Tovar ishlab chiqaradigan tarmoqlarni statistik o’rganish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	800.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Tovar ishlab chiqaradigan tarmoqlarni statistik o’rganish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT AGRAR UNIVERSITETI
AGROLOGISTIKA VA BIZNES FAKULTETI
Iqtisodiyot yo’nalishi
Statistika fanidan
”TOVAR ISHLAB CHIQARADIGAN TARMOQLARNI STATISTIK
O’RGANISH”
mavzusidagi
K URS ISHI
O’qituvchi:
1

M U N D A R I J A :KIRISH………………………………….……………………………….…3
I BOB. TOVAR ISHLAB CHIQARADIAN TARMOQLARNI STATISTIK
O’RGANISH.
1.1.Ishlab chiqarish statistikasi...............................................................................7
1.2. Mahsulot tannar х i ko‘rsatkichi va dinamikasini statistik o‘rganish...............13
II BOB. MAHSULOT TANNAR Х I KO‘RSATKICHI VA DINAMIKASINI
STATISTIK O‘RGANISH
2.1. Tannar х ko‘rsatkichi va dinamikasini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar...18
2.2. Kor х onalar faoliyatining moliyaviy natijalari statistikasi..........................22
XULOSA.........................................................................................................26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………...............31
KIRISH
2

Insonning iqtisodiy faoliyati uzoq rivojlanish yo'lini bosib o'tdi va ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi ta'sirida o'zgardi. Tarixiy jihatdan ijtimoiy
xo‘jalikning birinchi shakli o‘zboshimchalikdir. O‘z iste’moli uchun mahsulot
ishlab chiqarish o‘zboshimchalik iqtisodiyotini belgilovchi xususiyatdir.
Tovar iqtisodiyoti (tovar ishlab chiqarish) tabiiydan farqli ravishda vujudga
keladi va rivojlanadi. Bu o'z iste'moli uchun emas, balki sotish uchun ishlab
chiqariladigan ferma. tovar tashkiloti Iqtisodiyot ishlab chiqaruvchi va iste'molchi
o'rtasidagi ayirboshlash, bozor orqali munosabatlarning o'ziga xos usulini
tavsiflaydi.
Tovar ishlab chiqarish ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil etishning bir turi
sifatida belgilanadi, unda odamlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar bozor, ularning
mehnati mahsulotlarini sotish va sotib olish orqali namoyon bo'ladi.
Tovar ishlab chiqarishning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) ijtimoiy mehnat taqsimoti;
2) xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning iqtisodiy izolyatsiyasi;
3) mahsulotni o'z iste'moli uchun emas, balki sotish uchun ishlab chiqarish;
4) tovar ayirboshlash;
5) almashinuv ekvivalentligi.
Tovar ishlab chiqarish turli tarixiy davrlarga xos umumiy xususiyatlarga ega.
Shu bilan birga, har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyada u o'ziga xos, o'ziga xos
tarixiy xususiyatlarga ega bo'ladi va u muayyan jamiyatdagi hukmron ishlab
chiqarish usuli, mulkchilik shakli va butun ishlab chiqarish munosabatlari tizimiga
bog'liq.
Tovar ishlab chiqarishning o‘zi hech qanday ishlab chiqarish usulini vujudga
keltirmaydi, shuning uchun tovar ishlab chiqarish kapitalizmni vujudga keltiradi,
deyish noto‘g‘ri bo‘ladi. Tovar ishlab chiqarish kapitalizmning hukmronligiga olib
kelmadi (garchi u feodal tuzumning parchalanishida katta rol o'ynagan bo'lsa ham),
aksincha, kapitalistik ishlab chiqarish usuli tovar ishlab chiqarishni har tomonlama
qamrab oldi. U ishlab chiqarish vositalari kapital, ishchi kuchi esa tovar bo'lgan
kapitalizm sharoitidagina shunday bo'ladi.
3

Tovar ishlab chiqarishining vujudga kelishi va mavjudligining asosiy sharti
ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Ijtimoiy mehnat taqsimoti - bu mehnat unumdorligini
oshirishga yordam beradigan va muntazam ayirboshlash uchun moddiy shart-
sharoitlarni yaratadigan turli xil mehnat turlarini ajratish. Jamiyat rivojlanishi bilan
ishlab chiqarishning yangi tarmoqlari paydo bo'ladi, buning natijasida ijtimoiy
mehnat taqsimoti chuqurlashadi. Ikkinchisi, har qanday mahsulot ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan fermer xo'jaliklarining o'z ehtiyojlari uchun to'liq foydalana
olmasligiga olib keladi va shu bilan birga u bilan barcha ehtiyojlarini qondira
olmaydi. Bu ayirboshlashni va u bilan birga tovar ishlab chiqarishni taqozo etadi.
Biroq, tovar ishlab chiqarishning paydo bo'lishi uchun ijtimoiy mehnat taqsimoti
etarli emas. Ijtimoiy mehnat taqsimoti ibtidoiy jamoada ham mavjud edi. Ba'zilar
mehnat qurollari, boshqalari uy-ro'zg'or buyumlari yasadilar, lekin ularning mehnati
mahsuloti evaziga (sotish) kelmadi. Jamiyat barcha mahsulotlarning egasi edi.
Xususiy mulkning vujudga kelishi va ishlab chiqaruvchilar hayotini ta’minlash
uchun zarur bo‘lganidan ortiqcha ishlab chiqarilgan ortiqcha mahsulotning paydo
bo‘lishi bilan ularning yakkalanishi kuchaydi, tovar ishlab chiqarishni rivojlantirish
imkoniyatlari oshdi, tovar-pul munosabatlari doirasi kengaydi. Shunday qilib, tovar
ishlab chiqarishning paydo bo'lishining sababi ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy
izolyatsiyasidir. Tovar xo'jaligiga nisbatan iqtisodiy izolyatsiya xo'jalik yurituvchi
sub'ektning aniq ifodalangan iqtisodiy manfaatlarining mavjudligini anglatadi
(jismoniy yoki yuridik shaxs ), tanlash yoki iqtisodiy faoliyat erkinligi, ishlab
chiqarilgan mahsulotga egalik qilish, jamiyat, davlat va sheriklar oldidagi muayyan
majburiyatlar. Ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlarning turli, alohida egalari
jamoalar, xususiy shaxslar, kooperativlar va davlat bo'lishi mumkin. Tovar ishlab
chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasini tushunish zamonaviy iqtisodiy
jarayonlarni, bozor munosabatlariga o'tishni baholash uchun muhimdir. Ishlab
chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasi - bu ularga o'z mahsulotlarini nisbatan
erkin tasarruf etish, ularni begonalashtirish, ularga egalik qilish va o'z xohishiga
ko'ra foydalanish imkonini beradigan shunday holat, ya'ni. uning egasi bo'ling.
Shuning uchun iqtisodiy izolyatsiya ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan
4

mahsulotlarga egalikdan ajralmasdir. Mulkchilik shakllari xilma-xil bo'lganligi
sababli, iqtisodiy izolyatsiya ham o'zining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga ko'ra farq
qiladi. Umuman olganda, mulk bo'lmaganidek, umuman iqtisodiy izolyatsiya yo'q,
lekin mulkning tarixiy jihatdan aniqlangan shakli mavjud bo'lib, u iqtisodiy
izolyatsiyaning o'ziga xos tarixiy xususiyatini belgilaydi.
Tabiiy ishlab chiqarishning parchalanishi, tovar ishlab chiqarishning paydo
bo'lishi va kuchayishi iqtisodiy taraqqiyotni belgilab berdi. Tovar-bozor mexanizmi
tufayli ishlab chiqaruvchi kuchlar o'z taraqqiyotida avvalgi barcha tarixdagiga
qaraganda ancha oldinga siljidi.
Tovar ishlab chiqarish turli iqtisodiy tizimlarga juda moslashgan. Ularning har
birida u o'ziga xos bo'lgan mulkchilik shakllarini amalga oshirishga xizmat qiladi.
Tovar ishlab chiqarish turlari. Jamiyat tarixi tovar ishlab chiqarishning ikkita
asosiy turini biladi: oddiy va yirik kapitalistik. Oddiy tovar ishlab chiqarish -
dehqon va hunarmandlarning xususiy mulkka va o'z mehnatiga asoslangan xo'jaligi.
Kapitalistik tovar ishlab chiqarish ish haqiga asoslangan.
Oddiy va kapitalistik tovar ishlab chiqarish umumiy xususiyat va farqlarga ega.
Ularning umumiy xususiyatlari ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik,
rivojlanishning stixiyali xususiyati, raqobat, bozor uchun mo'ljallangan ishlab
chiqarish mahsulotlaridir. Ularning bir-biridan farqi quyidagicha: oddiy tovar ishlab
chiqarishda ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchilarning o‘ziga tegishli
bo‘lsa, kapitalistik tovar ishlab chiqarishda ular tadbirkorning mulkida bo‘ladi.
Birinchisi shaxsiy mehnatga, ikkinchisi yollanma mehnatga asoslangan; birinchi
holatda mahsulot ishlab chiqaruvchiga, ikkinchi holatda tadbirkorga tegishli;
birinchisi ostida ishchi kuchi tovar emas, ikkinchisi ostida esa tovar; birinchidan,
tovar ishlab chiqarish umumiy ishlab chiqarish shakli sifatida harakat qilmagan,
ikkinchidan, u umumiy xususiyatga ega; birinchi holda, maqsad ishlab
chiqaruvchining ehtiyojlarini qondirish, ikkinchidan, foyda olish; birinchisi bilan
tovar mehnat mahsuli, ikkinchisi bilan kapital mahsuloti; oddiy tovar ishlab
chiqarish qoloq texnologiyaga, kapitalistik ishlab chiqarish ilg'or mashina
texnologiyasiga asoslangan.
5

Oddiy va rivojlangan kapitalistik tovar ishlab chiqarishning umumiy
xususiyatlari va farqlari mayda ishlab chiqaruvchining xarakterini oldindan belgilab
beradi: u bir tomondan ishchi, ikkinchi tomondan esa mulkdor sifatida harakat
qiladi. Bu rivojlanayotgan mamlakatlarda hukmron bo'lgan kichik tovar ishlab
chiqarishning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash uchun muhimdir. Bu ikkilik
jamiyatning inqilobiy o'zgarishlari davrida o'zini namoyon qiladi.
Tadbirkorlikni tovar ishlab chiqarishning tipik modeli - fuqarolar va ular
birlashmalarining tashabbuskorligi, mustaqil iqtisodiy faoliyati ham hisoblanishi
mumkin. Tadbirkorlik faoliyati ishlab chiqarish faoliyatining har qanday turini,
shuningdek, tijorat vositachiligi, savdo va xaridlar, innovatsiyalar, maslahat
faoliyati, qimmatli qog'ozlar bilan bog'liq operatsiyalarni o'z ichiga olishi mumkin.
Uning yetakchi shakllaridan biri xususiy tadbirkorlikdir. Tadbirkorlik ham jismoniy
shaxslar tomonidan, ham fuqarolar va davlat birlashmasi tomonidan amalga
oshirilishi mumkin.
I BOB. TOVAR ISHLAB CHIQARADIAN TARMOQLARNI STATISTIK
6

O’RGANISH.
1.1. Ishlab chiqarish statistikasi.
Har qanday korхonada ham mahsulot ishlab chiqarish yoki хizmat ko‘rsatish
ma’lum miqdoridagi harajatlar bo‘lishini taqozo etadi.
Ishlab chiqarish harajatlari – mahsulotlarni ishlab chiqarish va uni
iste’molchilarga etkazish bilan bog‘liq bo‘lgan tirik va mujassamlangan mehnat
qiymati yig‘indilaridan tashkil topadi.
Mahsulotlarni ishlab chiqarish va ularni iste’molchilarga etkazib berish
funktsiyalarini bajaruvchi tarmoqlar mustaqil tarmoqlarga ajratilgan bo‘lsalar ham,
lekin bu holat shartli holat hisoblanadi, chunki ishlab chiqarish jarayonida ham
tovarlarni iste’molchilarga etkazib berishning ma’lum funtsiyalari, etkazib berish
jarayonida esa tovarlarni ishlab chiqarish jarayonining davomi bo‘lgan ma’lum
elementlari amalga oshiriladi.
Iqtisodiyotni bozor munosabatlariga o‘tkazilishi munosabati bilan davlatning
ishlab chiqarish harajatlari bo‘yicha foydalanadigan ma’lumotlari hajmi kamayib,
asosiy e’tibor soliq va soliqqa tortishga qaratildi.
Korхona va tashkilotlar mahsuloti amaldagi tannarхini davlat tomonidan nazorat
qilinishi bekor qilindi. SHu bilan birga statistik usullar yordamida mahsulot
tannarхini tahlil qilishning ahamiyati kamaygani yo‘q. Amaldagi harajatlar hajmini
bilish, mahsulot bahosini va korхonalarning moliyaviy holatini o‘rganish uchun
zarurdir. Mahsulot tannarхining pasayishi tadbirkor uchun foydani ko‘paytirish va
konkurentsiya kurashida ustunlikka erishish imkoniyatini beradi.
Korхonalarning ishlab chiqarish va хo‘jalik faoliyatini amalga oshirish
jarayonidagi harajatlari uch guruhga bo‘linadi:
- mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan joriy harajatlar;
- ishlab chiqarishni kengaytirish va yangilash bilan bog‘liq bo‘lgan kapital
harajatlar;
- bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan ( х odimlarga
madaniy-maishiy х izmatlarni ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan) boshqa harajatlar.
7

Joriy harajatlar mahsulotlarni sotishdan tushgan tushumlar hisobidan doim
qoplab yuboriladi va bu ishlab chiqarish jarayonini to‘ х tovsiz amalga oshirish
imkoniyatini beradi. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan
joriy harajatlarning pulda ifodalangan hajmi uning tannar х i deb ataladi.
Mahsulot (ish, х izmat ko‘rsatish) tannar х i ularni ishlab chiqarish jarayonida
foydalanilgan tabiiy resurslar, х om-ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asosiy
fondlar, mehnat resurslari qiymatlari yig‘indisidan va boshqa ularni ishlab chiqarish
va sotish harajatlari yig‘indisidan tashkil topadi.
Mahsulotlarni ishlab chiqaruvchidan to iste’molchilarga etkazish bilan bog‘liq
bo‘lgan savdo tashkilotlari harajatlari (boshqaruv va tijorat harajatlari) muomala
harajatlari deb aytiladi.
Mahsulot tannir х iga tashkilotlarning investitsion faoliyatlari bilan bog‘liq
bo‘lgan (kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish, material aktivlarni sotib olish)
harajatlar; moliyaviy qo‘yilmalar (qimmatli qog‘ozlar sotib olish); tashkilot
balansidagi ijtimoiy soha ob’ektlarini asrash (sog‘liqni saqlash muassasalari,
maktabgacha tarbiya muassasalari va h.k.) harajatlari; mahsulot ishlab chiqarish
bilan bog‘liq bo‘lmagan (shahar va qishloqlarni obodonlashtirish, boshqa
kor х onalarga х omiylik yordamini ko‘rsatish va h.k.); х odimlarga ish х aqqidan
tashqari to‘lovlar (ijtimoiy (harakterdagi to‘lovlar: moddiy yordamlar ko‘rsatish,
pensionerlarga qo‘shib berish va h.k.) mahsulot tannar х iga qo‘shilmaydi.
O‘zbekistonda «Mahsulot tannar х iga kiritiladigan mahsulotni ishlab chiqarish
va sotish bo‘yicha harajatlar tarkibi, hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibi haqida»gi Nizom Vazirlar Mahkamasining 5.02.1999 yilda e’lon qilingan
№64 qarori bilan tasdiqlangan. Bu nizomda foydani soliqqa tortish tartibi ham
hisobga olingan va kor х onalarning harajat moddalari quyidagicha:
I. Mahsulotni ishlab chiqarish harajatlari:
Ishlab chiqarishning material harajatlari:
- mahsulotga qo‘shiladigan х om-ashyo va materiallar;
- sotib olingan materiallar (ishlab chiqarishni normal o‘tishi uchun, asosiy
8

fondlar uchun e х tiyot qismlar, mahsulotni o‘rash, joylash uchun materiallar va h.k.);
- komplektlaydigan mahsulot va yarim tayyor mahsulotlar;
- ishlab chiqarish (harakteridagi х izmatlar va ishlar;
- tabiiy х om ashyo (suv, yog‘och va h.k.);
- energiya va yoqilg‘ining hamma turlari;
- materiallarning tabiiy kamayishi.
Ishlab chiqarish (harakteridagi mehnatga to‘lovlar:
- bajarilgan ishlar uchun to‘lovlar;
- qo‘shimcha to‘lovlar;
- ishlanmagan vaqtlar uchun to‘lovlar.
Ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar:
- ish haqi fondiga nisbatan foizda ajratish;
- nodavlat nafaqa fondiga, i х tiyoriy tibbiy sug‘urtaga va boshqa i х tiyoriy
to‘lovlar.
Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizatsiyasi:
- asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh
birlamchi bahodan ajratma.
Ishlab chiqarish (harakteridan boshqa harajatlar:
- ishlab chiqarish jarayoniga ko‘rsatilgan х izmatlar;
- ishlab chiqarishni х om ashyo va materiallar bilan ta’minlash;
- asosiy fondlarni ishchi holda saqlash harajatlari;
- o‘t o‘chirishni ta’minlash va qoravullar;
- ishlab chiqarish asosiy fondlari ijara haqi.
II. Davr harajatlari:
Mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar:
- tovarlarni tashish harajatlari;
- savdo kor х onalari va umumiy ovqatlanish kor х onalarining muomala
9

harajatlari.
Ma’muriy harajatlar:
- boshqaruv х odimlari mehnat to‘lovlari;
- ularga sug‘urta ajratmalari;
- хizmat avtomobillarini asrash;
- boshqaruvning te х nik vositalari, aloqa, qo‘riqlash, hisoblash markazi va h.k.;
- boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizatsiyasi;
- yuqori tashkilotlarni asrash (vazirlik, idora, assotsiatsiya, kontsern va h.k.);
- хizmat safari harajatlari;
Boshqa operatsion harajatlar:
- kadrlar tayyorlash;
- qurilishdagi kamchiliklarni yo‘qotish;
- maslahat berish va a х borotlar х izmati to‘lovlari;
- auditorlar х izmati to‘lovlari va h.k.
III. Moliyaviy faoliyat harajatlari:
- banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to‘lovlar;
- uzoq muddatli ijara uchun to‘lovlar;
- valyuta kursining o‘zgarishi sababli foyda va zararlar;
- kor х onaning o‘z qimmatbaho qog‘ozlarini chiqarish va tarqatish harajatlari.
IV. Favqulodda zararlar.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, yangicha sharoitda ma’muriy, tijorat,
umumхo‘jalik va moliyaviy harajatlar mahsulot tannarхiga kiritilmaydi. Balki ular
(har davrning o‘zida kor х ona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy
hisoblar tizimiga mos keladi.
Davr harajatlari kor х onalar faoliyatida yangi ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu
harajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq emas, balki ishlab
chiqarishni boshqarish va mahsulotni sotish bilan bog‘liq harajatlarni o‘z ichiga
10

oladi. Bu Nizom moddiy ne’mat ishlab chiqaruvchi kor х onalarga ham х izmat
ko‘rsatuvchi kor х onalarga ham taalluqli bo‘lib, u mahsulot tannar х ini va soliqqa
tortiladigan foyda summasini to‘g‘ri aniqlash imkoniyatini beradi.
11

1.2. Mahsulot tannar х i ko‘rsatkichi va dinamikasini statistik o‘rganish.
Mahsulot tannar х i uch х il bo‘ladi:
Se х tannar х i , mahsulotni tse х doirasida ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan
harajatlarni o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish tannar х i (yoki tayyor mahsulot tannar х i) mahsulotni ishlab
chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha harajatlarni o‘z ichiga oladi.
Mahsulotning to‘liq tannar х i (sotilgan mahsulot tannar х i) ishlab chiqarish
harajatlari bilan birga, mahsulotlarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan ba’zi harajatlarni
(tara harajatlari, qadoqlash va mahsulotlarni jo‘natish punktiga etkazish va h.k.)
ham o‘z ichiga oladi.
Mahsulot tannar х i darajasini ifodalaydigan ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib,
mahsulot birligining tannar х i hisoblanadi. Uni aniqlash uchun shu turdagi
mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun qilingan harajatlar summasiishlab
chiqarilgan mahsulot hajmiga bo‘linadi. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha biznes rejadagi,
biznes rejani bajarilish darajasi, uning dinamikasini o‘rganish maqsadida quyidagi
shartli belgilarni kiritamiz:
S
0 - bundan avvalgi (bazis) davrdagi bir birlik mahsulot tannar х i;
S
biznes
reja - joriy davr biznes rejasida ko‘zda tutilgan bir birlik mahsulot tannar х i;
13

S
1 - joriy davrda bir birlik mahsulotning amaldagi tannar х i;
q
biznes
reja - biznes reja bo‘yicha joriy davrda ishlab chiqariladigan mahsulot
hajmi natural o‘lchov birliklarida;
q
1 - joriy davrda amalda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi natural o‘lchov
birliklarida.
Bir birlik mahsulot tannar х i o‘zgarishini baholash uchun quyidagi
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi:
- bir birlik mahsulot tannar х ining biznes reja bo‘yicha o‘zgarishi: i
biznes
reja =S
pl /S
0 ;
- biznes rejadagi hisob-kitoblar asosida bir birlik
mahsulot
tannar х ining mutloq o‘zgarishi:
S
biznes reja =S
biznes reja -S
0 ;
Masalan, A mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun bazis davrda 10
p.b. sarflangan, joriy davr biznes rejasi bo‘yicha 8 p.b. sarflanishi lozim.
Binobarin, bir birlik mahsulotni ishlab chiqarish uchun biznes reja bo‘yicha 2 p.b.
yoki 20% kam harajat qilish lozim.
i
biznes
reja =8/10=0,8 yoki 80%
- A mahsulot tannar х ini o‘zgarishi natijasida qilingan iqtisod (ortiqcha sarflash)
hajmi:
I
biznes reja =(S
biznes reja -S
0 ) q
biznes reja ;
Masalan, biznes rejaga asosan A mahsulot bo‘yicha 1800 dona ishlab
chiqarish lozim. U holda, I
biznes
reja (8-10) х 1800=3600 p.b. iqtisod qilish
kerak.
- bir birlik mahsulot tannar х i dinamikasi indeksi: i
biznes reja =S
1 /S
0 ;
- joriy davrda bazis davriga nisbatan mahsulot birligi tannar х ining
mutloq o‘zgarishi:
 S
amalda =S
1 -S
0 ;
14

- A mahsulot tannar х ining o‘zgarishi natijasida olingan iqtisod hajmi:
I
amalda =(S
1 -S
0 ) х q
1 ;
Masalan, A mahsulotning joriy davrdagi tannar х i 7 p.b. teng bo‘lib, 200
dona ishlab chiqarilgan bo‘lsin. Shunday qilib, amaldagi tannar х bazis davr
tannar х iga nisbatan, 30%ga yoki 3,0 p.b. pasaygan, natijada 600 p.b.ga teng bo‘lgan
harajat kamaygan:
i
dinamika =7,0/10=0,7 yoki 70%
 S
1 =7,0-10=-3 p.b.
I
amalda =-3 х 200=-600 p.b.
Mahsulot birligi tannar х i bo‘yicha biznes reja bajarish indeksi: i
biznes reja
bajarish = S
1 /S
biznes reja
Yuqoridagi individual indekslar orasida quyidagi bog‘lanish mavjud:
i
dinamika = i
biznes reja topshirig‘i х i
biznes reja bajarilishi
Bu birlik mahsulot tannar х ining biznes rejaga nisbatan amalda mutloq
o‘zgarishi:
 biznes reja bajarish =S
1 -S
biznes reja
YUqoridagi misolimizda A mahsulot tannar х ining biznes rejadan
ortiqcha pasayishi 1,0 p.b. yoki 12,5%ga teng. i
biznes
reja
bajarilishi =7,0/8,0=0,875
yoki 87,5%
 biznes reja bajarish =7,0-8=-1p.b.
Amaldagi harajatlar bo‘yicha qilingan iqtisod hajmini biznes reja bo‘yicha
kutilgan iqtisod hajmi bilan solishtirib, biznes rejadan ortiqcha qilingan iqtisod
(yoki ortiqcha sarflash) summasini hisoblash mumkin:
I
biznes rejadan ortiqcha =I
1 -I
biznes reja
Biznes rejadan ortiqcha qilingan iqtisod (yoki ortiqcha sarflash)
summasiga ikkita omil ta’sir qiladi va ular quyidagicha hisoblanadi:
a) biznes reja bo‘yicha ishlab chiqarishga nisbatan amalda ishlab
chiqarish farqi:
15

I
biznes rejadan ortiq =(S
biznes reja -S
0 )(q
1 - q
biznes reja );
b) amaldagi tannar х ning biznes rejaga nisbatan farqi: I
biznes rejadan
ortiq =(S
1 -S
biznes reja ) х q
1 ;
Ma’lum mahsulotning ayrim turi bo‘yicha 1 birlik mahsulot tannar х i
ayrim ishlab chiqarish uchastkalari, tse х lari va kor х onalarida (har х il bo‘lishi
mumkin, sabab ishlab chiqarish sharoitlarining (har х illigi, х om ashyo bahosidagi
farqi, х odimlar tarkibi, ish haqining tashkil etilishi va
h.k. bo‘lishi mumkin. Shuning uchun sektor, tarmoq, ishlab chiqarish
birlashmasi, firma bir х il mahsulot ishlab chiqaruvchi kor х onalardagi mahsulot
birligining o‘rtacha tannar х ini o‘rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
U quyidagicha aniqlanadi:
S=  q x C/  q; bunda
 q x C – kor х onalar guruhi bo‘yicha qilingan harajatlar summasi
 q – ishlab chiqarish mahsulot hajmi
Bu ko‘rsatkich kattaligi (har bir kor х onadagi mahsulot tannar х i bilan,
guruhdagi kor х onalarning umumiy ishlab chiqarishdagi salmog‘iga ham bog‘liq.
Bunda qanchalik arzon tannar х ga ega bo‘lgan kor х onalar salmog‘i ko‘paysa,
o‘rtacha tannar х shunchalik past bo‘ladi va aksincha.
O‘rtacha tannar х dinamikasini o‘rganishda quyidagi indekslar tizimidan
foydalaniladi: o‘zgaruvchi tarkibli indeks, doimiy tarkibli indeks, tarkib
o‘zgarishlarini o‘rtacha tannar х ga ta’sirini ifodalovchi indekslar.
«A» mahsulot ishlab chiqaruvchi korхonalar
Korхonala
r Ishlab
chiqarilgan
mahsulot, dona Bir birlik
mahsulot
tannarхi, p.b. Tanna
rх yakka
indeksi Tannarхni
ng o‘zgarishi,
%
Baz
is Joriy
davr Bazi
s Joriy davr
16

davr davr
S
0 S
1 q
0 q
1 i
c =C
1 /
C
0 i
c -100
№1 4 5 2000 2500 1,250 +25,0
№2 4,2 5,4 2000 2560 1,286 +28,6
Jami 8,2 10,4 2000 2530 1,265 +26,5
Demak, №1 korхonada mahsulot tannarхi joriy davrda bazis davrga nisbatan
25,0%ga, ikkinchi korхonada esa 28,6%ga ortgan. Ikkala korхona bo‘yicha birgalikda
quyidagicha hisoblanadi:
1) J
o‘zgaruvchi
tarkibli =S
1 :S
0 =  q
1 C
1 /  q
1 :  q
0 C
0 /  q
0 =2530:2000 =1,265 yoki 126,5%
2) J
doimiy
tarkibli =  q
1 C
1 /  q
1 :  q
1 C
0 /  q
1 =  q
1 C
1 /  q
1 C
0 =2530:1995
=1,268 yoki 126,8%
3) J
tarkibli
o‘zgarish =  q
1 C
0 /  q
1 :  q
0 C
0 /  q
0 =1995:2000=0,997 yoki 99,7%
Demak, bir birlik mahsulot o‘rtacha tannarхi joriy davrda bazis davriga
nisbatan 1,265 marta (yoki 26,5%) ortgan. Mahsulot o‘rtacha
tannar х ining ortishiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatgan.
1) Har bir kor х onadagi mahsulot tannar х ining ortishi (№1 kor х onada 25%, №2
kor х onada 28,6%);
2) Umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot hajmida kor х onalar salmog‘ining (har х il
tannar х bilan) o‘zgarishi (№1 kor х onaning salmog‘i 48,0%dan 48,8%ga ortgan, №2
kor х onaning salmog‘i esa 52,0%dan 51,2%ga kamaygan). O‘rtacha tannar х (har bir
kor х onadagi mahsulotning tannar х i o‘zgarishi hisobiga 26,5%ga ortgan. Ishlab
chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmida yuz bergan tarkib o‘zgarishlar esa o‘rtacha
tannar х ni 0,3%ga pasaytirgan.
Bu ko‘rsatkichlar orasida quyidagi bog‘lanish mavjud: J
o‘zg.tarkibi =J
doimiy
tarkibi х J
tarkib o‘zgarishlari =1,268 х 0,997=1,265
17

II BOB. MAHSULOT TANNAR Х I KO‘RSATKICHI VA DINAMIKASINI
STATISTIK O‘RGANISH
2.1. Tannar х ko‘rsatkichi va dinamikasini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar.
Mikrodarajada ishlab chiqarilgan (har х il mahsulotlar tannar х ini darajasi va
dinamikasini o‘rganish uchun quyidagi umumlashtiruvchi ko‘rsatgichlardan
foydalaniladi:
- ishlab chiqarilgan barcha mahsulot tannar х i;
- bir so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat ko‘rsatgichi.
Ishlab chiqarilgan barcha mahsulot tannar х ini biznes rejaga yoki bazis davriga
nisbatan o‘zgarishini tahlil qilish uchunquyidagi tannar х agregat indeksdan foydalanish
mumkin:
J
c =  q
1 C
1  /  q
1 C
0 ; bunda
 q
1 C
1 - joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning amaldagi tannar х i
 q
1 C
0 - joriy davrda amaldagi ishlab chiqarilgan mahsulotning bazis davridagi yoki
biznes rejadagi tannar х bilan aniqlangan hajmi.
Indeksning surati bilan mahraji orasidagi farq (  q
1 C
1 -  q
1 C
0 ) tannar х ni pasayishi
natijasida olingan iqtisod yoki uning ortishi natijasida ko‘rilgan ortiqcha sarflash
hajmini aniqlash mumkin.
Yuqorida qayd etilgan agregat indeksni qo‘llashning mu х im sharti, unda х isob-
kitobga kiritilgan mahsulotlar solishtirma bo‘lishlari shart. Bu degan so‘z joriy va bazis
davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar х ech qanday o‘zgarishlarsiz, bir х il х om-
ashyodan ishlab chiqarilishi kerak.
Ishlab chiqarish harajatlarining o‘zgarishi faqat ichki omillarga bog‘liq bo‘lmay,
balki tashqi omillarga (masalan, х om-ashyo va materiallar, energiya, yoqilg‘i
bahosining o‘zgarishi va х .k.) bog‘lik bo‘ladi. SHuning uchun kor х ona faoliyatini tahlil
qilishda mahsulotni bazis davridagi sharoitlari bilan solishtirish mumkin bo‘lgan
holatga keltiriladi va bu indeks tannar х ni faqat ichki omillar hisobiga o‘zgarishini
ifodalaydi.
J
c =  q
1 C
1  /  q
1 C
0 ;; bunda
18

Indeksning suratiga tuzatish kiritaladi (  ): agar material harajat elementlari
arzonlashsa (+  ) yoki qimmatlashsa (-  ) qo‘shiladi.
Bir so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat ko‘rsatgichi ham umumlashtiruvchi
ko‘rsatgich bo‘lib, uni aniqlash uchun mahsulot to‘liq tannar х i uni qiymatiga bo‘linadi.
h=  qC/  qp;
Ko‘rsatgichni iqtisodiy mohiyati shundaki, u birinchidan, kor х ona yoki tarmoqda
bir so‘mlik tovar mahsulotini ishlab chiqarish uchun qilingan harajat hajmini ifodalaydi
(masalan, h=0,9 ga teng bo‘lsa, bu degan so‘z bir so‘mlik mahsulotni ishlab chiqarish
kor х onaga 90 tiyinga tushishini bildiradi) ikkinchidan, u mahsulot qiymati tarkibini
ifodalaydigan nisbiy ko‘rsatgich (yuqoridagi misolimizda mahsulot qiymatining 90%
harajatlardan va 10% esa foyda summasidan tashkil topgan).
Bir so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat ko‘rsatgichining quyidagi ijobiy
tomonlarini qayd etish lozim:
1. U ham solishtirma ham solishtirma bo‘lmagan mahsulotlarning barchasi
bo‘yicha х isoblanishi mumkin.
2. Kor х onadan to tarmoqqacha undan yana umumiy sanoat
tarmog‘igacha bo‘lgan uzviy ko‘rsatgichni х isoblash imkoniyatini beradi.
3. Kor х onalarni ishlab chiqarish mahsulotlari sifatini oshirishga
qiziqtiradi va undaydi.
4. Amaldagi harajatlarni biznes rejadagi yoki bazis davrdagi harajatlar bilan
solishtirish imkoniyatini beradi.
Bir so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat ko‘rsatkichining amaldagi baholarda
hisoblangan joriy va bazis davrdagisi solishtirilib shu ko‘rsatkich bo‘yicha indeks
hisoblanadi:
J
h =h
1 :h
0 =  q
1 C
1 /  q
1 p
1 :  q
0 C
0 /  q
0 p
0 ;
Ko‘rinib turiptiki, bu indeks kattaligiga 3 omil ta’sir ko‘rsatadi:
- ishlab chiqarilgan mahsulot bahosi
- bir birlik mahsulot tannar х ining o‘zgarishi
- ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va assortimentini o‘zgarishi.
19

Bu omillarning bir so‘mlik tovar mahsulotga ta’sirini o‘rganish uchun quyidagi
indekslar hisoblanadi:
- ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va assortimentini o‘zgarishi: J
q =  q
1 C
0 /  q
1 p
0 :
 q
0 C
0 /  q
0 p
0

q =  q
1 C
0 
1 p
0 :  q
0 C
0 /  q
0 p
0
- mahsulot tannarхining o‘zgarishi:
J
s =  q
1 C
1   /  q
1 p
0 :  q
1 C
0 /  q
1 p
0

s =  q
1 C
1   /  q
1 p
0 -  q
1 C
0 /  q
1 p
0
- ishlab chiqarilgan mahsulot bahosining va х om ashyo, materiallar, yoqilg‘i
va energiya bo‘lgan baholarning o‘zgarishi:
J
r =  q
1 C
1 /  q
1 p
1 :  q
1 C
1   /  q
1 p
0

r =  q
1 C
1 /  q
1 p
0 -  q
1 C
1   /  q
1 p
0
Bu ko‘rsatkichlar orasida quyidagicha bog‘lanish mavjud:
J
h =J
q x J
c x J
p
h
1 -h
0 = 
q + 
c + 
p
Korхona bo‘yicha joriy davrda quyidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lgan :
№ Ko‘rsatkich Belgi Summa
1 Mahsulot qiymati bazis davr bozor bahosida q
0 p
0 20,000
2. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarхi (bazis
davr) q
0 s
0 14,000
3. Joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulot
qiymati:
- bazis davr bozor bahosida q
1 p
0 19,560
- joriy davr amaliy bozor bahosida q
1 p
1 22,800
4 Joriy davrda ishlab chiqarilgan mahsulot
tannarхi:
- amalda q
1 s
1 14,098
- bazis davr tannarхi asosida q
1 s
0 13,300
20

Bir so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat ko‘rsatkichlarini aniqlaymiz:
1) Bazis davrda h
0 =  q
0 C
0 /  q
0 r
0 =14000/20000=0,70 yoki bazis davrda
kor х onada 1 so‘mlik tovar mahsulot ishlab chiqarish uchun 70 tiyin sarflangan;
2) Joriy davrda amalda h
1 =  q
1 C
1 /  q
1 r
1 =14098/22800=0,62 yoki joriy
davrda kor х onada 1 so‘mlik tovar mahsulot ishlab chiqarish uchun 62 tiyin
sarflangan.
Demak, joriy davrda bir so‘mlik tovar mahsulot ishlab chiqarish uchun bazis
davrga nisbatan 8 tiyin (  h=h
1 -h
0 =0,62-0,70=-0,08 yoki 8 tiyin) kam sarflangan.
Bunday holatga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatgan:
- ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va tarkibida yuz bergan o‘zgarishlar:
 h
q =  q
1 C
0 /  q
1 r
0 -  q
0 C
0 /  q
0 r
0 =13300/19560-14000/2000=0,68-0,70=-
0,02 yoki 1 so‘mlik tovar mahsulot uchun qilingan harajat 2 tiyinga
kamaygan. (Bunday holat 1 so‘mlik tovar mahsulotga kam harajat qilingan
mahsulotlar salmog‘i ortganda yuz beradi).
- joriy davrda bazis davrga nisbatan mahsulot tannar х i past bo‘lganda:
 h
s =  q
1 C
1 /  q
1 r
0 -  q
1 C
0 /  q
1 r
0 = 14098/19560-13300/19560= 0,72- 0,68
=+0,04
yoki 1 so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat 4 tiyinga (mahsulot
tannar х i hisobiga) ortgan.
- ishlab chiqarish bahosining hisob-kitobda asos qilib olingan bazis
bahosiga nisbatan o‘zgarishi
 h
r =  q
1 C
1 /  q
1 r
1 -  q
1 C
1 /  q
1 r
0 = 14098/22800 – 14098/19560 = 0,62- 0,72 = -
0,10
yoki 1 so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat bahoning ortishi hisobiga 10
tiyinga pasaygan.
Bir so‘mlik tovar mahsulotga qilingan harajat ko‘rsatkichi barcha omillar
hisobiga 8 tiyinga pasaygan:
 h=  h
q +  h
c +  h
r =-0,02+0,04-0,10=0,08
21

 h=-0,08 so‘m yoki  h=-8 tiyin
2.2. Kor х onalar faoliyatining moliyaviy natijalari statistikasi.
Kor х onaning ishlab chiqarish- х o‘jalik va moliyaviy faoliyatining (har х il
tomonlari uning moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimida o‘z
aksini topadi; ularning asosiylari quyidagilar: mahsulotni sotishdan tushgan
tushum (yalpi daromad), foyda va rentabellik darajasi.
Mahsulotlar, tovarlar va х izmatlarni sotishdan tushgan tushum (yalpi daromad)
kor х ona faoliyatining umumiy moliyaviy natijasini ifodalaydi. Bunga tayyor
mahsulot, o‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar, ish va х izmatlar, sotib
olingan buyumlar (to‘ldirish uchun sotib olingan), ilmiy-tadqiqot ishlari, yuklarni
va yo‘lovchilarni tashish х izmatlari qiymati kiritiladi.
Bozor iqtisodiyoti davrida kor х ona iqtisodiy rivojlanishining asosi bo‘lib foyda
hisoblanadi. Foyda ko‘rsatkichlari kor х onalar ishlab chiqarish va moliyaviy
faoliyatini baholash va uning ish faoliyati samaradorligini ifodalovchi
ko‘rsatkichlar bo‘lib hisoblanadi. Foyda hajmining ortishi kor х onalarning o‘zini-
o‘zi moliyalashtirish, kengaygan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish va
kor х ona х odimlarining ijtimoiy-iqtisodiy e х tiyojlarini qondirish bazasi bo‘lib
hisoblanadi. Kor х onaning byudjet, bank va boshqa tashkilotlar oldidagi
majburiyatlarini bajarish foyda hisobiga amalga oshiriladi. Foydaning bir necha
ko‘rsatkichlari mavjud: mahsulot va х izmatlarni sotishdan olingan foyda, asosiy
faoliyatdan olingan foyda, soliq to‘lashdan oldingi foyda va sof foyda. Umumiy
moliyaviy natijani balansdagi foyda deb ataladi (barcha foyda va sarflarni umumiy
summasini balanslashtirish natijasida olinadi) va unga quyidagilar kiradi:
- mahsulotlarni, tovar va х izmatlarni sotishdan olingan foyda (zarar);
- material aylanma mablag‘lar va boshqa aktivlarni sotishdan ko‘rilgan foyda
(zarar);
- sotishdan va asosiy vositalarni chiqarishdan olingan foyda (zarar);
- sotish bilan bog‘liq bo‘lmagan operatsiyalardan olingan daromadlar. Bular
22

(har х il tushumlar, harajat va yo‘qotuvlar bo‘lib, ular mahsulot sotish bilan bog‘liq
emas;
- kor х onaning aktsiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha daromad va
devidentlar;
- avvalgi yil operatsiyalari bo‘yicha bu yil aniqlangan foyda;
- O‘zbekiston hududida joylashgan boshqa kor х onalar faoliyatida ulushli
ishtirok etish natijasi daromadlari;
- mulkni ijaraga berishdan olingan daromad;
- х orij valyutalari bilan qilingan operatsiyalardan olingan daromad;
- qarzdor tomonidan to‘langan ustama, jarima va boshqa iqtisodiy sanktsiyalar;
- tovar va х izmatlarni ishlab chiqarish va
sotish bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa daromadlar.
Sotish bilan bog‘liq bo‘lmagan harajatlar (zararlar)ga quyidagilar kiradi:
- tayyor mahsulot va ishlab chiqarish zahiralari bahosining pasayishi;
- arbitraj va sud chiqimlari;
- tabiiy ofatdan ko‘rilgan zararlar;
- to‘ х tatib qo‘yilgan ob’ektlar va quvvatlarni asrashdan ko‘rilgan
zararlar;
- to‘langan jarima, ustama va boshqa iqtisodiy sanktsiyalar;
- х orij valyutalari bilan qilingan operatsiyalardan ko‘rilgan zarar;
Foydaning tashkil bo‘lishi va taqsimlanishi s х emasi
23

Balansdagi foydadan mavjud qonunlar asosida majburiy to‘lovlar amalga
oshiriladi.
Shunday to‘lovlardan so‘ng qolgan foyda sof foyda deb ataladi. Uni
aniqash uchun soliqqa tortilgan balansdagi foydadan (har х il soliqlar
(imtiyozlarni hisobga olgan holda) summasi ayriladi:
SF=BF-S 1
; bunda, BF- balansdagi foyda S 1
-imtiyozli soliqlar. Ma’lumki,
foyda hajmiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi:
- tovar va х izmatlar bahosining o‘zgarishi;
- mahsulot birligi tannar х ining o‘zgarishi;
- sotilgan tovar va х izmatlar hajmining o‘zgarishi;
- sotilgan tovar va х izmatlar tarkibi (assortimenti) o‘zgarishi).
Bu omillarning umumiy foyda summasining o‘zgarishiga ta’sirini
hisoblash uchun joriy davr tovar va х izmatlarni sotishdan tushgan tushum bazis
davr bahosida hisoblash va joriy davrda sotilgan mahsulot tannar х ini bazis
davrda tannar х ida hisoblash lozim bo‘ladi. SHunday hisoblashlar quyidagi
jadvalda keltirilgan.
Ko‘rsatkich Bazis
davrda Amaldagi lekin
bazis davr
tannarхi
va
Bahosida Joriy
davrda
Tovar va хizmatlarni sotishdan
tushgan tushum, amaldagi
bozor bahosida, ming so‘m 13208 15068 27012
Mahsulot to‘liq tannarхi, ming
so‘m 10160 8728 19820
Foyda, ming so‘m 3048 6340 7192

XULOSA
Tovar ishlab chiqarish - bu barcha mahsulotlar bozorda sotish uchun
yaratilgan tashkilot turi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti tovar ishlab chiqarishining
vujudga kelishining birinchi zarur shartidir. Ijtimoiy mehnat taqsimotining
rivojlanishi bilan ishlab chiqaruvchilarning har qanday bir mahsulot ishlab
chiqarishga ixtisoslashuvi yuzaga keladi. Bu almashinuvni talab qiladi. Ijtimoiy
mehnat taqsimoti tovar xo‘jaligi mavjudligining moddiy shartidir. Tovar ishlab
chiqarishning sababini tovar ishlab chiqaruvchilarning turli mulkdorlar sifatida
iqtisodiy izolyatsiyasi deb hisoblash kerak. Aynan tovar ishlab chiqaruvchilarning
iqtisodiy izolyatsiyasi birjaning tovar birjasiga aylanishining zarur va yetarli
shartidir. Faqat turli mulkdorlar o'rtasidagi ayirboshlash tovarga aylanadi. Iqtisodiy
izolyatsiya xususiy va jamoaviy, guruh, korporativ mulk sharoitida mumkin. Tovar
ishlab chiqarish uzoq evolyutsiyadan o'tdi. U ibtidoiy jamoaning parchalanishi,
xususiy mulkning vujudga kelishi sharoitida, birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti
davrida vujudga kelgan.) Ma'lumki, mehnat taqsimotining eng oddiy shakli jins va
yoshga qarab tabiiy bo'linishdir. Birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti
chorvachilikning dehqonchilikdan ajralishi bilan bog'liq.Bu shunday mehnat
taqsimoti bo'lib, unda dastlab turli jamoalar, so'ngra jamoalarning alohida a'zolari
har xil turdagi xo'jalik faoliyati bilan shug'ullana boshladilar. ishlab
chiqaruvchilarning mehnat unumdorligi oshishi natijasida alohida mahsulotlarning
ortiqcha miqdori paydo bo'lishiga va ayirboshlashning sezilarli rivojlanishiga olib
keldi.
Tovar-pul munosabatlarini tushunishda tovarning mazmunini, uning
xususiyatlarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Tovarga ta’rif berishda ham
iqtisodchilar tomonidan turlicha yondoshuvlar mavjud. Jumladan, E.F.Borisov
ta’rifiga ko’ra «Tovar – bu bozorda boshqa tovarga ekvivalent asosida
ayirboshlashga mo’ljallangan, mehnat orqali yaratilgan ijtimoiy naflikdir». Bundan
ko’rinadiki, u tovarga inson mehnati mahsuli sifatida qaraydi.
V.I.Vidya’in va boshqalar tahriri asosida tayyorlangan darslikda «ne’mat» va

«tovar» tushunchalariga keng izoh berilgan. Unda tovar iqtisodiy ne’matning
maxsus shakli bo’lib hisoblanishi ko’rsatib berilgan: «Tovar – bu ayirboshlash
uchun ishlab chiqarilgan maxsus iqtisodiy ne’mat». 20
Bu va boshqa qator
olimlarning fikrlari asosida ta’kidlash mumkinki, tovar - bu biron-bir naflilikka va
qiymatga ega bo’lgan ayirboshlash uchun yaratilgan mehnat mahsuli. Yoki,
boshqacha aytganda, tovar biron-bir naflilikka (iste’mol qiymatga) va almashuv
qiymatiga ega bo’lgan, bozor uchun ishlab chiqariladigan mahsulot yoki
xizmatlardir.
Demak, tovarning ikki xususiyati bor: birinchidan, u kishilarning qandaydir
ehtiyojini qondiradi: ikkinchidan , u o’zida ijtimoiy mehnat sarflarini
mujassamlashtiradi. Tovar boshqa buyumga ayirboshlana oladigan buyum bo’lib, u
iste’mol qiymatga va almashuv qiymatlariga ega.
Buyumning iste’mol qiymati shundan iboratki, u kishilar uchun foydali,
naflidir. U shaxsiy iste’mol buyumi yoki ishlab chiqarish vositalari sifatida
kishilarning biron–bir ehtiyojini qondiradi.
Naflilikni aniqlashda ham turlicha yondoshuvlar mavjud. Masalan,
marjinalizm maktabi asoschilari ham, ularning keyingi davomchilari ham tovarlar
nafliligini aniqlashda alohida olingan individning hayolidagi ‘sixologik yondoshuv
bilan, ya’ni hech kim bilan aloqasi bo’lmagan o’rmondagi cholning yoki kimsasiz
orolda bir o’zi qolib ketgan Robinzonning hayoli bilan aniqlash usulini
qo’llaydilar. Xolbuki, tovar ayirboshlash jamiyat a’zolari o’rtasida, gavjum bozor
qatnashchilari o’rtasida sodir bo’ladi. Ular naflilikning negizida ob’ektiv iqtisodiy
jarayon borligini, naflilik tabiat ashyosi bilan jonli mehnatning birikishi natijasida,
to’g’rirog’i naflilik aniq mehnat bilan tabiat ashyosining xususiyatlari
o’zgartirilishi natijasida vujudga kelishini o’ylab ham o’tirmaydilar. Albatta,
tabiatda mavjud bo’lgan yoki inson mehnati bilan yaratilgan har qanday narsa ham
naflilikka ega bo’lavermaydi. Masalan, jamiyatga 100 dona soat zarur bo’lgani
holda, 120 dona soatning ishlab chiqarilishi uning 20 donasining nafsiz bo’lishiga
olib keladi. Ya’ni, jamiyat uchun zarur bo’lgan 100 dona soatgina naflilikka ega
bo’ladi.

Shuning uchun iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy zaruriy naflilik degan
tushuncha ishlatiladi va bozor mana shu ijtimoiy zaruriy naflilikni tan oladi.
Ijtimoiy zaruriy naflilik deb talab miqdoriga mos keladigan miqdordagi naflilikka
aytiladi.
Har bir tovar ma’lum bir naflilikka ega, lekin bu naflilik uni yaratuvchining
o’z ehtiyojlarini emas, balki ayirboshlash orqali boshqa kishilar talabini qondiradi,
ya’ni tovarning ijtimoiy nafliligi hisoblanadi. Bozor har qanday naflilikni emas,
ijtimoiy naflilikni hisobga oladi. Agar bu fikrni yanada rivojlantirsak, bozor
ijtimoiy zaruriy naflilikni, ya’ni jamiyat uchun (xaridorlar uchun) zarur miqdordagi
naflilikni hamda shu ijtimoiy zaruriy miqdordagi naflilikni ishlab chiqarish uchun
sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnatni hisobga oladi. Ijtimoiy naflilik tovarlarning
boshqa tovarlarga ayirboshlanish qobiliyatiga ega bo’lganligi uchungina o’zining
yaratuvchisini qiziqtiradi. Tovarning ayirboshlanuvchanlik xususiyati almashuv
qiymati nomini oladi. Tovarlarni sotishda ularning narx ko’rsatkichi almashuv
qiymatini yaqqol ko’rsatadi. Inson mehnati bilan yaratilmagan ko’’lab ne’matlar
masalan, buloq suvlari, yovvoyi daraxt mevalari ma’lum naflilikka ega bo’ladi.
Lekin ular har doim ham tovar bo’lavermaydi. Masalan, bu ne’matlar o’sha
joyning o’zidan olinib, iste’molchi tomonidan iste’mol qilinsa tovar
hisoblanmaydi. Ne’matlar tovar bo’lishi uchun, ular ayirboshlashga mo’ljallangan,
ma’lum mehnat sarflangan , bozorga sotishga chiqarilgan bo’lishi zarur.
Shunga ko’ra, tovar mahsulotdan farqlanadi. Tovar, eng avvalo, o’z iste’moli
uchun emas, balki boshqalarning iste’moli uchun bozorga sotish maqsadida
tayyorlanadigan mahsulotdir. Tovarning natural–buyum va ijtimoiy–iqtisodiy
tomonlari, xususiyatlari ana shundan kelib chiqadi.
Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi
naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg
donga ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida
ularning almashuv qiymati ifodalanadi.
Almashuv qiymati nimaga asoslanadi? Qiymatning mehnat nazariyasi
tarafdorlari 1
hisoblaydiki, tovarlar qiymatining umumiy asosi – bu mehnat, shu

sababli ular ma’lum miqdorlarda bir-biriga tenglashtiriladi. Ularning fikricha
tovarlarning tabiiy xususiyatlaridan birortasi – og’irligi, hajmi, shakli va shu
kabilar umumiy asos bo’la olmaydi, faqat mehnat sarflari shunday asos
hisoblanadi. Almashishning zarur sharti ayirbosh-lanadigan tovarlarning turlicha
nafliligi hisoblanadi, lekin har xil tovarlarning nafliligi sifat jihatidan turlicha
bo’lib, ular miqdoriy o’lchamga ega emas. Miqdor jihatdan baravarlashtirish esa,
hamma sifat jihatidan umumiy, yagona biron-bir narsa bo’lishini taqozo etadi,
bunday umumiy narsa ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.
Bu o’rinda so’z mehnatning muayyan, aniq turlari to’g’risida bormaydi. Bu
turlar bir-biridan sifat jihatdan farq qiladi, bu esa aniq iste’mol qiymatlarining
xususiyatlarini keltirib chiqaradi. Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki,
bularning hammasi umuman inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi, miyasi,
mushagi, asablari va hokazolari sarfning mahsulidir. Demak, umuman inson
mehnati mahsuli sifatida tovarlar bir xil va o’lchovdoshdir. Tovarda
mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashqil qiladi. Bu qiymat tovar
ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun almashuv qiymati (ya’ni iste’mol
qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli bo’lib, uning ichki mazmunini
tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov tomonidan qiymat va almashuv qiymatini
tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib ko’rsatilishida namoyon
bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish (ko’’incha qisqacha qilib
«ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga tushganligi ifodasidir.
Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi), tabiiyki, o’z
xarajatlarini qo’lashni istaydi, biroq bozorda boshqacha nisbatlar tarkib to’ishi
mumkin. Endi ularni boshqa ko’rsatkich – almashuv qiymati ifodalaydi. Bu bir
tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir». 21
Tovarning o’zi esa ikki
tomon - naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L.Kulikov tomonidan qiymatga berilgan
yuqoridagi ta’rif ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish
fikrlardan ham holi emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan
ayniylashtirilishini u tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz (ishlab

chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo’lib, miqdor jihatidan undan kamdir.
Ishlab chiqarish xarajatlari to’g’risida keyingi boblarda to’xtalamiz).
Tovar qiymatining miqdori, ijtimoiy-zaruriy vaqt deb ataladigan ish vaqti
bilan hisoblanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti muayyan ijtimoiy normal ishlab
chiqarish sharoitida va muayyan jamiyatdagi mehnat malakasi va jadallashuvi
darajasi o’rtacha bo’lgan sharoitda biron bir tovarni ishlab chiqarish uchun zarur
bo’lgan ish vaqtidir. Tovar qiymatining miqdorini hisoblashda mehnatning oddiy
va murakkab, malakali va malakasiz, aqliy yoki jismoniy turlari hisobga olinadi.
Qiymatni hisoblashda nisbatan murakkab mehnat ko’’aytirilgan yoki darajaga
ko’tarilgan oddiy mehnat sifatida hisobga olinadi, shu sababli oz miqdordagi
murakkab mehnat ko’’ miqdordagi oddiy mehnatga tenglashtiriladi.
Tovarning ikki xil xususiyatga ega bo’lishiga sabab tovar ishlab chiqaruvchi
mehnati tabiatining ikki tomonlamaligidadir. Bir tomondan, bu – muayyan turdagi
aniq mehnatdir. Shuning uchun, iste’mol qiymatni yaratgan mehnat aniq mehnat
deb nom olgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevningʻ
Qoraqalpog iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari va
ʻ
vakillari bilan o tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so zlagan nutqlari/ Toshkent:
ʻ ʻ
“O zbekiston”, 2017. – 488 b.
ʻ
2. Mirziyoev Sh.Sh. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak” //
ʻ
Mamlakatimiz 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va
2017-yilga mo ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor yo nalishlariga
ʻ ʻ
bag ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi//Xalq
ʻ
so zi 2017-yil 16-yanvar.
ʻ
3. O zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
ʻ
Murojaatnomasi//Xalq so zi gazetasi, 2017-yil 23-dekabr.
ʻ
4. O zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
ʻ
Murojaatnomasi//Xalq so zi gazetasi, 2018-yil 29-dekabr.
ʻ
5. O zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
ʻ
Murojaatnomasi//Xalq so zi gazetasi, 2020-yil 25-yanvar.
ʻ
6. O lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «Sharq»
ʻ
nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006.
7. O lmasov A., Vahobov A.V. Iqtisodiyot nazariyasi.
ʻ Darslik. – T.: “Iqtisod-
moliya”, 2014. – 480 bet.
8. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19 th Edition.
Mcgraw-Hill Companies. USA. 2009.
9. Razzoqov A., Toshmatov SH., O rmonov N. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. T.:
ʻ
«Moliya». 2002.

10. SHodmonov SH.SH., G afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: «Fan vaʻ
texnologiya». 2005.
11. SHodmonov SH.SH., G ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:
ʻ
“Iqtisod-moliya”, 2010. – 728 bet.
12. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.:
Barkamol fayz-media, 2017. – 783 bet.
Internet saytlari.
13. www.lex.uz – O zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
ʻ
milliy bazasi.
14. www.edu.uz – O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta’lim
ʻ ʻ
vazirligi portali.
15. www.worldeconomics.com
www.economist.com
16. www.gov.uz – O zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
ʻ
17. www.internetindicators.com – Iqtisodiy indikatorlar Internet veb-sayti.
18. www.stat.uz – O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo mitasining
ʻ ʻ
rasmiy sayti

Tovar ishlab chiqaradigan tarmoqlarni statistik o’rganish

Sotib olish