Toshkent yangi shahar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	110.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Toshkent yangi shahar

Sotib olish

Reja
Kirish ……………………………………………………………………….2-4
I – BOB. Toshkent shahri “yangi” qismining barpo etilishi va rivojlanishi
1.1 Toshkent shahri “yangi” qismining qurilishi, ma’muriy to’zilishi va
aholisi……………………………………………………………………….5-14
1.2 Yangi Toshken shaharining boshqaruv tizimi…………………………15-21
II – BOB. XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshida Toshkent shahrining
“yangi” qismida madaniy hayot.
2.1 Xalq maorifining rivojlanishi…………………………………………..22-27
2.2 Davriy matbuot va madaniy-ma’rifiy muassasalar…………………….28-33
III. Xulosa …………………………………………………………………34-35
IV. Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….36
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O’zbekistan Respublikasi poytaxti Toshkent bir
necha ming yillik tarixga ega qadimiy va ko’xna shahardir. U o’zining tarixiy
taraqqiyot jarayonida uzoq va mashaqqatli yo’llarni bosib o’tgan. Qadimdan
bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarga qaraganda Toshkentning eng qadimgi nomi
Choch, ilk o’rta asrlarda esa Shosh, Shoshkent, Binkant kabi turli nomlar bilan
atalib kelgan. XI asrlarda faoliyat ko’rsatgan mashhur allomalarimizdan Beruniy
va Mahmud Koshg’ariy asarlarida shahar birinchi marta Toshkent nomi bilan tilga
olingan. Toshkent voxasidagi dehqonchilik va chorvachilikning tashkil topishi,
hunarmandchilik, savdo-sotiqning rivojlanishi shahar taraqqiyotida muhim rol
o’ynadi. Shahar bir qancha bosqinchilik tajovuzlari, inqirozlar va yuksalish
davrlarini bosib o’tdi, o’zining siyosiy, madaniy hamda savdo markazi kabi
xususiyatlarini yo’qotmadi. U Vizantiyadan tortib to Xitoygacha bo’lgan
davlatlararo diplomatik va savdo aloqalari yo’llari kesishgan joydagi muhim
shahar bo’lib qoldi. Bu o’z navbatida shaharning rivoji va madaniyatiga ijobiy
ta’sir etdi. Birinchi Yurtboshimiz Islom Karimov ta`kidlaganlaridek : “Toshkent
bugungi kunda nafaqat mamlakatimiz, balki butun mintaqamizning yuksak
taraqqiy etgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-moliyaviy va ma`naviy-ma`rifiy
markazidir. Toshkent qudratli sanoat va transport kommunikatsion tarmoqlari,
zamonaviy ijtimoiy infrato’zilmalarni o‗zida mujjasam etgan yirik megapolisdir” 1
.
XIV asrning ikkinchi yarmidan Toshkent shahri Temur va
temuriylar davlati tarkibida bo’lib, bu davrda ishlab chiqarish, savdo-sotiq va
madaniyati rivojtangan katta shaharlardan biriga aylandi. Shahar taraqqiyoti
jarayonida bir qancha me’moriy obidalar, jumladan, Shayxontoxur ansamblidagi
matsbaralar, Jome masjidi, Ko’kaldosh, Baroqxon madrasalari qad ko’tardi.
Ularning ba’zilari bizning davrimizgacha yetib kelgan. XVIII asrning o’rtalarida
shaharda Ko’kcha, Beshyogoch, Sebzor va Shayxontoxur dahalari mavjud bo’lib,
shahar devor bilan o’ralgan va uning 8 ta darvozaga ega bo’lgan. XIX asr boshida
1
Karimov I.A. ―Tarixi boy, bugungi go`zal, kelajagi buyuk shaxar Toshkent shaxrining 2200 yilligiga‖
bag`ishlangan tantanali majlisdagi nutq. 2009 – yil 1 – sentyabr.
2

uning 12 darvoza va 2 ta qofqasi bo’lib, ular shaharning tashqarisidagi yoki
ichkarisidagi ko’chalarning yo’nalishiga qarab nomlangan. Bu davrda Toshkent
shahri Turkiston o’lkasining eng katta shaharlaridan hisoblanib, unda 80 mingga
yaqin aholi istiqomat qilgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya
imperiyasi yurtimizga bosqinchilik yurishlarini boshladi va Turkiston o’lkasida
katta mavqega ega bo’lgan. Toshkent shahrini bosib oldi. Toshkent shahrida
o’rnashishdan va shaharning mustamlakachilarga qarshi bosh ko’tarishidan
xavfsiragan mustabid hukumat Anxorning chap qirg’og’ida o’zi uchun tayanch
manziliga asos soldi. Bu yerda mahalliy aholining bog’lari, dala xovlilari va bo’sh
yerlari mavjud bo’lib, chor hukumati aynan shu yerda o’zi uchun “shaharcha”
barpo etishga kirishdi. Shu davrdan boshlab Toshkent shahri “eski shahar”, “eski
qism”, mustabid hukumatning barpo etgan joyi esa “yangi shahar”, “yangi qism”
deb atala boshlandi. Shaharga Yevropa madaniyatini kirib kelishining ham salbiy,
ham ijobiy tomonlari bo’lib, bu shaharliklarning hayotida muhim o’zgarishlarga
olib keldi. Lekin Toshkent mustabid hukumatning
ayovsiz va so’rovli mustamlakachilik siyosatiga dosh berdi va asrlar davomida
shakllanib kelgan tarixi, milliy an’analari, qadriyaglari va urf-odatlarini
yo’qotmadi. Aksincha, o’zining mashhur allomalari, hunarmandlari, ko’rkam
me’moriy obidalari, vatanparvar va mehnatkash xalqi bilan o’z mavqei hamda
salohiyati saqlab qoldi. Mavzuning
maqsad va vazifasi Toshkentning yonida “yangi” qismga asos solinishi uning
rivojlanishi, u yerdagi iqtisodiy va madaniy hayot mustamlaka hukumatining
manfaatlarini ko’zlagan xolda taraqqiy etishini o’rganish mavzuning asosiy
maqsadi. Vazifalari esa quyidagicha bergilandi -
Toshkent shahri “yangi” qismining qurilishini o’rganish; -
Yangi Toshkent qismining ma’muriy to’zilishi va aholisi statistik ma’lumotlarda
aniqlash; - Yangi
Toshken shaharining boshqaruv tizimi tahlil qilish; - Xalq
maorifining rivojlanishi o’rganish; -
Davriy matbuot va madaniy-ma’rifiy muassasalarining tashkil etilishini
3

o’rganishdir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti Toshkent shahri “yangi” qismining
qurilishi ob’ektidir, Predmeti esa Yangi Toshkent qismining davriy matbuot
materiallari, arxiv ma’lumotlari, ilmiy ishlar orqali o’rganishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar.
4

I – BOB. Toshkent shahri “yangi” qismining barpo etilishi va rivojlanishi
1.1 Toshkent shahri “yangi” qismining qurilishi, ma’muriy to’zilishi va aholisi
Toshkentning vujudga kelish tarixiga nazar tashlasak u uzoq o’tmishga borib
taqaladi. Asrlar davomida u mahalliy hokimlar va kelgindi bosqinchilar
tomonidan qayta-qayta talon-taroj etildi. Ammo xaqnining sabr-matonat bilan olib
borgan ko’rashi va bunyodkorlik mehnati tufayli moddiy va ma’naviy
madaniyatning ajoyib yodgorliklari qayta tiklandi, shahar yana qaddini rostladi 1
.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya imperiyasiiing Turkistonga
bosqinchilik yurishlari boshlandi. 1864 yilda Avliyoota, Turkiston, Chimkent va
Qo’qon xonligining bir qancha yerlari rus armiyasi tomonidan bosib olindi.
Navbatdagi hujum 1864 yil oktabr oyida Toshkent shahriga qaratildi. Lekin shahar
aholisining qattiq qarshiligi tufayli general M.G.Chernyayev boshchiligidagi rus
armiyasi katta talafot bilan chekinishga majbur bo’ldi.
1865 yil 14 iyundan 15 iyunga o’tar kechasi bosqinchi
general M.G.Chernyayev bosh bo’lgan rus qo’shinlari tomonidan Toshkentga
ikkinchi marta hujum uyushtirildi. Ular shaharning Kamolon darvozasi orqali
bostirib kirishga muvaffaq bo’ldi. Mahalliy aholi har bir ko’cha, har bir mahalla va
har bir uy uchun qattiq ko’rash olib bordi. Suvsiz va oziq-ovqatsiz qolgan shahar
40 kunlik qamaldan so’ng taslim bo’ldi.
Rus hukumati o’z qo’shinlarini shaharning Bo’zsuv (Anxor)
kanalining chap sohilidagi O’rdaga joylashtirdi. O’rdaga XIX asrning 30-yillarida
Qo’qon xoni tomonidan asos solingan bo’lib, ichkarisida qasr, ma’muriy binolar,
qurol-yaroq omborlari va kazarmalar qurilgan edi 2
. O’rdaning hududi qariyb 20
gani tashkil etgan.
XIX asrning boshlarida Toshkentda bo’lgan F.Nazarovning guvoxlik
berishicha, “shaharning eski qismidan tashqarida joylashgan qal’a baland devor
bilan o’ralgan bo’lib, unga 10 mingdan ortiq askarlarni joylashtirish mumkin
1
Зиёев. X . Туркистонда Россия тажовузи ва хукм ронлигига қ арши кураш. Т.: 1998. Б. 69.
2
Исмоилова. Ж. ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида тошкентнинг “янги щахар кисми тарихи”.,
Т.: 2004. Б. 25.
5

bo’lgan”. Toshkentni bosib olish jarayonida O’rdaning mudofaa devorlari va
harbiy qurilmalariga ancha zarar yetkazilgan edi. Toshkent shahrining “yangi”
qismiga asos solinishi aynan ana shu qasr devorlari va O’rdaning mudofaa
devorlarini bo’zishdan boshlandi. Qisman eski shaharning sharqiy va janubiy-
sharqiy devorlari ham bo’zib tashlandi. Strategik ahamiyatga ega bo’lgan
Toshkentni qo’ldan bermaslik va o’lkada tajovuzkorona siyosatni davom ettirish
maqsadida chor hukumatiga harbiy tayanch manzili zarur edi. General
M.G.Chernyayev toshkentliklarni qal’ani qamal qilishidan cho’chib, yangi qal’a
qurishni rejalashtirdi. Shu maqsadda 1865 yilning yozidayok zudlik bilan yangi
harbiy qal’a qurishga kirishdilar. Ushbu Tuproqqo’rg’on qal’asi Qo’ymas
darvozasining qarshisidagi balandlikda joylashgan bo’lib, uning tarxi olti
burchakli, baland turiok ko’tarmalari bilan o’ralgan, 3 ta darvoza, 6 ta piyoda rotasi
uchun bino, lazaretdan iborat bo’lgan. Devorning ayrim joylariga o’t ochish
uchun shinaklar qilingan. Tuproqqo’rg’onning qurilishi yangi qismning bunyod
etilishidagi birinchi qadam bo’ldi. Balandlikda joylashgan ushbu qal’a “eski”
shaharni nazorat qilish va “yangi” shaharni qo’riqlash imkonini yaratdi. Qal’a
ro’parasida M.G.Chernyayev uchun uncha katta bo’lmagan uy qurilib, bu rus
qo’shinlarining Toshkentni bosib olgandan keyin yuzaga kelgan birinchi yevropa
usulidagi uy bo’lib qoldi 1
. Shu tariqa tarixiy shakllangan shaharni hisobga olmagan
xolda u bilan yonma-yon shaharning “yangi” qismi qurilishi boshlandi.
Dastlabki qurilishlar asosan harbiy istehkom
tipidagi inshootlardan iborat bo’ldi. Qal’adan Bo’zsuvning chap sohili bo’ylab to
O’rdagacha ko’cha yotqizilib, unga M.G.Chernyayev nomi berildi (keyinchalik A.
Tukay). Unda kichikroq do’konchalar va o’zbek bozorchasi paydo bo’ldi.
Bozorchada o’zbek nonlari, meva cheva va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari
sotilardi. Toshkentning Bo’zsuv chap soxilida yuzaga kelgan “yangi” qism
hududida ilgari tub aholining paxta va yungichka dalalari bo’lgandi. Mingo’rik
mavzesi eng yaxshi o’zlashtirilgan joy xisoblanardi. 1866 yilda topograf
1
Исмоилова . Ж . ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида тошкентнинг “ янги щахар кисми тарихи ”.,
Т .: 2004. Б. 22.
6

M.N.Kolesnikov tomonidan Toshkentning “yangi” qismi loyixasi to’zildi. Rejada
Bo’zsuv va Shibli arig’i o’rtasidagi joylarni o’zlashtirish ko’zda tutilgandi.
Turkiston viloyati gubernatori D.I.Romanovskiy boshchiligidagi tashkiliy qo’mita
to’zildi. Bu qo’mita Bozsuv va Shibli arig’i o’rtasidagi yerlarni taqsimlash bilan
shug’ullangan. Bu yerda ayrim ma’lumotlarga ko’ra, 1865-1866 yillarda
M.G.Chernyayev, so’ngra D.I.Romanovskiy tomonidan mahalliy aholidan 10 ming
rublga yer sotib olingan va u yaxshigina to’lov evaziga shaxsiy qurilishlarga berib
yuborilgandi. 1886 yil iyuniga kelib
yuqorida tilga olingan qo’mita 500 xovligacha uy qurishga yer berdi. 1866-67
yilda 200 tagacha xovli-joy bunyod etildi. Keyingi yillarda yangi uylar soni 500
tagacha yetdi. Ularning ko’payishiga rus ma’muriyatining harbiy-ma’muriy idora
shaxslariga tegishli pul sudalari berish haqidagi qarorining qabul qilinishi katta
imkon berdi. Ssuda miqdori yiliga kamida 1500 rublni tashkil etardi. U un yilga
har yili olingan summaning 2% dan tulab borish berilardi. Uning qiymati 10 dan
30 rublgacha bo’lardi. Berilgan ssudalarning umumiy mivdori 1868-69 yillarda
100 ming rublgacha yetgans. Dastavval xususiy uylar xavfsizlik nuktai nazaridan
harbiy lagerlarga yaqinroq joyda qurila boshlandi. Mustabid hukumat siyosatining
asosiy yo’nalishlaridan biri Turkiston o’lkasini ruslashtirishdan iborat edi. Shu
maqsadda Rossiya imperiyasi o’zining bosqinchilik siyosatini boshlagan kundanok
ruslarni Turkiston o’lkasiga joylashtirish ishlarini amalga oshirib keldi. Qo’lga
kiritilgan fort, qal’alar va hududlarda dastlabki rus posyolkalariga asos solindi.
O’lkaga kuchirib keltirilgan rus dehqonlari “ishonchli element”lar sifatida, xatto
turli soliq va majburiyatlardan ham ozod etilgan edilar. Bunday imtiyozlar
evaziga ular zarur vaqtlarda harbiy xizmatchi sifatida chor hukumatini ximoya
qilishi darkor edi. Toshkent viloyatida 1867 yilning o’zidayoq ruslardan iborat
Chernyayev posyolkasiga asos solingan edi”. Shaharning «yangi» qismini bir
muallif quyidagicha tasvirlagan edi: “Xususiy hovli-joylar asosan rus qal’asiga
tutash mintaqalarda qurilardi va birinchi katta uy Chernyayev ko’chasida
Jemchujin tomonidan bunyod etildi. Kechqurunlari o’sha vaqtdagi toshkentliklar
sayr qilib yuradigan eng yaxshi ko’cha “Un ikki terak” ko’chasi edi. Bu o’sha
7

vaqtdagi aholi o’zining 12 teragini e’zozlab qo’ygan bu nom xozirgacha saqlanib
qolgan”. 1866 yilda shaharning “yangi ” qismini borib ko’rgan A.P.Xoroshkinning
guvoxlik berishicha, u yerda asosan amaldorlar, zobitlar va askarlar yashardi. Ular
uylarini pishik yo hom g’ishtdan ko’rardilar. Ko’pchiligining poli quruq yer yoki
toshdan bo’lib, derazalariga oyna o’rniga moy shimdirilgan qog’oz yoki yozuv
qog’ozi qoplanardi. Oyna bu yerda juda qimmat edi 1
. Asta-sekin Bo’zsuv va Shibli
ariqlari oraligidagi yerlar uzlashtirila boshlandi va 1870 yilga kelib, deyarli
butunlay aholi bilan to’lgan edi.
Turkiston o’lkasiga Rossiyadan reja bo’yicha kuchirib keltirilayotganlardan
tashqari o’zboshimchalik bilan ko’chib kelayotgan rus kelgindilari sonining o’sib
borishi Turkiston general-gubernatorligining markazi hisoblangan Toshkent
shahriga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Bu holat Toshkent shahrining “yangi” qismini
Shibli va Salor ariqlari oralig’idagi hudud hisobiga kengaytirilishini taqozo etdi.
Harbiy muhandis A.V.Makarov tomonidan “yangi qism”ning bosh loyihasi ishlab
chiqildi. O’shbu reja 1870 yil 1 mayda general-gubernator K.I.Kaufman tomonidan
tasdiqlandi. Rossiya imperiyasining harbiy-bosqinchilik xususiyati uning shahar
ko’chalariga nom berishda ham o’z aksini topdi. Asosan ko’chapar bosqinchilik
vaqtida o’zini ko’rsatgan general va ofitserlar, shuningdek, o’lkada bosqinchilik
siyosatlari olib borilgan shaharlar va jang maydonlari nomlari bilan atalgan.
Bunga misol qilib O’rda yaqinidagi Chimkent, Turkiston va Avliyoota
ko’chalarini keltirishimiz mumkin. Ushbu shaharlar 1864 yilda chor Rossiyasi
tomonidan bosib olingan edi. Yangi loyixaga asosan shahar qurilishi radiusli xalqa
sxemasida to’zilgan bo’lib, Konstantin hiyoboni (xozirgi Amir Temur xiyoboni)
uning markazi va undan Moskva (hozirgi Amir Temur ko’chasi), Kaufman (hozirgi
Sayilgox), Duxovskiy prospekte (hozirgi Movarounnahr), Qo’yliq (hozirgi
Y.Oxunboboyev) ko’chachari atrofiga tarqalar edi. Reja bo’yicha bu yerda keng
ko’chalar yotkizish, bog’lar, parklar barpo etish ko’zda tutilgandi. Shahar qator
ko’chalarga bo’lingan bo’lib, ular jumlasiga Peterburg (hozirgi Matbuotchilar),
Romanovskaya (Buyuk Turon), Samarqand (Samarqand), Voronovskiy prospekta
1
Гинзбург А .И . Русское население в Туркестане. М. 1991. Б. 29 .
8

(hozirgi X.Sulaymonova), Shahrisabz, Moskva (hozirgi Amir Temur), Lager
(hozirgi Pushkin), Xiva (hozirgi Xorazm), Andijon (hozirgi Y. Tulomov), Mahram
(hozirgi O’zbekistan), Namangan (hozirgi Jukovskiy) ko’chalari qirgan. Bundan
tashqari Romanovskiy tor ko’chasi, O’rda xiyoboni va boshi berk ko’chalar hamda
Kazak, Eski Qo’yliq, Pervushin, Kladbishenskaya, Psixopatricheskaya,
Novoshahrisabzkaya va boshqa ko’chalar ham mavjud edi.
Sobornaya, Kaufmanskaya va Romanovskaya eng gavjum ko’chalardan
xisoblanib, bu yerlarda eng yaxshi do’konlar, baqqolliklar, mehmonxonalar
joylashgandi. Lekin “yangi” shahardagi barcha qulayliklar faqatgina shu shaharda
istiqomat qiladigan harbiylar, amaldorlar va rus aholisi uchungina yaratilgan edi,
xolos. Toshkentning “eski” shahar qismi esa deyarli xech qanday o’zgarishsiz
qolaverdi. XX asr boshlarida Toshkentning “yangi” qismi Sapyornaya va
Gospitalknaya ko’chalaridan janubga tomon ancha kengaydi. Ammo bu joylarga
Rossiya guberniyalaridan odamlar xech bir rejasiz o’zlaricha kelib o’rnashib ola
boshladilar. Shaharning boshqa chekkalarida ham shu xol kuzatildi. K.K.
Palenning yozishicha, “o’zboshimchalik bilan kuchib kelish shahar ma’muriy
hayotiga juda ham yomon ta’sir ko’rsatgan. Shaharning “yangi” qismi belgilangan
rejadan o’sib ketgandi va natijada uning chekkalarida tor va qing’ir-qiyshiq yo’llar
tarmoga yuzaga kelib, tozalik va yongin xavfsizligi jihatidan haddan tashqari
yomon axvolda edi.
Ko’pchiligining oxiri berk ko’cha bilan tugaydigan bu yo’lkalar yo’l
sifatida ham talabga javob bermasdi, tugri yo’nalish bo’yicha juda yaqin joyga
yetib borish uchun yashovchini aylanib, uzoq yurishga majbur etardi. Darhaqiqat,
shaharning “yangi” qismi chekkalari juda xunuk ko’rinardi. Ma’muriyat
obodonchilikka e’tibor bermasdi, chunki u yerlarda aholining mutlaqo kambagal
qatlami istiqomat qilardi. Shaharda davlat binolari, kazarmalar, harbiy omborlar,
harbiy va fuqaro binolari, kasalxonalar, o’quv yurtlari, madaniy-ma’rifiy
muassasalar va boshqalar qurilgan bo’lib, asosan “yangi” shahar harbiylari va
amaldorlariga xizmat qilar edi. Toshkentning “yangi” qismidagi ma’muriy binolar
goyat ko’p bo’lib, ular keng maydonni egallardi. 1886 yil ma’lumotlariga ko’ra
9

barcha binolarning umumiy mivdori bu yerda 2021 taga yetib, shulardan 458 tasi
harbiy, 16 gasi ma’muriy, 20 tasi jamoat binolari edi, bundan taishari 1527 ta
xususiy binolar bor edi. Shunday qilib, binolarning 24%i rasmiy va jamoat
binolarini tashkil etardi. Bu esa o’z o’rnida rus hukumatining “yangi” qismini
barpo etishdan ko’zlagan asosiy maqsadini yana bir bor namoyish etadi. Talay
maydonni egallagan xolda ular shaharning usha paytdagi hududi g’oyat
cheklanganligi tufayli xususiy uylar usishiga to’sqinlik qilar edi.
1886 yizdan shahar
Dumasi tashabbusi bo’yicha Sirdaryo boshqarmasi Toshkentning ham “eski”, ham
“yangi” qismi chegaralarini kengaytirish to’g’risidagi masalani ko’rib chiqdi. Bu
masala bo’yicha tuzilgan maxsus hayat xulosasi bo’yicha shahar maydoni shu
tarifa 110 verstgacha, ya’ni besh baravar ortishi kerak edi. Biroq Sirdaryo viloyat
boshqarmasi majlisida bu loyixa ma’qullanmadi. Bunga sabab mazkur joylarni
o’zlashtirishga mablag’ yetishmasdi. Shunday bo’lsa-da, shahar “yangi” qismi
chegarasi xususiy kishilarning o’zbilarmonlarcha uy qurishlari xisobiga muttasil
kengayib boravergan. XX asr boshida temir yul yotkizilishi munosabati bilan
Rossiyadan kuchib keluvchilar soni ortib bordi. Shu bilan bir vaqtda turar-joy
uylari ham ko’paydi. 1909 yil ma’lumotlariga ko’ra ular soni 4706
ga yetgan, shulardan 185 tasi pishik gishtdan, 3423 tasi xom gishtdan, 1093 tasi
sinchli va paxsadan, 5 tasi yogochdan qurilgan. Ko’rinib turganidek, qurilishda
uylarning sinch va paxsadan qurgan tub aholi tajribasi keng qo’llanilgan. Shuni
ta’kidlash joizki, rus me’morlari davlat va jamoat binolari hamda xususiy uylarni
loyixalashtirish chogida mahalliy qurilish va me’morchilik yutuqlariga
tayanganlar. Shu masala bo’yicha G.N. Chabrov:“Rus me’morlari va quruvchilari
turar-joy binolarini qurishda mahalliy usullarni jon-jon deb kullaganlar. Yogoch
uylar o’rniga loy uylar qurganlar, shift va yerlarni mahalliy namuna bo’yicha
yasaganlar. Yogochni tejash maqsadida ichki osma
eshiklar o’rniga gilam va poloslardan foydalanganlar. Uyning zaruriy qismi
ayvonni rus quruvchilari uncha xush ko’rmaganlar, biroq keyinchalik keng qo’llay
boshlaganlar. Mahalliy qurilish va bezak usullaridan Toshkent hamda
10

Samarqanddagi xom gishtdan qurilgan dastlabki cherkovlar qurilishida ham
foydalanganlar. Ichki bezakda yog’och o’ymakorligi va ganchga naqsh tushirish
keng qo’llanilgan, ularni mahalliy ustalar bajarganlar. Milliy bezak usullaridan
Toshkentdagi general-gubernator qarorgoxining ayrim xonalarida foydachanilgan.
Bo’larning barchasida
shaharning “yangi” qismida o’zbeklarning ishtirok etishi katta rol o’ynagan, u
yerda “ular ma’murlar chizgan tarxi bo’yicha rus uylarini qurishgan, devor va
tomlarini buyashgan, yerga taxtadan pol qilishgan. O’z navbatida rus me’morlari
va quruvchilari usuli Toshkentning “eski” qismi qurilishida ham qo’llanilgan.
Bundan tashqari, 1880 yil ma’lumotiga ko’ra shaharda 11 ta cherkov, 3 ta sinagog
hamda 17 ta masjid bo’lgan 1
. Guvoxning aytishicha, XIX asr oxirida barcha
xususiy uylarning xovlisi yoki bogchasi bo’lgan: “har bir xonadonda kichikroq
bo’lsada, tomorqasi bor, juda bo’lmaganda bir necha tup daraxti, xovuzchasi, goho
qudugi bo’lgan oddiy xovlisi bor. Bu bog’dorchilik, mevachilik qishloq xo’jaligi
va xo’jalik boshaaruvchilari uchun qo’y-sigir, parranda boqish, gulzor qilish, o’z
bog’ining mevasidan totish, poliz ishlarini yo’lga qo’yish, qishning g’amini yeyish
imkonini bergan. Toshkentni “eski” va “yangi”
qismlariga ajratish 1895 yilda Sirdaryo general-gubernatori tomonidan qonunga
tayanmasdan amalga tatbiq etilgan. Biroq K.K. Palen taftishining ko’rsatishicha,
shaharning shimoliy qismi chegaralari juda ham noaniq edi; unda chegaralarning
burilishlaridagi ko’rsatkichlari (burchaklari) ham, aniq tabiiy belgilari ham yo’q.
Shu bois shahar chegaralari aniq ko’rsatilmagan. Shaharning ikkala qismi
chegaralari Bo’zsuv arigining umumiy chizig’i bilan belgilangan bo’lib, uning ung
tomoni Toshkentning “eski” qismiga, chap tomoni “yangi” qismiga qaragan.
Toshkent bosib olinganining dastlabki
yillarida uning “yangi” qismi aholisi harbiy amaldorlar va aksari savdogarlardan
iborat bo’lgan. 1867 yilda 3000 ta kishi, ulardan askarlar 1525 va ayollari 356
kishini tashkil etgan 2
. Chor hukumati xizmatini utab bo’lgan askarlarni Turkiston
1
УзР МДА. 269-Ф. 1-руй. 83-иш. Б. 4 .
2
Восточные обозрение. Материалы для истории колонизации Туркестанского края. 1885. № 18; Гинзбург А
И Русское население в Туркестане. Т.: 1991. B. 29 .
11

o’lkasida kolishidan manfaatdor edi. Shuning uchun ham o’lkada qolgan harbiy
oilalarga bir kancha imtiyozlar berildi. O’lkada qolgan har bir harbiy oila 7
desyatin ada n2,1 kam bulmagan xosildor yerlar bilan ta’minlandi. 1866 yilda
shaharga kelgan A.P.Xoroshxinning shoxidlik berishicha, “xatto tikuvchi va
etikduzlar ham fakat askarlardan iborat bo’lgan”. Bosib olingan
yerlarda ruslarning axvoli uncha mustaxkam bulmagan dastlabki vaqtlarda bu
tabiiy xol edi, albatta. Keyinchalik Turkiston o’lkasida mustabid hukumatning
ta’siri va xukmronligi kengayishi bilan Rossiyadan odamlar oqib kela boshladi.
Aholini kuchirib keltirish xisobiga ko’payib borishi va Turkiston o’lkasini
ruslashtirish ham mustamlakachilik siyosatining asosiy vazifalaridan biri edi.
Asosan Rossiyaning Harkov, Voronej, Astraxan, Samara va Orenburg
gubernatorlaridan Turkiggonga dehqonlar ko’chirib keltirilgan. Rus hukumati
Toshkent shahri agrofiga rus qishloqlarini xalqa tarzida joylashtirishni
rejalashtirgan. XIX asrning oxiriga kelib bunday qishloqlar soni 16 taga yetdi.
1871 yilgi shahar aholisi ro’yxatiga ko’ra, Toshkentning “yangi” qism aholisi soni
2073 nafarga yetgan.
Millat jixatidan: ruslar 1289, o’zbeklar 318, qozoqlar 114, nemislar 110,
tatarlar 98, yaxudiylar 6, mordvinlar 5, boshqirdlar 3, forslar 3, daniyaliklar 2,
afg’onlar 1, moldavanlar 1, gruzinlar 1, inglizlar 1 nafar bo’lgan 1
. Agar dastlabki
yillarda ayollar bir necha o’nlikni tashkil etgan bo’lsa, 1871 yilda ular 600 taga,
1875 yilga kelib 1877 kishiga yetgan. Mahalla bo’yicha aholi pravoslavlar,
yaxudiylar, lyuteranlar, katoliklar, reformatorlar, yevangelistlar, inglizlar va
musulmonlardan iborat bo’lgan. Manbalardagi ma’lumotlarga ko’ra, shahar aholisi
sirk kasb va mashg’ulotga ega bo’lgan: jumladan zobitlar va harbiy amaldorlar 547
kishi, savdogarlar 80 kishi, ruxoniy xizmatchilari 5 kishi, sanoatchilar 53 kishi,
prikazchiklar 14 kishi, chilangarlar 5 kishi , temirchilar 5 kishi, etikduzlar 7 kishi,
ustalar 16 kishi, duradgorlar 10 kishi, oshpazlar 6 kishi, pechkachilar 8 kishi,
izvoshchilar 10 kishi, mashshoklar 11 kishini tashkil etgan! -. Usha 1871 yilda
“yangi shahar” sanoat korxonalarida 628 nafar odam ishlagan shulardan ruslar-
1
Ежегодник. Материалы для статистики Туркестанского края. Вып.1. СПБ. 1 907 . B. 8 .
12

348, o’zbeklar 159, qozoqlar-87, yaxudiylar-19, tatarlar-15 kishini tashkil etgan.
Shunday qilib, sanoat ishchilari tarkibi ko’p millatli bo’lgan. Shu narsa molikki,
ular orasida tub aholi vakillari ancha yuqori salmovda ega edi. Chunki ular arzon
ishchi kuchi xisoblangan.
Har yili Rossiyaning turli burchaklaridan kelgindilar ko’plab ko’chib kela
boshlaydilar. Natijada «yangi» shahar aholisi 4 yil ichida ikki baravardan ziyodga
ortgan. 1875 yilgi shahar aholisi ro’yxati ma’lumotlari bo’yicha u 4859 kishini
tashkil etgan, shulardan 2982 nafari erkaklar, 1877 nafari ayollar bo’lgan. Bu
vaqtga kelib tikuvchilar (55), duradgorlar (50), etikdo’zlar (36), g’isht teruvchilar
(18), bo’yoqchilar (11) va h.k.lar ortib borgan. Fotosuratchilar, soatsozlar, gugurt
va qurol ustalari, sovun yasovchilar va x.klar paydo bo’lgan. Rus ma’muriyati
Toshkentga tobora ko’proq oqib kelayotgan odamlarni ish bilan ta’minlay
olmagan. Barchani ish bilan ta’minlash uchun shahar sanoati u qadar
rivojlanmagandi. 1875 yil shahar aholisi ro’yxati natijasida 1208 nafar odamni
“tayinli ishi yo’q” bo’lgan. Bular asosan iste’fodagi askarlar (xoldan toyib,
tilanchiga aylangan) va din xizmatiga kirib ketganlar bo’lgan.
Shiblining narigi tomoniga aholi kuchirib
o’tkaza boshlangach “tayinli ishi yuk odamlar” shaharning “yangi” qismidagi
boglardan boshpana topishgan va “Shiblining narigi yogidagilar” nomini olganlar.
Shaharning “yangi” qismiga 11 ta vrach, 9 ta feldsher, 8 ta doya, 4 dorixonachi, 11
mashshoq va 8 ta o’qituvchi to’g’ri kelgan. 1890 yillarda aholi soni o’sgan. Agar
1881 yilda aholi soni 8343 kishi bo’lsa, 1896 yilda esa 18.227 nafarga yetgan.
Keyinchalik bu son yanada oshgan. 1897 yillarda ular 25000 nafar kishini, 1898
yilda 26015, 1899 yilda-26864 kishini tashkil etgan. Keyinchalik Turkiston
o’lkasida temir yul qurilishi munosabagi bilan o’lkaga kuchirib keltirilganlar soni
yanada ko’payib ketdi. Temir yullar qurilishi nafaqatgina kelgindilar uchun, balki
o’lkadagi boyliklarni tashib ketish uchun juda kulay transport vositasi bo’lib
xizmat qildi. Ularning tarkibi turlicha bo’lib, 1890 yillargacha kuchib kelganlar
asosan o’rta xol dehqonlardan iborat bo’lgan. Lekin Rossiyadagi 1891 92
yillardagi ocharchilik oqibatida aholining eng kambagal qismi ham Turkiston
13

o’lkasiga oqib kela boshladi. Toshkentning “yangi” qismi aholisi ham har yili
o’rtacha uch ming odamga ko’payib bordi. 1909 yilda bu yerda 50400, 1910 yilda -
53150, 1911 yilda-56100 nafar kishi yashagan. 1911-1913 yillarda aholi ayniqsa,
keskin ko’paygan, bu paytda “yangi” shaharda 71192 va 82851 nafar kishi
istiqomat qilgan. Aholining milliy tarkibi ham kengaygan. Ular orasida mongollar,
buryatlar, dunganlar va xitoyliklar paydo bo’lgan. Shunday qilib, tadqiq etayotgan
davrimizda shaharning “yangi” qismi aholisi 80 mingdan oshib ketgan. Uning
katta qismini chor hukumatining kuchirish siyosati maxsuli bo’lgan kishilar va
o’zboshimchalik bilan Rossiyadan kochib Turkiston o’lkasiga tirikchilik gamida
kelib qolgan kelgindilar tashkil etgan.
14

1.2 Yangi Toshken shaharining boshqaruv tizimi
1865 yilda Rus hukumati Turkiston o’lkasidagi bosib olingan srlarda «Dasht
komissiyasi»ni tuzdi. Ushbu komissiyaning vazifasi o’lkadagi sharoitni o’rganish
va uni qanday boshqarish kerakligi haqida nizom to’zish uchun material
tuplashdan iborat edi. Bu komissiya ish jarayonida bosib olingan yerlardan
quyidagi qoidalarga asosan foydalanishni belgilab berdi:
1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir quvda
to’plagan xolda o’lkani boshqarish.
2. Siyosiy ahamiyatga ega bo’lmagan barcha ichki
ishlarni boshqarishni, yerli aholining xulq-atvori va urf-odatini xisobga olib,
mahalliy aholi qo’liga topshirish; 3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va
odatlarida mavjud bo’lgan davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha
narsalarni butunlay tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan
batamom ajratib qo’yish. Mazkur komissiya tomonidan ishlab chikilgan “Nizom”
loyixasi qonuniy tasdiqlanmadi. Shaharning “yangi” qismining qurilishi va
rivojlanishi shahar ma’muriiti faoliyati bilan boglik bo’lgan. 1866 yilda tashkil
etilgan shahar qo’mitasi asosan uy qurish uchun yer ajratish va buning shalit pul
undirish bilan shugullanardi. 1867 yili Turkiston general-gubernatorligi e’lon
qilingach, uning birinchi gubernatori qilib K.P.Kaufman tayinlandi 1
. General
gubsrnatorning vakolati cheksiz bo’lib, u agarda mahalliy boshqarma na uning urf-
odatlarida davlat manfaatiga qarshi biror zararli holat ma’lum bo’lsa, ularni bekor
qilish huquqiga ega edi. Butun Turkiston o’lkagi hududidagi harbiy hokimyati
general gubernator hamda viloyatlarning harbiy gubernatorlari qo’lida edi. Rus
hukumagi o’lkada joriy etmoqchi bo’lgan boshqarma apparati mahalliy aholining
har qanday ozodlik uchun ko’targan harakatlarini bostirishi va mustamlakachilik
siyosatini mustaxkamlash uchun xizmat qilishi darkor edi.
Dastlab (1867 y.) Turkiston
general-gubernagorligi tarkibiga Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari kirgan.
1
Исмоилова . Ж . ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида тошкентнинг “ янги щахар кисми тарихи ”.,
Т .: 2004. Б. 32.
15

Keyinchalik mintaqada Rossiya xukmronligining kengayishi bilan general-
gubernatorlikka: Sirdaryo, Farg’ona, Yettisuv, Samarqand va Kaspiy orti
viloyatlari kirdi. Bir vaqtning o’zida Turkiston general-gubernatorligi ixtiyorida
bo’lgan Buxoro amirligi va Xiva xonligi ustidan ham rus hukumati protektorati
o’rnatildi. 1868 yil 27 fevralda Sirdaryo, Semipalatinsk viloyatlari va
Toshkentning “yangi" qismida boshqaruv to’g’risidagi 1867 yil loyixasiga binoan
harbiy-xalq boshqarmasi tuzildi 1
.
Statistik maslaxatchi Rossitskiy boshqarmaning birinchi boshligi etib
taynlashgandi. Shaharning “yangi” va “eski” qismlaridagi ijtimoiy-siyosiy va
xo’jalik boshqaruvi bir-biridan alohida-alohida olib borilgan, xolbuki bu har ikkala
qism ham Toshkent shahri boshlig’iga bo’ysunardi. Toshkentning “yangi” qismida
quyidagi ishlarni amalga oshirish ko’zda tutildi:
1.Reja to’zish, uy qurishga yer ajratish, ko’cha va maydonlar barpo etish.
2. Soliqlar, turli tushumlarni targibga keltirish va undirish, shuningdek,
shahar daromad va harajatlar smetasini to’zish.
3. Shahar irrigatsiya tizimi va obodonchiligini boshqarish. Harbiy-xalq
boshqarmasining barcha qarorlari general-gubernator tomonidan tasdiqlangach,
viloyat idorasi, shahar boshlig’i va hokimi orqali hayotga tatbik etilgan. Shuni
ta’kidlash kerakki, mazkur boshqaruv Toshkent shahar boshqaruvi to’g’risidagi
loyixani uzil-kesil ishlab chiqunga qadar ta’sis etilgan edi. Boshqaruv a’zolari 3
yilga saylanardi. Harbiy xalq boshqarmasi uchun ko’p moddiy mablag’ talab
etilmasdi. Chunki quyi ma’muriyat aholi xisobiga yashardi. Ularni hamda
boshqaruv raisi lavozimini harbiy gubernator tasdiklardi. Boshqaruv a’zolari
xazinaga kelib tushadigan har yilgi 10% miqdorida maosh olar edilar 2
. 1870 yilda
shahar daromadi yuzming rubl, 1871 yilda 17,5 ming rubl, 1872 yilda 17 ming
rubl, 1873 yilda 21820 rubl, 1871 yilda 23917 rubl, I875 yilda 30287 rubl, I876
yilda 27766 rublii tashkil etgan. Byudjetning 82% moliya va shahar jamoatchilik
boshqaruvi, tibbiy, sanitar xizmati va sud organlari, irrigatsiyaning shaxsiy
1
Озодаев Ф. Тошкент тарихидан очерклар. Т .: 1960. B.106.
2
Баратов. П – Тошкент шаҳрининг шаҳобчалари., Т.: 1983. Б. 49.
16

tarkibini ta’minlashga va boshqalarga, mablag’ning 18 foizigina shahar
obodonchiligiga sarflanardi. Bu axvolda jamoatchilik boshqaruvi o’z vazifasini
qay darajada bajargani o’z-o’zidan ayon. Aholi o’sishi va shahar hududi
kengayishi munosabati bilan 1870 yil 16 iyundagi Umumrossiya shahar nizomiga
ko’ra Dumani tashkil etish zaruriyati yuzaga keldi. Birinchi marta bu masala 1872
yilda kutarib chikildi, biroq bu masalani 1877 yildagina Xal etishga muvaffaq
bo’lindi. Shu yili Sirdaryo harbiy gubernatori boshchiligida maxsus xay’at to’zilib,
unga Toshkent shahrining “eski” va “yangi” sismlari uchun yagona boshqaruvni
tashkil etish bo’yicha loyixa tayyorlash topshirilgandi.
Hayat saylovchilar ruyxatini to’zish, shahar jamoatchilik
boshqaruviga saylov o’tkazish bo’yicha ish olib bordi. Saylovda 25 yoshga to’lgan,
shaharda ko’chmas mulki bo’lgan rus fuqarosi, savdo va kosibchilik
guvoxnomalari bo’yicha shahar solig’ini to’laydigan, qarzlari bo’lmagan va
sudlanmagan shaxslar ishtirok etish mumkin edi. Dumada ovoz beruvchilar soni 72
kishidan oshmasligi kerak edi. Shulardan Toshkentni xristian bulmagan, fakat
mahalliy aholining uchdan bir qismidan ortiq bulmagan tub aholi vakillaridan
a’zolar, qolgan ikkidan uch qismi shaharning “yangi” Qismidagi aholi vakillaridan
tashkil topishi shart edi. Saylovlarda asosan savdogarlar, yirik sanoat korxonalari
va uy egalari ishtirok etgan. Yangi tashkil etilgan Duma birinchidan, shaharni
mustamlakachilar qo’lida saqlab turishni, ikkinchidan, Dumaga saylangan tub
aholi vakillarini xokimiyat tayanchiga aylantirishni maqsad qilib qo’ygandi.
Shahar boshlig’i general-gubernator tomonidan
tayinlangan. Shu tariqa chor hukumati mahalliy aholi mehnati evaziga kun
ko’ruvchi quyi ma’muriyat barpo qildi. Dumaga saylov 4 yilda 1 marta bo’lib
o’tgan. Shahar saylovlarida “eski" shahardagi kuchmas mulkka ega bo’lgan
masjidlar, madrasalar va boshqa muassasalar ham o’z vakillari orqali ovoz berish
huquqiga ega edilar. 1870 yildagi shahar nizomini tatbik etilishi birmuncha
mahalliy xususiyatlarga ega ekanini qurish mumkin. Jumladan, shahar
jamoatchiligi boshqaruvi funksiyasiga shaharni uzluksiz suv bilan ta’minlash
maqsadida irrigatsiya inshootlarini qurish va saqlash ham kiritilgaidi. 1877 yil 9
17

avgustda general-gubernator polkovnik YE.T. Pukalovni shahar xokimi etib
tayinladi. Shundan bir xafta o’tib Toshkent shahar Dumasiga a’zolarni saylash
boshlandi. O’sha yilning
avgustida Toshkent shahar Dumasining ochilishi bo’lib o’tdi. Sentabr oyida shahar
mahkamasining olti amaldoriga saylov bo’ldi, shulardan ikkitasi mahalliy aholi
vakillari, qolganlari "yashm” qism vakillari edi. Mahalliy sharoit xususiyatlarini
xisobga olgan xolda general-gubernator tavsiyasi bo’yicha shahar ijtimoiy
boshqarmasi saqlab qolindi. Buning oqibatida Duma faoliyati ustidan tartib
nazoratini Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori nmalga oshirar edi. Endilikda
shahar ijtimoiy boshqarmasi shahar Dumasi, shahar mahkamasi va saylov
yiginlaridan iborat bo’ldi. Saylov yiginida Duma a’zolari saylansa, ular o’z
navbatida shahar mahkamasiga a’zolar saylar edi 1
. Shahar Dumasi farmoyish
mikaruvchi, shahar mahkamasi esa uni bajaruvchi tashkilot hisoblangai. Lekin
Dumaning chiqargan qarorlari dastlab general-gubernator gomonidan tasdiqlanishi
lozim bo’lgan. Bu o’z navbatida Dumani mustaqil ish yurita olmaganidan dalolat
beradi.
Fuqaro sudlari ishi bundan mustasno edi, ular shahar ishlari bo’yicha maxsus
viloyat idorasi ixtiyoriga topshirilgandi. Shahar Dumasi huquqlari quyidagilardan
iborat bo’lgan:
1) jamoatchilik boshqaruvi bo’yicha shahar mahkamasi tarkibiga mansabdor
shaxslarni tayinlash;
2) bu shaxslarga maosh tayinlash;
4) shahar yig’im va soliqlar miqdorlarini belgilash va o’zgartirish;
4) shahar harajatlarini aniqlash va shahar smetasini tasdashlash;
5) shahar mablag’ini to’plash va sarf qilish haqidagi, shahar mol mulki
xolati haqidagi va umuman mahkama olib borayotgan ishlar haqidagi xisobotlarni
ko’rib chiqish va tasdiqlash;
6) shahar mol-mulki va umuman boshqaruv faoliyatini yurgizish qoidalarini
1
Исмоилова . Ж . ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида тошкентнинг “ янги щахар кисми тарихи ”.,
Т .: 2004. Б. 58.
18

belgilash;
7) mahkamaning umumiy tartibini aniqlash. Jinoyat sodir etilgan holda
shahar xokimi va shahar mahkamasi Sirdaryo viloyat sudi tomonidan
javobgarlikka tortilganlar. Toshkentdagi ijtimoiy boshqaruvni 1870 yildagi shahar
nizomi asosida saqlab qolish o’n yillik tajriba ko’rsatganidek mutlaqo to’g’ri va
zarur, hududdagi aholi nufuzi, shuningdek aholining 1877 yildan buyon shu
boshqaruv tartibiga ko’nikib qolganligi ham shuni taqozo etadi. Biroq shu bilan
birga yaqinda tashkil topgan va turli elementlardan iborat bo’lgan (mahalliy aholi
va uncha kun bo’lmagan amaldorlar, zobitlar va boshqa tabaqalardan iborat ruslar)
shahar jamiyati o’z orasidan butun shahar va hukumat hohishini to’la bajaruvchi
shaxsni ajrata olmaydi. Ko’rinib turibdiki, general-gubernator, xo’jalik
boshqaruvini saqlab qolish zaruriyatini asoslab bersa-da, mustaqil lavozim sifatida
shahar Dumasi raisini saylash masalasida bir yoqlamalikka yo’l qo’ygan. Usha
vaqtda uning saylanishi asoslangan edi. Vaholanki bu narsa general-
gubernatorning shaharni boshqarishidagi ta’sirini susaytirardi.
Shu bois shahar boshlig’i Duma raisi va shahar hokimi
vazifasini bajardi. 80-yillarda shahar mahkamasi boshliq va o’rinbosar, olti otlik
yigit, mirshab, shifokor, 2 feldsher, mirob va bonshalardan iborat bo’lgan.
Keyinchalik shahar mahkamasi tizimi ancha o’zgarib ketdi. Shahar hokimi
vazifalarini Toshkent shahri boshliqlari: polkovniklar V. Y. Medinskiy (1804-
1877), YE. T. Pukalov (1877-1883), S. R. Putinsev (1884-1890), A. T.
Tveritinov(1891-1897), I. A. Ladijenskiy (1898-1901), V. F. Kiselyov (1901 1904
yy)lar bajarganlar. 1905 yilda Toshkent shahrida shahar hokimi lavozimini shahar
boshligi zimmasiga yuklash bekor qilindi shahar xokimi lavozimiga iste’fodagi
general-mayor V. I.Ribushin (1904-1905 yy) tayinlandi. Keyinchalik shahar
hokimi lavozimiga nomzodni saylash shahar Dumasining ihtiyoriga berildi. Duma
bir ovozdan bu lavozimga yuqorida tilga olingan S.R. Putinsevni (1905-1907)
sayladi. 1907 yildan boshlab shahar hokimligi vazifasini kollej maslaxagchisi
(kollejskiy sovetnik). N. G. Mallitskiy bajardi. U Tarix-filologiya institutini
tamomlagan va o’qituvchilar seminariyasi hamda Toshkent erkaklar gimnaziyasida
19

tarix va jug’rofiyadan o’qituvchi bo’lib xizmat qilgan edi, keyinchalik “Turkiston
gazeta” muharriri lavozimida ishlab, o’zbek tilini yaxshi bilardi. K.K.Palen taftishi
ma’lumotlariga ko’ra, N. G. Mallitskiy "ozroq ishlaganiga qaramay, uning faoliyati
natijalari ko’zga tashlanib qolgandi”. 1909 yil ma’lumotlariga ko’ra, shahar
Dumasi shahar xokimi, yordamchisi kotibi, farmon beruvchi bo’lim, ish yurituv
bo’limi, xisob-kitob bo’limi va shahar kassasini o’z ichiga olgan. Bundan tashqari,
boshqarma ixtiyorida shahar me’mori, muxandisi, tanobchisi, shahar sanitar
shifokori, shahar telefon tarmogi, shahar suv tarmog’i, suv tarmogi texnigi, shahar
yoritish tarmogi, shahar adliya maslaxatchisi va tilmochi bor edi. Shaharning
“eski” qismidagi ambulatoriya, Toshkent shahar kasalxonasi, shahar dorixonasi,
shahar veterinar vrachi, Toshkent yetimlar sudi, savdo politsiyasi ham shahar
boshqarmasiga qarardi. Mahalliy aholi vakillarining Duma faoliyatidan tez-tez
torozi bo’lib turganlar. Rossiya imperiyasi ajdodlarimizning har qanday qarshilik
va noroziliklarini bostirish uchun doimiy ravishda harbiylar va politsiya kuchiga
tayanib kelgan. 1869-1887 yilda shaharning “yangi” sismida politsiyachilar
vazifasini mirshab va uning yordamchisi boisharardi. 1884 yilgacha politsiya
xizmatini “qo’shindagi quyi amaldorlar” bajarardi, keyin esa u erkin yollash yuli
bilan 80 nafar odam garkibida to’ziladigan bo’ldi.
1882 yilda politsiya boshqarmasi shahar xokimi, uning yordamchisi
kotiblari, politsiya komandasi, 12 yigit va boshqalardan tashkil topgan. Turkiston
o’lkasini boshqarish xatidagi nizomga ko’ra, 1887 yilda shaharning “yangi” qismi
politsiya boshqarmasi shahar boshligiga buysunardi, bonsha joylarda esa
politsiyaga uezdyaarning boshlitslari raxbarlik silardi. Politsiya suritschilari
maoshiga harajatlar zemstvo solig’i hisobidan qoplanardi, keyinroq esa bu
extiyojlarga mablaglarni ma’lum qismi shahar daromadidan ajratiladigan
bo’lgandi. So’ngra politsiya maoshi butunlay shahar daromadi hisobiga o’tib
ketgandi. 1912 yildan bu harajatlarning yarmi xazina hisobiga o’tkazildi. XIX asr
oxiri XX asr boshida chor ma’muriyati milliy-ozodlik harakatlarining kuchayishi
sababli politsiya boshqaruvini mustaxkamlashga imkon beruvchi qator chora-
tadbirlarni ko’rdi. 1893 yilda maxfiy politsiya tashkil etildi, 1907 yilda esa
20

general-gubernator idorasi qoshida maxfiy politsiya tashkil etish bo’yicha maxsus
bo’lim tuzildi. 1907 yildan Turkiston rayoni
muxofaza bo’limi ta’sis etildi, u har qanday ommaviy chiqishni bug’ishga
qaratilgandi. Garchi Toshkent shahriga o’z-o’zini boshqarish huquqi berilishi katta
voqyea xisoblansa-da, u bor kuchi bilan ishlay olmas edi. Bunga Duma a’zolari
orasida “siyosiy va fuqarolik burchni to’la tushuna oladigan yetuk” kishilar turushi
sabab edi. A’zolar ichida o’z mavqesidan g’arazli maqsadlarda foydalanishga
intiluvchilar oz emasdi. Boshqa tomondan lavozimdagi shaxslar shahar
boshqarmasi va Dumasi faoliyatiga ham sezirarli edilar. K.K.Palen taftishining
ko’rsatishicha (1908-1909), viloyat ma’muriyati tomonidan “bu muassasalar
sonuniy xatti-harakatlari ustidan deyarli hech qanday nazorat o’rnatilmagan va
ularning faoliyagini o’sha Duma tarkibidagi taftish xay’atlarigina nazorat qiladi,
buning oqibatida goho suiste’molliklar fosh etilib qolardi, ammo shahar
g’aznasidagi moddiy zararlarni qoplashga endi kech edi. Yana ta’kidlanadiki,
inspektor ko’rsatmasi bilan 1905 yilda o’tkazilgan taftish ham xech qanday natija
bermagan 1
. Shu bilan birga shahar mahkamasi faoliyatida birlik va hamjixatlik
yo’q edi.
Moliya xisoboti ham yomon ahvolda bo’lgan, mablag’larni sovurish va
suiste’mol qilish avj olgan. Bo’lar barchasi Duma oldida turgan vazifalarning
bajarilishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Shunday voqealar ham bo’lganki, Dumada
ko’plab amaldorlar chiqib ketganidan keyin 38 tagacha qisqargan. Lekin mahalliy
aholi vakillari oldingidek 24 taligicha qolavergan, bu Dumada masalalarning xal
etilishida ular ta’sirini ortishiga olib kelgan. 1877-1914 yillarda davrida shahar
Dumasining 1280 majlisi bo’lib o’tgan. Uning 9 sessiyasi davomida ishtirok etgan
a’zolar soni 404 nafar odamni tashkil qilgan. XX asr boshidagi ma’lumotlarga
ko’ra, Duma ishi: byudjet, yuridik, zayom haqidagi moliya, baxolash, suvquvuri,
elektr tarmog’i, tramvay, bog’dorchilik va taftish xay’atlari bo’yicha olib borilgan.
Shuni ta’kidlash joizki, shahar byudjeti faqatgina turli yig’imlar tushumidan tashkil
1
Зиёев. X . Туркистонда Россия тажовузи ва хукм ронлигига қ арши кураш. Т.: 1998. Б. 76 .
21

topgan. Bu haqida A. Dobrosmislov keltirgan ma’lumotlardan bilib olishimiz
mumkin.
2.1 Xalq maorifining rivojlanishi
Toshkent Rossiya tomonidan bosib olinganidan so’ng chor hukumati yangi
shaharning siyosiy va iqtisodiy soxalari bilan bir satorda maorif soxasida ham
mustamlakachilik siyosatini olib bordi. Chor hukumati mustamlaka
bosqharuvining dastlabki yillaridayoq Toshkent shahridagi maktab va
madrasalarning rolini zaiflashtirish va o’lkada rus maktablarini joriy etish ishlarini
rejalashtirgan edi. Shaharning ‘eski” qismidagi o’quv dargoxlari o’quvchilariga
mustamlakachilik siyosatiga qarshi turuvchi guruhlar sifatida qaralardi.
Dastlabki yillarda chor hukumati tub aholiningg maorif
soxasiga aralashmagan bo’lsada, uni doimiy ravishda nazorat ostiga olgan. U
yerdagi o’quv sistemasini sekin-astalik va extiyotkorlik bilan tugatishni o’z oldiga
maqsad qilib qo’ygan. Turkiston o’lkasining general-gubernatori K .P. Kaufman
ham aynan shu siyosatning asoschilaridan biri edi. U “mahalliy maktablarni kuch
bilan, ya’ni zuravonlik bilan yo’q qilish xavfli bo’lsa, ularni sezilarli darajada yo’q
qilib borish biz uchun shunchalik foydali va manfaatlidir” deb bejiz aytmagan edi.
Asrlar davomida o’z milliy qadriyati, an’analari va ilm dargoxlariga ega bo’lib
kelgan xalq mustamlakachilarning siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy, jumladan madaniy
soxadagi yangi qonun va tartiblarini tan olmadi. Tub aholi uchun musulmon
maktablari keyinchalik ham asosiy ta’lim muassasalari bo’lib qolavergan.
K.P.Kaufman tomonidan tashkil etilgan xalq ta’limi
Maxsus komissiyasi “xalq ta’limining rivojlanishi rus manfaatlariga xizmat qilishi
kerakligini” aloxida ta’kidlab o’tgan 1
. Eski shahar yonpinasidagi barpo etilgan
yangi shaharda tashkil etnyagan dastlabki maktablarda asosan rus harbiylarning
bolalari taxsil olgan. Toshkent shahri “yangi” qismidagi maktab ta’limining
rivojlanishiga Juykova degan ayol ixtiyoridagi o’g’il va qiz bolalar uchun 1866 yil
1 iyulda birinchi rus maktabining ochilishi asos bo’ldi. Bu yerda zobitlarning
1
Исмоилова. Ж. ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида тошкентнинг “янги щахар кисми тарихи”.,
Т.: 2004. Б. 64.
22

bolalaridan tashqari unter-zobitlar, mirzalar, askarlarning bolalari ham o’qir edilar.
1867 yilda bu maktabda 11 qiz va 7 o’g’il bola o’qigan. Ularga duolar, qiqacha din
tarixi, yozuv va hunarmandchiligi o’rgatilardi. 1869 yilgi ma’lumotlarga ko’ra, bu
maktab ixtiyoriy xayr-exsonlar va qisman daalat xisobidan ta’minlanib turilgan.
1869 yilda oliy nasabliklarning har ikkala jinsdagi bolalarining IV sinfli bilim
yurti, gimnaziyaga kirishlari uchun tayyorlaydigan axertning xususiy pansioni
ochilgan edi. O’qituvchilar amaldorlar, zobitlar va ularning xotinlaridan iborat
bo’lib, u yerda 50 ta o’quvchi taxsil olgan.
1870 yilda Toshkentda Turkiston o’lkasida maktab ishini tashkil
etish xaqidagi masalani muxokama qilish uchun hay’at tuzildi. Ular tomonidan
tuzilgan loyixa bo’yicha:
1) oddiy rus kishilarining bolalari uchun bilim yurti ochish, bunda
bolalarga boshlang’ich ta’lim berish;
2) Gimnaziya ta’limini olishni xoxlagan amaldorlar, savdogarlar va boshqa
shaxslar bolalari uchun bilim yurti ochish, oddiy bolalar esa tub aholi uchun
ochilgan maktablarda o’qishlari mumkin degan maqsad ilgari surilgan edi. 1871
yilda shaharning yangi qismida xunarga urgatiladigan uch sinfli xalq maktabi
faoliyat ko’rsata boshladi. 1876 yilda erkaklar va ayollar gimnaziyasi ochilib, unda
1878- 79 o’quv yilida quyidagi fanlar o’qitilgan: rus, fransuz, nemis, lotin, yunon
tillari, din atsidalari, matematika, tarix, jugrofiya va rasm. Ayollar kichik
gimnaziyasida mazkur fanlarga qo’shimcha ravishda qo’shish va musiqa,
gimnastika va rasm, shuningdek, hunar bo’yicha mashg’ulotlar olib borilgan.
Keyinchalik o’quv dasturi kengaytirilgan. Unda fizika, geometriya, algebra,
botanika, mineralogiya, zoologiya kabi fanlar kiritilgan. 1881 yildan erkaklar
kichik gimnaziyasi sakkiz sinfli gimnaziyalarga aylantirilgan, 1887 yildan esa
ayollar kichik gimnaziyasi-yetti sinfli gimnaziyaga aylantirilgan. Bu har ikki
gimnaziya urta ta’lim maktabiga to’g’ri kelgan.
Shuni ta’kidlash joizki, shaharning “yangi”
qismini kengayib borishi va aholi sonini ko’payishi gimnaziya tarmotslarini
rivojlanishini talab qilsada, bu muammo xal etilmadi. Masalan, agar 1877 yilda
23

erkaklar gimnaziyasida 96 odam o’qigan bo’lsa, 1891 yilda-279, 1910 yilda esa
500 ta o’qigan. Ayollar gimnaziyasidagi o’quvchilar 1877 yildagi 100 tadan 1910
yilda 700 taga o’sgan. 1877 yilda o’lkada xalq o’quv yurtlari noziri lavozimi ta’sis
etildi. U Turkiston o’lkasi boshlangich bilim yurtlari, rus va bonsha quyi o’quv
yurtlariga mudirlik qilgan. Shu munosabat bilan general-gubernator qoshidagi
o’quv ishlari bo’yicha maxsus topshiriqlarni bajaruvchi amaldor lavozimi tugatildi.
O’lkada o’quv ishlari bo’yicha
boshqarma Rossiya xalq ta’limi vazirligi ixtiyorida bo’lgan. Turkiston o’lkasi
o’quv yurtlari boshqaruvi shtat bo’yicha quyidagilardan: bosh nozir, kotib va kotib
yordamchisi (yillik maoshi 7800 rub. bo’lgan) iborat bo’lgan. Turkiston o’lkasida
o’qituvchilar tayyorlaydigan yagona o’qituvchilar seminariyasi mavjud edi. U
1879 yil 30 avgustda Toshkentda ochilib 1
, bu o’quv yurti Turkiston o’lkasi rus va
rus-tuzem boshlangich maktablari uchun o’qituvchilar tayyorlashi kerak bo’lgan.
O’quv yurtini ta’sis silar ekan, chor hukumati, birinchidan, o’lkada boshlangich
maktablar o’qituvchilariga bo’lgan taxchillikni tuldirish ni, bu faoliyatga mahalliy
yoshlarni jalb etishni, ikkinchidan, “ma’rifat yuli bilan mahalliy aholini rus aholisi
bilan yaqinlashtirish va bu bilan o’lkada rus fusaroligini joriy silishga imkon
tugdirishni” ko’zda tutgan edi. Seminariya ochilishida bosh nozirni
ta’kidlashicha, bilim yurtining vazifasi rus ma’rifatini yoyish yuli bilan “o’zga
nasabli aholi bilan hamkorlik qilib, uni rus xalsi bilan yaqinlashtirish, tayyor
o’qituvchilarni o’lka quyi bilim yurtlariga yetkazib berish, toki ularning shogirdlari
o’qishi tugagandan keyin o’zga nasab ta’limi ishida bemalol ishlab keta olsinlar.
1881 yil 28 yanvarda Turkiston o’qituvchilar seminariyasida so’zsiz tili fani
kiritildi 2
. Kaufman so’zlari bo’yicha, mazkur tilning kiritilishiga sabab sozotslar
bolalarini o’quv yurtlariga jon deb beradilar, ular ko’chmanchi hayot tarzi
kechirsalarda, madaniy jihatdan o’zbek va tojiklarga qaraganda ancha kirish
imlirok. Uning fikricha, sozots tili turkiy tillarga mansub bo’lib, uni o’zbeklar
1
Фозилова К. Ташкентский квартал литейщиков (махалля Дегрез) в конце XIX – начале XX вв. // АН УзССР
ООН, Науч.работы и сообщения. – Ташкент, 1961. – Кн.4. – С.243
2
Бўриева Х. Тошкент шаҳрининг тарихий топонимиясига оид тадқиқотлар // Ўзбекистон тарихи. – 2002. –
№ 3. B. 54 .
24

ham, tojiklar ham bemalol tushunadilar. Biroq Kaufmanning umidlari oqlanmadi,
zero 1898 yilda yangi general-gubernator Rozenbax o’zining xalq ta’limi vaziriga
bildirgisida: “o’zbek va tojik tillarini o’rganmay turib, mahalliy maktabda
o’qituvchilarning bir narsaga erishishlariga ko’zim yetmaydi. Rus-tuzem
maktablari tizimi tajribasi ko’rsatdiki, faqat qirg’izlar (sozotslar) biz bilan
yaqinlashishga ishtiyoqmand emas, balki sartlar ham shunday. Bu tillarning
foydaligi to’g’risida gap-so’z bo’lishi mumkin emas. Turkiston o’lkasi hududlarida
asosan ikki til iste’mol qilinadi, bo’lar o’z adabiyotiga ega bo’lgan sart va fors
tillaridir. Aytib utganimdek, bu tillani bilish ham mavjud, Ham endi ochiladigan
mahalliy maktablar o’qituvchilari uchun zarur. Rozenbaxning bu jonli
muloxazalarini hukumat qabul qiladi va o’sha yiliyoq qozoq tili o’rniga dasturga
o’zbek va fors tillari kiritiladi.
Seminariya o’sishi 4 yilga muljallangan edi. Bu yerda quyidagi fanlar
o’qitilardi: din atsidlari, rus, slavyan tillari, matematika, arifmetika, fizika, algebra,
jugrofiya, tarix, chiroyli yozuv, chizmachilik, rasm, qo’shiq gimnastika, musiqa
shuningdek, muqovasozlik, duradgorlik, etikdo’zlik, bog’bonchilik, polizchilik
bo’yicha ham mashg’ulotlar olib borilgan. Seminariya qoshida kutubxona ishlab
turgan. Uning bisotida 8239 jild kitob bo’lgan. 1888 - 1889 yillarda u yana 50
nomdagi kitob olgan. Fizika xonasi 250 uskuna bilan jixozlangan. Tarix, jugrofiya
va rasm bo’yicha 399 o’quv qo’llanmasi bo’lgan. Seminariya faoliyat ko’rsatgan
19 yil mobaynida (1879-1898 yy.) 308 yoshlarga ta’lim bergan, shulardan ruslar -
259 (84 %), o’zbeklar - 6 (2 %), sozotslar 40 - (15 %), tatarlar - 2 (0.7 %), nemislar
- 1 (0.5 %)kishidan iborat bo’lgan.
1887 yilda seminariya va erkaklar gimnaziyasida uchtadan o’zbek o’sgan
xolos. Jumladan, Sirdaryo viloyatida 27 o’quv yurti bo’lib, 1680 o’quvchi o’qirdi,
uning qariyb yarmi Toshkent “yangi” qismiga to’g’ri kelgan. Bu yerda 2
gimnaziya, o’qituvchilar seminariyasi va 839 o’quvchisi bo’lgan 8 boshlang’ich
maktab bor edi. Bu davrda o’quv yurtlarining umumiy moliyaviy harajati 180293
rublni tashkil etgan, shu jumladan xazinadan 119195 rubl ajratilgan, aholidan
yig’iladigan soliq 44129 rubl bo’lgan, shahar byudjeta harajatlari 16969 rublni
25

tashkil etgan. Dastlabki mablag ichida xalq ta’limi vazirligi smetasi bo’yicha
assignatsiya (91771 rubl) va harbiy vazirlikdan ajratilgan mablag (27424 rubl) ham
bo’lgan. Shunday qilib, xalq ta’limi vazirligi mablag’ning yarmidan ko’progini
asosan yangi shahardagi maorifni rivojtantirishga sarflagan. Yuqorida aytib
o’tganimizdek, XIX asr oxirida shahar “yangi” qismi hududi va aholisining
miqdori ortgan. Bir vaqtning o’zida o’lkani mustamlakaga aylantirish ham
kuchayib borgan. Bu xaq ta’limi tarmog’ini yanada kengayishiga olib kelgan, 1887
yilgi ma’lumotlar shundan dalolat beradi. Mazkur ma’lumotlarga ko’ra, eng yirik
o’quv yurti ayollar gimnaziyasi bo’lgan. Undan keyin erkaklar gimnaziyasi kelgan.
O’quvchilarning talay miqdori 4 sinfli erkaklar shahar bilim yurtlariga to’g’ri
kelgan. Hunar bilim yurtida duradgorlar,
temirchilar, tokarlar va chilangarlar tayyorlanib, keyinchalik ulardan paxta tozalash
zavodlarida foydalanganlar. Sirdaryo viloyati shahri ma’lumotlariga ko’ra, 1893
yilda o’quv yurtlari o’quvchilari tarkibi (shu jumladan 4 rus-tuzem maktablari)
diniy e’titqodlar bo’yicha quyidagidek bo’lgan: pravoslavlar-79 %, musulmonlar-
12.04 %, yaxudiylar-6.58 %, katoliklar-2.62 %, lyuteranlar-0.80 %. Shunday qilib,
o’quvchilar asosan ruslar, qisman o’zbeklar va sozotslardan iborat bo’lgan. Bunday
xol keyinchalik ham saqlanib qolgan. Jumladan, 1899 yilda 2115 o’quvchidan
1638 tasi provaslav, 301 tasi musulmon, 121 tasi yaxudiy, 40 tasi katolik, 15 tasi
lyuteran bo’lgan. Shaharda xalq ta’limining yo’lga qo’yilishi va rivojlanishiga
Duma o’z xissasini qo’shib kelgan. 1871 yildayoq birinchi rus maktabi xalq kasb-
hunar bilim yurtiga aylantirilgan. 80-yillarda kasb-hunarli kadrlarga extiyoj oshishi
bilan bilim yurtlari qoshidagi kasb-hunar sinflariga extiyoj yanada ortdi.
1886 yilda maxsus hay’at to’zilib, unga kasb-xunar ta’limini
yanada kengroq rivojlantirishga yunaltirilgan maxsus qoidani ishlab chiqish
topshirildi. Biroq mablag’ mustamlakachi hokimiyat hay’atning ko’p moddiy
harajatlar talab qiladi degan takliflarni rad etdi. Shu bois general-gubernator
bolalarga torroq doirada kasb-hunar o’rgatishni tavsiya etdi 1
. U tajriba sifatida
1
Абдурахимова Н.А. Колониальная система власти в Туркестане (вторая половина XIX – начало XX вв.).
Автореф.дисс. д-ра ист.наук. 07.00.02. – Ташкент, 1994. C. 68.
26

bilim yurti qoshida o’qishni bitirishga ko’zi yetmagan, ammo hunarga qobiliyati
bor o’quvchilardan hunar sinflari tashkil etishga ruxsat berdi. Sinfli rus-tuzem
bilim yurti (145), ikkinchi 2 sinfli shahar bilim yurti (153), Pushkin ayollar bilim
yurti (186), 2-Toshkent ayollar bilim yurti (154) va Z-Toshkent ayollar bilim
yurtlari bor edi. Bu vaqtda rus-tuzem va rus-yaxudiy maktablari faoliyat
ko’rsatgan, ularda 1910 yil ma’lumotiga ko’ra, 131 ta o’quvchi o’qirdi.
Duma yana tatar maktabi
harajatlarini ham moliyalashtirdi. 1902 yildan bir nemis maktabi faoliyat ko’rsata
boshladi. 1912 yilda Duma umumiy o’qishni ta’minlashga qaratilgan maktab
tarmog’ini tasdiqladi. Bu sohadagi birinchi tadbirlar aslida 1910 yildan o’tkazila
boshlangandi. Shahar Dumasi so’nggi 8 yil ichida maktablardagi o’quvchilar
sonini 365 nafarga ko’paytirdi. Ma’lum darajada kambagal oilalardan chivdan
bolalar soni usdi. Avvaliga ularga shahar arboblari ma’lum doirasidan tushgan
xususiy yigimlar xisobiga yordam ko’rsatib turildi. 1912 yildan ular
o’quvchilarga yordam jamiyatini tuzdilar. Bu jamiyat Toshkent o’quv yurtlariga
muxtojlar o’sishi uchun to’lov to’lab, ularga kitoblar va boshqa o’quv qurollari
berib, kiyim-kechak, oziq-ovqat va turar joy bilan ta’minlardi. 1913 yilgacha
jamiyat xayr-exsonlar evaziga eng kambagal bolalarni poyafzal, etik, palto,
ko’ylak bilan ta’minladi. 1913 yilda jamiyat yigimlari 6079 rublgacha yetdi.
Bundan tanshari shahar Dumasi bu matssadlarga jamiyatga 3000 rubl ajratdi. 1912
yildan jamiyat maktablarda ovqat tashkil etdi. Bundan tashqari bolalar uyinlari
uchun maydonchalar yasaldi. Chimyonda 3-sinf bolalari uchun yozgi koloniya
ishlardi. Garchi ijobiy bo’lsa-da, bu barcha tadbirlar goyat cheklangan xolatda edi.
Kambag’allar bolalarining juda ko’pchiligi ta’lim olishdan bebaxra edi.
Shahar maktab
tarmog’ining butun o’lka madaniyatidagi jonlanishi va keng rivoj topishida N.G.
Mallitskiyning hissasi katta bo’lgan. Zaruriy bilimlardan tashqari maktab bolalarga
kiyim-kechakdan tortib hamma narsada did va madaniyatni o’stirishdek oliy
g’oyalarni o’rgatadi” deb yozgandi.
27

2.2 Davriy matbuot va madaniy-ma’rifiy muassasalar
Turkiston o’lkasida tashkil etilgan davriy matbuot Rossiya imperiyasiiing
mustamlakachilik siyosatiga xizmat kildi. Dastlabki “Turkiston vedomosti”
gazetasi 1870 yilda tashkil etilib, u Turkiston general-guberiatorligining birinchi
rasmiy organi xisoblandi. Unda asosan markaziy xukumat va mahalliy ma’muriyat
farmoyishlari, shuningdek xronikal (davriy) xujjatlari e’lon qilib borilgan. Biroq
vaqt o’tishi bilan maqolalar ma’no jihatdan o’zgardi. Ularda qisman Rossiya,
xorijiy mamlakatlar siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy xayoti, madaniyat va san’at
masalalari ko’rib chiqila boshlandi.
Tarix, arxeologiya, etnografiya, geografiya, filologiya, sharqshunoslik
bo’yicha maqolalarga e’tibor beriladigan bo’ldi. Goho unda o’zbek vakillarining
matsolalari Ham ko’zga tashlanib qolardi. Gazetaning birinchi soni 1872 yil 28
aprel (10 may)da nashr etilib, shundan to 1917 yilgacha muntazam chiqib turgan.
Bu mintaqada qariyb 50 yil umr qurgan yagona gazetadir 1
. Gazeta maqolalari
tanqidiy qarashni taqozo etadi, zero ularda e’lon qiliigan materiallar
mustamlakachilik mafkurasi, g’oyasi bilan sug’orilganini unutmaslik kerak. Ayrim
davrlarda, jumladan 1916 yil aprelidan 1 avgustgacha “Туркестанские
ведомости”ning kechki sonlari chiqqan. Keyin obunachilar miqdori kamayib
ketganligi sababli ular chop etilmagan. XIX asr oxiri-XX asr boshida Toshkent
“yangi” qismi va umuman o’lkaning iqtisodiy va madaniy hayoti rivojlanishi
munosabati bilan davriy matbuotga talab o’sadi.
Biroq hokimiyatlar bu ishda tashabbus
ko’rsatmaganlar, gazetani esa asosan xususiy kishilar chiqara boshlagan, ularning
yo’lida turli g’ovlar paydo bo’lgan. Shu bois ko’plab gazetalar uzoq vaqt
1
Юнусходжаева М. Из истории землевладения в дореволюционном Туркестане. (На материалах хозяйства
князя Н.К.Романова). – Ташкент: Фан, 1970. C .104.
28

chiqmagan, goho esa bir son chiqqandan so’ng to’xtab qolgan 1
. Ayniqsa,
mustamlaka hokimiyatiniig ayovsiz senzurasi xalaqit bergan. Mavjud tuzumni
qoralovchi maqolalarni e’lon qilib yuborgan qator muharrirlarni xatto xibsga ham
olishgan. Manbalarga ko’ra, ikkinchi rasmiy gazeta 1893 yilda paydo bo’lgan. U
“Telegrammalar va e’lonlarning Toshkent varaqasi” deb nomlangan bo’lib,
mahalliy voqealarni yoritish uchun muljallangan, xolos. Bu nashr material
jihatidan shu qadar ojiz bo’lganki, avvaliga uning chiqishi “extiyoj yuzasidan” deb
belgilangan. Bir muncha vaqtdan so’ng gazeta butunlay chiqmay qo’ygan. 1893
yilda 1- son (1 fevral) - 184-son (11 sentabr) S.SH.Petuxov taxririyati ostida
chiqqan. 1894
yilning birinchi yarmida “Okraina” gazetasi nashr qilingan, so’ng u ham to’xtab
qolgan. 1906 yil 3 sentabrdan 1908 yil 3 sentabrgacha “Тошкентский курер”
gazetasi chiqqan. U 1904 yilda nashr etilgan “Toshkent varaqasi” gazetasi asosida
vujudga kelgan edi. “O’rta Osiyo hayoti” gazetasining paydo bo’lishi o’lka
hayotida sezilarli xodisa bo’ldi (u 1905 yil 2 noyabrdan 1908 yil 13 martigacha
faoliyat ko’rsatdi). Lekin u mablag’ yetishmasligi tufaylidan to’xtatib qo’yildi.
1905-1906 yillarga kelib “Telegrammalar va e’lonlarning Toshkent varakasi” nomi
ostidagi gazeta qaytadan chitsa boshlagan. “Turkestanskiye vedomosti”dan keyin
“Russkiy Turkestan” gazetasining chika boshlashi (1889-1907 yy.) yirik
nashrlardan biri xisoblangan. Keyiichalik “Russkiy Turkestan” gazetasi
ma’muriyat tomonidan yopib qo’yildi. Buning o’rniga “Turkiston" gazetasi chiqa
boshladi. Chor hokimiyati ta’qibi natijasida bu gazeta 1906 yil 29 oktabrdan 3
dekabrgacha “Впер ё д” nomi ostida chiqdi.
Gazetada siyosiy, ijtimoiy-siyosiy masalalariga oid matsolalar,
ilmiy maqolalar, adabiy munozaralar, she’rlar, sanalarga oid maqolalar, sud ishlari
bo’yicha xisobotlar, xabarlar, teatr taqrizlari, muharririyatga kelgan xatlar, ularga
berilgan javoblar va x.klar joy olgan. Shunday qilib, gazeta ancha mazmundor
bo’lib, unda chop etilgan makolalar Turkiston o’lkasining ko’p qirrali xayotini aks
1
Исмоилова. Ж. ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида тошкентнинг “янги щахар кисми тарихи”.,
Т.: 2004. Б. 85.
29

ettirib turgan. 1906 yildagi 1-sonida “Впер ё д” gazetasi “Toshkent 1906 yil 29
oktabri” degan maqolasini chop etdi. Unda qattiq qatag’onlar sharoitida gazeta
chiqarish qiyinchiliklari to’g’risida gapirilgan va “yanada yorqinroq zamonlar”
yetib kelishiga ishonch ifoda etilgan va “Впер ё д” chaqirig’i olga qurilgan edi. Bu
gazetaning hammasi bo’lib 28 soni chiqqan. 1907 yilda ta’kiblar munosabati bilan
gazeta butunlay yo’q qilib tashlangan edi.
Bu davrda o’lka harbiy qismlari tomonidan ham gazetalar chiqarilar edi.
Masalan, 1906 yildan 1915 yilgacha “Turkiston harbiy gazetasi” faoliyat ko’rsatib,
u “sodatlarda sadoqat, axloqiy va xizmat burchlari, intizom; ateistik, ijtimoiy,
anarxistik targ’ibot bilan ko’rash zamiridagi javobgarlik va x-k. masalarlarga ongli
munosabatni rivojlantirish uchun ko’rashgan edi. Shunday qilib, gazeta armiyani
mustamlaka xokimiyatga sadoqatini mustahkamlashga hamkorlik qilish, u yerga
revolyusion g’oyalarning kirib borishiga to’sqinlik qilishi lozim edi.
Sanoat, ichki va tashki savdoning rivojlanishi maxsus gazeta nashr etilishini
taqozo qilardi. Shu munosabat bilan iste’fodagi gvardiya kapitani L.B.Gentillo
1907 yilda hokimiyatdan “Turkiston savdo-sanoat gazetasi”ni chiqarishga ruxsat
oldi. Unda sanoat, savdo munosabatlari, o’lka siyosiy va ijtimoiy xayoti masalalari
bo’yicha maqola va axborotlar chop etilgan. Jumladan, Rossiya va xorijiy
mamlakatlar va mahalliy voqealar, sud ishlari haqidagi ma’lumotlar, felyetonlar,
telegrammalar, e’lonlar va x k. o’rin olgan. Gazeta 1908 yilning 3 yanvaridan 30
yanvarigacha faoliyat ko’rsatgan, xolos 1
. Xuddi shu yili 22 avgustdan 4
sentabrgacha “Turkiston xayoti” gazetasining 4 soni chiqqan. Keyinchalik
“Ташкентский голос” (1904-1910), “Ташкентское утро” (1909-1910),
“Туркестан” (1912- 1917), “Туркестанский курер” (1908-1917),
“Туркестанский понеделник” (1912-1913), “Туркестанская почта” (1913) va
boshqa gazetalar chop etilgan.
Hammasi bo’lib bu davrda Toshkentning “yangi” qismida 25 nomdagi turli
gazetalar chikkan bo’lib, ko’plarining umri kiska bo’lgan. 1913 yilgi manbaalarga
ko’ra, bu gazetalarning nusxalari quyidagicha bo’lgan: “Туркестанские
1
Гинзбург А .И . Русское население в Туркестане. М. 1991. Б. 37 .
30

ведомости” har kuni chiqqan - 2250, bayramlarda-3500, “Туркестанкая военная
газета” (xaftada uch marta) - 1200, “Туркестанский курер” (har kuni) - 4000,
“Korakurt” (xaftada ikki marta) - 500031. Ko’rinib turganidek, eng katta nusxada
“Туркестанский курер” va “Korakurt” gazetalari chiqqan. Shahar “yangi”
qismida turli jurnallar, qaydlar, xabarlar, almanaxlar, daraklar, jumladan
“Среднеазиатский вестник” (1896 й), “Туркестанский скорпион” (1907 й),
“Туркестанское селское хозяйство” (1906-1918), “Средная Азия" (1910-1911 )
“За народ” (1906) va bonshalarni misol qilib keltirish mumkin. Hammasi bo’lib
shaharda 40 dan ortiq nomda gazeta va jurnallar chiqqan, ammo ulardan juda
ko’pchiligi muntazam ravishda faoliyat ko’rsatmagan. Toshkent shahrining
“yangi” qismiga Rossiyaning markaziy mintakalarida chop etilgan vaqtli
matbuotlar kelib turgan. 1884 yildagi ma’lumotlarga ko’ra, shaharda 2000
nusxadagi 200 ta shunday nashrga obuna qayd etilgan, ya’ni har 8 aholiga 1
nusxadan tugri kelgan. XIX asr oxiri XX asr
boshlarida ozodlik uchun kurash olib borayotgan milliy ziyolilar bir necha
gazetalarni nashr etishga jazm qildi. Ular tomonidan 1906 yilda “Tarakkiy”,
“Xurshid”, 1907 1908 yillarda “Shuxrat”, “Tujjor” chop etilishi tub aholining
madaniy xayotida muhim voqea xisoblandi. Bu gazetalar toshkentliklarning
ijtimoiy va siyosiy ongini shaqlanishida muhim rol o’ynadi. Rus hukumati
senzurasi o’lkada faoliyat ko’rsatayotgan boshqa gazetalar katori bu gazetalarni
ham qattiq nazorat ostiga olgan. Toshkent “yangi” qismida madaniy-ma’rifiy
muassasalar ham kela boshladi. Bu yerda eng avvalo 1870 yilda ommaviy
kutubxona ochilishini ta’kidlash joiz (xozirgi Alisher Navoiy nomli kutubxona).
Kutubxonaning kitob jamg’armasi turli shaharlar va muassasalar xayr-exsonlari
evaziga muntazam boyitib borildi.
1886 yilda kutubxonada 15500 kitob bor edi. Undan 6000 jildi Turkiston va
unga chegaradosh mamlakatlarga bag’ishlangan, turli Sharq va Yevropa tillarida
yozilgan asarlarni tashkil etgan. XX asr boshida kutubxonada 40 ming jild (22160
nom) asar, shuningdek ko’plab sharq ko’lyozmalari (turk, fors, arab va boshqa
tillarda) mavjud bo’lgan. “Turkiston to’plami” (600 jild) alohida qimmat kasb
31

etadi, u fanning barcha sohalari bo’yicha vaqtli matbuotdan olingan axborotlarni,
turli ilmiy asar va maqolalarni o’z ichiga oladi. “Turkiston to’plami”ni to’plashda
asosan taniqli bibliograf V.I.Mejov alohida jonbozlik ko’rsatgan. Mazkur to’plam
bugungi kungacha o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. O’rta Osiyo va Qozog’iston,
shuningdek boshqa sharq mamlakatlarining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotini
o’rganish bo’yicha muhim manba bo’lib xisoblanadi. XIX asrning ikkinchi
yarmida Yevropada sharq xalqlarining tarixi, madaniyati, etnografiyasi va
qo’lyozmalariga kirgizish juda katta edi.
Rus olimlari ham vaziyatdan oqilona foydalangan xolda zabt
etilgan xonliklardagi moddiy boyliklarni, ayniqsa, sharq qo’lyozmalarini zo’r
ishtiyoq bilan yeg’a boshladilar. Bexisob boyliklarni o’zida mujassam etgan
afsonaviy o’lka mustamlakachilarni esankiratib qo’ydi. To’plangan buyumlarni
saralash uchun chor hukumatiga bir tashkilot kerak bo’lib soldi. 1869 yildayok
K.P.Kaufman iltimosi bilan muzey uchun dastur tuzildi, ammo u keyinroq amalga
oshirildi. Turkiston o’lkasida rus kolleksionerlarini ham ko’plab uchratish mumkin
edi. Lekin bu soxada ularning deyarli barchasi asosan savdogarchilik maqsadlarini
ko’zda tutgan xolda ish olib borganlar.
Akram Asqarovning o’limidan keyin uning to’plagan
yodgorliklari talon-toroj bo’lib, sotilib ketgan. 14 ming tanga va 200 ta buyum esa
Turkiston general-gubernatori A.B.Vrevskiy buyrug’iga asosan Peterburgga
jo’natilgan. Tariximiz saxifalarida bunday xolatlarni ko’plab uchratish mumkin.
Chor ma’muriyati Turkiston o’lkasini bosib olgandan so’ng, o’lkani yanada
chuqurroq o’rganish maqsadida turli arxeologik va geografik jamiyatlarni tashkil
qildi. Bu jamiyatlarda asosan Rossiyadan kelgan rus olimlari, sharqshunoslari
tadqiqot olib borganlar. 1858-59 yillarda podpolkovnik N.P.Ignatyev bilan Xiva va
Buxoroga tashrif buyurgan sharqshunos P.I. Lyerx 30 dan ortiq qo’lyozmalarni
Osiyo muzeyiga topshirgan. 1871 yilda esa sharqshunos A.L. Kun tomonidan
to’plangan 97 ta sharq qo’lyozmasi Turkiston general-gubernatori Kaufman
tomonidan Peterburg kutubxonasiga jo’natilgan.
1875 yilda esa Qo’qon xonligiga harbiy yurishda ham yana A.L.
32

Kun zimmasiga xonlikdagi qo’lyozmalarni to’plash vazifasi yuklandi. Uning
tomonidan 300 dan ortiq sharq qo’lyozmalari va xonlikdagi vaqf hujjatlari, xatlar,
yozishmalar Peterburg kutubxonasiga jo’natildi. Oradan bir yil o’tar-o’tmas
Turkistonda Toshkent muzeyiga asos solindi. Rus olimlarining fikricha,
Turkistonni muvaffatsiyatli rivojlantirish va uni yaxshilab o’rganish uchun muzey
yaxshi vosita bo’lib xizmat qilishi mumkin edi. Chunki bu muzeyda: arxeologiya,
etnografiya, numizmatika, tabiat tarixi, zoologiya, geologiya, milliy liboslar, sharq
qo’lyozmalari, kurol-yaroglar kolleksiyalari mujassamlashgan bo’lib, Turkiston
o’lkasining barcha moddiy boyliklarini tulaligicha namoyish qilib turardi. Shu
tarifa o’lkamizning moddiy boyliklari jahonning turli burchaklariga tashib ketila
boshlandi va u yerdagi mashxur kutubxona hamda muzeylarning qimmatli
eksponatlariga aylandi. 1876 yilda muzey o’z faoliyatini boshladi, unga raxbarlik
qilish maxsus qo’mitaga topshirilgan bo’lib, uning tarkibiga Y. L .Ivanov,
N.Y.Teyx, Y.Y.Lyutsh, P.P.Xomutov, N.A.Mayev va T.P.Ignatyevlar kirgan edi.
1883 yilda muzeyda zoologiya, minerologiya, qishloq xo’jaligi, sanoat, pul
hunarmandchiligi, elshunoslik, qadimshunoslik va x k.lar bo’yicha 3200 buyum
bor edi. 1907 yilda ma’muriyat Turkiston general-gubernatorligi boshqaruvchisi
yordamchisi A.A.Semyonovga muzey ishi darajasini yuksaltirish topshirildi.
Shuni aytish kifoyaki, Toshkent “yangi” qismida vaqtli matbuotning nashr
etilishi va madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati alohida shaxslarning
taraqqiyparvar kashfiyot ishi bo’lib qolavergan va ularning ko’p talablari hukumat
tomonidan qo’llab-quvvatlanmagan, bu keng xalq ommasining ijtimoiy-siyosiy va
madaniy hayotga kirib kelishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan.
33

Xulosa
Toshkentning “yangi shahar” qismi aholisi asosan ruslardan iborat bo’lgan.
Bu yerga kuchirib keltirilgan rus aholisi uchun turli imtiyozlar va serxosil yerlar
ajratilgan. Vaqt o’tishi bilan Rossiyadan reja asosida va o’z ixtiyori bilan ko’chib
keluvchilarning yer va ish bilan ta’minlash muammoga aylangan. Xatto “eski
shahar”da ham ko’chib kelib o’rnashgan kambag’al rus dehqonlar soni ko’payib
borgan. Rus ma’muriyatining barcha harbiy va ma’muriy binolari, maishiy xizmat
ko’rsatuvchi korxonalar va x k. shaharning aynan ‘yangi” qismida joylashgan edi.
Toshkent shahridagn barcha qulayliklar va yangiliklar faqatgina “yangi”
qismda istiqomat qiluvchilar uchun yaratildi. Aholining ko’payib borishi
shaharning “yangi" qism maydonining kengayishiga olib keldi. Uning rejasi
radiusli xalqa loyixasi bo’yicha rivojlangan. Unda to’g’ri va boshi berk ko’chalar,
xiyobonlar, maydonlar, ma’muriy binolari, harbiy va jamoat muassasalari, turar-
joy uylari, telefon, pochta, telegraf, transportning yangi turlari (tramvay, temir yul,
velosipedlar, elektr chirogi, maishiy xizmat dargoxlari va x-klar) paydo bo’ldi.
Obodonchilik ishlari ham shaharning ikkala qismi uchun bir xilda olib borilmadi.
Bu xolat mahalliy aholi va shahar Dumasidagi tub aholi vakillarining noroziligiga
sabab bo’lgan. Chunki barcha soliq va to’lovlarning eng ko’p qismi eski shahar
aholisidan olingan va yangi shahar harajati uchun ishlagan.
Toshkentning yangi qismida san’at sohasida bir qancha ijobiy va salbiy
siljishlar sodir bo’ldi. Birinchidan, mustabid hukumat yangi shaharda tashkil
etilgan musiqa va teatr to’garaklari, jamiyatlari orqali Turkiston o’lkasida rus
madaniyatini targ’ib qilish va ommalashtirish, ikkiichidan, aynan ana shunday
siyosat orqali milliy madaniyatni bug’ish va uni asrlar davomida shakllanib kelgan
34

milliy an’ana va udumlarini yo’q qilishdan iborat edi.
Tarixi va madaniyatini bilmagan xalqi yengish va o’sha hukmronlik
qilish juda osonligini chor hukumati yaxshi tushungan va iloji boricha bu siyosatni
amatga oshirish uchun barcha chora-tadbirlarni amalga oshirgan. Lekin
toshkentliklar asrlar davomida shakllanib kelgan o’z madaniyatini yuqotmadi,
aksincha, Turkiston o’lkasiga kirib kelgan Yevropa madaniyati yutuqlari ta’sirida
o’z madaniyatini saqlab qolish va rivojlantirish uchun harakat qildi. Bu ishni
amalga oshirishda milliy ziyolilarning roli juda katta bo’ldi.
35

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. ―Tarixi boy, bugungi go`zal, kelajagi buyuk shaxar‖
Toshkent shaxrining 2200 yilligiga bag`ishlangan tantanali majlisdagi nutq.
2009 – yil 1 – sentyabr.
2. Абдурахимова Н.А. Колониальная система власти в Туркестане (вторая
половина XIX – начало XX вв.). Автореф.дисс. д-ра ист.наук. 07.00.02.
– Ташкент, 1994
3. Баратов. П – Тошкент шаҳрининг шаҳобчалари., Т.: 1983.
4. Бўриева Х. Тошкент шаҳрининг тарихий топонимиясига оид тадқиқотлар // Ўзбекистон тарихи. –
2002. – № 3.
5. Восточные обозрение. Материалы для истории колонизации
Туркестанского края. 1885. № 18; Гинзбург А И Русское население в
Туркестане. Т.: 1991.
6. Г инзбург А .И . Русское население в Туркестане. М. 1991.
7. Ежегодник. Материалы для статистики Туркестанского края. Вып.1.
СПБ. 1 907 .
8. Исмоилова . Ж . ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошларида
тошкентнинг “ янги щахар кисми тарихи ”., Т .: 2004.
9. Зиёев. X . Туркистонда Россия тажовузи ва хукм ронлигига қ арши
кураш. Т.: 1998.
10. Озодаев Ф. Тошкент тарихидан очерклар. Т.: 1960.
11. Фозилова К. Ташкентский квартал литейщиков (махалля Дегрез) в
конце XIX – начале XX вв. // АН УзССР ООН, Науч.работы и
сообщения. – Ташкент, 1961. – Кн.4.
36

12. Юнусходжаева М. Из истории землевладения в дореволюционном
Туркестане. (На материалах хозяйства князя Н.К.Романова). – Ташкент:
Фан, 1970.
37

Sotib olish