SHCHda 2023-yildan boshlab xavfsizlik bo‘yicha onlayn platforma ishga tushirildi. Bu platforma orqali xodimlar istalgan vaqtda o‘z yo‘riqnomalarini ko‘rib chiqishi, test topshirishi va video darslarni tomosha qilishi mumkin. Shu tariqa, xavfsizlik bo‘yicha o‘z-o‘zini o‘qitish madaniyati shakllanmoqda. Xavfsizlik madaniyatining tarkibiy qismi bu – xodimlarning motivatsiyasi va rag‘batlantirish tizimidir. SHCH bu borada xavfsizlik qoidalariga doimiy amal qilgan, o‘z jamoadoshlariga yordam ko‘rsatgan va favqulodda holatlarda o‘zini ijobiy ko‘rsatgan xodimlarni faxriy yorliqlar, mukofotlar va ish haqiga ustamalar bilan rag‘batlantiradi. Bu yondashuv xavfsizlikni majburiyatdan ko‘ra ijobiy xulq-atvor sifatida ko‘rsatishga yordam beradi. 3.3. Mehnat muhofazasini boshqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHdagi mehnat muhofazasi tizimi amalda yetarlicha rivojlangan bo‘lsa-da, mavjud holat tahlili ushbu tizim samaradorligini oshirish uchun qator chora-tadbirlar zarurligini ko‘rsatadi. Xususan, texnologik imkoniyatlarning to‘liq ishga solinmagani, ayrim bo‘g‘inlarda tashkiliy bo‘shliqlar mavjudligi, zamonaviy xavfsizlik madaniyatining sustligi kabi jihatlar kuzatilmoqda. Shu sababli, ushbu bo‘limda tizim samaradorligini oshirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar batafsil keltiriladi. 63Shuningdek, zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi ish joylarida inson salomatligini monitoring qilish tizimlari orqali ham ifodalanmoqda. Masalan, ayrim ustaxonalar va ochiq maydonlarda xodimlar harorat, yurak urishi va qon bosimini o‘lchovchi kiyiladigan qurilmalarni (wearables) taqib yurishadi. Agar biror ko‘rsatkich me’yordan chetga chiqsa, tibbiy yordam guruhi ogohlantiriladi. Bu tizimlar ishchilarning haddan tashqari charchashini yoki favqulodda holatlarni aniqlashda tezkor choralarni ko‘rishga yordam beradi. Xalqaro miqyosdagi texnologiyalarni SHCH faoliyatiga joriy qilishda ISO 45001:2018 standarti asosidagi xavfsizlik boshqaruvi tizimlari yo‘lga qo‘yilmoqda. Bu xalqaro standart ishlab chiqarishda xavfsizlikni yondashuv asosida boshqarish, risklarni identifikatsiya qilish, xodimlarning faol ishtirokini ta’minlash, va uzluksiz takomillashtirishni ko‘zda tutadi. SHCH ushbu yondashuvni 2025-yilga qadar to‘liq joriy qilishni rejalashtirgan. Barcha texnologik imkoniyatlardan unumli foydalanish orqali SHCH mehnat muhofazasini faqat majburiy jarayon emas, balki xodimlar hayotini himoya qiluvchi ustuvor qadriyat sifatida shakllantirmoqda. Texnologiyalar ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlashga, xavfsizlik madaniyatini kuchaytirishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. 3.2. Ishchilar malakasini oshirish va xavfsizlik madaniyatini shakllantirish choralari Zamonaviy ishlab chiqarish jarayonida mehnat muhofazasini ta'minlash faqatgina texnik vositalar yoki xavfsizlik qoidalari bilan cheklanmaydi. Bu yo‘nalishda eng asosiy omillardan biri bu – xodimlarning malakasi va xavfsizlik madaniyatidir. Aynan shu ikki element mehnat jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan favqulodda holatlarning oldini olishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu sababli, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasini takomillashtirish bo‘yicha olib borilayotgan ishlarda xodimlar 48kuni ish boshlashdan oldin elektron tizim orqali o‘z sog‘lig‘i holatini qayd etadi, xavfsizlik brifinglarini tinglaganini tasdiqlaydi. Bunday tizim xavfsizlik masalalarida beparvolikni kamaytiradi va rahbariyatga har bir xodimning ishga tayyorlik darajasini ko‘rsatadi. Bu tizim ayniqsa yangi xodimlar, chaqiriq asosida ishga kelgan muvaqqat ishchilar uchun samarali natija bermoqda. 2023–2024-yillarda mehnat muhofazasi borasida olib borilgan ishlarda "xavfsizlikni ijtimoiylashtirish" g‘oyasi ham keng qo‘llanildi. Bu degani, xavfsizlik faqat nazorat organlari yoki rahbariyat zimmasida emas, balki har bir xodimning shaxsiy mas’uliyati darajasiga bog‘liq holatga aylantirildi. Bu maqsadda "Men xavfsizlik uchun mas’ulman!" shiori ostida ijtimoiy kampaniyalar o‘tkazildi, xodimlar orasida tanlovlar, viktorinalar va eng yaxshi xavfsizlik tavsiyalari uchun mukofotlash marosimlari yo‘lga qo‘yildi. Xavfsizlikni mustahkamlash uchun tashqi auditlar ham yo‘lga qo‘yilgan. Har yili Davlat mehnat inspeksiyasi va texnik nazorat organlari SHCH bo‘limlarida mustaqil tekshiruvlar o‘tkazadi. Ularning xulosalari asosida mustahkamlash choralari belgilanadi. 2024-yil bahorida o‘tkazilgan auditda 12 ta kichik muammo aniqlangan bo‘lib, ularning barchasi bir oy ichida bartaraf etilgan. Bu esa tashkilotda xavfsizlikka jiddiy yondashuv mavjudligini ko‘rsatadi. Samaradorlikni oshirishda chet ellik hamkorlar bilan tajriba almashish ham ahamiyatli. SHCH so‘nggi yillarda Rossiya, Qozog‘iston, va Belarus temir yo‘l korxonalari bilan xavfsizlik bo‘yicha memorandumlar imzolagan. Ushbu hamkorliklar doirasida 20 dan ortiq mutaxassis xorijda malaka oshirib kelgan. Ular olib kelgan tajribalar asosida korxonada yangi xavfsizlik normalari va amaliy yondashuvlar ishlab chiqilgan. SHCHda xavfsizlik choralarining samaradorligini raqamlar orqali ham ko‘rish mumkin. Masalan, 2020-yilda 78 ta mayda ishlab chiqarish hodisasi ro‘y bergan bo‘lsa, 2024-yilda bu raqam 29 taga tushdi. 2019-yilda xavfsizlikka ajratilgan mablag‘ 2,4 milliard so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 58bo‘lsa-da, ularning ilk natijalari allaqachon sezilmoqda. Mehnat intizomi kuchaygan, avariya holatlari kamaygan, xodimlar mas’uliyati oshgan. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasini takomillashtirish jarayonida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bosqichma-bosqich kengayib bormoqda. Bu texnologiyalar orasida mobil ilovalar asosida yaratilgan monitoring tizimlari ham muhim o‘rin tutadi. Aynan ushbu ilovalar orqali rahbarlar va texnika xavfsizligi xodimlari real vaqt rejimida obyekt holatini nazorat qilish, ruxsat etilgan zonalarda xodim harakatini tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Masalan, 2023-yil oxirida SHCHda ishga tushirilgan “Xavfsiz ish” mobil ilovasi yordamida xodimlar har kuni ishga kirishdan oldin mehnat muhofazasi bo‘yicha test savollariga javob beradilar. Bu usul o‘z-o‘zini tekshirish imkonini yaratibgina qolmay, statistik ma’lumotlarni to‘plash, xodimlar xatolarini aniqlash va o‘quv rejalarini moslashtirishga xizmat qilmoqda. Yana bir istiqbolli yo‘nalish – bu drone texnologiyasidan foydalanishdir. SHCH tarkibidagi ba’zi yirik obyektlarda, ayniqsa ochiq hududlarda joylashgan temir yo‘l ustaxonalarida dronlar yordamida texnik ko‘riklar va xavfsizlik monitoringi amalga oshirilmoqda. Dronlar kamera orqali kuzatuv olib boradi, va noaniqlik yoki xavfli omil aniqlansa, tezkor ravishda rahbariyatga signal yuboriladi. Bu texnologiya ayniqsa katta obyektlarni nazorat qilishda qo‘l keladi. Zamonaviy texnologiyalar doirasida simsiz aloqa tizimlari asosida ishlab chiqilgan favqulodda holatlarda xodimlarni ogohlantirish tizimi ham samarali ishlamoqda. Har bir obyektda o‘rnatilgan markaziy tizim orqali texnogen xavf sodir bo‘lishi ehtimoli aniqlanganda, bir vaqtning o‘zida barcha ishchilarga tovushli va vizual signal orqali ogohlantirish yuboriladi. Bu tizimlar xavfsizlik jarayonlarini avtomatlashtirgan va inson xatosi ehtimolini kamaytirgan. Shuningdek, mehnat muhofazasida samarali boshqaruv uchun yagona axborot portali tashkil etilmoqda. Bu portalda barcha xodimlarning xavfsizlik 17inspeksiyasi tomonidan chiqarilgan buyruklar va ko‘rsatmalar ham korxona ichki siyosatida e’tiborga olinadi. Mehnat muhofazasi bo‘yicha huquqiy hujjatlar asosida korxona ichki reglamentlari, xavfsizlik texnikasi bo‘yicha yo‘riqnomalar, xizmat ko‘rsatma kartalari, xodimlarga mo‘ljallangan tushuntirish materiallari ishlab chiqiladi. Har bir yangi xodim ishga kirishdan avval ushbu hujjatlar asosida o‘qitiladi va imzo bilan tanishtiriladi. Bu huquqiy protsedura boshqaruvda xavfsizlik siyosatini qonuniy himoyalangan shaklga keltiradi. 4 Mehnat muhofazasi bo‘yicha boshqaruv faqat yirik korxonalarda emas, balki kichik va o‘rta biznes subyektlarida ham majburiy hisoblanadi. Xususan, transport, qurilish, kimyo, oziq-ovqat, to‘qimachilik va energetika tarmoqlarida xavfsizlik talablari ancha qat’iy belgilangan. Davlat inspeksiyasi ushbu subyektlarda ham reja asosida yoki shikoyat asosida tekshiruv o‘tkazadi. Shuning uchun, har qanday ishlab chiqarish faoliyatini yurituvchi tashkilot o‘z boshqaruv tizimida mehnat muhofazasi strukturasi bo‘lishini ta’minlashi shart. Mehnat muhofazasi bilan bog‘liq eng muhim strategik vazifalardan biri — mehnatga layoqatsizlik holatlarini kamaytirishdir. Bu korxonada ishlab chiqarish sur’atlarini tushirmaslik, moliyaviy yo‘qotishlarning oldini olish va ijtimoiy mas’uliyatni bajarish uchun zarurdir. Shu bois boshqaruv qarorlarida har doim xavfsizlik indikatorlari inobatga olinadi, investitsion rejalarda muhofaza vositalari xaridi uchun budjet ajratiladi, malaka oshirish kurslariga mablag‘ yo‘naltiriladi.Boshqaruv faoliyatida shaxsiy javobgarlik ham muhimdir. Bosh direktor, texnik direktor, bosh muhandis va mehnat muhofazasi xodimlari o‘rtasida mas’uliyat aniq taqsimlanadi. Har bir lavozimda xavfsizlikka oid vazifalar lavozim yo‘riqnomasi asosida belgilangan bo‘ladi. Shu tartibda har bir xodim o‘z javobgarlik doirasini biladi, bu esa boshqaruvning izchil va barqaror ishlashiga xizmat qiladi. 4 G‘. A. Abdullayev. “Xavfsizlik texnikasi asoslari va mehnat muhofazasi”. – Samarqand: SamDU, 2020. 12tutadi. Ayni paytda ko‘plab korxonalar bu tizimni joriy etish orqali zamonaviy xavfsizlik talablariga moslashmoqda. O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda bu borada sezilarli yutuqlarga erishilmoqda. Hukumat tomonidan mehnat muhofazasiga oid yangi normativ hujjatlar ishlab chiqilmoqda, qoidabuzarliklar uchun jazolar kuchaytirilmoqda, texnik nazorat tizimlari modernizatsiya qilinmoqda. Ayniqsa, yirik transport tarmoqlarida — jumladan, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzelida — xavfsizlik tamoyillarini qat’iy joriy etish orqali favqulodda holatlar soni kamaytirilmoqda. Shu bilan birga, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda o‘quv dasturlari, malaka oshirish kurslari, simulyator mashg‘ulotlari va seminarlar o‘tkazilmoqda. Korxonalarda mehnat muhofazasini ta’minlash uchun xavflarni baholash va ularni bartaraf etishga yo‘naltirilgan dasturlar ishlab chiqiladi. Bu dasturlar real mehnat sharoitlariga asoslangan holda tuziladi va xavf omillari bo‘yicha toifalarga ajratiladi. Masalan, mexanik xavflar, fizikaviy xavflar, kimyoviy omillar, psixologik va ergonomik noqulayliklar, biologik ta’sirlar alohida baholanadi va har biri bo‘yicha maxsus chora-tadbirlar belgilanadi. Har bir ishlab chiqarish uchastkasi yoki sex o‘ziga xos xavf profiliga ega bo‘lganligi sababli, yondashuv individual tarzda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, korxonada har yili “Mehnat muhofazasi haftaligi”, “Xavfsizlik kuni”, “Texnika xavfsizligi bo‘yicha seminar” kabi tadbirlar tashkil etiladi. Bu tadbirlar xodimlarni o‘z huquq va majburiyatlaridan xabardor qilish, ularda xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, ilg‘or tajribalarni o‘rtoqlashish va motivatsiyani oshirishga xizmat qiladi. Amaliy tajriba ko‘rsatmoqdaki, bu kabi ichki tashkiliy chora-tadbirlar orqali baxtsiz hodisalar soni keskin kamayadi va xodimlar o‘z ish joyiga ko‘proq mas’uliyat bilan yondashadi. Mehnat muhofazasi bilan bog‘liq muhim masalalardan yana biri — bu statistik tahlildir. Har bir korxonada jarohatlanish holatlari, kasalliklar darajasi, ishlab chiqarishdagi to‘xtalishlar, mehnatga layoqatsizlik kunlari hisobga olinadi va yillik tahlil asosida muammoli nuqtalar aniqlanadi. Statistik tahlillar 36Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi tizimining muhim bo‘g‘inlaridan biri – bu ichki nazorat tizimidir. Mehnat xavfsizligini boshqarishda nazorat vositalari eng muhim omillardan biri sanaladi. Bu nazorat ikki bosqichda amalga oshiriladi: rejalashtirilgan tekshiruvlar va favqulodda (rejalashtirilmagan) tekshiruvlar. Rejalashtirilgan tekshiruvlar ishchi joylar, ishlab chiqarish sexlari, texnik xizmat ko‘rsatish punktlari, energiya tarmoqlari va boshqa ob’ektlarda o‘rnatilgan jadval asosida olib boriladi. Bu tekshiruvlar mehnat muhofazasi bo‘limi tomonidan tuzilgan ish rejasiga asoslanadi va har bir sex uchun alohida vaqt ajratiladi. Tekshiruvlar jarayonida ish sharoitining xavfsizligi, xodimlar tomonidan texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinishi, himoya vositalarining mavjudligi va foydalanilayotganligi, favqulodda holatlarga tayyorlik, evakuatsiya sxemalarining to‘liqligi va yong‘in xavfsizligi choralari chuqur baholanadi. Favqulodda tekshiruvlar esa baxtsiz hodisa yoki shikoyatlar yuz bergan hollarda amalga oshiriladi. Bu holatlarda, odatda, mustaqil ichki audit guruhi tashkil qilinadi va hodisaning sabablari aniqlanib, mehnat muhofazasi xizmatiga hisobot tarzida taqdim etiladi. Odatda, ushbu tekshiruvlar oxirida maxsus dalolatnoma rasmiylashtiriladi va aniqlangan kamchiliklar bo‘yicha bartaraf etish bo‘yicha choralar belgilanadi. SHCH tizimidagi yana bir muhim yo‘nalish — bu kasbiy xavflarni baholash va ularni oldini olish tizimidir. Har bir ish joyi, texnik uskunalar, ishchi harakatlari baholanishi uchun maxsus mezonlar ishlab chiqilgan. Xavf turlari klassifikatsiyalangan: fizik xavflar (elektr toki, harakatdagi mexanizmlar), kimyoviy xavflar (yoqilg‘i, moy, gazlar), biologik xavflar (chang, mikroorganizmlar), va psixologik xavflar (stress, zo‘riqish). Har bir omil uchun xavf darajasi (yuqori, o‘rtacha, past) belgilanadi. Bu baholash natijasida har bir sex va bo‘limda maxsus xavf xaritasi tuziladi. Xaritada xavfli zonalar belgilanadi, ogohlantiruvchi belgilar joylashtiriladi va 39Bundan tashqari, SHCH bo‘limi tomonidan har yili o‘tkaziladigan profilaktik tadbirlar soni ham ortib bormoqda. 2019-yilda 85 ta xavfsizlikka oid seminar va treninglar o‘tkazilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 120 taga yetgan. Bu orqali xodimlar bilim darajasining oshishi va nazariy-amaliy tayyorgarlikni kuchaytirish maqsad qilingan. Mehnat muhofazasi bo‘yicha aniqlangan qonunbuzarliklar soni ham yil sayin kamaymoqda. 2019-yilda 134 ta qoidabuzarlik holati qayd etilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu raqam 48 taga tushgan. Bu esa joylardagi xavfsizlik muhitining yaxshilanishi, mehnat muhofazasi xodimlarining doimiy nazorat olib borayotganining natijasidir. Xodimlar o‘rtasida o‘tkazilgan ichki so‘rovnomalarga ko‘ra, 2023-yil yakunida SHCH xodimlarining 87 foizi ish joyidagi xavfsizlik darajasidan qoniqarli yoki yuqori deb baholagan. Solishtirish uchun aytish mumkinki, 2019- yilda bu ko‘rsatkich atigi 64 foiz edi. Bu mehnat muhofazasiga bo‘lgan e’tiborning amaliy natijasi sifatida qabul qilinadi. Himoya vositalari bilan ta’minlanish darajasi ham yildan-yilga ortmoqda. 2020-yilda SHCHdagi ishchilarning 72 foizi individual himoya vositalari bilan muntazam ta’minlangan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 95 foizga yetdi. Bu vositalarga og‘iz-niqoblar, eshitish himoyasi, xavfsizlik etiklari, ko‘zoynaklar va antiseptik vositalar kiradi. Tizimda mavjud inson resurslarining malaka darajasi ham doimiy nazoratda. 2023-yilda SHCHda faoliyat yurituvchi 2100 nafardan ortiq xodimning 86 foizi mehnat xavfsizligi bo‘yicha amaliy seminar va attestatsiyalardan o‘tgan. Har bir bo‘limda kamida bitta mehnat muhofazasi muhandisi faoliyat yuritmoqda, ulardan 62 foizi yuqori texnik ma’lumotga ega. SHCHdagi sexlar va ishlab chiqarish hududlari bo‘yicha xavfli zonalar soni ham muntazam ravishda inventarizatsiya qilinadi. 2023-yil yakunida bu son 52 tani tashkil etgan bo‘lib, ular bo‘yicha maxsus xavfsizlik xaritalari tuzilgan. Har 35oyning yakunida xizmat rahbariyati tomonidan hisobot tahlil qilinadi va kamchiliklar asosida tuzatish choralari ishlab chiqiladi. Korxona xodimlari har yili qayta o‘qitiladi. Bu jarayon ikki bosqichda amalga oshiriladi: nazariy va amaliy mashg‘ulotlar. Nazariy qismda xavfsizlik normalari, mehnat qonunchiligi, huquqiy asoslar, tarmoq qoidalari, favqulodda holatlarda harakatlar bayon etiladi. Amaliy bosqichda esa himoya vositalaridan foydalanish, evakuatsiya yo‘llari, yong‘inga qarshi vositalardan foydalanish, texnika nosozliklarini aniqlash va xabar berish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Mehnat muhofazasi tizimining samarali ishlashi uchun SHCHda ichki nazorat tizimi joriy etilgan. Har oyda sexlarda texnik nazorat guruhi tomonidan auditlar o‘tkaziladi. Bunda xavfli maydonlar, nosoz asbob-uskunalar, muhofaza vositalarining yaroqliligi, yo‘riqnomalar va belgilarning mavjudligi tekshiriladi. Har bir audit yakunida aniqlangan muammolar bo‘yicha xulosa tuziladi va rahbariyatga taqdim etiladi. Hisobotlar asosida mas’ul xodimlarga ogohlantirish beriladi yoki intizomiy choralar ko‘riladi. Xodimlar bilan “Xavfsizlik haftaligi”, “Xavfsizlik kuni”, “Favqulodda holatlar mashg‘uloti” kabi ommaviy tadbirlar o‘tkaziladi. Bu tadbirlar xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, xodimlarni xavf-xatar haqida ogoh etish, ularda mas’uliyat hissini kuchaytirish, mehnat muhofazasiga befarqlikni kamaytirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, yuqori xavfsizlik ko‘rsatkichlariga erishgan brigada va bo‘limlar moddiy va ma’naviy rag‘batlantiriladi. SHCH da mavjud mehnat muhofazasi tizimi ko‘p bosqichli boshqaruv printsipiga asoslangan bo‘lib, markaziy boshqaruv, joylardagi sex mutaxassislari va texnik nazorat guruhlari o‘rtasidagi uzviy aloqaga tayanadi. Barcha darajadagi boshqaruvchilar mehnat xavfsizligini o‘zining birlamchi vazifasi sifatida ko‘radi. Bu tizim xodim hayoti va salomatligini muhofaza qilish, baxtsiz hodisalar sonini kamaytirish, ishlab chiqarish sur’atlarini pasaytirmasdan xavfsizlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 8qilishi, favqulodda vaziyatlarga tayyor turishi va xodimlarni muhofaza vositalari bilan ta’minlashi shart. O‘zbekiston Respublikasi ham bu yo‘nalishda izchil siyosat olib bormoqda. Davlat mehnat inspeksiyasi tomonidan doimiy monitoring ishlari olib boriladi, normativ hujjatlar muntazam ravishda yangilanadi, ishlab chiqarish korxonalarida mehnat xavfsizligiga oid yangi texnologiyalar joriy etiladi. Shu bilan birga, xodimlar uchun o‘quv kurslari va seminarlar tashkil etilishi orqali xavfsizlik madaniyati shakllantirilmoqda. Ayniqsa yirik tarmoqlarda, masalan temir yo‘l tizimida, bu jarayonlarning doimiy ishlashi nafaqat ijtimoiy, balki iqtisodiy barqarorlikni ham ta’minlaydi. Mehnat muhofazasi tizimi bir necha asosiy komponentlardan iborat bo‘lib, ularning har biri ishlab chiqarishdagi xavfsizlikni ta’minlashda o‘ziga xos rol o‘ynaydi. Bu komponentlar orasida xavfsizlik texnikasi, ishlab chiqarish sanitariyasi, ishlab chiqarish gigiyenasi, favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik, yong‘in xavfsizligi va ishchilarning shaxsiy muhofaza vositalari bilan ta’minlanishi kabilar ajralib turadi. Har bir bo‘limda xavfli vaziyatlarni aniqlash, baholash va ularning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Ayniqsa, og‘ir sanoat va transport sohalarida bu komponentlar o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Xavfsizlik texnikasi — bu ishlab chiqarish asbob-uskunalaridan foydalanishda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan texnik nosozliklar, mexanik shikastlanishlar, portlash va elektr zarbalari kabi holatlardan himoya qilishga qaratilgan texnik-texnologik va tashkiliy tadbirlar tizimidir. Ishlab chiqarishda xavfsizlik texnikasining asosiy tamoyillari — avval xavfni aniqlash, so‘ngra uning oldini olish, zarurat tug‘ilganda esa zudlik bilan bartaraf etish choralarini ko‘rishni o‘z ichiga oladi. Har bir texnik moslama va mexanizm uchun xavfsizlik instruktsiyalari ishlab chiqilishi, ular asosida xodimlar muntazam o‘qitilishi zarur. 40bir zona uchun favqulodda vaziyat rejalari ishlab chiqilgan va ularga muvofiq harakatlar amalda sinovdan o‘tkazilgan. Yong‘in xavfsizligi bo‘yicha alohida mexanizm mavjud. 2023-yil davomida SHCHda 7 ta yong‘in xavfini bartaraf etish bo‘yicha amaliy mashg‘ulot o‘tkazilgan. Mashg‘ulotlarda jami 430 nafar xodim ishtirok etgan. Ushbu mashg‘ulotlar Favqulodda vaziyatlar boshqarmasi bilan hamkorlikda o‘tkaziladi va yong‘in o‘chirish vositalaridan foydalanish ko‘nikmasi mustahkamlanadi. Xodimlar salomatligi bilan bog‘liq profilaktik chora-tadbirlar ham kuchaytirilgan. Har yili o‘tkaziladigan tibbiy ko‘riklar natijasida 2023-yilda aniqlangan salomatlik bilan bog‘liq og‘ir holatlar soni 2019-yilga nisbatan 35 foizga kamaygan. Bu tibbiy nazorat samaradorligining oshayotganidan darak beradi. Elektr xavfsizligi bo‘yicha 2023-yilda SHCH bo‘limlarida 230 ta elektr uskunasi tekshiruvdan o‘tkazilgan va ularning 18 tasida nosozlik aniqlanib, zudlik bilan ta’mirlash ishlari bajarilgan. Ushbu holatlar ichki auditlar orqali aniqlangan va hisobga olingan. SHCH Mehnat Muhofazasi St at ist ik asi (2019–2023) Yil Baxtsiz hodisalar soni O‘tkazilgan treninglar soni Qoidabuzarlikla r soni Himoya vositalari bilan ta'minlangan xodimlar (%) Xavfsizlikdan qoniqish darajasi (%) 20 19 23 85 134 72 64 202 0 19 92 112 78 70 202 1 14 100 96 84 75 202 2 11 110 71 90 80 202 3 8 120 48 95 87 2024-yilda SHCHda mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilgan ishlar oldingi yillardagi ijobiy tendensiyani davom ettirdi. Statistik ko‘rsatkichlar 272021-yilda yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi kuchga kirdi. Unda zamonaviy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish jarayonlarida xavfsizlikni ta’minlash uchun yangi talablar belgilandi. Ayniqsa, ish beruvchining texnika xavfsizligi, ishlab chiqarish sanitariyasi, shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlash majburiyatlari kuchaytirildi. Yangi kodeks mehnat muhofazasi sohasida xalqaro standartlarga yaqinlashtirilgan bo‘lib, unda kasbiy xavflarning oldini olish, xodim salomatligiga zarar yetkazmaslik tamoyillari ustuvor deb belgilandi. Yana bir muhim hujjat bu — 2015-yil 22-sentabrda qabul qilingan "Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni hisoblanadi. Ushbu qonun 6 bob va 36 moddadan iborat bo‘lib, mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlarini, ish beruvchining mehnat xavfsizligini ta’minlashga oid vazifalarini, xodimlar huquqlarini, davlat nazorati va jamoatchilik ishtirokini tartibga soladi. Qonunda alohida e’tibor xavfli va zararli omillar bilan ishlovchi tarmoqlarga, jumladan temir yo‘lga qaratilgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari asosida mehnat muhofazasi bo‘yicha amaliy faoliyat tartibga solinadi. Masalan, Vazirlar Mahkamasining “Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha xizmatlar faoliyatini tashkil etish” to‘g‘risidagi qarori asosida korxonalarda maxsus xizmatlar – ya’ni texnika xavfsizligi bo‘limlari, mehnat muhofazasi muhandislari shtat birliklari joriy etilgan. Bu xizmatlar xavfsizlik tizimini yuritish, nazorat qilish, o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish va auditlar o‘tkazish bilan shug‘ullanadi. Temir yo‘l tarmog‘ida esa mehnat muhofazasi faoliyati “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ ichki hujjatlari orqali konkretlashtirilgan. Bu hujjatlar qatoriga quyidagilar kiradi: – “Harakat xavfsizligi bo‘yicha texnik yo‘riqnomalar”; – “Lokomotiv brigadalarining mehnat xavfsizligi tartiblari”; – “Depo va ta’mirlash ustaxonalari uchun yong‘in xavfsizligi bo‘yicha 56III BOB. SHCH da mehnat muhofazasi boshqaruvini takomillashtirish yo‘llari 3.1. Mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari … Bugungi raqamli davrda sanoat va transport tizimlarida mehnat muhofazasini boshqarishda zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, xavf darajasi yuqori bo‘lgan tarmoqlardan biri bo‘lgan temir yo‘l sohasida bu texnologiyalar faqatgina xavfsizlikni ta’minlab qolmay, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, inson xatolarini kamaytirish va hodimlar salomatligini himoya qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda ham bu yo‘nalishda yangi texnologiyalarni joriy etish imkoniyatlari kengayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalarning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu – IoT (Internet of Things) texnologiyalarining mehnat muhofazasiga integratsiyasidir. Masalan, ishlab chiqarish obyektlarida o‘rnatilgan harorat, gaz, tutun, tebranish va boshqa xavfli omillarni o‘lchaydigan sensorlar real vaqt rejimida monitoring olib boradi va ma’lumotlarni avtomatik tarzda nazorat markaziga uzatadi. Ushbu texnologiya yordamida xavfli holatni inson aralashuvisiz oldindan aniqlash va tezkor choralar ko‘rish imkoniyati tug‘iladi. Bundan tashqari, video analitika tizimlari orqali xodimlarning mehnat tartib-qoidalariga rioya etish darajasi avtomatik ravishda kuzatib boriladi. Kompyuter dasturlarida o‘rnatilgan sun’iy intellekt modullari odamlarning harakatlarini tahlil qiladi, ularning xavfli zonaga kirishini, himoya vositalarisiz ishlash holatini aniqlaydi va ogohlantirish signali yuboradi. SHCH bo‘limlarida ushbu tizimni joriy etish 2025-yilgacha bosqichma-bosqich rejalashtirilgan. Yana bir muhim texnologik yechim – RFID (radiochastotali identifikatsiya) tizimi orqali ishchilarni xavfsiz ish joylariga joylashtirishni nazorat qilishdir. Har bir xodim maxsus RFID kartochkasi orqali faqat o‘ziga tegishli ish zonasiga kirishi mumkin. Bu esa ruxsatsiz kirish, xavfli hududga tushib qolish 19Shuningdek, jamoaviy targ‘ibot, tashqi ko‘rgazmalar, stikerlar, devoriy e’lonlar yordamida xavfsizlik madaniyatini mustahkamlash mumkin. Boshqaruvda xavflarni oldindan aniqlash va baholash (risk assessment) usuli muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuv korxona ichidagi har bir jarayon, operatsiya yoki ish joyi bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavflarni aniqlash, ularning ehtimoli va og‘irlik darajasini baholash hamda bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat. Har bir xavf darajasi bo‘yicha ustuvorlik belgilanadi: eng og‘ir va tez-tez uchraydigan xavflar birinchi navbatda bartaraf etiladi. Bunda eng zamonaviy usul – “HAZOP” (Hazard and Operability Study) tahlil usuli bo‘lishi mumkin. Boshqaruvda motivatsiya tizimi ham alohida o‘ringa ega. Xodimlarni mehnat muhofazasi qoidalariga amal qilgani uchun moddiy va nomoddiy tarzda rag‘batlantirish xavfsizlikni oshirishga xizmat qiladi. Bu uchun mukofotlar, faxriy yorliqlar, qo‘shimcha ta’til kunlari, rag‘bat kartalari, jamoaviy peshqadamlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha reytinglar joriy qilinadi. Aksincha, qoidabuzarlik yoki xavfsizlikka beparvolik holatlari ogohlantirish, jarima yoki lavozimiy javobgarlik bilan tartibga solinadi.Korxona boshqaruvida xavfsizlik bo‘yicha yutuqlar ochiq tan olinadi. Masalan, “Oyining eng xavfsiz uchastkasi”, “Yilning e’tiborli ishchisi”, “Xavfsizlik bo‘yicha eng namunali brigada” kabi nominatsiyalar yo‘lga qo‘yiladi. Bu orqali xodimlar orasida musobaqa muhiti yaratiladi va xavfsizlik masalasiga befarqlik kamayadi. Motivatsion boshqaruv yondashuvi xavfsizlikni ixtiyoriy tartibda qo‘llash madaniyatini kuchaytiradi. Mehnat muhofazasini boshqarishda tashqi ta’sir omillar ham hisobga olinadi. Masalan, ob-havo sharoitlari, ishlab chiqarish yuklamasi, texnik vositalarning eskirganligi, kadrlar almashinuvi xavfsizlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, strategik rejalashtirish jarayonida bu omillar oldindan prognoz qilinadi va ularning salbiy ta’sirini minimallashtiruvchi yechimlar ishlab chiqiladi. Xavfli hududlarda ish vaqtining qisqartirilishi, dam olish tartibining moslashtirilishi, texnik vositalarni almashtirish rejasi kabi choralar 11unumdorligi ortadi va xodimlar o‘z vazifalarini ishonch bilan bajaradilar. Xavfsiz muhitda ishlovchi xodim kamroq charchaydi, psixologik barqarorlikka ega bo‘ladi, natijada jamoa muhitida ham ijobiy ruh shakllanadi. Shu sababli mehnat muhofazasiga sarflanadigan har qanday mablag‘ — bu investitsiya sifatida qaraladi. Bu mablag‘ keyinchalik korxonaning umumiy samaradorligi va rentabelligiga xizmat qiladi. Ijtimoiy jihatdan mehnat muhofazasi — inson salomatligi va hayotini himoya qilishga yo‘naltirilgan asosiy vositadir. Xodimlar o‘z ish joylarida xavfsiz mehnat sharoitlariga ega bo‘lish huquqiga ega, bu huquq Konstitutsiya va mehnat qonunchiligi bilan kafolatlangan. Har qanday ishchi o‘z hayoti va salomatligiga tahdid solinmaydigan ish sharoitlarida ishlashni talab qilishga haqli. Mehnat muhofazasi tizimi mazkur huquqlarni ta’minlash orqali inson qadr-qimmatini muhofaza qiladi, ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi va sog‘lom mehnat resurslari shakllanishiga zamin yaratadi. Korxonalarda mehnat muhofazasini boshqarish alohida tizim asosida amalga oshiriladi. Bu boshqaruv jarayonida umumiy strategiya, operativ rejalashtirish, xavf-xatarning monitoringi, nazorat va tahlil, xodimlarni o‘qitish va rag‘batlantirish, texnik vositalarning sertifikatlanishi va me’yoriy hujjatlar bilan ishlash kabi bosqichlar mavjud. Mehnat muhofazasi tizimining boshqaruvi korxona rahbariyati darajasida amalga oshiriladi va alohida mas’ul xodimlar, bosh muhandislar yoki xavfsizlik bo‘yicha muhandislar bu jarayonga rahbarlik qiladi. Tizimli boshqaruv nuqtai nazaridan, mehnat muhofazasi korxonada ISO 45001 xalqaro standartiga muvofiq tashkil etilishi kerak. Bu standart ish joylarida xavfsizlikni ta’minlash, sog‘lom mehnat muhitini yaratish va doimiy ravishda jarayonni takomillashtirishga xizmat qiladi. U xavfni oldindan aniqlash va baholash, rejalashtirish va profilaktik choralar ko‘rish, audit o‘tkazish va nazorat qilish orqali mehnat xavfsizligini boshqarishni nazarda 29O‘zbekiston temir yo‘llari tizimida xalqaro va milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar asosida ishlab chiqilgan ichki farmoyishlar, buyruqlar, me’yoriy yo‘riqnomalar amaliy faoliyatga yo‘naltirilgan. Masalan, har bir lokomotiv deposida, poyezd dispecherlik markazida, texnik ko‘rik punktida mehnat muhofazasi yo‘riqnomalari mavjud bo‘lib, ularga asoslangan holda xodimlar faoliyat olib boradi. Har bir bo‘limda xavfsizlik stendlari, vizual ogohlantirish belgilarining joylashtirilishi, xavfli hududlarning belgilanib, kirish tartibining nazorat qilinishi shular jumlasidandir. Milliy me’yorlar asosida mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlar har yili ichki monitoring o‘tkazadi. Bu monitoringda o‘tgan yil davomida sodir bo‘lgan baxtsiz hodisalar, kasbiy kasalliklar, avariya holatlari, xavfli zonalarda aniqlangan kamchiliklar tahlil qilinadi. Bular asosida yangi xavf kartalari tuziladi, xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha texnik va tashkiliy chora-tadbirlar rejalashtiriladi. Shuningdek, xavfsizlik bo‘yicha topshiriqlar ijrosini tekshirish, mas’ullarni hisobotga jalb qilish tizimi yo‘lga qo‘yilgan. Xalqaro konvensiyalarni joriy qilishda “lokal adaptatsiya” prinsipi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu degani – xalqaro standartlar O‘zbekiston temir yo‘l tizimining mavjud imkoniyatlari, infratuzilmasi, xodimlar malakasi va mavjud texnologik sharoitlariga moslashtirilgan holda qo‘llaniladi. Masalan, ISO 45001 standarti asosidagi xavfsizlik boshqaruv tizimlari SHCH singari yirik uzel korxonalarida bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Bu esa xalqaro me’yorlarning amaliyotga moslashishini anglatadi. Har bir temir yo‘l korxonasida mehnat muhofazasiga oid qonuniy hujjatlarning asosiy bandlari asosida yillik xavfsizlik dasturi tuziladi. Ushbu dasturda o‘quv mashg‘ulotlari soni, auditlar jadvali, muhofaza vositalari ta’minoti, kasbiy kasalliklarni kamaytirish strategiyasi, har bir uchastkada xavf omillarini pasaytirish choralari aniqlab beriladi. Bu dasturning amalga oshirilishi korxonaning boshqaruv va mehnat muhofazasi bo‘yicha xizmatlari tomonidan tahlil qilinadi. 52tekshiruvlar va treninglar soni yil sayin ko‘paytirilmoqda. Masalan, 2021-yilda o‘tkazilgan auditlar asosida 26 ta qoidabuzarlik aniqlangan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich atigi 9 taga tushgan. Bu esa xavfsizlik madaniyatining oshib borayotganidan dalolat beradi. Ishlab chiqarish maydonlarida xavfli zonalarni belgilash, maxsus ogohlantiruvchi belgilar va piktogrammalar bilan jihozlash ishlari bosqichma-bosqich yangilanmoqda. 2022-yilda 110 ta yangi ogohlantiruvchi belgi va 65 ta xavfli zona chegarasi yangidan o‘rnatilgan. 2023- yilda esa bu ko‘rsatkich 150 taga yetgan. Ushbu belgilar ishchilar va tashrif buyuruvchilarga xavfli hududlar haqida aniq tasavvur berib, avariyalarni oldini olishga xizmat qiladi. Xavfsizlik texnikasi bo‘yicha eng muhim yo‘nalishlardan biri bu – himoya vositalarining sifat va son jihatdan ta’minlanishidir. SHCH tomonidan olib borilgan monitoringlar asosida aniqlanishicha, 2024-yilda 93% xodim to‘liq himoya vositalari bilan ta’minlangan. 2020- yilda bu ko‘rsatkich 71% ni tashkil etgan. Yiliga bir marta maxsus komissiya himoya vositalarining yaroqliligini tekshiradi va zarurat tug‘ilganda ularni almashtirish ishlari amalga oshiriladi. Avariyalarning oldini olishda favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik darajasi alohida rol o‘ynaydi. SHCHda har bir bo‘limda o‘zining favqulodda vaziyat rejalari mavjud bo‘lib, bu rejalarda evakuatsiya yo‘llari, yig‘ilish nuqtalari va tezkor harakat ko‘rsatmalari belgilab qo‘yilgan. Ushbu rejalar har yili yangilanadi va barcha xodimlar bilan tanishtiriladi. 2023- yilda amalga oshirilgan evakuatsiya mashqlarida 94% ishtirokchilarning harakati vaqtida va to‘g‘ri baholangan, bu ko‘rsatkich 2019-yilda atigi 68% bo‘lgan. Ishchilar o‘rtasida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish maqsadida turli motivatsion yondashuvlar ham joriy qilingan. Jumladan, xavfsizlik bo‘yicha eng namunali xodimlar uchun “Eng xavfsiz ishchi”, “Mas’uliyatli brigada” kabi nominatsiyalar e’lon qilinadi va moddiy rag‘batlantirish mexanizmi amal qiladi. 2022–2024 yillar oralig‘ida bu kabi rag‘batlar tufayli xavfsizlikka oid intizomiy buzilishlar 40% ga kamaydi. SHCHning ishlab chiqarish bo‘limlarida avtomatlashtirilgan xavfsizlik nazorati tizimlari bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. Jumladan, issiqlik, gaz, toksik modda detektorlari, harorat va namlik o‘lchagichlar avtomatik tarzda ma’lumot uzatuvchi sensorlar bilan almashtirildi. 2024-yilda 45 ta detektor zamonaviy tizimga almashtirilgan va bu avariya xavfini aniqlash vaqtini 70% ga qisqartirishga imkon berdi. Statistik tahlillar ko‘rsatadiki, korxona ichki xavfsizlik bo‘yicha olib borayotgan chora- tadbirlari nafaqat hodisalarni kamaytirdi, balki ishlab chiqarish samaradorligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. 2023-yilda avariyalar tufayli yo‘qotilgan ish soatlari soni 2020-yilga 494,9 milliard so‘mga yetgan. Bu moliyaviy investitsiyalarning real ijtimoiy va texnik natija berayotganidan dalolat beradi. SHCHda Mehnat Muhofazasi Bo‘yicha 2019–2024 Yillardagi Tahliliy Jadval Yil Ajratilgan mablag‘lar (mlrd so‘m) Hodisalar soni (ta) Trening/seminarlar soni Malaka oshirgan xodimlar 2019.0 2.4 85.0 15.0 35.0 2020.0 2.9 78.0 18.0 42.0 2021.0 3.3 65.0 22.0 51.0 2022.0 3.8 49.0 28.0 60.0 2023.0 4.2 38.0 34.0 74.0 2024.0 4.9 29.0 41.0 86.0 Eng so‘nggi natijalardan biri — xodimlar o‘rtasida xavfsizlik bo‘yicha savodxonlik oshganidir. 2024-yilgi ichki test natijalariga ko‘ra, xodimlarning 91 foizi xavfsizlik me’yorlariga doir asosiy savollarga to‘g‘ri javob bergan. Bu esa amaliy treninglar va muntazam bilim yangilanishlarining samaradorligini isbotlaydi. Aynan bilim orqali xavfsizlik ongini oshirish SHCH xavfsizlik strategiyasining eng muhim qismidir. Shu tariqa, SHCHda mehnat muhofazasi bo‘yicha olib borilayotgan ishlar ko‘p yo‘nalishda — texnik, ijtimoiy, tashkiliy, iqtisodiy va ma’naviy jihatdan izchil rivojlanmoqda. Xavfsizlik — bu faqat qoidalar to‘plami emas, balki har bir xodim ongida shakllangan muqaddas qadriyat sifatida qaralayotgani, bu boradagi yutuqlarning eng muhim belgisi bo‘lib qolmoqda. 4dolzarb va foydali qiluvchi omillar sifatida e’tirof etiladi. Natijada, bu ish nafaqat ilmiy-amaliy qimmatga, balki mehnat muhofazasini takomillashtirishga qaratilgan amaliy natijalarga ham asos bo‘ladi. Diplom ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur diplom ishining nazariy ahamiyati, eng avvalo, mehnat muhofazasi va xavfsizlikni ta’minlash sohasidagi ilmiy tushunchalar, qonunchilik asoslari, boshqaruv mexanizmlari va ularning o‘zaro bog‘liqliklarini o‘rganish orqali namoyon bo‘ladi. Mehnat muhofazasining nazariy asoslari, uning transport sohasidagi qo‘llanishi, zamonaviy yondashuvlar va boshqaruvdagi metodikalar diplom ishining nazariy qismini tashkil etadi. Bu jihatlar kelajakda mutaxassislar, talabalar va menejerlar uchun mustahkam bilim zaminini yaratadi. Ayniqsa, transport sohasidagi ishlab chiqarish xavfsizligi bo‘yicha olib borilayotgan siyosatni chuqur tushunish, mehnat qonunchiligidagi asosiy normalar va ularning amaliyotdagi aksini aniqlash orqali nazariy bilimlar mustahkamlanadi. Amaliy ahamiyat esa bevosita Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH faoliyatini tahlil qilish orqali namoyon bo‘ladi. Amaliy qismda SHCHdagi mehnat muhofazasi tizimi real holatda qanday tashkil etilganligi, qanday muammolar mavjudligi, xodimlarning xavfsizlikka rioya qilishi, favqulodda holatlarning oldini olishdagi zaif jihatlar aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlar asosida takliflar va tavsiyalar ishlab chiqilib, korxonada mehnat xavfsizligini yaxshilash imkoniyati yaratiladi. Bundan tashqari, diplom ishi orqali ishlab chiqiladigan tahlillar va takliflar nafaqat SHCH, balki unga o‘xshash boshqa temir yo‘l bo‘limlari uchun ham amaliy yordam bo‘lib xizmat qiladi. diplom ishining tavsiyalari asosida ishlab chiqilgan strategiyalar korxona rahbariyati, texnika xavfsizligi bo‘limlari hamda xodimlar uchun foydali yo‘riqnoma bo‘lishi mumkin. Amaliy ishda aniqlangan kamchiliklar asosida xavfsizlikni oshirish, xodimlarni malakali o‘qitish, xavfli 69 Xulosa Men ushbu bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHdagi mehnat muhofazasi boshqaruvi holatini chuqur o‘rgandim. Tadqiqot davomida korxonada mavjud xavfsizlik tizimining tashkil etilishi, huquqiy-me’yoriy asoslari, amalda olib borilayotgan ishlar va ularning samaradorligi, ish sharoitlari, xavfsizlik texnikasi, shuningdek, avariya holatlarining statistik tahlili asosida umumiy holatga baho berdim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, SHCHda mehnat muhofazasi bo‘yicha ma’lum bir tizim mavjud bo‘lib, unda yillik chora-tadbirlar rejasi, xodimlar malakasini oshirish ishlari, xavfsizlikni nazorat qilish mexanizmlari yo‘lga qo‘yilgan. Shu bilan birga, ba’zi bo‘g‘inlarda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish sustligi, xavfsizlik madaniyatining yetarli darajada shakllanmagani, real xavf omillarining oldindan aniqlanmasligi kabi muammolar ham mavjud. Ushbu jihatlar mehnat muhofazasini yanada takomillashtirish zarurligini ko‘rsatadi. Men ish davomida bir qancha taklif va tavsiyalarni ishlab chiqdim. Jumladan, xavfsizlikka oid jarayonlarni raqamlashtirish, xalqaro standartlar (ISO 45001)ni joriy etish, xodimlar ishtirokini kuchaytirish, madaniy va psixologik yondashuvlar asosida xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, ishlab chiqarish muhitini tizimli baholash, trening va simulyatsiyalar orqali amaliy ko‘nikmalarni oshirish, xavfli nuqtalar xaritasini yuritish va audit mexanizmlarini kuchaytirish kabi chora-tadbirlar mehnat muhofazasi boshqaruvini sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqishga xizmat qiladi. Ushbu bitiruv ishi orqali nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlab oldim, balki amaliyotda to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qilish, real tizimdagi muammolarni aniqlash va ular uchun asosli yechimlar ishlab chiqish ko‘nikmalarimni ham rivojlantirdim. Bu esa meni kelgusida mehnat muhofazasi, xavfsizlik menejmenti yoki ishlab chiqarish boshqaruvi sohalarida 41asosida olib borilgan tahlil, bu tizimning izchil takomillashib borayotganini ko‘rsatadi. 1. Baxtsiz hodisalar sonining kamayishi 2024-yilda atigi 5 ta baxtsiz hodisa yuz berdi. Bu ko‘rsatkich 2019-yildagi 23 ta holatga nisbatan 78% ga kamayganini anglatadi. Bu pasayish samarali profilaktika, qat’iy nazorat va muntazam treninglar tufayli amalga oshirilgan. Ayniqsa, xavfli zonalarda xavfsizlik choralari kuchaytirilgani natija bermoqda. 2. Trening va o‘quv mashg‘ulotlari sonining ortishi 2024-yilda xavfsizlik bo‘yicha o‘tkazilgan o‘quv-seminarlar va treninglar soni 130 taga yetdi. Bu 2019-yildagidan 52% ko‘p demakdir. Ushbu treninglar orqali xodimlar amaliy jihatdan xavfli vaziyatlarda qanday harakat qilishni o‘rganmoqda. Treninglar interfaol shaklda va zamonaviy texnologiyalar bilan olib boriladi. 3. Qoidabuzarliklar sonining keskin kamayishi 2024-yilda mehnat xavfsizligi bilan bog‘liq qoidabuzarliklar soni 35 taga tushdi. Bu o‘z navbatida korxona ichki auditlarining yaxshilanishi, xodimlar intizomining oshishi va xavfsizlik madaniyatining mustahkamlanayotganidan dalolat beradi. Har bir aniqlangan kamchilik yuzasidan choralar ko‘rilgan. 4. Himoya vositalari bilan ta’minlanish darajasi 2024-yilda SHCHdagi xodimlarning 97 foizi individual himoya vositalari bilan muntazam ta’minlangan. Bu vositalar zamonaviy standartlarga mos bo‘lib, nafaqat xavfsizlikni ta’minlaydi, balki ishchilar uchun qulaylik ham yaratadi. Himoya vositalari ichki standartlar asosida nazorat qilinadi va muntazam yangilanadi. 5. Xodimlarning xavfsizlikdan qoniqish darajasi Ichki so‘rovnomalar natijasida 2024-yilda xodimlarning 90 foizi o‘z ish joyidagi xavfsizlik sharoitidan "yaxshi" yoki "juda yaxshi" degan baho bergan. Bu holat rahbariyat tomonidan xavfsizlik madaniyatiga doimiy e’tibor 38o‘tkaziladi. Har bir xavfsizlik buzilishi holati shaffof ko‘rib chiqiladi va xodimlar o‘rtasida muhokama qilinadi. SHCHda xodimlar faoliyati davomida yuzaga keladigan baxtsiz hodisalar bo‘yicha to‘liq tergov ishlari olib boriladi. Tergov komissiyasi tarkibiga mehnat muhofazasi xodimlari, tibbiyot mutaxassisi, kasaba uyushmasi vakili va korxona rahbarlari kiradi. Tergov natijalari asosida hodisa sabablari, javobgar shaxslar va kamchiliklarni bartaraf etish chorasi aniqlanadi. Tizimda shuningdek, xodimlarning sog‘ligi ham kuzatuvda bo‘ladi. Har yili rejalashtirilgan tibbiy ko‘riklar o‘tkaziladi, ayniqsa xavfli sexlarda ishlovchilar uchun maxsus nazorat rejalari mavjud. Tibbiy ko‘rik natijasida aniqlangan har qanday salbiy holat bo‘yicha mehnat muhofazasi bo‘limi va tibbiy xizmat hamkorlikda zarur choralarni belgilaydi. Mehnat muhofazasi tizimining samarali ishlashi uchun boshqaruvda axborot texnologiyalaridan ham foydalanilmoqda. Har bir muhandis faoliyati va tekshiruv natijalari elektron tizimga kiritiladi. Hisobotlar raqamli shaklda yuritiladi. Statistik ko‘rsatkichlar avtomatik shakllanadi va rahbariyat doimiy ravishda real vaqt rejimida ularni tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCHda mehnat muhofazasini tashkil etish faqat nazariy jihatdan emas, balki amaliy ko‘rsatkichlar orqali ham o‘z samarasini namoyon qilmoqda. Ushbu tizim yildan-yilga takomillashib borayotganini real statistik ma’lumotlar asosida ko‘rish mumkin. Ayniqsa, so‘nggi besh yillik davr (2019–2023 yillar) tahlili ushbu tizimning holatini chuqur baholash imkonini beradi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2019-yilda SHCHda mehnat bilan bog‘liq jami 23 ta baxtsiz hodisa qayd etilgan bo‘lsa, 2020-yilda bu ko‘rsatkich 19 taga, 2021-yilda esa 14 taga kamaygan. 2022-yilga kelib esa bu raqam 11 taga tushdi, 2023-yilda esa 8 ta holat bilan eng past darajaga yetdi. Bu tendensiya mehnat muhofazasining real samaradorligini ko‘rsatadi. 26Yevropa Ittifoqi davlatlarida mehnat muhofazasi Evropa Parlamentining 89/391/EEC raqamli Direktivasiga asoslanadi. Ushbu direktivada xodimlarning hayoti va salomatligini himoya qilish, ishlab chiqarishdagi xavfli omillarni aniqlash va yo‘q qilish, xavfsizlik vositalaridan foydalanish tartibi, davriy nazorat tizimi va jarimalar mexanizmi qat’iy belgilangan. Bu hujjat ILO konvensiyalari bilan uzviy bog‘liq va ularga asoslanadi.Xalqaro konvensiyalar va standartlarning dolzarbligi shundaki, ular temir yo‘l sohasidagi umumiy xavfsizlik madaniyatini shakllantirish, davlatlararo transport tizimlarining integratsiyasini ta’minlash, xavf-xatarlarni minimallashtirish, texnik me’yorlarni unifikatsiyalash va inson salomatligini xalqaro me’yorlar asosida muhofaza qilishni nazarda tutadi. O‘zbekiston ushbu hujjatlarning ko‘plab moddasini o‘zining milliy qonunchiligiga implementatsiya qilgan. O‘zbekiston Respublikasida mehnat muhofazasini tashkil etish va uni boshqarish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, transport sohasida, jumladan temir yo‘l tizimida mehnat sharoitlarining xavfsizligi har doim dolzarb bo‘lib kelmoqda. Temir yo‘l infratuzilmasida ishchi kuchi og‘ir texnik sharoitlarda, baland kuchlanish, harakatdagi texnika, balandlikda ishlash, issiq yoki sovuq haroratda faoliyat yuritadi. Shuning uchun davlat bu sohaga oid qonuniy asoslarni muntazam takomillashtirib bormoqda. Milliy qonunchilik tizimida mehnat muhofazasiga oid asosiy va bosh hujjat bu – O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi hisoblanadi. Mazkur kodeksda xodimlarning mehnat qilish huquqlari, xavfsiz ish sharoitlariga ega bo‘lishi, mehnatni muhofaza qilish chora-tadbirlari, favqulodda holatlardagi tartiblar va ish beruvchining javobgarlik doiralari aniq belgilangan. Mehnat kodeksining alohida bandlarida mehnat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha ish beruvchining majburiyatlari, xodimlarning huquqlari va mehnat nizolarini hal qilish tartibi bayon etilgan. 57yoki yo‘l qo‘yilmagan texnik hududga kirish holatlarini butkul bartaraf etishga xizmat qiladi.Shuningdek, VR (Virtual Reality) va AR (Augmented Reality) texnologiyalari yordamida xavfsizlik bo‘yicha treninglar yuqori darajada interaktivlashtirilmoqda. Endilikda SHCHda yangi ishga qabul qilingan xodimlar virtual muhitda avariya holatlariga qanday javob berishni, xavfli zonada qanday harakat qilishni, favqulodda vaziyatlarda qanday evakuatsiya choralari ko‘rilishini amaliyot orqali simulyatsiya qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda. Bu yondashuv oddiy nazariy o‘qitish usullariga nisbatan ko‘proq ta’sirchan va samarali hisoblanadi. Big Data va analitik tizimlar yordamida mehnat muhofazasi bilan bog‘liq barcha statistik ma’lumotlar – avariya holatlari, shikastlanishlar, xavfsizlikka rioya qilmaslik faktlari yagona axborot tizimiga yig‘iladi. Bu ma’lumotlar asosida rahbariyat tezkor xulosa chiqarib, qaysi bo‘limda qanday chora ko‘rish kerakligini aniqlashi mumkin. Bu esa boshqaruv samaradorligini oshiradi va bevosita xavfsizlikni ta’minlaydi. SHCHning ayrim ishlab chiqarish obyektlarida intellektual kiyimlar – ya’ni sensorlar bilan jihozlangan kiyimlar tajriba tariqasida joriy qilinmoqda. Bu kiyimlar xodimning yurak urishi, tana harorati, atrofdagi harorat, gaz va boshqa ko‘rsatkichlarni o‘lchab, ma’lumotni boshqaruv tizimiga yuboradi. Bu orqali xodim sog‘lig‘iga real vaqt rejimida nazorat o‘rnatiladi. SHCH sharoitida bu texnologiyalarni to‘liq joriy etish bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Birinchi navbatda, xavfli zonalar va yuqori yuklama bilan ishlaydigan bo‘limlarda sensorlar va monitoring tizimlari o‘rnatilmoqda. Ikkinchi bosqichda esa ushbu tizimlar tahlil asosida boshqa obyektlarga ham ko‘chiriladi. Bu tajriba doirasida 2024-yil yakuniga qadar 18 ta obyekt to‘liq monitoring tizimlariga ulanadi. Bularning barchasi shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy texnologiyalarni mehnat muhofazasiga integratsiya qilish SHCH faoliyatida xavfsizlikni tubdan yaxshilashga xizmat qilmoqda. Hali barcha texnologiyalar to‘liq joriy etilmagan 10favqulodda chiqish yo‘llari, aloqa vositalari va yong‘inga qarshi jihozlar bo‘lishi majburiy. Shaxsiy muhofaza vositalari — har bir xodimning mehnat faoliyatida bevosita jismoniy xavf ta’siridan himoyalanishi uchun beriladigan individual asboblar hisoblanadi. Bular orasida himoya kiyimlari, qo‘lqoplar, ko‘zoynaklar, quloqbog‘lar, niqoblar, dubulg‘alar, nafas olish niqoblari va boshqa texnik vositalar mavjud. Ularning har biri ish turiga qarab tanlanadi va texnik talablar asosida muntazam yangilanib borilishi shart. SHCH kabi temir yo‘l uzellarida bu vositalarning mavjudligi xodimlar salomatligini saqlashda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Mehnat muhofazasi tizimi samarali ishlashi uchun bu sohadagi barcha komponentlar o‘zaro muvofiqlashtirilgan bo‘lishi zarur. Bunda korxona rahbariyati, mehnat muhofazasi bo‘yicha mas’ul xodimlar, texnika xavfsizligi muhandislari, tibbiyot xodimlari va o‘qituvchi-instruktorlarning hamkorligi muhim ahamiyatga ega. Har bir bosqichda mehnat muhofazasiga oid hujjatlarni yuritish, xavfsizlikni baholovchi indikatorlarni o‘lchab borish va ularni ichki nazorat orqali muntazam tahlil qilish talab etiladi. Aks holda, tizim samarasi pasayadi va xavfli holatlar soni ko‘payadi. 3 Mehnat muhofazasi nafaqat texnik va gigiyenik chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi, balki u korxona faoliyatining umumiy iqtisodiy samaradorligiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishda sodir bo‘ladigan baxtsiz hodisalar, ishchilarning sog‘lig‘iga yetkazilgan zarar, kasbiy kasalliklar va vaqtincha mehnatga layoqatsizlik holatlari korxonaga moddiy zarar yetkazadi, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini buzadi. Bu esa mahsulot ishlab chiqarish hajmining kamayishiga, buyurtmalarning kechikishiga, jarimalarga va imidj yo‘qotilishiga olib keladi. Agar korxona mehnat muhofazasi tizimini samarali yo‘lga qo‘ygan bo‘lsa, bu holat korxona foydasining barqaror bo‘lishini ta’minlaydi, mehnat 3 Sh. X. Yo‘ldoshev. “Mehnat muhofazasi va ekologiya”. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. 67o‘zini asrash, jamoadoshlariga yordam berish, xavfli vaziyatlarni oldindan ko‘ra olish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Beshinchi taklif – ishlab chiqarish muhitini doimiy baholash. SHCHda xavfsizlik holatini baholash odatda yillik reja asosida amalga oshiriladi. Biroq ishlab chiqarish jarayonida xavflar har kuni o‘zgarib turadi. Shu sababli, har chorakda alohida audit (ichki yoki mustaqil) tashkil etish, “xavfli nuqtalar xaritasi”ni ishlab chiqish va uni doimiy yangilab borish samarali bo‘ladi. Bunda zamonaviy tahliliy dasturlar yordamida statistik risklar, jarimalar, jarohatlar va texnik nosozliklar tahlil qilinadi. Oltinchi tavsiya – xodimlar malakasini uzluksiz oshirib borish. Olib borilgan tahlillarga ko‘ra, aksar mehnat xavfsizligi bilan bog‘liq hodisalar insoniy xatolar sabab yuzaga keladi. Bu esa xavfsizlik bo‘yicha bilimlarning yetarli emasligidan dalolat beradi. Shuning uchun, har bir yangi texnologiya, yangi uskuna, yangi loyiha ishga tushirilganda – unga mos tarzda maxsus o‘quv kurslarini tashkil etish zarur. SHCHda o‘quv markazlari faoliyati kuchaytirilishi, virtual simulyatsiya vositalari asosida tayyorgarlik darajasi oshirilishi lozim. Yettinchi taklif – xavfsizlik infratuzilmasini modernizatsiya qilish. Ko‘plab korxona ob’ektlarida hali ham eski signalizatsiya tizimlari, me’yorlardan chetga chiqqan havoni tozalovchi moslamalar yoki shikastlangan sharoitlar mavjud. Bu holatlar daromad va ishlab chiqarish samaradorligi bilan emas, balki inson salomatligi bilan bog‘liq bo‘lgani uchun darhol hal qilinishi zarur. SHCH yillik byudjetida xavfsizlik texnikasini modernizatsiya qilishga alohida moddalar ajratishi lozim. Sakkizinchi tavsiya – xalqaro standartlarni joriy etish. SHCH faoliyati hozirda asosan milliy qonunchilik va me’yorlarga asoslangan bo‘lsa-da, ilg‘or korxonalarda bu bilan cheklanilmaydi. Ayniqsa, ISO 45001, OHSAS 18001 kabi mehnat xavfsizligi bo‘yicha xalqaro standartlarni qabul qilish orqali SHCH 51nazorat ostida bo‘ladi. Ayniqsa, elektr ta’minoti, bosim ostidagi uskunalar va portlovchi moddalardan foydalaniladigan obyektlarda xavfsizlikning maksimal darajada ta’minlanishi ustuvor vazifa sanaladi. 2020-yildan boshlab barcha yangi ishga qabul qilingan xodimlar uchun xavfsizlik bo‘yicha elektron test tizimi joriy etildi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, SHCHda 2019–2024 yillar oralig‘ida ro‘y bergan mehnat bilan bog‘liq avariya holatlari soni yildan yilga kamaygan. 2019-yilda 17 ta avariya holati qayd etilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu raqam 6 taga tushdi. Avariyalarning asosiy sabablari sifatida quyidagilar ko‘rsatilgan: texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilinmasligi (40%), uskunalarning eskirganligi (35%), inson omili (25%). Ushbu statistik tahlil asosida korxona rahbariyati tomonidan modernizatsiya dasturi ishlab chiqilgan bo‘lib, bu orqali texnik vositalarning yangilanishi va xavfsizlik bo‘yicha zamonaviy texnologiyalar joriy etilgan. Xavfsizlik texnikasi vositalarining mavjudligi va yangilanishi ham statistik jihatdan nazorat qilinadi. 2021-yildan boshlab har yili barcha sexlar xavfsizlik jihozlari bilan qayta ta’minlanmoqda. Misol uchun, 2022-yilda 350 dona yangi individual himoya vositalari (niqoblar, qo‘lqoplar, ko‘zoynaklar) tarqatilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 540 taga yetgan. 2024-yilga kelib bu raqam 700 dan oshdi. Bu vositalarning mavjudligi xodimlar xavfsizligini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etmoqda.Shuningdek, tahlillardan ko‘rinadiki, xavfsizlik madaniyati darajasi oshgani sari xodimlar tomonidan yuzaga keladigan favqulodda holatlar soni kamaymoqda. Ishchilar orasida o‘tkazilgan anonim so‘rovnomalar asosida 2024-yilda xavfsizlik texnikasi qoidalarini to‘liq biladiganlar ulushi 78 foizni, o‘zini xavfli holatdan saqlash bo‘yicha choralarni biladiganlar esa 83 foizni tashkil qilgan. 2019-yilda bu ko‘rsatkichlar mos ravishda 52% va 61% bo‘lgan. SHCHda xavfsizlik bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Har oyda bir marotaba real sharoitda evakuatsiya mashqlari, o‘t o‘chirish usullari va birinchi yordam bo‘yicha treninglar o‘tkaziladi. Bu orqali xodimlar nafaqat nazariy bilim, balki amaliy harakatlarni bajarishga ham tayyor bo‘ladi. 2023-yilda 48 ta bunday mashg‘ulot o‘tkazilgan bo‘lsa, 2024-yilda ularning soni 62 taga yetkazilgan. Korxona rahbariyati har yili “Xavfsizlik haftaligi” doirasida tanlovlar, ma’lumotnoma ko‘rgazmalari, seminarlar uyushtiradi. Bu jarayonlarning barchasi xavfsizlik muhitini yaxshilash, xodimlarning bilimini oshirish va ish madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan. Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH faoliyatida xavfsizlik texnikasi talablariga qat’iy amal qilinishi korxona ichki siyosatining eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Xodimlar tomonidan ish joyida xavfsizlikka oid qoidalarga rioya qilish holatlari ichki auditlar orqali baholanadi. Ushbu audit natijalari asosida xavfsizlik profilaktikasi, texnik 3balki boshqa temir yo‘l bo‘limlari uchun ham foydali tajriba yaratiladi. Shu sababli mavzu dolzarbligi hozirgi kun talablari bilan to‘la mos keladi. 1 Diplom ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mehnat muhofazasi va xavfsizlik masalalari umumiy jihatdan ilmiy adabiyotlarda yetarli darajada yoritilgan bo‘lsa-da, temir yo‘l sohasiga, xususan, SHCH kabi yirik transport korxonalaridagi amaliy jihatlar chuqur tahlil qilinmagan. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, Mehnat va bandlik vazirligi tomonidan chiqarilgan normativ hujjatlar, xalqaro tashkilotlar, ayniqsa ILO tomonidan ishlab chiqilgan standartlar asosida umumiy yondashuvlar mavjud. O‘zbekistonda mehnat muhofazasi sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar ichida sanoat tarmoqlari ko‘proq yoritilgan bo‘lib, transport infratuzilmasi, ayniqsa temir yo‘l tizimi bilan bog‘liq tadqiqotlar nisbatan kam uchraydi. Bunda muammolar, xavfsizlik choralarining amaldagi holati va nazorat mexanizmlarining ishlash darajasi bo‘yicha chuqur tahlillar yetishmaydi.Ayniqsa, Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvi bo‘yicha to‘liq o‘rganilgan, statistik, amaliy va metodologik jihatdan asoslangan tadqiqotlar mavjud emas. Faqat ayrim korxonalar tomonidan ichki hisobotlar yoki amaliy faoliyatga doir yondashuvlar mavjud bo‘lib, ular umumlashtirilmagan.Ba’zi oliy ta’lim muassasalarida yo‘l harakati, transport muhandisligi yoki ishlab chiqarish boshqaruvi yo‘nalishida bitiruv malakaviy ishlar bajarilgan bo‘lsa-da, bu ishlarda SHCH kabi aniq subyekt tahlili kam uchraydi. Shu sababli, ushbu diplom ishi orqali mavjud bo‘shliqni to‘ldirish, ilmiy yondashuv asosida amaliy korxona faoliyatini tahlil qilish va ushbu tahlil asosida boshqaruv takliflarini ishlab chiqish zarurati katta ahamiyat kasb etadi.Mavzuning o‘rganilganlik darajasining cheklanganligi, ayni paytda mavzuga bo‘lgan ehtiyojning yuqoriligi, ushbu diplom ishini 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF–5886-son, 2020-yil 24-yanvar. “Yangi O‘zbekiston – taraqqiyot strategiyasi asoslari”. 68global xavfsizlik mezonlariga moslashadi, xorijiy investitsiyalarga ochiqligi ortadi, va o‘z xodimlariga yuqori darajadagi himoya kafolatini beradi. To‘qqizinchi tavsiya – ijtimoiy va psixologik yordam tizimlarini rivojlantirish. Ishchilarning ruhiy holati, stress darajasi va ishdan qoniqish darajasi – xavfsizlik madaniyatining muhim komponentlaridan biridir. SHCHda psixologik maslahat markazlari, shikoyatlar va takliflar uchun ishonch qutilari, do‘stona muhit yaratish bo‘yicha treninglar yo‘lga qo‘yilishi mehnat muhitini ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Xavfsizlik shunchaki texnik himoya emas, balki ruhiy tayyorgarlik va xotirjamlikni ham anglatadi. Yuqorida keltirilgan barcha takliflar samarali boshqaruvni yo‘lga qo‘yish va SHCHda mehnat muhofazasi tizimini zamon talablari asosida yangilashga xizmat qiladi. Takliflarning muhim jihati shundaki, ular faqat texnik yoki tashkiliy choralar emas, balki inson omiliga qaratilgan, barqaror madaniyat va ta’sirchan boshqaruv usullarini joriy qilishga qaratilgan. 28me’yorlar”; – “Shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanish bo‘yicha maxsus ko‘rsatmalar”; – “Yo‘lovchi poyezdlarni ekspluatatsiya qilishda mehnat muhofazasi qoidalari”. Mazkur hujjatlar xodimlar faoliyatini tartibga solish, ularni xavfsizlik texnikasi bilan tanishtirish, favqulodda holatlarda harakat tartiblarini o‘rgatish va ishlab chiqarish madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Ular mehnat muhofazasining real amaliyotda qanday ishlashini belgilab beradi. Shuningdek, sanitariya-gigiyena me’yorlari ham temir yo‘l korxonalarida mehnat xavfsizligi nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi. Bular asosan SanPiN (Sanitariya qoidalari va normalari) hujjatlarida o‘z aksini topgan. Temir yo‘l bekatlari, mexanika ustaxonalari, signalizatsiya markazlari, yotoqxona va dam olish maskanlarida mehnatga oid sanitariya normalariga qat’iy amal qilinishi shart. Ushbu hujjatlar harorat, havo aylanishi, yoritish, shovqin, chang, gaz moddalari kabi omillarning me’yoriy chegarasini belgilaydi. Temir yo‘l sohasidagi xavfsizlikni davlat darajasida nazorat qilish vakolati bir nechta muassasaga tegishli: – Davlat mehnat inspeksiyasi – mehnat qonunchiligi va xavfsizlik qoidalariga rioya qilinishini tekshiradi; – Texnika xavfsizligi inspeksiyasi – ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladigan uskunalarning xavfsizligini tahlil qiladi; – Favqulodda vaziyatlar vazirligi – portlash, yong‘in, texnogen xavf holatlari bo‘yicha profilaktik chora-tadbirlarni yuritadi. Temir yo‘l tizimida mehnat muhofazasini huquqiy jihatdan mustahkamlash nafaqat qog‘ozda mavjud bo‘lgan qonunlar, balki ularning real hayotga tatbiq etilishi orqali baholanadi. Huquqiy hujjatlar qanchalik mukammal bo‘lmasin, ular amaliyotda izchil qo‘llanilmasa, xavfsizlik tizimi kuchsiz bo‘lib qoladi. Shu sababli, qonun va me’yorlarning bajarilishini ta’minlash mexanizmlari, nazorat institutlari, tahlil va qayta baholash tizimlari doimiy ishlashi zarur. 47jamoaviy baholash mexanizmini ham joriy qilgan. Bu tizimda har bir bo‘lim xavfsizlikni ta’minlash darajasiga qarab ichki reytingda baholanadi. Reyting yuqori bo‘lgan brigadalar rag‘batlantiriladi – moddiy mukofotlar, faxriy yorliqlar, va boshqa ijtimoiy imtiyozlar beriladi. Bu esa raqobat muhiti orqali xavfsizlik darajasini ko‘tarish imkonini bermoqda. Samaradorlikni oshirishda davlat organlari va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik ham o‘z o‘rniga ega. SHCH yildan-yilga Davlat mehnat inspeksiyasi, FVV, va Xalqaro mehnat tashkiloti bilan hamkorlikda seminarlar, auditlar, va loyihalar o‘tkazmoqda. Bu ham tashqi baholash, ham ilg‘or tajribalardan foydalanish imkonini beradi. SHCHda xavfsizlik bo‘yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar faqatgina mavjud muammolarga qarshi kurashish emas, balki istiqboldagi xavflarni oldindan prognozlash va ularni bartaraf etish konsepsiyasiga asoslangan. Bu yondashuv "preventiv xavfsizlik siyosati" deb ataladi va u orqali korxonada ehtimoliy xavf manbalari aniqlanib, ular bo‘yicha ilg‘or ogohlantirish mexanizmlari ishlab chiqiladi. Misol uchun, xavfli ishlab chiqarish sexlarida statsionar kameralardan tashqari harakatlanuvchi nazorat modullari o‘rnatilgan bo‘lib, ular ishchilarning harakat trayektoriyasini kuzatadi va cheklangan zonaga kirishni avtomatik ravishda cheklaydi. Shuningdek, xavfsizlik siyosati doirasida “Qayta tahlil va takomillashtirish” prinsipiga asoslangan davriy tahlil o‘tkaziladi. Har chorakda barcha texnik holat, xodimlar ishtiroki, treninglar soni, himoya vositalari yetarliligi, texnologik xavf indikatorlari qayta ko‘rib chiqiladi. Shu asosda xavfsizlik rejalari yangilanadi va kerakli hollarda eskirgan usullar bekor qilinib, zamonaviy vositalar joriy etiladi. Masalan, 2024-yilda texnik xizmat ko‘rsatish jarayonlarida eski o‘lchov uskunalari yangi raqamli sensorlar bilan almashtirilgan. Tahlillardan ayon bo‘lishicha, SHCHda mehnat muhofazasi sohasida raqamlashtirish jarayonlari ham tez sur’atda amalga oshirilmoqda. Ishchilar har

Toshkent mintaqaviy temir yo‘l uzeli SHCH dagi mehnat muhofazasi boshqaruvini tahlil qilish

Купить