Toshkent qo'zg'oloni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	34500UZS
Hajmi	63.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Toshkent qo'zg'oloni

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………..………………..……………… ..... ……………………….3
I BOB.1892-YILGI TOSHKENT QO‘ZG‘OLONINING KELIB CHIQISH
SABABLARI
1.1. Toshkent qo‘zg‘olonining boshlanish sabablari..................... . .7
1.2. “Vabo isyoni”ning boshlanishi va borishi..............................1 5
2-BOB.TOSHKENT QO‘ZG‘OLONINING MAG‘LUBIYATGA UCHRASHI
VA TARIXIY AHAMAMIYATI
2.1. Qo‘zg‘olonning bostirilishi va mag‘lubiyati
sabablari................. ............................................................... ...... 24
2.2. Toshkent qo‘zg‘olonining tarixiy ahamiyati va undan keyingi ijtimoiy-
siyosiy jarayonlar….……….............. . ................... 32
XULOSA.......................................................................3 8
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.............. ... ...3 9

3 KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O‘zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “Tarixga murojaat qilar
ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol
kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi”
degan fikrlarni aytib o‘tgan. 1

Biz tanlagan mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy
nuqtai nazardan tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan
yaqindan o‘rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va haqqoniy tarixdan boxabar
etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi.
Ma'lumki, Toshkent shahri ko‘p asrlar mobaynida O‘rta Osiyo va
Qozog‘istonni siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida salmoqli o‘rinni egallab
kelmoqda. Shuning uchun ham uning utmishi va hozirgi davrdagi tarixini
o‘rganmasdan mintaqa haqida tula tasavvur hosil qilish amri maholdir. Ayniqsa,
uni XX asrni ikkinchi yarmidan boshlab to 1924 yilgacha butun Turkiston
o‘lkasini poytaxti sifatida gavdalanishi diqqatga sazovordir.
Bu davrda Toshkentda butun mintaqa ahamiyatiga doir yirik tarixiy voqealar
sodir bo‘lganligi ma'lumdir. Ularni orasida Rossiya imperiyasini bosqinchiligiga
va hukmronligiga karshi olib borilgan umumxalq kurashlari alohida ahamiyatga
molikdir.
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, chor hukumatining mustamlakachilik
siyosatiga va milliy zulmiga qarshi kutarilgan O‘rta Osiyodagi birinchi yirik
qo‘zg‘olon 1892 yilda Toshkentda yuz bergan edi. Kuzg‘olon natijasida chorizm
O‘rta Osiyoda izchillik bilan amalga oshirgan shovinistik, mustamlakachilik
siyosatining moxiyati butun jahon jamoatchiligi oldida yana ham to‘laroq ayon
bulib koldi. Bu milliy ozodlik xarakatining aks-sadosi butun ulka buylab taralib
yangi qo‘zg‘olonlarni ko‘tarilishiga uz ta'sirini ko‘rsatdi. Masalan, 1898 yilgi
1

Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 30.-b.

4Andijon qo‘zg‘oloni shular jumlasidandir.
Ko‘rinib turibdiki, 1892 yilgi qo‘zg‘olonni alohida o‘rganish mintaqadagi
milliy ozodlik harakatlarining debochasi va ruhlantiruvchisi sifatida muhim
ahamiyatga egadir.
Tadqiqotning obekti : 1892-yil Toshkentda “Vabo isyoni”ning tarqalishi,
uning kuchayishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayotga ta’siri ishning obyekti hisoblanadi.
Tadqiqotning predmeti: G‘alayonning aholiga ko‘rsatgan ta’siri va uning
oqibatlari esa ishning predmetini tashkil etadi.
Tadqiqotning maqsadi: 1892-yil Toshkentda ro‘y bergan qo‘zg‘olonning
oqibatlarini o‘rganish mazkur ishining maqsadini belgilaydi.
 Toshkent qo‘zg‘olonining boshlanish sabablari o‘rganib, yoritib berish ;
 “Vabo isyoni”ning boshlanishi va borishini tadqiq qilish ;
 Qo‘zg‘olonning bostirilishi va mag‘lubiyati sabablari o‘rganish ;
 Toshkent qo‘zg‘olonining tarixiy ahamiyati va undan keying
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni tahlil qilishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari: Toshkent qo‘zg‘alonining Turkiston tarixida tutgan
o‘rnini tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o‘rganish maqsadida
quyidagi vazifalar belgilab olindi. 1892 -yilgi Toshkent qo’zg’aloning tarixiy
o‘rganilish natijasi tahlil qilib, qo zg alonning kelib chiqish sabablarini ochibʻ ʻ
berish;
Toshkent qo zg alonida urf odatlarimiy qadryatlarimiz oyoq osti qilingani milliy
ʻ ʻ
an’analarimiz toptalganini bayon qilish;
Ushbu qo zg alon natijasi qanday oqibatlar bilan yakunlangani va chor
ʻ ʻ
hukumatining qattol siyosati haqida ma’lumot berish;
Manba va adabiyotlarni tahlil qilib, Toshkent qo zg alonining ahamiyati va siyosiy
ʻ ʻ
natijasini tahlil etish.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Kurs ishi
mavzuning tarixshunoslik masalalariga bag’ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga:
1) sovet hukumati davridagi adabiyotlar, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
tadqiqotlar, 3) Xorijiy adabiyotlar.

5 1892-yilgi qo‘zg‘olon XIX asrni oxiri – XX asr boshlarida chop etilgan
tarixiy asarlarda yoritilmagan. Buning ustiga u ko‘proq “Vabo qo‘zg‘oloni” yoki
“Vabo isyoni” nomi ostida noto‘g‘ri baholangan. Natijada qo‘zg‘olonning kelib
chiqishiga sabab bo‘lgan asosiy siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy omillar
butunlay soyada qolib ketgan. Masalaga bunday yondoshish qo‘zg‘olonning asosiy
sabablarini to‘la yoritishga imkon bermadi. Ushbu mavzu bo‘yicha ko‘plab olimlar
tadqiqot ishlarini amalga oshirgan.
Xususan, X.Ziyoyev 2
, Исхаков 3
, Костельская З.Д . , 4
Суворов В. 5
, Соколов
Ю. 6
va boshqalarning asarlarida ko‘rish mumkin.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob,
to‘rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo lib,ʻ
ishning umumiy hajmi 34 betni o‘z ichiga oladi.
2
X.Ziyoyev Turkistonda xalq ozodlik harakatlari tarixidan. T.: 1977
3
Исхаков. Проллов глазами историка. Т.: "Шан", 1990 ,
4
Костельская З.Д. Из история Туркестанского края (1865- 1917). М.: "Наука"
5
Суворов В. Историко-экономический очерк развития Туркестана (по материалам жел.дор.строительство в
1880-1917) . Т.: Госиздат, 1962
6
Соколов Ю. Ташкент, талкентци и Россия. Т.: "Узбекистан", 1965

6I BOB. 1892 - YILGI TOSHKENT QOZ‘G‘OLONINING KELIB
CHIQISH SABABLARI
1.1. Toshkent qo‘zg‘olonining boshlanish sabablari
Tarix ma’lumotlariga k o‘ ra markazi Osi yo mamlakatlarida vabo kasali tez-tez
tar q alib t u rgan va minglab odamlamlarining o‘ limiga sabab bo‘lgan. Toshkent
1872-yildan ham vabo kasali tarqalishi natijasida 3978 kishi kasalangan, ulardan
2215 kishi vafot etgan. Rossiya qonunchiligiga binoan yillardga qarshi kurash olib
borildi. Shaharlarda ham qanchadan qancha odam kasallangani, qаnchаsi vafot
etgani haqida vrachlar ma'lumot bermaganlar. O‘sha yillarda vrachlar oz
bo‘lganliga sababli vaboning oldini oliniga harakat ham qilmаganlar. 1872 yildada
ham vabo kasalini oldini oliy ta'lim muassasasi qo‘rg‘oni ayrim tadbirlar Toshkent
aholisining noroziligiga sabab bo'lgan. Bu tadbirlardan norozi bo‘lgan olomoni
to‘planib sha-har boshliqining mahkamasiga qarab yura boshlagan. Xalqaro
xo‘jalik boshlig‘ bilan hamkorlik qilish olomonning yo‘lini to‘sib, qullarini ishga
solib, ularni tarqatib yuborgan. Ertasigayoq shahar boshlariga bu xabar yetib borib,
mayli, shikoyati borlar kelaversin, deganida, Inog‘amxo‘ja unga "mahalla aholi
kechagi ishidan shikoyati bo‘lib, bizning oldimizga kelisdan uyalmoqda", deb

7aytgandir.
1892-yil bahorda markazi Osiyoda vabo kasali yana tarqalganliga har doim
xabar yuqoridagilarga xabari yetib bordi. Chor amaldor bu kasallikning oldini olish
choralarini ko‘ra boshladilar 7
. Dastavval vabo kasali bilan og‘ir belgilari Turkiston
general gubernatorligining Afg‘oniston va Erondan chegaradosh joylarida sezil larli
boshladi . Zakaspiy viloyati harbiy tibbiyot inspektori harbiy tuman tibbiyot
bosh q armasiga telegramma yuborib, unda vabo k asali uzun-Otada paydo bo‘lgani
har doim birinchi bor t ashv ishli xabar berad ilar . Mahalla matbuot sahifalaridada
ham bu masalaga katta etibor berildi. "Turkiston vedomostlari" gazetasi
Samarqandga olib keluvchi temir yo‘llardada kasallikni oldini olish uchun harakat
boshlash, tibbiyot yutuklari asosida biolog va morfologik o 'rganishlarni orqali
vaboga qarshi kurashi lozimligini ko‘rsatuvchi maqolalar chop etdidir. "Vabo
virusi" gazetasi tez tarqalishi, shuning uchun kasal tarqalmagan joylarda barvaqt
karantin o‘rnatish, sanitariya, gigiena qoidalarini targ‘ib etish zarurliga takidlandi.
O‘sha vaqtlarda gazetalari sahifalarida vabo haqidadagi shifokori maslahatlari ham
elon qilinib turdi 8
.
Bu tadbirlar 1892-yilning mart oyidan boshlab tarqala boshladi. Sirdaryo
viloyati sog‘ liqni sug‘urta qo‘mitasi 1892-yil aprel oyida bo‘lib o‘tgan majlisida
bu boradagi tadbirlarini belgilab, ularni amalga oshirishni nazarot qila boshladi.
Sog‘liqni saqlash qo‘mitasining majlislarida mutahassislar tashqari viloyat
hokimligi yordamchi hokimlar, hokimlik maslaxatchisi O.Xomutov, viloyat
shifokorlari Okolov, maslaxatchi Batirshin, polkovnik Putintsev, shahar politsiyasi
boshlig‘i Kryuchkov, Duma azosi Nikolaev, qo‘mita kotibi Ilyinskiy, Amudaryo
bo‘limi shifokorlar Avdokushin va boshqalar ishtirok etgan edi. Qo‘mita
majlislarida hovuzlari, ariqlarda oqadigan suvlarning tozaligini nazarot qilish,
umumiy xo‘jatxonalar axlathonalar va xovlilarni tozalash, qo‘challar, bozorlar,
maydonlar,dukonlar va jamoatchi to‘planadigan joylarni ozoda tutishi,
shifoxonalarning holatini yaxshilash, zarur bo‘lgan hamma yerni dezinfeksiya
7
Суворов В. Историко-экономический очерк развития Туркестана (по материалам жел.дор.строительство в
1880-1917). Т., Госиздат, 1962, c. 76
8
Ziyoev X . Z . Turkistonda xalq ozodlik karakatlari tarixi - dan . T , 1977 . 53 b .

8qilish qilish tadbirlari belgilandi. Ayniqsa, hovuzlardagi suvning tozaligiga e'tibor
berish jiddiy vazifa sifatida turgan qo‘yildi. Kun issib ketgan vaqtda oqmaydigan
suv havzalarida turli mikroblari kuchayib ketishi mumkin edi. Sug‘oriladigan ekin
maydonlaridan chiqadigan oqava suvlar ham mikroblar qo‘shishiga sharoit yaratib
berar edi. Ariqlarga axlatlarni tashlash ta’qiqlandi. Kuchalarni muntazam tozalash,
supurib suv sepib turish ham nazorat ostiga olindi. Toshkent shahrida eskirgan
go‘sht, baliq, pishmagan mevalarini sotish ta’qiqlandi. 1892 yil 27 mayda general-
leytenant Grodyukov imzosi bilan Toshkent shahri boshliqiga yuborilgan hatda
vabo kasali Zakaspiy temir yo‘lining Qahka stansiyasidada paydo bo‘lgani har
doim ma'lumot beriladi. 31-mayda Esahka stansiyasi yaqinidagi ovullardandan
aholi ko‘chirilganligi, qatnov to‘xtamatilganligi, vagonlariga birorta poyezdi
yo‘lovchi chiqarilmayotganligi va bu erda sanitariya punkti ochishga tayyorgarlik
koo‘rilayotgani haqida Ashxaboddan xabar keldi. Shu xabarlar munosabati bilan
Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori qaror chiqarib, viloyatda kasallik tarqalishiga
yo‘l qo‘ymaslik uchun qo‘shimcha chora va tadbirlarni belgiladi 9
. 1- iyunda esa
Rossiyadan ko‘chib keluvchilardan bir necha kishi Jizzaxda vabo bilan
kasallanganligi haqida ma'lumot olindi. Turkistonga kuchib kelayotgan rus aholisi
o‘rtasida vabo kasali bilan kasallanganlar borligi general Grodekovning
Samarqand viloyati harbiy gubernatoriga yuborgan telegrammasida ham yaqqol
ko‘rinadi. telegrammada shunday deyilgan: "Samarqand harbiy gubernatoriga
Chinoz kechuvidagi observasiya punkti tekshirilgan vaqtda Jizzaxdan ko‘chib
kelayotgan ruslar orasida vabo kasali bilan og‘riganlar borligi aniqlandi. Shu
munosabat bilan rus aholisining Samarqand viloyatidan Sirdaryo viloyatiga kuchib
kelishini to‘xtatish haqida buyruq berishingizni so‘rayman. Jizzaxda vabo kasali
paydo bo‘lishi munosabati bilan Sirdaryo kechuvi so‘l qirg‘og‘ida Chinoz
meditsina-sanitariya punkti tashkil etildi. Toshkent shahrining ruslar yashaydigan
qismidagi kasalxonalarda kasallikka chalingan soldatlar uchun alohida xonalar
ajratildi. Soldatlarni ham vabo bilan kasallangan taqdirda harbiy gospitalga emas,
balki mana shunday kasalxonalarga olib kelish mo‘ljallandi. Shunday kasalxonalar
9
Эщов.Б. Узбекистон тарихи. Т. 2010. 78 б.

9shaharning oqava suvlari oqib chiqadigan joylarning quyi qismlarida tashkil etildi.
Bu tadbirlarda oqava suvlar borgan yerlarda uni ichuvchi, ekinini sug‘oruvchi
kishilar manfaati hisobga olinmadi. Kasalxonalar palatkalar tipida qurilib, olib
ketish uchun yo‘llar qurish vazifasi ham o‘rtaga quyildi. O‘rta Osiyo Rossiyadan
ancha olisda joylashganligi, suv yo‘li va temir yullar yo‘qligi bu rejalar amalga
oshirilishini ancha qiyinlashtirib yubordi. O‘rta Osiyoni Rossiya bilan bog‘lovchi
yo‘l qurish masalasi chorizm agressiyasi boshlanmasdan ancha oldiroq tuzilgani
ma'lum. Rossiyaning mashhur jamoat arbobi R.Chernosvitov ham O‘rta Osiyoni
Rossiya bilan bog‘lovchi kemalar yura oladigan kanallar qurish to‘g‘risida taklifni
kiritgan edi. Uning fikricha bu kanal Qora dengiz, Azov dengizi, Kaspiy dengizini
Orol dengizi bilan bog‘lashi, Rossiya tovarlarini O‘rta Osiyoga olib kirishga imkon
berishi zarur edi.
1856-yil iyul oyida Kavkazdagi Rossiya armiyasining bosh qo‘mondoni
A.I.Baryatinskiy Ustyurt orqali Kaspiy dengizini Orol dengizi bilan bog‘laydigan
temir yo‘l qurish haqida taklif kiritdi. Bu yo‘l Baryatinskiyning fikricha, Rossiya
uchun nihoyatda katta iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bo‘lib, tovarlarini
Markaziy Osiyoga chiqarish uchun katta imkoniyat yaratib beradi. Orol
dengizigacha poyezdda olib kelingan yuklar kemalarga ortilib, Sirdaryo va
Amudaryo orqali Qo‘qon xonligi, Xiva xonligi va Buxoro amirligining eng yirik
savdo markazlariga yuborilishi mo‘ljallandi. Bu yo‘l Rossiyaning o‘zigagina
tegishli bo‘lib, boshqa mamlakatlar uni nazorat qilish imkoniga ega emasligi ham
hisobga olindi, butun Markaziy Osiyo hududini bosib olish bilan bog‘liq bo‘lgan
rejalar amalga oshishini engillashtirishi mumkinligi ham e'tibordan chetda
qolmadi. Baryatinskiyning ko‘rsatishicha, "Rossiya uziga tabiat in'om etgan
imkoniyatlardan foydalanib, boshqa Evropa mamlakatlarining qo‘li yetmaydigan
joylarda hech qanday jiddiy to‘siqqa uchramasdan uz ta'sirini kuchaytirishi, yangi
boyliklar va kuch-quvvat beruvchi manbalargaga bo‘lishi mumkin" 10
.
Nihoyat Rossiya bilan Angliya o‘rtasida O‘rta Osiyo uchun bo‘lgan raqobat
10
Бэлэнтслшй A.M., Бэнтович И . Б ., Болщаков O. Г . C р e дн e в e к o вий город Срэдний Азии . Лондон .: « наука »,
1973 .C. 64

10kuchaygach, temir yo‘l qurish rejasi o‘zgartirildi. Yangi yo‘l xo‘jaligi
Turkmaniston xududidan o‘tib Angliya shimolga tomon boradigan yo 'lini to‘sib
qo‘yishi lozimdi. Temir yo‘l qurilish va Kaspiy dengizidan Orenburgga qadar yetib
borishi Turkmanistonni Rossiyaga yana ham mahkamroq borib taqali. Temir
yo‘llar qo‘riqlash bitirilishi bilan General Kuropotkin bu mahalla to‘dasi bo‘lgan
mahalla ishchisi orasida o‘zgarish siyosatini boshlab yubordi. Mahalla
ishchilarining ruslari bilan yakinlashishini istamagandan ishdan bo‘shatildi. Agar
1890 yildada temir yo‘lda mahalla aholidan 1028 kishi ishlagan bo‘lsa, 1894
yilgacha kelib mahalli aholidan 863 kishi bo‘ldi xolos.
Temir yo‘lni qo‘riq bitirishi Turkistonning Rossiya uchun yirik homashyo
manbai sifatidagi ahamiyatini yana ham mustahkamlab qo‘ydi. Homashyoni
markazga olib ketish va sanoat mahsulotini bu o‘lkaga olib kelib sotish bog‘liq
bo‘lgan barcha ishlar misoli kurilmagan darajada kengaydi va jonlandi. Natijada
orqadan shu temir yo‘l orqali millionlab pud tola va boshqalar olib chiqib ketildi.
Birgina 1896 yildon to 1898 yilg‘acha bo 'lgan davr ichida Osiyo temir yo‘ Li
Rossiya uchun 50.100.000 so‘mlik foyda keltirdi 11
. Turkistonda mustamlakachilik
tartiblari o‘rnatilgandan keyin aholidan soliqlar yig‘ib olinish tartiblarida ham katta
o‘zgarishlar bo‘ldi.
Ko‘plab adabiyotlardada, ayniqsa, XIX asr oxiri XX asr boshlarida nashr
etilgan kitoblarda, soliq Olinning Rossiya o‘rnatgan tizimi ijobiy bir hodisa
sifatidada tavriflanadi. Gueki podvo ma'mur xonliklardan olinadigan son-sanoqsiz
soliqlar va torslarni qonun asosida tartibga solib, yagona davlat soliq siyosatini
belgilaganmish. Agar voqealarningning mohiyat nazar tashlasak, ahvvol butunlay
boshqacha ekani ko‘ramiz. Xonliklarda zakot solig‘i bilan bojxon solig‘i
o‘rnatilgan bo‘lib, sotilgan mahsulot qiymatining 2,5 foisini tashkil etar edi.
Rossiyada esa aholidan soliqni ishlab chiqarigan mahsulot hisobidan ola boshladi.
General gubernator Kaufman 1874 yil yili Osiyoda ko‘plar asrlar davomida
saqlanib kelayotgan zakotni bekor qildi. 1880-1890 yillar ichida aholidan
11
Суворов В. Историко-экономический очерк развития Туркестана (по материалам жел.дор.строительство в
1880-1917). Тошкент., Госиздат, 1962, c. 79

11olinadiganlarniki ikki marta ko‘payib ketdir. Yangi qonun qoidaga binoan umumiy
olinadigan daromaddan qat’i nazar, savdogar savdo qilish huquqi uchun,
hunarmandlarni majburladi. Narx-navoning ko‘tarib turishi, Rossiya savdo va
sanoat burjuaziyasining taziyiqi ostida mahalla savdogarlar va
hunarmandlarningning daromadlari kamayib borishi soliq to‘lashning yangi
tartiblaridada etiborga olinmadi.
Akademik V.Bartoldning ko‘rsatishicha, shu tadbirlar 1890 yillarningning
boshida va o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan ko‘p g‘alayon sabab bo‘lgan 12
. 1887-1897
yillarda Toshkent shahrida soliq sistemasini takomillashtirishda aholi ro‘yxati
o‘tkazildi. Shu r o‘yx atga binoan 37482 xonadon soliq to‘lash kerak edi. Qo‘qon
xonligi davrida esa faol 3000 xonadon nomidan soliq olinganligini yuqorida aytib
o‘tdik. Natijada, aholidan olinadigan soliqar shahar budjetiga tushadigan
mablag‘larning 54,5 foizini tashkil etib boshladi. Mana shuday yo‘l bilan
aniqlindan olinadiganni soliqlarning soni har qanday yo‘nalishda ko‘payib
ketdidir. Hatto eski, to‘lanmaganlarlar ham undirib olindi. Shahar dumasi ham
o‘zining barcha qarzlaridan qutilib qoldi. Soliq olish tartiblaridada biror aniq
qonun, qoida b o‘ lgan emas. Hatto, shahar bosh q armasida ham soliqlardan
qo‘shilgan pullarning aniq miqdori belgilanmagandir. Yangi manablar
ko‘satishicha, Toshkentda sho‘bo ma'mur korxonasining 30 yillik faoliyati
davomida aniq bir buxgalteriya hisobi yuritilmaganliga uchun "har kim o‘zi
bilganicha va o‘zi hohlaganicha ish yuritaveradi". Soliqlarning asosiy qismi
mahalla aholidan olingan. Toshkent soliq to‘laydigan xonadonlar 37.482 bo‘lgan
bo‘lsa, 4 shundan faol 1123 tasigina yangi shahardagi rus xonadonlari edi.
A.Dobrosmisnov keltirgan ma'lumotlarga qaraganda, mahalla aholidan olingan
soliqlar shaharning ruslar yashadigan qismi va ma'mur apparat ehtiyojlariga
sarflangandi.
Olingan soliqlarning 27-foizi shaharni obodonlashtirishda sarflangan. Eski
shaharda esa xech qadar obodonchilik ishlari amalga oshirilmagan. Shahardagi
ko‘chlarini, ariqlarni tozalash mahalli aholidan yig‘ib olingan qo‘shimcha
12
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., All CCCT , 1927, c 171.

12mablag‘lar hisobiga bajarilgan. Bu borada ahvol qadadi, ekanligini yaxshi ma'nolar
quyidagi so‘zlaridan ko‘rishimiz mumkin: "obodonchilik uchun ajratilgan
mabag‘lar shaharning ruslari yashaydigan qismi uchun sarflandi. Mahalla aholi
buni bilsa ham indamay yuraverdi. Politsiya uchun ajratilgan muhofazachilar ham
shuni ko‘rishimiz mumkin. Mahalla siyosati asosan yangi mahallani himoya qilish.
Eski shahardagi mirshablar esa oladiganni maoshi bilan qanoatlamasdani safari
bilan amalga oshiradi, vaqti keldi.
Shu sababli eski shaharda mirshablarningning soni qanchalik ko‘p bo‘lsa,
aholining boshiga shunchalik ko‘p og‘irlik tusharadi. Xalq maorifi uchun
mablag‘lar asosan gimnaziyalari va rus tilida yangi shahardagi maktablargalari
ajratilgan. Bu gimnaziya va maktab l ard a birort a ham mahalla aholining farzandlari
talim olmagan. Eski shahardagi maktablargaga kelsaku, ular asosan aholidan
yig‘ilgan pullar, ayrimlari esa vaqflarning daromadi hisobiga faoliyat ko‘rsatgan.
Tibbiyot hizmatida ham ahvol shundayi bulgan. Bu soxa uchun shahar budjetidagi
mablag‘larning 12 foisi ajratilgan 13
.
1.2. “Vabo isyoni”ning boshlanishi va borishi
Vabo kasali bilan bog‘liq b o‘ lgan tadbirlar 1892-yilgi xalq qo‘zg‘oloni kelib
chiqishining asosiy, yagona sababi emas, balki o‘ nlab yillar davomida shakllangan
ommaviy noroziliklar keskinlashishining yakuni b o‘ ldi. Qo‘zg‘olonning sabablari
13
Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния т . 2. - M асква .: « наука », 1964.с. 31

13V. Zikinning "ikki yoqlama zulm ostida" maqolasida batafsil ko‘rsatib berilgan. V.
Zikin o‘z maqolasida E. Morkovning "ruslar O‘rta Osiyoda" nomli asarining
birinchi tomida yozilgan quyidagi fikrlarni keltiradi: "Rossiya tomonidan O‘rta
Osiyoni bosib olish davrida amalga oshirilgan dahshatli qirg‘inlar xotirasi, rus
xukmronligining qonli yillari saboqlari mahalliy aholi o‘rtasida qo‘rquv va
itoatkorlik kayfiyati kuchayishiga olib keldi. Osiyoliklarning ruslar oldidagi
qo‘rquv kayfiyatini kuchaytirishga osonlikcha erishilgan emas".
Shundan ko‘rinadiki, chor ma'murlari barcha tadbirlarni amalga oshirishda
zo‘ravonlik siyosatiga tayanib ish kurishga odatlanib ko‘rganlar. Vabo kasalining
oldini olish borasidagi tadbirlarni belgilashda ham zo‘ravonlik, mahalliy aholining
manfaatlarini e'tiborga olmay ish tutish siyosati yana bir bor namoyon bo‘ldi.
Toshkent qo‘zg‘oloni yetilib kelayotganligi haqidagi ma'lumot berdi. Bu
ma'lumotni olgandan so‘ng Putintsev izvoshga o‘tirib, olomon bilan tanishish
maqsadida eski shahar tomon yo‘l oldi va Rontsev xiyobonida qo‘zg‘olonchilar
bilan uchrashdi. Olomondagilar Putintsevga qarab katta oqsoqol ustidan shikoyat
qilishga kelayotgani aytishdi. Putinsevlar bilan kelgan katta oqsoqol duq qilib,
qamchi bilan qo‘rqitib olomonni orqaga qaytarmoqchi bo‘ldi. Kishilar esa uni
toshbo‘ron qila boshladilar. Bundan qo‘rqib ketgan Karimberdiyev Muhammad
yangi shaharga qochib ketdi va otini ko‘chada qoldirib, shahar boshlig‘ining uyiga
qo‘rqib yashirinib oldi 14
.
Putintsev harbiy yordamchisi O‘rda bozori tomonga kelib 500 kishilik
olomon shahar boshqarmasi binosiga qarabni kelayotganini ko‘rdi. Olomon "bizga
oqsoqolni tutib bering, yaxshilab uni jazosini beramizdir", deb talab qila boshladi.
Polkovnik Putintsev, Muhammadyoqub shu binoda yashirinib olganini bilib,
harakatga kiradigan eshik oldini to‘sib oldi. Shu vaqtda bir necha kishi devor xato
hovliga tushib polkovnikni ichkariga sudrab olib ketdidir. Undan keyin olomon
ham hovliga kirib," oqsoqolni topib ber, biz uni o‘ldiramiz", deb talab qilab qila
boshladi. Putintsev yana o‘rnidan turib, olomonga qarab Muhammadyoqubda hech
qanday ayb yo‘l, u yuqoridan olingan topshirikni bajardi, xolos, deb
14
Исхаков. Проллов глазами историка. Т ошкент , "Шан", 1990 . 90 б.

14to‘planganlarni tinchitmoqchi bo‘ldi. Shunda olomoni ichidagi bazi kishilar "agar
oqsoqolni topib bermas, uning o‘zini o‘ldiramiz", deb qichqirdilar va Putinsev
hovlini o‘rtasiga olib borib ura boshladilar. Qo‘zg‘lonchilar unga qarablar ham
otildi. Polkovnik hovli o‘rtasida yiqilib qoldi. Shunda o‘zbeklardan 3-4 kishi ustiga
yetib borib ura ketdi. Masalani bundayi tahlil etishning sabablari ham bor, albatta
Rossiya o‘zining boshliq siyosatini o‘qitish uchun oliy ma'lumot ishtirok etganning
asosiyi sabablarini jahon jamoatchiligidan yashirishga harakat keltirdi.
Qo‘zg‘alon faqatgina chor hokimligi emas, balki bazi bir mahaliy
amaldorlarga, boylargaga ham qarshi qaratilgan edi. Shuning uchun ham ular o‘z
do‘konlari va uylarini bekitib, yangi shaharga qo‘chib ketdilar. Yangi mahalla
qarab olomoni ikki guruh bo‘lib bordi. 100 kishidan iborat bo‘lgan birinchi
guruhga Naqshbandiy oqimiga mansub bo‘lgan 80 yosh eshon Azizlar boshchilik
qildi. 500 kishidan iborat bo‘lgan ikkinchi guruhga esa eshon Abdulqosimxo‘ja va
bozor oqsoqoli Ziyomuhammad Isomuhammedov yetakchilik qildi. Shahar bosh
maslahatchishi Botirshinning berguncha ko‘rsatmalariga ko‘ra, olomonchilarni
gazavotga, ya'ni aholini din uchun muzaddas kurashga chorlovchi chaqiriqlar ham
eshitilgan 15
. Amaldor Novogorodskiyning ko‘rsatishicha,
qo‘zg‘alonchilar mingga yaqin kishilar atrofda to‘plangan odamlarga qarab
shunday dedi: "Musulmonlar, biz bilan birga bo‘linglar", deb murojaat qilgan.
Xuddi shu vaqtda Oqsoqol Muhammadyoqub shahar boshlig‘i uyining kirib
polkovnigi Putintsevga tunda vafot etganlarning murdalari shifokor ruxsatisiz
umumiy mozorlarga qo‘shilgani har doim ma'lumot berdi. Putintsev bu haqda
AKT tuzishni buyurib, mirshab va oqsoqol bilan ko‘chaga chiqdi va shu vaqtda
mirshab Said Ahmad otda chopib kelib, katta olomon yangi mahallaga tomon
kelayotgani haqida aytdi. Qo‘zg‘olondan bir necha kun oldingina tayinlangan eski
shahar hokimligi Karimberdiyevga ayni paytda mahallasida norozilik
kuchayotganligi, yaqin kunlar qo‘zg‘olon bo‘lishi mumkinligi haqida ma'lumotlar
kelgan. 18 iyun kuniyoq mirshab Mirza Rajab Muhamedov amaldorlarga shaharda
15
Сагдуллаев А.С., ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти Т ошкент . “Академия”,
2000. 86 б.

15doktorlar kasallarni tezda o‘ldirish uchun dori bermoqdalar, ruslar mahalli aholini
qirib tashlash uchun suvlarni zaharlamoqda, Chirchiq daryosidan keladigan barcha
ariqlarningning boshiga zaharli dorilardı, degan ovozalar tarqatishayotgani haqida
ma'lumot berdi. 20 iyun kuni kuni oqsoqol Muhammadyoqub Karimberdiyevga
xonaxoh masjidi oldidada odamlar to‘planganini va mahalliy hokimlik ko‘rayotgan
tadbirlarga nisbatan norozilik bildirayotgani har doim xabar keldidir. Katta oqsoqol
bu har doim boshligi polkovnik Putintsevga ma'lumot yetkazdi. Shahar boshligi
esa ko‘rilayotgan tadbirlarga hamma so‘ziz itoat qilish kerakligini 20-yildanoq
o‘rtoq ishlagan Inog‘omxo‘ja o‘z o‘rnini Muhammadyoqub egallashiga aslo toqat
qila olmas edi 16
. 23-iyun bayram kuni tunda yana bir bir nechachi vafot etdidir.
Mirshab Ahmadxo‘ja katta oqsoqol Muhammadyoqubga vafot etganlar shifokor
kurigidan o‘tkazilmasdan dafn etilganligi haqida ma'lumot birdi. Ahmadxo‘ja bosh
oqsoqolning buyrug‘iga binoan murdalar shifokori tekshirishi uchun qabrlardann
kavlab olinadi, degann ovozani tarqatdi. Bu xabar ommaning noroziligini yana
kuchaytirib, qo‘zgolon tezlashishiga olib keldi. Vaziyat nihoyatda keskinlashib
ommaviyy qo‘zg‘oloni boshlanish ayon bo‘lib qoldi. 24-iyun kuni ertalab
shaharning jome masjidiga olomoni to‘plandi. V.Zikin o‘z maqolasida bu voqealar
haqida shunday deb yozadi: "ilmiy - halli aholi sabr-toqatli va itoatkor, hatto
o‘zlariga nisbat adolatsizliklar qilinganini bilgandalar o‘z hissyotlariga erk
bermaslikka harakat qiladi. Lekin har qanday sabr-toqatning ham chegarasi
to‘ l gan edi. Olomonning boshida 70-yoshlik Azim turar edi. Eshon azizlarningda
oldiga borib xalq bilan birga podsho amaldor oldiga borib shikoyat ishtirok etishni
taklif qildi bor. Eshon bu harakatda ishtirok etishdan bosh tortib, "men Ruhoniy
odamman, qiglanlardada ishtirok etishim g‘unoh buladi". Qurbon hayiti 23-iyun
kuni kuni boshlandi. Polkovnik Putintsev ertalab soat 500 da 10.000 kishi to‘planib
namoz uqidigan Jomiy masjidi oldig keldidir. O‘zbek tilida so‘zlashuvchi yahshi
bilsa ham rus tilida so‘zlashuvchi so‘zladi va bu muloqotni Ko‘kcha oqsaqoli
Ibrohimbek tarjima qilib bordi. To‘planganlarni Qurbon bayrami bilan tabriklab,
ayrim kishilar shaharda tartibsizliklar Toshkentda har xil ig‘volar tarqatayotganini,
16
Соколов Ю. Ташкент, талкентци и Россия. Т ошкент , "Узбекистан", 1965, C .100.

16barcha mish-mishlarida notug‘ri ekani aytdilari bor. U imperator Janobi oliylari va
oliy hokimligi mahalla aholi tur risida doim g‘amxorlik qilishini aytdilar 17
.
Aholi shahar boshliqi va bosh qozining o‘zlarinini bir echi rozilik
bildirmasdandan tinchlik bilan yetishitdi. Eski shahardan qayta yotganda Putintsev
polkovnigi yo‘lda bayramga yasanib chiqqan olomonni uchratdi. 1892-yilning
mart oyida Afg‘onistonda vabo kasalligi tarqaldi. Bahor faslining oxirlariga kelib
bu kasallik Samarqand viloyatining Jizzax uyezdida, 7-iyunda esa Toshkentda ham
qayd qilindi. Toshkent shahar ma’muriyati kasallikka qarshi tadbirlar qatorida
shahardagi 12 ta qabristonni yopib qo‘ydi. Shu kasallikdan vafot etgan kishilar
uchun shahardan chekka joyda maxsus qabristonlar ochish va’da qilindi. Lekin
amalda shahardan tashqarida faqat bitta qabriston ochildi. Sanitariya tadbirlari
xalqqa ishonarli qilib tushuntirilmadi. Bundan tashqari shifokor-feldsherlar
yetishmasligi sababli bemorlarni tekshirish ko‘pincha uchinchi yo to‘rtinchi kuni
o‘tkazilardi. Bu vaqtda aholi o‘rtasida mustamlakachi ma’murlar suvni, shifokorlar
esa bemorlarni qasddan zaharlayotgani, murdalarning qabrlardan chiqarib
tashlanayotgani to‘g‘risidagi mish-mish gaplar tarqaldi.
Turkiston o‘lkasida 1892-yil 18-iyundan kuchga kirgan Harbiy holatda debʻʻ
e’lon qilingan joylar haqida qoida joriy etildi. Bunday vaziyat aholi orasida
ʼʼ
sarosimalik va norozilik keltirib chiqardi. Bu vaqtda Toshkentning Eski shahardagi
xalqparvar oqsoqoli Inog‘omxo‘ja Umriyoxo‘jayev lavozimidan chetlashtirildi.
Uning o‘rniga tayinlangan shaxs pora olishni kuchaytirish maqsadida boshqa
kasallik bilan og‘rib vafot etganlarni ham vabo uchun ochilgan shahar
chekkasidagi qabristonga ko‘mishni buyurdi. Xalq bunga keskin norozilik bildirdi.
Bu holat qo‘zg‘olon boshlanishiga sabab bo‘ldi. 1892-yildagi norozilik
harakatlarini keltirib chiqargan asosiy sabab, birinchidan, mahalliy aholiga
nisbatan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan mustamlakachilik jabr-zulmining
tobora kuchayib borayotgani; ikkinchidan, xalq ommasining og‘ir ahvoli,
hunarmand kosiblar va mardikorlarning ayovsiz ishlatilishi; uchinchidan, iste’mol
mahsulotlari narxlarining to‘xtovsiz oshib borishi, soliqlarning ko‘pligi;
17
Добросмнелон А.Н. Ташкент в прококом и настояном (истори- ческий очеркі ) , Т., 1912, С.250

17to‘rtinchidan, amaldorlarning o‘z mansablarini suiste’mol qilishi, poraxo‘rligi kabi
holatlarning ko‘payib ketishi bo‘ldi 18
.
Tarixda Vabo isyoni (yoki Toshotar voqeasi ) deb nom olganʻʻ ʼʼ ʻʻ ʼʼ
qo‘zg‘olon 1892-yilning 24-iyunida boshlandi. Dastlab mahalliy aholining noinsof
amaldorlar va sudxo‘rlarga, hokimiyatni suiste’mol qilish bilan tanilgan shahar
bosh oqsoqoliga qarshi noroziligi bilan boshlandi. Bu qo‘zg‘olonchilar, asosan,
mardikorlar va hunarmand-kosiblardan iborat edi. Bu voqeani o‘z ko‘zi bilan
ko‘rganlardan biri shunday yozgandi: Qo‘zg‘olonchilarning maqsadi bo‘layotgan
ʻʻ
kamsitishlarni to‘xtatishga erishish edi. Olomon shahar boshlig‘i S. Putinsev
huzuriga chora ko‘rish to‘g‘risidagi talab bilan yo‘lga tushadi. Olomonda o‘qotar
yoki zamonaviy qurollar ham yo‘q bo‘lib, ular taxminan 400 kishi atrofida edi .
ʼʼ
Eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub olomondan qo‘rqib shahar boshlig‘i
huzuriga boradi. Xalq S.Putinsevdan oqsoqolni ular ixtiyoriga berishni talab qildi.
S. Putinsev esa muzokara o‘rniga kuch ishlatishni afzal ko‘rdi. Kuch ishlatish
to‘g‘risidagi buyruqdan keyin sabr kosasi to‘lgan xalq uzoq o‘ylab o‘tirmay
hokimga qarshi hujum boshladi. Uning odamlarini tor-mor etib, o‘zini
kaltaklashdi. Toshkent oqsoqolining uyiga o‘t qo‘yishdi. S. Putinsev va uning
mirshablarini do‘pposlagan xaloyiq mahkamani ham ostin-ustun qildi.
Qo‘zg‘olonni bostirish uchun kazaklar polki va bir rota askar chaqirildi. O‘lka
ma’muriyatining norozilik harakatlarini shafqatsiz usullar bilan bostirishi,
qo‘zg‘olon ishtirokchilarini ayovsiz jazolashi mustamlakachi hukumatning asl
yuzini yaqqol ko‘rsatib berdi. Toshkentdagi qo‘zg‘olon Turkiston mustamlaka
ma’muriyatini jiddiy tashvishga soldi. U hukumatga politsiya shtatini ko‘paytirish
va jazo vakolatlarini yanada kengaytirish haqida murojaat qildi. Sankt Peterburg
Turkiston general-gubernatorining iltimosini qondirib, o‘lkada mirshablik
ʻʻ
holati ni joriy etishga ruxsat berdi
ʼʼ 19
.
Mustamlakachilar uchun keng vakolatlar berildi. Turkiston general-
gubernatori kuchli muhofazada deb e’lon qilingan joylarda majlis-yig‘inlarni
ʻʻ ʼʼ
18
Сагдуллаев А.С., ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти Ташкент . “Академия”,
2000. 32 б.
19
Добросмнелон А.Н. Ташкент в прококом и настояном (истори- ческий очеркі ) , Ташкент . 1912, С.20.

18tarqatish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot organlarini taqiqlash,
istalgan odamni surgun qilish, jarima solish va boshqa huquqlarni oldi.
Favqulodda muhofazada deb e’lon qilingan joylarda esa butun hokimiyatʻʻ ʼʼ
general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noib qo‘liga o‘tdi. Ushbu
qo‘zg‘olonning bostirilishida mustamlakachilar o‘z manfaatlari yo‘lida xalqning
urf-odatlari, diniy e’tiqodi, milliy qadriyatlarini toptashdan ham qaytmasligini
ko‘rsatdi. Umuman olganda mustamlakachilar har qadamda o‘zlarining o‘lkada
hokim va istilochi ekanliklarini mahalliy aholiga namoyish qildi. 1893-yilda
S.Ayniyning aytishicha, kasallik Buxoro amirligida ham tarqaldi. Yoz oylarida
tarqalgan vabo oqibatida kun aro o‘nlab tobutlar shaharning har bir dahasidan
o‘liklar chiqarilar edi. O‘liklar ko‘pligidan ularni guruhga bo‘lib, alohida – alohida
janoza o‘qilar edi. Imom kim uchun janoza namozini o‘qiyotganligini bilmas edi.
Imom xatiblar o‘lganlarga jangda o‘lgan, shahidlar singari fatvo chiqarishar edi.
Shu vaqtda Buxoroda vaboga qaratilgan shifoxona yo‘q edi. Faqatgina
oqpodshoning aralashuvi bilan Kogon shahrida maxsus shifoxona qurilib ishga
tushirildi. Hamda chegarada, karvon saroylar va yo‘llarda karantin joriy etildi.
Kasallikning birinchi haftasida o‘nlab kasal bo‘lganlardan hech biri davolanib
chiqolmadi. Kasallar 2-3 kun oralig‘ida jon berib, ularning jasadi, shu shifoxona
yaqinidagi Xoja Ismat qabristoniga yashirincha dafn etildi. Bu esa mahalliy aholi
o‘rtasida vahima keltirib chiqardi. Bozorlar yopildi, hukumat hattoki
shifoxonalarni ham berkitib tashladi. Karantin postlari Qarshi va Karmana
yo‘llarida ham o‘rnatildi. U yerda bir buxorolik shifokor va bir guruh amir askari
xizmatni o‘tayotgan edi. Mazkur tashkil qilingan postlarda askarlar yo‘lovchilarni
qozonlarga kiritib, yoki ustidan chelak bilan kimyoviy dorini sepishar edi 20
. Usti
boshi ho‘l bo‘lgan yo‘lovchilar yo‘lida yurishni davom etardi. Eng achinarlisi,
shifokorlar, mutasaddilar aholining tibbiy bilimi va madaniyatini oshirishga
qaratilgan ma’lumotlarni yetarli darajada berishmas edi. Kasallik oqibatida
Toshkentning yangi shahar qismida 417, eski shahar qismida 1462 nafar, jami
20
Исмаилов Ж. Социально-экономическая и культурная кизл "новой" части города Ташкента в 50-х годах
ХІХ – начале ХХ вв. Автореф.дисс.на соиск. канд. ист. наук. -Ташкент, 1980. c 97.

191879 aholi kasallikka chalindi. Ulardan 1657 nafari (217 nafar yangi shaharda,
1440 nafar eski shahar qismida) vafot etishdi. Bu qo‘zg‘olon Toshkent shahrida
yuz bergan bo‘lsa-da, uning aks-sadosi, oqibatlari tutun Turkiston o‘lkasi bo‘ylab
tarqaldi 21
.
21
Зияев Х.З. К изучению национально-освободительных движений и Узбекистане 20-20 гг. XX в.
Общественные науки в Узбекистана, 1988. c 231.

20I I BOB. TOSHKENT QO‘ZG‘OLONINING MAG‘LUBIYATGA
UCHRASHI VA TARIXIY AHAMIYATI
2.1. Qo‘zg‘olonning bostirilishi va mag‘lubiyati sabablari
General Grodekov qo‘zgolon bosirilgandand keyin g‘alayonning sabablarini
tugatish maqsadida choralar belgiladi. U Turkiston general-gubernatorga xat yozib,
Toshkentning Osiyo qismiga yangisi sud ijrochisi tayorlashga, qozi va oqsoqollarni
saylamasdan rus hokim tomonidan tayinlashigan, vazir foydalanib eski
shaharchadagi barcha ishonchsiz kishilarni Turkistondan chetlatish ruxsat
berishini. Mahalla aholidan bo‘lgan oqsoqollar va qo‘zilar mirshablar hammasini
ishdan olib tashlagi harqida general Grodekov Turkiston general gubernatorga
yozgan xatida shundaydi: "siz Janobi Oliylariga shu narsa har doim xabar berish
sharafiga muyassar, Toshkent shahrida 22-24 iyun kuni kuni bulib o‘tgan
tartibsizlar munosabati bilan eski shahardagi barcha oqsoqollar va qozilarni,
ishonchini yukotgangava o‘z lavozimiga mos kelmaydigan shahslars sifatidadan
olib toshladim.
Shu bilan birga, eski shaharga shaharning rus tili ijrochilari Sedovni
mirshablar ishi boshkarish va tartib o‘rnatish uchun ishga yubordim. Grodekov
shaxarning ruslari yashaydiganni yangi rayonlarni himoya qila olish uchun yangi
shahar va eski shahar o‘zidada ikkita katta qo‘sha ruhsat so‘radi. Bu yo 'llarni
qo‘riqlash bilan bog 'liq bo‘ lgan barcha muhofazachilari mahalla aholi
mabllag‘iga amalga oshirishi zarur edi. 25-iyun kuni Turkiston general-
gubernatori nomiga general-leytenant Grodekov, hokim yordamchi Xomutov,
Maslaxatchishi Ilyinskiy, ish yurituvchi Alferov imzosi bilan yuborilgan katta
xatda qo‘shimiz mumkin 22
. Bu xatda butun eski shahar aholisini jazolash, mahalla
aholidan chiqqan mirshablar, qozilar, - ijtimoiy almashtirish xafli deb topilgan
barcha kishilarni Turkistondan surgun qilish kursatilgan. Sirdaryo viloyati
hokimligi Grodekov shahri hokimi vaziyat keskinlashayotganini bila turib o‘z
vaqtida qarorni choralarni o‘z ichiga olgan ayblandi. Qo‘zgolonchi, deb hibsga
22
Ш a мсутдинов Р., Каримов Ш. Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. ). И ккинчи китоб. – T ошкент : Шар қ,
2010 . 36 - б.

21olingan kishilar ustidan sud boshlanmasdan oldin u uzining uyid so‘roq qilindi. Bu
esa Rossiya qulonlari oldida barchaning gunohi barobar emasligini kursatar edi.
Ayniqsa, bu fakt general-leytenant Grodekovga Turkiston general gubernatorlari
devonxonasidan yuborilgan xatda yakkol kurinadi. Xatda quyidagilar yozilgan:
"Turkiston harakati okrug sudi boshliqining shu yil 24 noyabrdagi 2287-sonli
hisobot siz janobi oliylarining sud binosiga, hukumatga qarshi kurash isyon
qiganlar ishi yuzasidan guvoh sifatidaga kelishingga ruhsat berishini suragan. Bu
faktning o 'zi ham qo‘ zg 'onchilar ustidan olib borgan tergov ishlari boshdan-oyoq
adolatsiz bulganini kursatadi. Lekin u suroqdan keyin aybdor deb qamoqga olingan
kishilar bilan yuzlashtirilmadi. U ishdan olinib, "o‘zoq Sharqqa yuborildi va tezda
iste 'foga chiqarib yuborildi".
Shahar boshliqi polkovnik Putintsev ham ishdan olinib, uning urniga
ancha'tqiqul, jiddiy rahbar deb topilgan Toshkent viloyati boshligi polkovnik
Tveritinov tayinlandi. Keyinroq Putintsev Toshkent viloyati boshliqi lavozimiga
qoldi 23
. Chor hukumati mahalliy xalqlarning milliy madaniyatini, ona tilni,
umuman ma'naviy hayotni usishiga kattik to‘sqinlik qilib halq ommasini o‘rta asr
qoloqligi darajasida saqlash uchun hech narsadan toymadi. Aholini ma'naviy
qoloqlik holatida saqlash iqtisodiy va siyosiy qaramlikni mustahkamlashning
asosiy, hal qiluvchi sharti ekanini podshyu ma'murlari yaxshi bilar edi. O‘lkadagi
fuqarolarning siyosiy, insoniy huquqlari ham cheklab kuyildi, hamma erda
qashshoqlik va haqsizlik keng quloch yoydi. Yuqorida sharhlangan nihoyatda
mushkul siyosiy va ijtimoiy-iq tisodiy vaziyat va sharoitlar 1892 yil ko‘zg‘oloni
kutarilishiga olib keldi. O‘lkadagi og‘ir iqtisodiy sharoit va yuqchilik turli
kasalliklarni ham kuchaytirgan edi. Ayniqsa, o‘lkada vabo kasali tarqalishi holati
fojiali voqea bo‘ldi. Bu azob-uqbat milliy zulm, ijtimoiy adolatsizlik iskanjasida
ingrab yotgan mehnatkash ommani qo‘zg‘olon kutarishiga turtki bo‘ldi. Rus
ma'muriyati vabo kasa lining oldini olishga qaratilgan choralarni mahalliy
sharoitlar va aholining urf-odatlari inobatga olmay qo‘pollik va zo‘ravonlik bilan
23
Зияев Х.З. К изучению национально-освободительных движений и Узбекистане 20-20 гг. XX в.
Общественные науки в Узбекистана, 1988, c 23.

22amalga oshirdi. Zuravonlik siyosatini amalga oshirishga urganib ketgan Rossiya
ma'muriyati vakillari o‘z lavozimlarini su'iste'mol qilib, uta darajadagi ma'naviy
pastkashliklarga ham yul quydilar. Natijada xalqning sabr kosasi tulib toshib
Rossiya imperiyasi zulmiga qarshi qo‘zg‘olon kutardi. Ular, birinchi navbatda,
chor hukumatining mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda tayanch
hisoblanayotgan mahalliy ma'muriyat vakillarini jazolanishini talab etdilar. Shahar
boshlig‘i Putinsevga va katta oqsoqol Muhammadyoqubga hamda shahar
Mahkamasiga qarshi xujumlar xalqning o‘sha davr siyosiy tuzumiga salbiy
munosabatini va nafratini gavdalantirdi. Qo‘zg‘olonda hunarmandlar, mardikorlar,
dehqonlar va yuqori olomondan ximoya qishlog‘i. Agar shular Putintsevni ximoya
qilmagani, g‘azab utida yenaetgan kishilar uni burdalab tashlashlari ham mumkin
edi. Putinsev xushidan ketib koldi. O 'ziga kelganida urab turgan vabo ishali
yo‘qligi va vrachlar shahardan chiqib ketishi zarurligi, vafot etgan unlar eski
qabristonlarg ko‘milishi mumkinlig‘ i har doim tilxat berishni talab qiladi. 20-
yoshlardagi yigitcha unga do‘stik qilib, qo‘g‘oz va siyoh keltirib, tilxat yezishni
talab qildi. Polkovnikni yana bir xonaga qamab oldilar. Qomondanni qo‘lga olish
polkovnik turgan xonanning sovg‘a qilish qarablar otildi va ulardanbiri
Putintsevning biqiniga tegdi. Shu vaqtda ham bir necha tarafdorlari ximoya qililib,
g‘azablangan olmon xonaga kirishiga yo‘l kuymadi 24
. Ikki nafar norozilar ularga
qarab hech qanday tilxat bermasligini aytdilar va qilichini yalong‘ochlab bu yerdan
chiqib ketishlarini talab qildi. Shu vaqtda olmon o‘rtasida ikkilanish boshlangan
edi. Yoshlar mehnatkashlari, mahalla boshlig‘i bilan hamkorlik qilish barcha
talabalarini bajarishga majbur etishayotganlar hakatlar qilish, keksaroq yoshlar
bilan muloqot qilish esa ishlarninga oqibatlarini himoya qilish olib, mahalla
boshlig‘i bilan himoya qilish, olomonnikini qat’iy choralar kurish va qon
to‘kishdan qaytarishgand.
Aybdor deb hisoblangan Musomuhammad Rustamboyev Putintsevni himoya
qilg‘an kishilardan biri edi. U tergov o‘zida qo‘lidagini aytganni: "men shahar
boshliqini olomondan to‘sib turib, musulmonlar nima qilyapsizlar, ehtiyot
24
Ziyoev X.Z. Turkistonda xalq ozodlik karakatlari tarixi - dan. Toshkent, 1977. 75 b.

23bo‘linglar, sizlarning ishlaringiz natijasida kambag‘allar xonavayron bo‘ladi, butun
Toshkent vayron bo‘ladi, sezdim". Olamon uni ham urishga harakat qulgan.
To‘planganlar ikki guruhga bulinib, bir-biri bilan olisha boshlaganlar. Putintsev
olomonga tilxat olish majburiyatidan xam qutulib qulgan. Quzg‘olon vaqtida chor
amaldor va rus aholisidan biror kishi haq to‘ladi. Putintsev polkovnigi va yana bir
bir nechachichigina yengil jarohatlandi, xolos. Qo‘zg‘olonchilar tomonidan shahar
boshkarmasi idorasini vairon etilishi, talon-taroj qlingani haqidagi ma’lumotlar bir
yoqlama qilib bostirilganidir.
Chor amaldorlar tomonidan tuzilgan shuday deiladi: boshqarma binosida va
xizmatchilarning uylarida barcha oynalar sindirildi, mebellar buzib toshlandi,
deraza pardalari yirtildi, barcha kogozlar va kitoblarlar yo‘lindi, hamma ekka Sieh
tukib toshlandi, lekinposto va general-gubernatorlariga xech kim qul tegizmadi.
Haqiqatda bulsa boshkarma binosi oldida tuplangan olomonbiror narsani ham
o‘zgirlamagan, xonalardagilarniki birortasi ham sindirilmagan. Olomonhaqiqa tanh
ham katta o‘zaqo‘q Muhammadekubning eski shahardagi uyini talon-taroj qulib,
koop narsalarni'lib ketganni. Oqsoqol uyidagi narsalarini ug‘irlashdada ayblanib
ushlangan 12 kishidan faol 3 tasi boshqarma oldidagi ishtirok etgandir.
Olomonboshqarma at-rofida yurgan rus kishilaridan birortasiga ham tegmadi, tan
jarohati yetkizmadi.
O‘sha davrdadan ozodlikka chiqqan Qoraqalpog‘iston Respublikasi,
to‘mtoqlon qizib turgan vaqtda boshqarma hovlisiga shahar yurting muallimi
Krivonogov va 14-15 yoshlar o‘rtasida rus bolasi kirib qolgandi. Krivonogovga
hech kim tegmagang. Qo‘zg‘olonchilardan biri rus bolasini urmoqchi bo‘lganida
boshqalari uni o‘zini ushlab olib urganlar. Qo‘zg‘olonchilarning ichida yoshlar
yig‘ilishini toshkil etganni. Kuzg‘olon bostirilgandan keyin javobgarlikka tortilgan
51 kishining 55 foisi, 25 yoshgacha bo‘lgan yoshlar, 35 foisi esa 30 va undan
yuqoriroq bulgan kishilar edi. Qo‘zg‘olonchilar ichida ko‘pchilikni Xunarmandlar
va mardikorlar tashkil etgandi. Qo‘zg‘olonchilar Putintsevni o‘rtaga o‘rtoq to‘rtoq
yangi shaharning politseysteri Kryuchkov boshqarma hokimligi kirib keldi va
shahar boshliga o‘zga bo‘la qo 'ygan harqiy hokimga ma'lumot berishni, to 'proq

24qo‘ rg 'oning harbiy qo‘rinni yordamga chaqirishni topshirdi. Boshqarma oldiga
bilan birga harbiy gubernatori ham kirib keldidir. Shundan keyinqurolli askarlar
ham keldidir. Buni qo‘rg‘on qo‘zg‘onchilar to‘ rli tomga qocha boshladilar.
Harbiy gubernator general-leytenant Grodekovning kursatishicha, soldatlar
yetib kelgandada boshqarma oldida qo‘zgolonchilar qolmаgan edi. Toshkent
viloyati hokimligi Toshkent viloyati hokimligi qarorgohida joylashganni qabul
qilish boshliqlariga 1892 yil 24 iyun kuni kuni uyidagilar maktubni yuborgan: "shu
bugun eski mahalla mehnatining ruslari yashaydigan tomga kelgang olomoni
boshliqi turganni binoni vairon quldi va shahar boshliqiga og‘ir tan jarohati
yetkazdi. Shu munosabat bilan siz Janobi oliylaridan Teda yordam berish
to‘g‘risida va harbiy qismlarni yuborib eski bozor atrofiga joylashtirishingizni
iltimos qilaman".
Turkiston vedomostlari" gazetasining yozishicha, ertalab soat 10 lar atrofida
tupolon bulayotgan joyga harbiy gubernator general leytenant Grodekov 80 tacha
qurollangan va o‘zchi bataloni soldatlari bilan yetib kelgandir. Bir ozdan sung yana
shtabining okrugi boshligi general-leytenant Razgonov, usqi brigadasining boshligi
general-leytenant Levashin, general-mayor kurshov pieda Asqarlar bilan yetib
keldidir. Bu erga muzika komandasining bir necha'qurolsiz askarlar ham keldi.
Tupolon vaktida uyida berkinib utirgan rus aholisi xam qo‘lga taek va boshqa
narsalarni olib boshqarma atrofil tuplana boshladi. 4-Turkiston o‘zchi bataloni
askarlari kelishi o‘zgolonchilarni sarosimaga tushirib kuydi. Ularh hech qanday
qarshilik ko‘rsatmasdan tarkalib keta boshladilar. Ular hatto usha yerdah yetgan
yegochlarni quliga olib qarshilik kursatishga, yoki o‘zini ximoya qilishga ham
intilmadilar.
Shundan keyinqo‘zg‘olonchii olomondanqattiq uch olinib boshlanib ketdidir.
Soldatlarga qo‘shilib ketgang rus aholisi va ularningning orasidagi bezorlar
dahshatli qirg‘in yo‘liga utib oldilar. Ular mahalliy aholini ushlab olib kuliga
tushgann Nara bilan ura boshladilar. Urta Osieni bosib olinda Skobelev bilan
yonma-yon turgang general Grodekov ham hurolsiz aholi ustidan yengil galabalar
qulish va shu yo‘l bilan yengil obru orttirishga urganib qolgan edi. Boshqarma

25oldidada tuplanayetgan rus olomonga murojaat qulib shundayday: "rus birodar,
qo‘lingizga nima tushsa olinda, sartlarni boplab savalang" 25
.
Bu chaqiriq bilan ruhlangan rus aholisi, mahalla "yevvoyilarning" tojirini
yahshilab berib quyishuchun olomonning ketidan quvib Boris uchragan kishini
ayevsiz dupposlayvergan. Anhor yenidagi jar ekasiga kelganda qochishga joy topa
olmay қолgan olomonni suvga itarib yuborganlar. Ko‘plari esa qaltaklar
dahshatidan qo 'rqib, o‘ zini suvga toshlagan. Ulning ko‘plari mayib buldi yoki
suvga chuktirildi. General leytenant Grodekov 80 askar bilan birga eski shaharda
kirib borganini Rossiya matbuoti katta mehnatkashlik deb baholagan. Gueki u
kichik bir xavfsizlik otryadi bilan 10.000 kishilik olomong-ga qarshi chiqqon
Amish. Haqiqatdada bulsa, uning qarshisidada kurolli magan va uyushmagan, uz
haqhuquqini, milliy va diniyahudiylarni hurmat qilish talab qilingan xalqimiz turar
edi. General tuplanganlarni tarkalib ketishini talab qilingan va bunga itoat
qilmaganlarni qaaqqailash har doim buyruk bergandir. Generalning leytenanti
Fedorovning bergand ma'lumotiga qaragandha, askarning o‘rqa tomonida tupt-
lanib olgann olomonn ularni toshbo‘ron qila boshlagan. Leytenant Fedorov
olomoni yulini tusib kuyganligini va oldin-ga yurishmumkin emasligini aytgach,
Grodekov shu yerda to‘xtab turishhaqida topshiriq bergandir. Grodekovning
shahsan uzi ohirgi safdagi soldatlarining oldiga borib, yon qo‘chalardagi olomoni
ularni Toshburon qo‘layetganini qo‘rg‘on.
Chor ma'murlari ko‘rsatishicha, olomonzablanib yolni tusar, bahzilari esa
urtaga chiqib qo‘kragini ochib, mana ot, deb qichqirar edi. Oldida tuplangan
olomonning otryadi 100-150 kishidan iborat edi. 26
Askarlar bilan olomonning
orasidagi masofa 10 metrgina qulgan edi. Rus tilini biroz bilganshahar
boshkarmasining a'zosi, unboshi Qosim хоji Aliboyevning kursatishicha,
Grodekov tuplanganga murojaat qilib, tarqalib ketishlarini suragan, agar shikoyat
qilishsa. Muhammadekubni bushatib, o 'ringa yangi oqsaqol tayinlashga vada
25
Norqulov N., Jo‘rayev U. O‘zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, 2010. – B. 74.
26
Ш a мсутдинов Р., Каримов. Ш. Ватан тарихи. ( XVI - XX аср бощларида. ) иккинчи китоб – T ошкент : Шар қ ,
2010. – Б. 48.

26bergandir.
2.2. Toshkent qo‘zg‘olonining tarixiy ahamiyati va undan keyingi ijtimoiy -
siyosiy jarayonlar
Qurollangan soldatlarning etib kelgani ham qo‘zg‘alonchilarni cho‘chitmadi.
Mustamlakachi amaldorlar xalqni ayamay o‘qqa tutdi. Natijada ko‘p kishi halok
bo‘ldi va yaralandi. O‘lganlar va yaradorlarning miqdori haqida aniq ma'lumotlar
saqlanmagan. Mustamlakachi amaldorlar qo‘zg‘alonning asosiy tashkilotchilari
shariat peshvolari ekanini aniqlashdi. Tergov ma'lumotlariga ko‘ra xalqni
qo‘zg‘alonga undaganlar Eshon Azizyor, Azimboyvochcha Salimboev,
Iskandarbek Chuqurbekov, Usmon Qassob, Muhammadjon Gaynuddinov va
boshqalar bo‘lgan. Qo‘zg‘alonga daxldor boigan ko‘pgina ulamolar ham
javobgarlikka tortildi. 1892 yil 15 dekabrda harbiy sud hukmi e'lon qilinadi. Unga
ko‘ra 8 nafar kishi osib o‘ldirishga hukm qilinadi. Inog‘omxo‘ja 4 yilga Irkutkga
surgun qilinadi. Bu muddatdan keyin u Sibir va boshqa guberniyalarda 12 yashashi
kerak edi. Umumlashganda surgun 16 yilni tashkil etar edi. Ayni paytda u imperiya
ma'murlari tomonidan taqdirlangan kichik kumush va bir kichik oltin medallari va

27boshqa mukofotlari bekor qilinadi. Shaharning ikkinchi eng nufuzli kishilaridan
biri Muhammad Sharif mulla Abdulhalilov esa 4 yil muddat bilan Astraxan
guberniyasiga surgun etiladi. Uning katta kumush, ikkita katta va bir kichik oltin
medallari va boshqa mukofotlari bekor qilinadi. Hamda mol – mulki musodara
etiladi. Undan tashqari 26 nafar kishi turli muddat bilan qamoq jazosiga hukm
qilinadi. 1893 yil 16 martda shaxsan imperatorning roziligi asosda qo‘zg‘alonni
oldini olomaganliklari uchun Grodekov va Putintsevlar lavozimlaridan olindi.
Putintsev o‘rniga Toshkent uezdi boshlig‘i polkovnik Tveritinov tayinlanadi 27
.
Toshkent qo‘zg‘aloni o‘lkada kuchli aks-sado berdi. Namangan va Andijonda
Toshkent voqeasi munosabati bilan Rossiya imperiyasigaga qarshi kayfiyat
kuchaydi. Garchand qo‘zg‘olon bostirilgan bo‘lsa-da, lekin u mahalliy xalqning
imperiya hukumatining mustamlakachilik siyosati va milliy zulmiga qarshi
qaratilgan kurashi sifatida o‘chmas iz qoldirdi. Shu bois u o‘lkadagi keyingi
milliyozodlik harakatlarining yuzaga kelishiga ham ta'sir ko‘rsatdi.
Usmon qassob Azizqassobov Inogomxo‘janing eng yaqin qarindoshlaridan
biri bulgan, u tergov vaqtida qo‘zg‘olonda ishtirok etganini butunlay rad etdi,
olomon bilan birga bo‘lmaganman, shaharning ruslar yashaydigan qismiga
bormaganman deb turib oldi. Uni ayblashda chechak kasalini emlovchi
Abdujabbor Abdug‘afforovning bergan ma'lumotlaridan foydalanildi. Uning
aytishicha, 24 iyun kuni shaharning katta kuchalarida ot minib yurgan Usmon
qassobni ko‘p marta kurgan. U ot ustida turib atrofdagilarga shunday xitob qilgan:
"musulmonlar! Musulmonlar! Shahar boshligini kaltaklashdi. Oqsoqolni uldirib
uyini talashdi, agar sizlarda kuch va xohish bulsa tezda O‘rda kuprigiga
yuguringlar". Abdujabbor Abdug‘afforovning suziga qaraganda yana bir necha
otliq sartlar (o‘zbeklar) ko‘chada yurib Usmon qassobning so‘zlarini
takrorlashgan. Usmon qassob qo‘zg‘olon vaqtida ommaga rahbarlik qilganligi
haqidagi ma'lumotni sobik mirshab, Rajabboy Ibodov, oddiy fuqaro Xujaqosim
Xujaolim – Boyev, qorovul Sayfulla Miralimov va boshqalar ham berganlar 28
.
Qo‘zg‘lonning ikkinchi boshligi Mirazimboyvachcha Mirsalimboev bo‘lgan.
27
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., All CCCT, 1927, c .250.
28
Добросмнелон А.Н. Ташкент в прококом и настояном (истори- ческий очеркі ) , Ташкент . 1912, С.250.

28Tergov vaqtida uning tarafdorlari Azimboyvachcha qo‘zg‘olonda ishtirok etmagan,
odamlarni tartibsizliklar qilishlariga chorlamagan, deb aytganlar. Lekin qorovul
Sayfulla bergan ma'lumotlarda Azimboyvachcha qo‘zg‘olonning faol
tashkilotchilaridan biri ekanligi isbotlangan. U bergan guvohlik ma'lumotlariga
qaraganda 24 iyun kuni bir tuda sartlar "o‘zbeklar" Azimboyvachcha boshchiligida
olomonni tuplab, gubernator oldiga borib shikoyat qilishga undalagan.
Azimboyvachchaning yonida yurgan kishilarning kiyimlari qon bulgan,
ular olomonni Muhammadyoqubdan uch olishga chaqirganlar, go‘yoki
Muhammadyoqub uzboshimchalik qilib murdalarni qarindosh-uruglaridan tortib
olib, janoza o‘qitmay uzokdagi qabristonga ko‘mdirayotgan emish. Ular usha
kunlarda bulayotgan barcha noma'qulchiliklarni yangi oqsoqolning zimmasiga
yuklab, uning ustidan gubernatorga shikoyat qilib borishni talab qilar edilar.
Azimboyvachcha qo‘zg‘olonga rahbarlik qilganlardan biri ekanligi haqidagi
ma'lumotni Abdujabbor Abdug‘afforov, sobiq mirshablardan Nurmuhammad
Fayzmuhammedovlar ham tasdiqlaganlar.
Ularning ko‘rsatishicha, odamlarni qo‘zg‘olonga da'vat qilishda
Azimboyvachcha doim Usmon qassobning yonida bo‘lgan. U Jomiy masjidining
boloxonasidan turib to‘polon qilayotganlar orasida Azimboyvachchani yana bir bor
kurganlarini aytganlar. Olomonga shahar boshligi yangi oqsoqolni ishdan olib
tashlashga rozi bo‘lganini aytishganida, Azimboyvachcha urtaga chiqib yana
shunday degan: "musulmonlar ishonmanglar, bizni yana aldashmoqda, bunday
va'dalar bir necha bor berildi, shahar boshlig‘ini ushlanglar", deb hitob qilgan.
Shundan keyin tuplanganlar shahar boshligini toshbo‘ron qila boshlaganlar.
O‘sha vaqtda Azimboyvachcha Iskandarbek bilan olomonning orqa tomonida
turgan va askarlar UK ota boshlagach, ular birinchi bo‘lib otlarini minib kochib
ketganlar. Korovul Sayfulla bergan ma'lumotga qaraganda, askarlarni toshbo‘ron
qilishda ham olomonni Azimboyvachcha da'vat qilgan. Mirshab Sodiqxo‘ja
Xidoyatxujaevning ko‘rsatmasiga kura Muhammadyo kub ning uyini talon-taroj
qilganlar ichida ham Azimboyvachcha bulgan. Bu faktni guvoh Ikromxon
Saidaxmatxonov, Musomuhammad Rustamboevlar ham tasdiqlashgan. Ularning

29kursatishicha, polkovnik Putintsevni uz ishxonasida dupposlashgan vaqtida xam
Azimboyvachcha ishtirok etayotgandi 29
.
Qo‘zg‘olonning uchinchi yirik tashkilotchisi Iskandarbek Chukurbekov
bulgan. Tergov vaktida u buyniga qo‘yilgan ayblarni tan olmagan. Uning
aytishicha, qo‘zg‘olonning birinchi va ikkinchi kuni ham shaharga chiqmasdan
Beshyogoch darvozasi oldidagi borida dam olgan. Lekin qorovul Sayfulla
Iskandarbekni qo‘zg‘olon kuchaygan vaqtida shahar boshlig‘ining uyi oldida
kurganini aytgan. Nabixon Eshonxojining kursatishicha, Iskandarbek Asomiddin
va Azimboyvachcha bilan birga olomonni yangi shaharga borishga da'vat qilgan va
Eshon azizlarni ham bu harakatda ishtirok etishga majbur qilishgan. Boshqa
guvohlar bergan ma'lumotlarda ham Iskandarbek Jomiy masjidi oldida olomonni
askarlarga qarab tosh otishga da'vat qilgan. Xujaqosim Xujaolimboevning
kursatmasiga ko‘ra Iskandarbek Muhammadyoqubning uyi oldida tuplangan
olomonga qarab: "Muhammadyoqubni uldirishdi, uyini talon-taroj qilishdi, uglini
kulga olishdi. Agar sizlar chin musulmon bulsangiz dukonlaringizni yopinglar,
Shayxontoxur tomon yuringlar", deb xitob qilgan. U hatto olomonni gubernator
Muhammad - Yokubni ishdan olib tashlayman deb aytgan va'dasiga ham
ishonmaslikka chaqirgan va olomonni shahar boshlig‘ini ushlab olishga da'vat qil
gan. Shundan keyin Kalxo‘ja degan bir kishi polkovnik Putintsev minib turgan
otning jilovidan ushlab olgan va o‘q otilgach birinchilar qatorida xalok bulgan. Bu
faktlar Iskandarbek Chuqurbekov kuzg‘olonning faol tashkilotchilaridan ekanligini
ko‘rsatadi 30
. Tergov xujjatlarida qo‘zg‘olon tashkilotchilaridan biri sifatida Eshon
azizlar ham ko‘rsatilgan. Uning asli nomi Zayniddinxon Eshon Azlar Xujaxon
Azlarov bulgan. U qo‘zg‘olonda ishtirok etgani va uz obru-e'tibori bilan ommaning
xarakatiga ta'sir qilgani shubhasiz. U uzini oqlash uchun "men qo‘zg‘olonda
ishtirok etmaganman, usha kuni ertalab yangi oqsoqolni tabriklash uchun uning
uyiga borayotgan edim" degan, lekin u ot minib ketayotgan vaqtida oqsoqolni
tabriklash uchun emas, balki uning uyiga razab o‘tida yongan yuzlab kishilarni
29
Юунусова. Х. 1892 - йил Тощкент кузголони. Ташкент . 1995. 52 б.
30
Исхаков. Проллов глазами историка. Т., "Шан", 1990,Костельская З.Д. Из история Туркестанского края
(1865- 1917). М., "Наука", С.ТТЯ.-67 б.

30boshlab borayotgan edi. Lekin so‘roq vaqtida bu olomon mening ketimdan nima
uchun borayotganini bilmay qoldim, deb aytgan. Uning kursatishicha oqsoqolni
topa olmagach, uning o‘g‘li bilan choy ichgan va keyin uyiga qaytib ketgan. U
hatto, vafot etganlarni yashirincha ko‘mishlarda ishtirok etganini ham buyniga
olmagan, Lekin polkovnik Putintsev Eshonni shahar boshqarmasi oldida
to‘plangan olomon ichida ko‘rganini aytgan. Voronsov hiyobonida olomondan bir
chetda turgan, lekin tartibsizliklarda ishtirok etmagan. Uning o‘rli esa "otamni
qo‘zg‘olonchilar bilan yangi shaharga borishga Azimboyvachcha zurlik bilan
majbur qildi", deb ko‘rsatgan. Guvohlardan Sodiqxuja Xidoyatxujaev Eshonni
Muhammadyoqubning uyi oldida ko‘rganini, Islomjon Mulla Maxmudjonov esa
yuz kishilik olomon ichida Urdaga tomon borayotganini ko‘rdim deb guvohlik
bergan. Mulla Shoyoqub Shorahimov, Mirsulaymon Mirmuhammedov, mulla
Isoxon Mulla Dadamedovlar o‘z kursatmalarida Eshonni olomon bilan birga
yurishga Azim boyvachcha majbur qildi deb aytishgan 31
. 24 iyun kuni oqsoqol
tukda murdalarni ruxsatsiz kumgan kishilarni olib kelish uchun mirshablarni
yuborgan edi. Xuddi shu vaqt da Shayxontoxur tomoniga Beshyoroch dahasidan
ikki yuz kishilik olomon kelgan. Abulqosim Eshon ham shu olomonning ichida
bulgan. Tergov vaqtida polkovnik Putintsev mirshab Saidaxmad Shayxbove Eshon
Abdulqosimni olomon ichida kurganini tasdiqlashgan. U olomon ichida turib:
"Muhammadyoqubni o‘ldiramiz yoki uzimiz xalok bo‘lamiz. Muhammadyoqubni
uldirib urniga Inog‘omxujani tiklaymiz. U kamma vaqt bizni himoya qilib kelgan",
deb xitob qilgan. Turkiston sapyorlar batalyunining kapitani Dobrich ham Eshon
Abdulqosim shaxar boshqarmasi oldidagi to‘polonni tashkil qilgan kishilardan biri
ekanligini kursatgan. U hatto, Muhammadyoqubning tarafdori bo‘lgan kishilarni
olomon ichidan ushlab olib kaltaklashni ham tashkil qilgan. Oqsoqol Muhammad
Yoqubning bergan ko‘rsatmasiga ko‘ra, Eshon Abdulqosim uning uyini talagan
kishilar ichida ham bo‘lgan. Qo‘zg‘olon tashkilotchilari ichida Ziyomuhammad
Isomuhammedov ham bo‘lgan.
Keltirilgan dalillardan ko‘rinadiki, Toshkent qo‘zg‘olonini ommaning
31
Суворов В. Историко-экономический очерк развития Туркес- тана (по материалам жел.дор.строительство
в 1880-1917). Ташкент , Госиздат, 1962, С.172.

31tashkil etilmagan stixiyali norozilik chiqishi sifatida tasvirlash mumkin emas, bu
qo‘zg‘olon tashkilotchilari ham bulgan. Lekin ularning faoliyatlari haqida arxiv
hujjatlarida keng ma’lumotlar saqlanmagan.
XULOSA
Arxiv manbalarini va adabiyot ma'lumotlarini o‘rganish hamda
umumlashtirish natijasida quyidagi xulosalar yuzaga keldi. 1865 yilda Toshkent va
so‘ngra birin-ketin Turkiston u kasalikni barcha joylari rus davlati tomonidan bosib
olinishi katta talofatlar, talon-tarojlar va vayronagarchiliklar hisobiga amalga
oshirildi. Natijada, minglab kishilarni yostig‘i quridi, kuplab shaharlar, qishloqlar
vayron bo‘ldi, boyliklar talandi.
Shu tarzda Rossiya imperiyasi o‘lkada o‘z hukmronligini o‘rnatib
mustamlakachilik siyosatini va milliy zulmni tobora kuchaytirib bordi. U
mustamlaka Turkistonni, qaramlik holatidagi Buxoro va Xivani Rossiyaning hom
ashyo manbaiga va tayyor mahsulotlar sotiladigan bozoriga aylantirdi. Buning
natijasida Rusiya hukumati va kapitalistlari katta daromadlarni qo‘lga kiritdilar.
Ular o‘zlarining iqtisodiy va siyosiy manfaatlaridan kelib chiqib ulkada
paxtachilikni keng rivojlantirdilar.
Shuningdek, xom ashyo mahsulotlariga birinchi ishlov beruvchi kichik sanoat
korxonalari bunyod etildi. Biroq, mazkur o‘zgarishlar mustamlakachilik
manfaatlari bilan boglik bulgani sababli mahalliy aholining hayotini tobora
yomonlashtirib bordi. Turkiston o‘lkasida kapitalistik ishlab chiqarish
munosabatlari keng ko‘lamda rivojlanishiga yul berilmadi.
Bu holat Turkiston o‘lkasida qoloq feodal va patriarxal-feodal tuzum
hukmronligini saqlashini ta'minladi. Kapitalistik aloqalar o‘zining eng dastlabki
bosqichidan nariga utolmadi. Ko‘rsatilgandan tashqari Turkistonda podsho
amaldorlari joriy etgan turli-tuman soliqlar va majburiyatlar, iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoiy adolatsizliklar va xo‘rlashlar xalqning tinkasini misli ko‘rilmagan darajada

32quritdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1. Мирзиёев Ш.М. Миллq тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб, янги босқичга кўтарамиз. –Т: Ўзбекистон, НМИУ, 2017.
2. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз . – Тошкент : Ўзбекистон НМИУ , 2017.
II Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008.354 b .
2. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1927 .c.290
3. Добросмнелон А.Н. Ташкент в прококом и настояном (истори-ескq
очеркі, Тошкент. 1912, С.250.
4. Ziyoyev X . Z . Turkistonda xalq ozodlik harakatlari tarixidan . T oshkent , 1977 .
377 b.
5. Исхаков. Проллов глазами историка. Т., "Шан", 1990,
6. Костельская З.Д. Из история Туркестанского края (1865- 1917). Москва,
"Наука", 1977.с. 281
7. Суворов В. Историко-экономическq очерк развития Туркестана (по
материалам желдор.строительство в 1880-1917). Тощкент, Госиздат,
1962.с.191
8. Соколов Ю. Ташкент, талкентци и Россия. Т., "Узбекистан", 1965.с.294
9. Зияев Х.З. К изучению национально-освободительных движенq и
Узбекистане 20-20 гг. XX в. Общественные науки в Узбекистана, 1988.с.
211
10. Исмаилов Ж. Социально-экономическая и культурная кизл "новой" части
города Ташкента в 50-х годах ХІХ - начале ХХ вв. Автореф.дисс.на соиск.
канд. ист. наук. Т., 1980.с.310
11. Щ a мсутдинов. Р. Каримов. Щ. Ватан тарихи. (XVI-XX аср бощларида. )

33иккинчи китоб – T ощкент :. ЩАРК . 2010 . 430 б.
12. Эшов Б . Ўзбекистонда давлат ва маҳаллq бошқарув тарихи . - Тошкент :
Янги аср авлоди, 2012. 360 б.
13. Эщов.Б. Узбекистон тарихи. Т o щк e нт . 2010. 371 б.
14. Сагдуллаев А.С., ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият
тараққиёти Т.: “Академия”, 2000. 507 б.
15. N.Norqulov, U.Jo‘rayev. O‘zbekiston tarixi. T.,Sharq 2010. 430 b.
16. Бартолд.В . В . T уркэстан в эпоху монголского в завоэвания // с o чинэния т .
2. — M.: « наука », 1964. 310 б.
17. Белентслшй A.M., Бэнтович И . Б ., Болщаков O. Г . C р e дн e в e к o вq город
Среднq Ази . - Л .: « Наука », 1973.с. 365
18. Юунусова Х. 1892-йил Тошкент кузголони. -Тошкент, 1995. 43 б.
III. Internet manbalari
1. https://www.ziyonet.uz
2. https://www.arxiv.uz
3. https://strategy.uz/index.php?news
4. https://lex.uz/docs/5491534

Toshkent qo'zg'oloni yoki Vabo isyoni haqidagi kurs ishi

Sotib olish