Tovar-moddiy zahiralar hisobi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	95.6KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

241 Sotish

Tovar-moddiy zahiralar hisobi

Sotib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ТЎҚИМАЧИЛИК ВА ЕНГИЛ САНОАТ ИНСТИТУТИ
“Корпоратив бошқарув” кафедраси
“Бухгалтерия хисоби ” фанидан
КУРС ИШИ
Мавзу: ______________________________________________________
________________________________________________________
Бажарди:___________________ факультети, ____________ гуруҳи талабаси
_____________________________
Текширди: _____________________________
Курс иши ҳимоя
қилинган сана
“____” _____2023 й.
Баҳо “ _____ ” _____ ___________
(имзо)
___________
(имзо) Комиссия аъзолари:
__________________
__________________

ТОШКЕНТ – 2023

Mavzu: Tovar-moddiy zahiralar hisobi.
Reja:
Kirish:
1-Bob. Iqtisodiyotda tovar-moddiy zahiralar haqida umumiy tushuncha va
ularni korxonada moliyaviy, iqtisodiy samaradorligiga uzviy bog’liqligi.
1.1. Iqtisodiyotda tovar-moddiy zahiralar haqida umumiy tushuncha va
ularni korxonada moliyaviy, iqtisodiy samaradorligiga bog’liqligi.
2-Bob. Korxonalarda tovar-moddiy zahiralarni baholash tartibi, ularni
tannarxini aniqlash, sof sotish qiymatida hisobdan chiqarishning usullari va
ularni hisobga olishning uzluksiz va davriy tizimi.
2.1. Korxonalarda tovar-moddiy zahiralarni baholash tartibi.
2.2. Korxonalarda tovar-moddiy zahiralarni tannarxini aniqlash usullari.
2.3. Korxonalarda tovar-moddiy zahiralarni sof sotish qiymatida hisobdan
chiqarishning usullari.
2.4. Korxonalarda tovar-moddiy zahiralarni hisobga olishning uzluksiz va
davriy tizimi.
3-Bob. Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish bo‘yicha birlamchi
hujjatlar va tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi.
3.1. Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish bo‘yicha birlamchi hujjatlar.
3.2. Tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
Ilovalar.

Kirish

Iqtisodiyotimizning barcha jabhalarida bo'lgani kabi, buxgalteriya hisobi
borasida ham ulkan o'zgarishlar sodir bo’ldi. Keyingi yillar mobaynida halqaro
standartlarga to'la-to'kis javob beruvchi buxgalteriya hisobi tizimini yaratish
borasida ko'pgina islohotlar olib borilmoqda. Buxgalteriya hisobidan
foydalanuvchilar doirasi ancha kengayib borayotganligi, integratsiya jarayonlari
chuqurlashayotganligi, qo'shma korxonalar barpo etilayotganligi, jahon moliya
bozoriga chiqilayotganligi sarmoyalar, ishchi kuchi va valyutaning ayrim
mamlakatlar o'rtasida erkin harakatlanishi zarurligi buxgalteriya hisobi tizimini
jahon standartlariga ko’chirishni yanada qattiqroq talab qilmoqda.
Bunday ustuvor vazifani bajarish iqtisodiyotning rivojlanishini zamon
talablariga moslashtirib, takomillashtirib borishni taqozo etadi. Har bir xo'jalik
yurituvchi subyekt o'z faoliyatining foydalilik darajasini doimo tahlil qilishga va
amalga oshirilayotgan jarayonlarning hisobini to'gri tashkil qilishlari zarur. Bu
sharoitda bugalteriya hisobining ahamiyati katta bo'lib, undan yanada unumli
foydalanish zaruriyati ortib boradi. Chunki, aynan shu sohalar iqtisodiyot
subyektlarining aytib o'tilgan talablarning bajarilishida muhim o'rinni egallaydi.
Konseptual asos O'zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi
to'g'risida"gi Qonuni, buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS)ga
muvofiq moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun moliyaviy axborotlarni
taqdim etishning maqsadi va ochib berishni belgilaydi.
Konseptual asos BHMS hisoblanmaydi. Mazkur Konseptual asosning hech
bir qoidasi aniq bir BHMS qoidalaridan ustunlik kuchiga ega emas. Ayrim
hollarda, agar konseptual asos bilan BHMS o'rtasida ziddiyatlar bo'lsa, BHMSning
talablari konseptual asos talablaridan ustun.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar darajasida tovar-moddiy zaxiralar yirik
miqdordagi moliyaviy resurslar qo‘yilmasini talab etuvchi obyektlar jumlasiga
kiradi va shuning uchun ular xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish
yoki marketing siyosatini belgilab beradigan muhim omillardan biri sifatida
namoyon bo‘ladi. Biroq, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ko‘pchiligi odatda
ularga etarli darajada e’tibor berishmaydi va doimo mavjud bo‘lishi lozim bo‘lgan
zaxiralar bo‘lgan ehtiyojga baho berishmaydi. Buning natijasida, ular tovarmoddiy
zaxiralarga ko‘zlangan darajadan ortiqcha mablag‘lar sarflashlariga duch kelishadi.
2-sonli BHXSda tovar-moddiy zaxiralarga quyidagicha ta’rif berilgan: Tovar-
moddiy zaxiralar – bu quyidagi aktivlardir: - odatdagi faoliyat doirasida sotish
uchun mo‘ljallangan; - bunday sotuv uchun ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan; -
ishlab chiqarish jarayonida yoki xizmatlar ko‘rsatilishida foydalanilishi ko‘zlangan
xom ashyo va materiallar ko‘rinishidagi aktivlar.

1-Bob. Iqtisodiyotda tovar-moddiy zahiralar haqida umumiy tushuncha
va ularni korxonada moliyaviy, iqtisodiy samaradorligiga uzviy bog’liqligi.
1.1. Iqtisodiyotda tovar-moddiy zahiralar haqida umumiy tushuncha va
ularni korxonada moliyaviy, iqtisodiy samaradorligiga bog’liqligi.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 14 noyabrdagi 132-sonli
«O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (4-sonli BHMS)
«Tovar-moddiy zaxiralari»ga qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi buyrug‘i» (2002 yil 20
noyabr, ro‘yxat raqami 486-1 — Me’yoriy hujjatlar axborotnomasi, 2002 y., 22-son).
Mazkur BHMSning maqsadi tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’iy nazar yuridik shaxsga
(bundan buyon matnda tashkilot deb yuritiladi) mulk huquqida tegishli bo‘lgan tovar-
moddiy zaxiralarning buxgalteriya hisobi uslubiyati va moliyaviy hisobotda aks ettirilishini
belgilash hisoblanadi.
Tovar-moddiy zaxiralar hisobining asosiy qoidalari bo‘lib quyidagilar
hisoblanadi: tan olish paytini aniqlash, tasniflash, balans qiymatini baholash; tovar-
moddiy zaxiralar tannarxiga kiritiladigan xarajatlarni aniqlash, kelgusi xarajatlarni,
shu jumladan tovar-moddiy zaxiralar qiymatini xarajat sifatida tan olish; tovar-
moddiy zaxiralar qiymatini realizatsiya qilishning sof qiymatiga qadar kamaytirish
(baholash); ularning chiqib ketishidan moliyaviy natijalarni aniqlash hamda
moliyaviy hisobotda ular bo‘yicha axborotni yoritib berish tartibi.
Tovar moddiy zahiralari korxonaning aylanma mablag'larida faoliyat
sohasiga
qarab, 30 foizdan 90 foizgacha bo’ladi. Korxonaning moliyaviy va iqtisodiy ahvoli
ko'p jihatdan ana shu tovar moddiy zaxiralaridan foydalanish samaradorligiga
bog’liq. Har bir ishlab chiqarish korxonasida mahsulot ishlab chiqarish
jarayonining to’xtovsiz davom etib turishida tovar moddiy zahiralarining o'rni juda
kattadir. Tovar-moddiy zaxiralar keyinchalik sotish maqsadida normal faoliyat
yuritish jarayonida tutib turiladigan va ishlab chiqarish jarayonida mavjud bo‘lgan,
shuningdek mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish
jarayonida yoxud ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun
foydalaniladigan moddiy aktivlardir.
Tovar-moddiy zaxiralar
hisobining vazifalari
Tovar-moddiy zaxiralar harakati bilan
bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida
tegishli hujjatlarda rasmiylashtirish Tovar-moddiy zaxiralarining
to‘g‘ri saqlanishi ustidan nazorat
olib borish

Tovar moddiy zahiralari asosiy vositalardan farq qilib, bir ishlab chiqarish
jarayonida o'zining qiymatini to'la ravishda mahsulot tannarxiga o'tkazadi.
Shunday ekan aylanma mablag'lar harakatchanligi bevosita tovar moddiy
zahiralaridan samarali foydalanishga bog’liq. Aylanma mablag’larning korxona
uchun umumiy miqdori yuqori tashkilotlar, ya'ni tegishli vazirlik tomonidan
belgilanadi. Tovar-moddiy zaxiralar - faoliyat yuritish jarayonida keyinchalik
sotish maqsadida saqlab turiladigan va ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan,
shuningdek, mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish
jarayonida yoki ma'muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun
foydalaniladigan moddiy aktivlardir. Mehnat buyumlari yoki boshqacha qilib
aytganda, moddiy resurslar asosiy vositalar bilan bir qatorda ishlab chiqarishning
asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Ularning asosiy vositalardan farqi shundaki,
materiallar har bir ishlab chiqarish tsiklida butunlay iste'mol qilinib, ishlab
chiqarish jarayonida o'zining dastlabki jismoniy ko’rinishini yo'qotadi va ishlab
chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga o'z qiymatini to’la ravishda o'tkazadi.
Tovar-moddiy zaxiralar tashkilotlarda quyidagilar ko‘rinishida bo‘lishi
mumkin:
a) xomashyo va materiallar, xarid qilingan yarim tayyor mahsulotlar va
butlovchi buyumlar, yoqilg‘i, tara va tarabop materiallar, ehtiyot qismlar, inventar
va xo‘jalik jihozlari hamda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko‘rsatish, ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish, ma’muriy ehtiyojlar va boshqa
maqsadlar uchun mo‘ljallangan boshqa materiallar zaxiralari;
b) boquvdagi va yaylovdagi yosh hayvonlar, katta yoshdagi hayvonlar,
parrandalar, asalari oilalari, sotish uchun asosiy podadan yaroqsizga chiqarilgan
katta yoshdagi chorva mollari, sotish uchun chetdan qabul qilingan chorva mollari; Materiallarning ishlab chiqarishga
to‘g‘ri sarflanishi hamda ularni
sarflash me’yorlariga rioya qilish
ustidan uzluksiz nazorat olib
borishModdiy texnika ta’minoti rejasining
bajarilishi ustidan nazorat olib borish
Mahsulot (ish, xizmat) va tovar
sotishda shartnomalar bajarilishi
ustidan nazorat o‘rnatishIchki resurslarni ishga solish
maqsadida ortiqcha va
foydalanilmayotgan tovar-moddiy
zaxiralarni aniqlash va sotish

v) detallar, uzellar, buyumlarga tugallanmagan ishlov berilishi va ularning
yig‘ilishi hamda tugallanmagan texnologik jarayonlar ko‘rinishida tugallanmagan
ishlab chiqarish. Ishlarni bajaradigan va xizmatlar ko‘rsatadigan tashkilotlarda
tugallanmagan ishlab chiqarish ular bo‘yicha qabul qilish-topshirish hujjatlari
rasmiylashtirilmagan va tashkilot tomonidan tegishli daromad tan olinmagan
tugallanmagan ishlarni (xizmatlarni) bajarishga doir xarajatlardan tashkil topadi;
g) tashkilotda tayyorlangan tayyor mahsulot (ishlab chiqarish siklining
pirovard natijasi — realizatsiya qilish uchun mo‘ljallangan va shartnomada yoki
qonun hujjatlarida belgilangan hollarda boshqa hujjatlarning talablarida nazarda
tutilgan texnik va sifat tavsiflariga muvofiq keladigan ishlov berilishi (butlanishi)
tugallangan aktiv);
d) boshqa yuridik yoki jismoniy shaxslardan xarid qilingan (olingan) va
tashkilotning odatiy faoliyati davomida qo‘shimcha ishlov berishsiz sotish yoki
qayta sotish uchun mo‘ljallangan tovarlar. Bunda uzoq muddatli aktivlar obyektlari
(binolar, inshootlar, transport vositalari, mulkiy (mutlaq) huquqlar va boshqalar)
ham keyinchalik sotish yoki qayta sotish maqsadida xarid qilingan hollarda tovar
bo‘lib hisoblanishi mumkin. Tovar-moddiy zaxiralar buxgalteriya hisobining
birligi zaxiralar to‘g‘risida to‘liq va ishonchli ma’lumotlarni shakllantirish hamda
ularning mavjudligi va harakati ustidan lozim darajada nazoratni ta’minlash
maqsadida tashkilot tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Tovar-moddiy
zaxiralarning xususiyatlari, ularni xarid qilish va ulardan foydalanish tartibidan
kelib chiqib tovar-moddiy zaxiralarning birligi nomenklatura raqami, partiya, bir
turdagi guruh va hokazo bo‘lishi mumkin.
4-sonli "Tovar-moddiy zahiralari" deb nomlangan O’zbekiston Respublikasi
BHMSda tovar-moddiy zahiralar takibiga xo’jalik yurituvchi sub'yektlarning
quidagi aktivlar kiritiladi:
-Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida ishlatlishi ko’zda tutilgan
xomashyo, materiallar, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi
buyumlar, yoqilgi, idishlar, ehtiyot qismlari, boshqa materiallar hamda arzon
baholi tez eskiruvchi buyumlar;
-Tugallanmagan ishlab chiqarish;
-Xo'jalik yurituvchi sub'ektning oddiy faoliyatida sotish uchun mo'ljallangan
tayyor mahsulot va tovarlar.
Tovar moddiy zahiralar 1000- 2900 schyotlarda yuritiladi:
1000 – xomashyo va materiallarni hisobga oluvchi schyotlar
1100 – o’stirishdagi va boquvdagi hayvonlarni hisobga oluvchi schyotlar
1500 – materiallarni tayyorlash vax arid qilishni hisobga oluvchi schyotlar
1600 – materiallar qiymatidagi farqlarni hisobga oluvchi schyotlar
2000 – asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schyotlar

2300 – yordamchi ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schyotlar
2500 – umum ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar
2600 – ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar
2800 – tayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi schyotlar
2900 – tovarlarni hisobga oluvchi schyotlar
Moddiy ishlab chiqarish zahiralari mahsulot ishlab chiqarish jarayonida
turgan o'rinlari va xususyatariga qarab quyidagi guruhlarga bo'linadi:
- xomashyo va asosiy materiallar;
- yordamchi materallar;
- sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar;
- chiqindilar;
- yoqligillar;
- idish va idish materiallar;
- ehtiyot qismlar;
- inventar va xo’jalik jihozlari.
Xomashyo deb, hali sanoat ishlovidan o'tmagan va mahsulotlarning asosiy
moddiy qismini tashkil qiladigan mehnat buyumlariga aytiladi masalan: paxta
tozalash korxonalari uchun tozalashga keltirilgan paxta tolasi, metallurgiya zavodi
uchun temir ruda, ko'n zavodiga keltirilgan ishlanmagan teri, un zavodiga
keltirilgan bug'doy va hokazo. Xom ashyolarga sanoat ishlovini bir marta bo'lsa
ham o'tgan mehnat buyumlari kiradi. Qayta ishlash korxonalari xom ashyosini,
ko’pchilik hollarda qishloq xo’jaligi mahsulotlari va qazib oluvchi sanoatning
mahsulotlari tashkil etadi.
Asosiy materiallar deb, ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibiga buyum
sifatida kiradigan va shu mahsulotning asosini tashkil qiladigan mehnat
buyumlariga aytiladi. Masalan: mashinasozlik sanoatida asosiy materiallarga
metall, prokat, tikuv fabrikalaridagi gazlama kiradi.
Yordamchi materiallar ishlab chiqarilayotgan mahsulot tarkibiga kirib,
ularda sifat o'zgarishlar hosil qiladi, ya'ni mahsulotga chiroy beradi, mazasini
o'zgartiradi, lekin uning asosini tashkil qilmaydi yoki ishlab chiqarish jarayonida
mehnat vositalarini ta'mirlash, sozlash uchun ishlatiladi yoki mehnat jarayoni
uchun kerakli sharoit yaratib berish uchun xizmat qiladi.
O'rni kelganda shuni eslatib qo'yish lozimki, materiallarni guruhlarga
bo'lganda, aniq sharoitni hisobga olish lozim. Bir turdagi materiallar mahsulotni
yaratishdagi roliga qarab birinchi sanoat korxonasida asosiy material bo'lsa,
ikkinchisida yordamchi material bo'lishi mumkin.
Yarim tayyor mahsulotlar deb, ishlab chiqaruvchi bir tsexda to'la tugallanib
boshqa tsexlarda qayta ishlash davom ettiriladigan mehnat buyumlariga aytiladi.
Yarim tayyor mahsulotlar sotib olinishi yoki korxonaning o'zida ishlab chiqarilishi

mumkin. Shuning uchun sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar shu korxonaning
o’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlardan ajratilgan holda hisobga
olinadi.
Chiqindilar – korxonaning o’zida asosiy yoki yordamchi materiallar sifatida
ishlatilishi mumkin, ayrim paytlarda esa boshqa korxonalarga sotiladi. Chiqindilar
asosan xomashyo va materiallarni qayta ishlash, mahsulot ishlab chiqarish
natijasida paydo bo’ladi. Chiqindilarni to’g’ri hisobga olish va ulardan maqsadga
muvofiq ravishda foydalanishni nazorat qilish muhim ahamiyatga ega.
Yoqilg'i ishlab chiqarishdagi roliga ko'ra yordamchi materiallarga o'xshab
ketadi. Yoqilg’ilar korxonalarda texnologik maqsadlarga yoqilg'i sifatida va isitish
yoqilg’isi sifatida ishlatiladi.
Idish va idish materiallari sotilayotgan mahsulotlarni o’rash, joylashtirish
uchun xizmat qilib, mahsulot bilan birgalikda sotiladi.
Ehtiyot qismlar mashina, asbob-uskuna va bosha mehnat vositalarini
ta'mirlash maqsadida ishlatiladi.
Korxonaning tovar-moddiy zahiralari tarkibiga quyidagilar kiritilmaydi:
- Inventarizatsiya natijasida aniqlangan egalik qilish huquqi bo'lmagan
tovarlar;
- Konsignatsiya (tovarlarni vositachilar (konsignatorlar)ning omborxonalari
orqali sotish shakli)da bo'lgan tovarlar.
Darhaqiqat, inventarizasiya (yo'qlama) o'kazish davrida korxonada uning
egalik qilish huquqi bo’lmagan tovarlar aniqlanishi mumkin. Bu mijozning
buyurtmasiga asosan tayyorlangan (ya'ni oldi-sotdi bitimi bajarilgan) unga qarashli
va jo'natishni kutayotgan tovardir. Aniqlangan bunday tovarlar korxonaning tovar-
moddiy zahiralari tarkibiga kiritilmaydi. Ular sotish jarayonida qayd qilinishi
lozim.
Tovar-moddiy zahiralari tarkibiga kirmaydigan tovarlarning yana bir turi bu
konsignatsiyadagi tovarlardir. Konsignatsiya komitent yoki konsignant deb
ataladigan mulkdorni o'z tovarlarini boshqa kompaniya omborlarida sotish uchun
joylashtirishdir.
Konsignator bunday tovarlarni o’zining moddiy zahiralari tarkibiga
kiritmasligi kerak, chunki realizatsiya davrigacha bu tovarlar jo'natuvchi
konsignantning mulki hisoblanadi.
Misol: Boshqa shaxslardan materiallarni tekinga olinishini bugalteriya
hisobida quyidagi yozuv bilan rasmiylashtirish mumkin:
Dt 1010
Kt 8530
Misol: Mahsulotni sotish uchun idishlarning sarflanishini bugalteriya
hisobida quyidagi yozuv bilan rasmiylashtirish mumkin:

Dt 9430
Kt 1060
Misol: Mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishdga taalluqli bo’lgan
nomoddiy aktivlarni bugalteriya hisobida quyidagi yozuv bilan rasmiylashtirish
mumkin:
Dt 2010
Kt 0510
Misol: Tovarlar qayta ishlashga berildi bugalteriya hisobida quyidagi yozuv
bilan rasmiylashtirish mumkin:
Dt 2010
Kt 2910
2-Bob. Korxonalarda tovar-moddiy zahiralarni baholash tartibi, ularni
tannarxini aniqlash, sof sotish qiymatida hisobdan chiqarishning usullari va
ularni hisobga olishning uzluksiz va davriy tizimi.
2.1. Korxonalarda tovar-moddiy zahiralarni baholash tartibi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarda tovar-moddiy
zaxiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning oqilona
sarflanishiga rioya qilish, mahsulot tannarxida moddiy xarajatlarning salmog‘ini
minimallashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Tovar-moddiy zahiralarini
baholashda ularni tannarxi yoki sof sotish qiymatlari bo'yicha hisobga olish
mumkin. TMZ larini hisobga olishda shu ikkala qiymatidan qaysi biri kichik bo'lsa
o'sha qiymat bo'yicha hisobga olinadi.
TMZlarini tannarxi yoki sof sotish qiymatlari bo’yicha hisobga olishda turli
usullarda foydalanish mumkin. Ularni asosiylari quyidagi chizmada keltirilgan:
TMZ larni baholash
Tannarxi bo’yicha Sof sotish qiymati bo’yicha
Aholida moddalar bo’yicha hisobga
olish usuli
Asosiy Tovar guruhlari bo’yicha
hisobga olish usuli
Umumiy hajmi bo’yicha hisobga
olish usuli Yalpi identifikatsiya usuli
O’rtacha hisoblangan qiymat usuli
Birinchi xarid narxlari bo’yicha
baholash usuli
Oxirgi xarid narxlar bo’yicha
baholash usuli

TMZ tannarxi bo’yicha hisobga olinganda uning tarkibiga TMZlarini sotib
olish, (xarid qilish) oilib kelish va joylashtirish bilan bog’liq barcha xarajatlar,
ularni qayta ishlash xarajatlari va boshqa xarajatlar kiritiladi .
Demak, TMZ sotib olish bilan bog’liq xarajatlarlarga quyidagilar kiradi:
- tovar-moddiy zahiralarini harid qiymati;
- import zahiralar uchun bojxona bojlari va to'lovlari;
- mahsulotni sertifikatsiyalash xarajatari;
- tayyorlov vositachilk tashkilotlariga to’langan komission to'lovlar;
- soliqlar (korxona keyinchalik qaytarib olishi mumkin bo'lganlardan tashqari,
masalan, QQS);
- zahiralarini sotib olish bilan bog’lik transport-tayyorlov xarajatlari, xizmat
ko'rsatish xarajatlari va zahiralarni sotib olish bilan bog'liq boshqa xarajatlar.
Korxonalarning tovar-moddiy zahiralari tarkibi xilma-xil bo'lganligi uchun
ham ular turlicha tayorgarik holarida bo'lishi mumkin. Shuning uchun ham
ularning ba'zilari, ya'ni hech qanday ishlov berilmaganlari xarid narxlari bo'yicha
hisobga olinsa, boshqalari, ya'ni ma'lum qayta ishlovlardan o'tganlari, ushbu
holatga kelguncha ketgan barcha xarajatlarini o'z ichiga olgan holdagi qiymatida
aks ettiriladi.
Qayta ishlash xarajatlari tayyor mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita
(to'g'ri) yoki bilvosita (egri) xarajatlarga shuningdek, o’zgaruvchi va o’zgarmas
xarajatlarga afratilishi mumkin.
Bevosita xarajalar - bu tayyor mahsuloting birligini ishlab chiqarish bilan
bevosita bog’liq xarajatlardir. Ular jumlasiga:
- Ishlab chiqarishga talluqli moddiy xarajatlar;
- Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining ish haqi;
- Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari kiradi.
Yuqorida keltirigan xarajatlar o'zgaruvchi xarajatlar bo'lib hisoblanadi.
Chunki, ularning hajmi bevosita mahsulot ishlab chiqarilishi bilan bog'liq
mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshsa, uning miqdori ham oshib boradi.
Bilvosit xarajatlar - bular ishlab chiqarish jarayonida xizmat ko'rsatish bilan
bog'liq ishlab chiqarish xarajatlaridir. Masalan; yordamchi ishchilarning vaqtbay
ish haqi, ishlab chiqarish asosiy vositalarining amortizatsiyasi, ishlab chiqarish
asosiy vositalarining joriy va kapital ta'mirlash xarajatlari va mahsulot hajmining
o'sishi doimiy xarajatlari.
Boshqa xarajatlar tovar-moddiy zahiralarini kerakli joyga keltrish bilan
bog'liq bo'lgan transport va ularni tegishli holatda ushlab turish bilan bog'liq

bo'lgan boshqa xarajatar (tayyor mahsulotni omborga tashib keltirish yakka
taribdagi buyurtmalar bo'yicha tovarlarni konstruksiya qlish xarajatlari va
boshqalar).
Ma'lumki, mahsulotlarning ishlab chiqarish tovar-moddiy zahiralari
tannarxiga qo'shilmagan xarajatlari davr sarflari sifatida tan olinadi. Ular
jumlasiga:
- Sotish bo'yicha sarflar;
- Boshqarish bo'yicha sarflar (ma'muriy sarflar);
- Boshqa operatsion sarflar va zararlar.
Tovar-moddiy zahiralari tannarxi bo'yicha hisobga olishda faoliyat turlari
xususlyatlarini hisobga olish lozim. Jumladan, mahsulot ishlab chiqarish bilan
shug'ullanuvchi va xizmat ko'rsatish bilan shug'ullanuvchi korxonalarda TMZni
hisobga olishda ma'lum tafovvutlar mavjud.
Xizmat ko’rsatish korxonalarida tovar-moddiy zahiralari tannarxiga
quyidagilar kiritiladi:
- Xizmat ko’rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan xodimlarning ish
haqi;
- Boshqaruv va nazorat qilish bilan bog’liq xodimlarning ish haqi;
- Xizmat sohasida, boshqaruv va nazorat sohalarida ishlayotgan
xodimlarning ish haqlariga hisoblangan ijtimoiy sug’urta xarajatlari;
- Xizmat ko’rsatish jarayonida yuzaga kelgan boshqa ustama xarajatlar.
Bu yerda ham, sotish va ma'muriy boshqarish bilan bog'liq bo'lgan ish haqi va
boshqa xarajatlari, shuningdek, agar texnik jarayonda ko’rib o'tilmagan bo'lsa,
ishlab chiqarish tsiklining alohida bosqichlari o'rtasida tovar-moddiy zahiralarni
saqlash xarajatlari tovar-moddiy zahiralari tannarxi tarkibiga kiritilmaydi va ular
yuzaga kelgan davr sarflari sifatida tan olinadi.
Ma'lumki mahsulotlar (bajarilgan ish va xizmatlar) tannarxini hisobga olish
usuli ishlab chiqarish turi, mahsulot turi va uning murakkabligiga bog'liq holda
tanlanadi.
2.2. Tovar-moddiy zahiralarni tannarxini aniqlash usullari.
Tovar-moddy zahiralarini turlicha bo'lishi ularni turlicha baholash tartibini
qo'llash imkonini berganidek, ularni tannarxini aniqlashni har xil usullaridan
foydalanish zaruratini ham tug'diradi. TMZni tannarxi bo'yicha hisobga olishda
quyidagi usulardan foydalanish mumkin:
- yalpi identifikatsiyalash usull;
- o'rtacha tortilgan qiymat usuli;
- birinchi xarid narxlari bo'yicha baholash usuli;

- oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash usuli.
Yalpi identifikatsiyalash usulning mohiyat shundaki, bunda o'zaro
almashtirilmaydigan zahiralarning alohida moddalarining tannarxi, shuningdek,
maxsus buyurtmala bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tannarxi
hamda aniq arajatla dentifikaslyash yo'li bilan aniqlashdir, xarajalarni maxsus
idenfikatsiya qilishning ma'nosi maxsus xarajatlar zahiralarining alohida
moddasiga olib boriladi. Yalpi identifikatsiyalash usuli alohida buyurtma bo'yicha
mahsulotlar ishlab chiqaradigan yoki assortimenti ko’p bo’lmagan mahsulotlar
ishlab chiqariladigan korxonalarda qo’llaniladi. Ushbu usul mohiyatini tushuntirish
uchun korxonaning noyabr oyi uchun keltirilgan tovarlar qoldig'i va sotib olingan
tovarlari haqidagi quyidagi ma'lumotlaridan foydalanaylik.
Sana Mazmuni Miqdori
dona Bir birligining
bahosi
So’m Umumiy
summasi
So’m
01.01 Zahira qoldig’i 50 10 500
10.11 Xarid qilindi 120 12 1440
20.11 Xarid qilindi 150 15 2250
30.11 Xarid qilindi 180 14 2520
Jami 500 x 6710
Ko'rinib turibdiki, korxonaning sotish uchun mo’ljallangan tovarlarni
miqdori 500 donani yoki 6710 so'mni tashkil qilgan. Shu davr mobaynida olingan
tovarlardan 400 donasi sotilgan va 1 may holatiga 100 donasi qolgan.
Qoldiq tovarlar tarkibini o'rganish shuni ko'rsatdiki, 1 may kuniga 50 dona
15 so'mlik, 50 dona 14 so'mlik tovarlardan qolgan. Demak, yalpi identifikatsiya
usuliga muvofiq, tovarlar qoldig'i 1450 so'm (50*15+50*14)ni tashkil qilgan
bo'lsa, sotilgan tovarlar tannarxi 5260 so'm (6710 - 1450)ni tashkil qiladi.
Ma'lumki, TMZni hisobga olishning to'g'ridan-to'g'ri hisobdan chiqarish
(yalpi identifikatsiyalash) usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo'lib TMZ
turlari ko’p bo’lmagan (masalan to’qimachilik sanoatida) yoki chiqarilayotgan
mahsulotlar turlari ko’p bo’lmagan hollarda (masalan, avtomobilsozlikda) qo 'llash
mumkin.
O'rtacha tortilgan qiymat (AVECO) usulining mohiyati shundaki, bunda
tovar-moddiy zahiralari har bir birligining qiymati hisobot davri boshida bir turli
tovar-moddiy zahiralari birliklar va hisobot davri davomida sotib olingan yoki

ishlab chiqarilgan bir turli birliklarning o'rtacha tortilgan qiymati bo'yicha
aniqlanadi. Tovar- moddiy zahiralari birliklarining o’rtacha tortilgan qiymati
quyidagicha aniqlanadi:

t= T
Q
T-Tovar-moddiy zahiralari umumiy qiymati;
Q-Tovar moddiy zahiralarining birliklari soni.
Ushbu formula yordamida hisoblangan TMZ birligining o'rtacha qiymati
ular tannarxini hisoblash uchun qo'llanadi, ya'ni sotilgan birlikar miqdoriga ushbu
qiymatni ko'paytirib sotilgan birliklar tannarxini aniqlansa, sotilmay qolgan
(ombordagi) birliklarga ko'paytirib esa qoldiq birliklar tannarxi aniqlanadi.
Yuqorida keltirilgan misol ya formuladan, foydalananib tovarlarning
o'rtacha tortilgan qiymatini hisoblaymiz:
t=6710
500 =¿ 13,42 so'm,
Demak, o'rtacha tortilgan qiymat usuliga muvofiq 1 may holatiga TMZ
qiymati 1342 so'm (100 dona x 13,42 som) ni tashkil qilgan. Shu davrda sotigan
tovarlar tannarxi esa 5368 so'm (400 dona x 13,42 so'm) ni tashkil qilgan. Birinchi
xarid narxlari bo’yicha baholash (FIFO - birich kirim, birichi chiqim) usulining
mohiyatiga ko'ra, birinchi navbatda sotib olingan tovarlarning tannarxi birinchi
navbatda sotib yuborilgan tovarlarga olib borilishi kerak degan fikrga asoslanadi.
Demak, bu usulda sotilgan tovarlar (chiqarilgan mahsulotlar) tannarxini dastavval
birinchi sotib olingan tovarlar tannarxi hisobiga, keyin esa navbatdagi sotib
olingan tovarlar hisobiga shakillanib boradi va xokozo. Bunda sotilmay qolgan
tovarlar qiymatini oxirgi harid narxlari tashkil qiladi.
Yuqorida keltriigan ma'lumotlardan foydalanib FIFO yordamida qoldiq va
sotilgan tovalarning tannarxini anilaymiz. Sotilgan (400 dona) tovarlar qiymati
5310 so'mni tashkil qiladi, ya'ni:
Qoldiq tovarlar qiymati 50 dona x 10 so'm = 500 so'm
Birinchi xarid 120 dona x 12 so'm = 1440 so'm
Ikkinchi xarid 150 dona x 15 so'm = 2250 so'm
Uchinchi xariddan 80 dona x 14 so'm = 1120 so'm
Jami: 400 dona 5310 so'm

Demak, mavjud TMZlardan 400 donasi sotilgan bo'lsa sotilmay qolganlari
100 dona bo’lib, ularning qiymati oxirgi harid narxlari bo’yicha hisoblanadi va
uning hajmi 1400 so’m(100 dona x 14 so’m)ni tashkil qiladi.
Oxirgi xarid narxlari bo’yicha baholash (LIFO - oxirgi kirim, birinchi
chiqim) usulining mohiyatiga ko’ra oxirgi xarid qilingan tovarlarning bahosi
birinchi navbatda sotilgan tovarlarning qiymatini aniqlash uchun, hisobot
davrining oxiriga bo'lgan zahiralar qoldig'ining tannarxi esa birinchi navbatda
xarid qilingan tovarlar tannarxi asosida hisob qilinadi. Tovar-moddiy zahiralarini
baholashning ushbu usuli O’zbekiston Respublikasi BHMSda qo’llashga tavsiya
qilinmagan.
Yuqorida keltirgan misolimiz ma’lumotlaridan foydalanib LIFO usuli
yordamida sotilgan va davr oxirida TMZ qoldig’ini aniqlaymiz. Dastavval sotilgan
(400 dona) tovarlar qiymatini aniqlab olamiz:
Uchinchi xarid 180 dona * 14 so'm = 2520 so'm
Ikkinchi xarid 150 dona x 15 so'm = 2250 so'm
Birinchi xarid 70 dona x 12 so'm = 840 so'm
Jami 400 dona 5610 so'm
Demak sotilgan 400 dona TMZni umumiy tannarxi 6210 so’mni tashkil
qilgan bo’lsa, sotilmay qolgan (qoldiq) tovarlar qiymati 1100 so'mni tashkil qiladi,
ya'ni 6710 - 5610 = 1100 so'm yoki
Qoldiq tovarlar qiymati 50 dona x 10 so'm = 500 so'm
Birinchi xarid 50 dona x 12 so'm = 600 so’m
Jami: 100 dona 1100 so'm
Keltirilgan hisoblardan ko'rinib turibdiki, sotilgan tovarlar qiymatini oxirgi
xarid narxlari asosida, qoldiq tovarlar qiymati (tannarxi)ni esa, dastlabki xarid
narxlari bo'yicha aniqlandi. Hisoblarni bunday amalga oshirilishi, yuqorida aytib
o'tganimizdek, LIFO usuli mohiyatidan kelib chiqadi.
Endi yuqorida keltirilgan usullarni qo'llab sotilgan va qoldiq tovarlar
qiymatini aniqlaganimizda, ular hajmi orasida qanday farq bo'lishini olingan
ma'lumotlar asosida qiyosiy tahlilini o'tkazaylik. Qo'llanilgan usullarda sotilgan
tovarlar tannarxini aniqlash moliyavly natijalarga qanday darajada ta'sir
ko'rsatishini tasavvur qilish uchun, faraz qilayliq har dona tovarni sotish bahosi 18
so’m tashkil qilsin.
Ko’rsatkichlar Qo’llanilgan usullar
O’lchov
birligi Yalpi
identifikatsiyalas
h usuli AVECO
usuli FIFO
usuli LIFO
usuli
Mavjud Dona 500 500 500 500

zahira
Hajmi
Qiymati So’m 6710 6710 6710 6710
Sotilgan
zahiralari
Hajmi
Qiymati Dona
So’m 400
5260 400
5368 400
5310 400
5610
Zahiralar
qoldig’i
Hajmi
Qiymati Dona
So’m 100
1450 100
1342 100
1400 100
1100
Sotishdan
tushum So’m 7200 7200 7200 7200
Sotishdan
olingan
foyda So’m 1940 1832 1890 1590
Ko'rinib turibdiki, garchand, barcha hollarda ham bir xil zahira sotilgan va
bir xil zahira qoldig'i bo'lsada, sotilgan va qoldiq zahiralarning qiymatlari har xil
so’mmani tashkil qilmoqda. Demak, sotilgan zahiralar qiymatini turlicha bo'lishi
sotishdan olingan foydani ham turlicha bo'lishiga sabab bo'lmoqda. Mantiqan olib
qaraganda, qaysi usulni qo’llashimizdan qatiy nazar zahiralar sekin-asta sotiladi va
ular qiymati keyingi davrda to’la sotilgan mahsulot qiymatiga o'tadi. Bu yerda gap
faqat zahiralar qiymatini qanchasi hisobot davrida mahsulot qiymatiga olib
borilayotganligi va ular orasida vatinchalik farqlar yuzaga kelayotganligi haqida
bormoqda xolos.
Shunday qilib, mahsulot tannarxini aniqlashning turli usullarini qo'llashning
qiyosiy tahili shuni ko’rsatadiki, FIFO usulini qo'llaganda eng ko'p foyda
ko'rsatkichiga erishish mumkin ekan (yalpi identifikatsiya usuli keng
qo'llanmaganligi uchun bundan mustasno), bu ma'lum ma'noda bozor sharoitida
baholarni tinmay o'zgarib (ko'pincha ortib) turishi bilan bog’lik. Chunki tovar
moddiy qiymatliklar qoldig’i qiymati nisbatan yuqori darajada hisoblanadi,
sotilgan tovarlar qiymati esa pasaytiribroq ko’rsatiladi. Shunga mos ravishda foyda
summasi ko’proq chiqadi, bu o’z navbatidagi byudjet hamda aktsionerlar ko’proq
soliq va dividendlar olishiga sabab bo’ladi.
Agar LIFO usulidan foydalanilsa, tovar-moddiy qiymatiklar qoldig’I
tannarxi pastroq darajada hisoblanib, sotilgan tovarlar tannarxi so'nggi holda
yuqori darajada ko’rsatiladi, natijada foyda ozroq summani tashkil qiladi va unga

mos holda byudjet hamda aktsionerlar soliq va dividentlarini kamroq summada
olishadi.
2.3. Tovar-moddiy zahiralarni sof sotish qiymatida hisobdan chiqarishning
usullari.
Ba'zi hollarda tovar-moddiy zahiralarni sotish qiymatlari ularni tannarxidan
arzonroq bo'lishi munkin. Bunday hollar TMZlarni shikastlanishi, ma'naviy
eskirishi (sotilmay qolish natijasida) yoki boshqa sabablari bo'lishi mumkin. Ana
shunday vaziyatlarda TMZ sof sotish qiymati bo'yicha hisobga olinishi mumkin.
Tovar-moddiy zahiralar shikastlanganda qisman yoki butunlay eskirganda
to'plamlash yoki sotuvni tashkil qilish xarajatlari oshganda, sotuv narxi pasaygan
hollarda tovar-moddiy zahiralari o'z tannarxidan past bahoda sotish qiymatida
baholashi mumkin. Sof sotish qlymati tovar sotilishining taxminty qiy-matidan
tovarlarning sotuv oldi tayyorgarliklari va uning sotilishi xarajatlarning
ayirmasidir.
Sof sotish qiymati bo' yicha TMZlari hisobga olishda jahon amaliyotida
quyidagi usullardan foydalaniladi:
- moddalar bo'yicha;
- asosiy tovarlar guruxlari bo’yicha;
- zahiralarning umumiy hajmi bo’yicha.
O’zbekiston Respublikasi BHMSda tovar-moddiy zahiralarining umumiy hajmi
bo’yicha hisobga olish usuli tavsiya qilinmagan.
Birinchi – “moddalar bo’yicha” usulda TMZlarini har bir turi qiymati alohida
baholanadi, ikkinchi usulda esa, TMZlarini guruhi baholanadi va uchinchi usulda
ularning umumiy hajmi bo'yicha baholanadi. TMZlarini baholashda ularning
tannarxi va sof sotish qiymatlaridan qaysi biri kichilk bo'lsa, o'sha qiymat hisobga
olinadi, ya'ni ularni hisobga olishda «kichik miqdorlar» usulidan foydalanadi. Bu
buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillaridan biri bo’lgan ehtiyotkorlik
(konservatizm) tamoyiliga mos holda amalga oshiriladi.
Ushbu usulni qo 'llash tartibi quyidagi misolda ko'rsatilgan:
T. r Tipi Tannarxi
(so’m) Sof sotish
Qiymati
(so’m) Kichik miqdor
1 A 6000 5000 5000
2 A 5500 5000 5000
Jami 11500 10000 10000
4 B 7500 9000 7500
5 B 9500 9000 9000

Jami 17000 18000 17000
6 S 7000 10000 7000
7 S 8000 10000 8000
8 S 11000 10000 10000
Jami 26000 30000 26000
Hammasi 53500 58000 51500
Keltirilgan misoldan ko'rinib turibdiki, zahiralarning ko'pchiligida tannarx va
sof sotish qiymatlari orasida sezilarli tafovut mavjud bo'lib, bunda ayrim hollarda
zahiralar tannarxi sof sotish qiymatidan yuqori. Bunday hollarni yuz berish
sabablarini biz yuqorida ko'rsatib o'tdik. Jadvalda keltirilgan ma'lumotlardan
foydalanib yuqorida nomlari qayd qilingan usullar yordamida zaxiralarimizni sof
sotish qiymatini hisoblab chiqaylik:
Moddalar bo'yicha - bunda keltirilgan 8 ta zahiralarni ikkala (tannarxi va sof
sotish) qiymatini solishtirib, ulardan eng kichik miqdori olinadi (Jadvalda oxirgi
qatorda berilgan) - uning umumiy summasi 51500 so'mni tashkil qiladi;
Asosiy tovarlar guruhlari bo'yicha - bunda keltirilgan 3 ta (A,B,S) turdagi
zahirani (guruhlari bo'yicha) ikkala (tannarxi va sof sotish) qiymatni solishtirib,
ulardan eng kichik miqdori olinadi - uning umumiy summasi - 53000 so'mni
tashkil qiladi (A turdagi tovarlar guruhida -10000 so'm; B turdagi tovarlar
guruhida- 17000 so'm; S turdagi tovarlar guruhida - 26000 so m);
Zahiralarning umumiy hajmi boyicha - bunda keltirilgan barcha tovarlarni
umumiy summasi jamlanib, ularni ikkala (tannarxi va sof sotish) qiymatini
solishtirib, ulardan eng kichik miqdori olinadi - uning umumiy summasi 53500
so'mni tashkil qiladi (TMZning tannarxi va sof sotish qiymatlari ustunlarining jami
qatoridagi summalar taqqoslanadi).
Ko'rinib turibdiki, TMZ sof sotish qiymati bo'yicha hisobga olishda turli
usullarni qo'llash ular hajmini turlicha bo'lishiga olib kelmoqda. Bunday farqlar
odatda korxona TMZlarini hajmini hisobotlarda aks ettirish maqsadida aniqlash
uchun qo'llanadi. Haqiqatda esa, umumiy natijada farq kelib chiqmaydi. Chunki,
ushbu usullar yordamida aniqlangan qiymatlarni zahiralar sotilgandan keying
foyda yoki zarar (aniqlangan qiymatga nisbatan) ular orasidagi farqni tekislaydi.
2.4. Tovar-moddiy zahiralarni hisobga olishning uzluksiz va davriy tizimi.
Tovar-moddiy zahiralarini hisobga olishning ikki xil tizimi mavjud bo'lib, ular
quyidagilardir:
- uzluksiz (doimiy) hisobga olish;
- davriy hisobga olish.

Tovar-moddiy zaxiralarni uzluksiz (doimiy) hisobga olish. Tovar-moddiy
zaxiralarni uzluksiz hisobga olish tizimidan foydalanilganda tovar-moddiy
zaxiralarni hisobga olish schyotlarida ularning kelib tushishi va chiqib ketishi
bo‘yicha operatsiyalar batafsil aks ettirib boriladi. Natijada butun hisobot davri
mobaynida quyidagilar aniq bo‘ladi: ma’lum bir tovar-moddiy zaxiralarning
mavjudligi va sotilgan zaxiralarning tannarxi. Sotilgan tovar-moddiy zaxiralarning
tannarxi, sotishning borishiga qarab “Sotilgan mahsulot tannarxi” schyotida aks
ettiriladi.
Tovar-moddiy zaxiralarni davriy hisobga olish. Davriy hisobga olish tizimi
qo‘llanilganida yil davomida tovar-moddiy zaxiralarni batafsil hisobi yuritilmaydi.
Tovar-moddiy zaxiralarning haqiqatdagi mavjudligi ularni inventarizatsiya
natijalari bo‘yicha aniqlanadi.
Tovar moddiy zahiralarini uzluksiz (doimiy) hisobga olish tizimini mohiyati
shundaki, bunda tovar-moddiy zahiralarining kelishi (sotib olinishi) va chiqib
ketishi balans hisobvaraqlarida muntazam va batafsil ravishda aks ettirib boriladi.
Bu usulning afzalligi shundaki zahiralar harakati ustidan doimo nazorat qilish,
ularni turlari bo’yicha hajmi va saflangan qismi haqidagi axboratlarni muntazam
olib borish hamda sotilgan mahsulotlarni tannarxini aniqlab borish imkoniyatariga
ega bo'ladi. Demak, bu tizimni qo'laganda TMZlarni boshqarish va zahiralarni
optimal hajmini ta'minlash mumkin. TMZlarni uzluksiz hisobga olib borish
tizimini batafsilroq tushunib olish uchun ularni balans hisobvaraqalarida aks ettirib
borilishini misol yordamida ifodalash:
1.Mol yetkazib beruvchilardan xomashyo va materallar olingan vaqtda
Dt Materiallar
Kt Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to'lanadigan hisobvaraqlar
2. Moddiy zahiralar ishlab chiqarishga berilgan vaqtda:
Dt Asosiy ishlab chiqarish
Kt Materiallar
3.Asosiy faoliyatda band bo'lgan (mahsulot ishlab chiqarishdagi ishchilarga
mehnat haqi hisoblandi:
Dt Asosiy ishlab chiqarish
Kt Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlar
4.Umumishlab chiqarish sarflari (ustama xarajatar sifatida) mahsulot
tannarxiga olib borilganda:
Dt Asosiy ishlab chiqarish
Kt Umumishlab chiqarish sarflari
5.Ishlab chiqarilgan mahsulot tayyor mahsulotlar omboriga topshirilganda:
Dt Ombordagi tayyor mahsulotlar
Kt Asosiy ishlab chiqarish

6. Sotilgan mahsulotlar tannarxi hisobdan chiqarilganda
Dt Sotilgan tayyor mahsulotlar tannarxi
Kt Ombordagi tayyor mahsulotlar
Ko'rinib turibdiki, TMZlarining har bir harakati taalluqli balans hisobvaraqlarda
aks ettrilib bormoqda.
Tovar-moddiy zahiralarini davriy hisobga olish tizimini mohiyati shundaki,
bunda TMZlarini har biri bo’yicha batafsil hisob yurtilmaydi, balki xarajatlarning
vaqtinchalik hisobvaraqlar yordamida hisobga olib boriladi va inventarizatsiya
natijasi bo'yicha zahiralar qoldig'i ma'lum bo'lgandan keyingina ular tannarxi
aniqlanadi.
TMZlarini davriy hisobga olishning (ko'pincha savdo tashkilotlarida samarali
foydalanib,) asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
- TMZlarini har biri bo'yicha batafsil hisob yuritmaydi;
- sotib olingan TMZni hisobga olish uchun maxsus vaqtinchalik
hisobvaraqdan
- foydalaniladi;
- TMZlar hisobvarag'ida yil boshidagi qoldiq inventarizatsiya
o'tkazilmaguncha
- o'zgarmay turadi;
- TMZlarining haqiqiy qoldig’i (mavjudligini aniqlash uchun inventarizatsiya
- o'kazish lozim;
- Sotilgan tovarlar tannaxi faqat inventarizatsiya natijasi bo’yicha aniqlanadi.
TMZlari davriy hisobga olish tizimini qo’llaganda sotilgan tovarlar tannarxini
aniqlash uchun ko'rsatkichlarni balans bog'lanish usulidan foydalaniladi, ya'ni
T = K
b + S − K
o
bu yerda:
T- sotilgan tovarlar tannarxiKb
- davr boshiga tovar moddiy zahiralari qoldig’i;
S - sotib olingan tovar-moddiy zahiralar
K
o - davr oxiriga tovar-moddiy zahiralar qoldig’i;
Hisobot davrining oxirida tovar-moddiy zahiralari qoldiqlarining
inventarizatsiyasi natijalari bo’yicha tovar-moddiy zahiralarini hisobga olish
balans hisobvaraqlarining debetlanish yoki kreditlanishi "Tovar-moddiy zaxiralari
bo'yicha tuzatishlar" yoki "Materiallar harid qilish bo'yicha xarajatlar"
hisobvaraqlar bilan bog'lanishda tuzatish yozuvlari qilinadi. TMZlarini hisobga
olishning davriy tizimi ularning harakatini muntazam nazorat qilib borishni
imkoniyati bo'lmaydi, chunki TMZ qanchasi sotilgan va qanchasi qolganligini

muntazam aniqlab borishni imkoniyati bo’lmaydi. TMZlarini hisobvaraqlarda aks
ettirilishi quyidagicha amalga oshirilib boriladi:
1. Mol yetkazib beruvchilardan TMZlari harid qilib olinganda (davr mobaynida
sotib olishlarga ushbu o'tkazma muntazam berib boriladi):
Dt Davriy hisobda TMZni sotib olish
Kt Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to 'lanadigan hisobvaraqlar
2. Davr oxirida inventarizatsiya o’tkazilgandan keyin, TMZlari qoldig’i aniqlanga
vaqtda:
Dt Yakuniy moliyaviy natija
Kt Davriy hisobda TMZni sotib olish
3. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan TMZlari qoldig’idagi farqga (agar
boshlang'ich qoldiq yakuniy qoldiqqa nisbatan kamroq bo'lsa):
Dt Ombordagi tovarlar
Kt Davriy hisobda TMZ bo' yicha tuzatishlar
4. Inventarizatsiya natijasida aniqlangan TMZlardagi farqqa qoldig’iga (agar
boshlang'ich qoldiq yakuniy qoldiqqa nibatan ko’proq bo’lsa):
Dt Davriy hisobda TMZ bo'yicha tuzatishlar
Kt Ombordagi tovarlar
Butun hisobot davri davomida sotilgan tovar-moddiy zahiralarining tannarxi
tovar-moddiy zahiralari bo'yicha tuzatishlar hisobvaraqning qoldig'iga, materillar
xarid qilish bo'yicha xarajatlar hisobvaraqning debeti bo'yicha yig'ilib boradi.
Hisobvaraqlar rejasida davriy hisob tizimidan foydalanish maqsadida alohida
"TMZ larni xarid qilish" hisobvarag'i ajratilgan. Davriy hisob tizimida yil
davomida harid qilingan tovar moddiy zahiralar summasi ana shu hisobvaraqning
debetida yozib boriladi. Yil oxirida hisobot tuzish maqsadida o'tkazilgan
inventarizatsiya natijasida ombordagi TMZ qoldig'i aniqlandi. Bu ma'lumotlarga
asosan ikki muhim axborotni: sotilgan tovarlar tannarxini (agar ulgurli savdo
bo'lsa) yoki sotilgan tovarlar tannarxiga kiritilishi lozim bo’lgan material
xarafatlarni (agar ishlab chiqarish bo'lsa) va albatta, moliyaviy natija - foyda yoki
zararni aniqlash mumkin.
3-Bob. Korxonalarda tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish bo‘yicha
birlamchi hujjatlar bilan ishlash va tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi.

3.1. Tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish bo‘yicha birlamchi hujjatlar .
1 M-1-son shakl. Kelib tushayotgan yuklarni hisobga olish jurnali
2 Ishonchnoma: M-2, M-2a

3 Berilgan ishonchnomalarni hisobga olish jurnali
4 M-4-son shakl. Kirim orderi
5 Tovar-transport yukxatlari: 1-t -son shakl, 2-tm -son shakl, CMR shakl
6 Yo‘l varaqalari: 4-s shakl (ishbay), 4-p shakl (vaqtbay)
4-m shakl (shaharlararo), 1-son shakl (xalqaro)
7 M-7-son shakl. Tovar-moddiy qiymatliklarini qabul qilish dalolatnomasi
8 M-8-son shakl. Cheklab olish varaqasi
9 M-10-son shakl. Dalolatnoma-talabnoma
10 M-11-son shakl. Talabnoma-yukxat
11 M-12-son shakl. Materiallarni hisobga olish varaqachasi
12 M-13-son shakl. Hujjatlarni qabul qilish-topshirish reestri
13 M-15-son shakl. TMBni chetga berish yukxati
14 M-35-son shakl. Bino va inshootlarni buzishdan va qismlarga ajratishdan
olingan moddiy qiymatliklarni kirim qilish dalolatnomasi
15 SM-1-son shakl. Tovar-moddiy boyliklarni saqlashga qabul qilish topshirish
dalolatnomasi
16 SM-2-son shakl. Saqlashga berilgan tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish
jurnali
17 SM-3-son shakl. Saqlashga berilgan tovar-moddiy boyliklarni qaytarish
to‘g‘risida dalolatnomasi
18 SM-9-son shakl. Tarozi qaydnomasi
19 SM-10-son shakl. Partiya varaqasi
20 SM-12-son shakl. Tovarlarni partiyalar bo‘yicha sarflash dalolatnomasi
21 SM-13-son shakl. Saqlash joyidan olib chiqib ketiladigan mahsulotlar, tovar-
moddiy qimmatliklarni nazorat tekshiruvi to‘g‘risida dalolatnoma
22 SM-15-son shakl. Tovar-moddiy boyliklar bahosini kamaytirish to‘g‘risida
dalolatnoma
23 SM-18-son shakl. Tayyor mahsulotlarni saqlash joyiga topshirish yukxati
24 SM-19-son shakl. Tovar-moddiy boyliklarning saqlash joylaridagi
qoldiqlarini hisobga olish qaydnomasi
25 SM-20-son shakl. Tovar-moddiy boyliklarning saqlash joylaridagi harakati
to‘g‘risida hisobot
26 SM-21-son shakl. Ekspeditor hisoboti
27 INV-2-son shakl. Inventarlash yorlig‘i
28 INV-3-son shakl. Tovar-moddiy boyliklarning inventarlash ro‘yxati
29 INV-4-son shakl. Yuklangan tovarlarni inventarlash dalolatnomasi
30 INV-5-son shakl. Mas’ul saqlashga qabul qilingan (topshirilgan)
tovarmoddiy boyliklarning inventarlash ro‘yxati
31 INV-6-son shakl. Yo‘lda bo‘lgan material va tovarlarni inventarlash

dalolatnomasi
32 INV-19-son shakl. Solishtirish qaydnomasi
Yuqoridagi jadvalda keltirilgan hujjatlar vazifalarini keltirib o‘tamiz.
M-1-son shakl. “Kelib tushayotgan yuklarni hisobga olish jurnali”. Yuklarni
olish va ularni korxonaning omboriga kirim qilish bilan bog‘liq transport, tovar va
boshqa hujjatlarni ro‘yxatlash va nazoratga olish uchun qo‘llaniladi.
Qaydnoma korxona buxgalteriyasida yoki ta’minot bo‘limida transport va
ortish hujjatlari, kirim orderlari, materiallarni qabul qilish dalolatnomalari asosida
yuritiladi. Qaydnomada kirim orderlari (yoki qabul qilish dalolatnomalari)ning
raqamlari, korxona omboriga moddiy qiymatliklarining kelib tushish sanalari qayd
etiladi.
Odatda, mol yetkazib beruvchi korxonalardan materiallarni ta’minot bo‘limi
ekspeditori yetkazib beradi. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti
omboridan materiallarni olish uchun buxgalter ekspeditorga M-2, M-2a shakldagi
ishonchnoma yozib beradi. Ishonchnoma ma’lum moddiy qiymatliklarni boshqa
korxonadan olishda alohida mansabdor shaxsning o‘z korxonasi nomidan chiqish
huquqlarini rasmiylashtirish uchun qo‘llaniladi.
Ishonchnomalarni to‘ldirish tartibi “Tovar-moddiy boyliklarni olishga
ishonchnomalar berish va ularni ishonchnomalar bo‘yicha berish tartibi
to‘g‘risida”gi Nizomga asosan belgilangan.
Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma - korxona mol yetkazib
beruvchilaridan tovar-moddiy boyliklarni olish uchun o‘z vakiliga beradigan
hujjatidir. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti omboridan materiallarni
olish uchun ta’minotchiga buxgalteriya tomonidan 15 kundan oshmaydigan
muddatga ishonchnoma beriladi. Ishonchnoma olish huquqiga ega bo‘lgan
xodimlar ro‘yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan oladigan
hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Ishonchnoma korxona
rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muhrlangan holda beriladi, so‘ngra u
“Berilgan ishonchnomalarni hisobga olish jurnali”da qayd qilinadi. Ekspeditor esa
ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi.
“Berilgan ishonchnomalarni hisobga olish jurnali” raqamlangan va ip bilan
tikilib, jurnalning so‘nggi varag‘ida korxona rahbari yoki u tomonidan belgilangan
shaxslarning imzosidan keyin “Mazkur jurnalda ... varaq raqamlandi” degan yozuv
qayd etiladi va muhr bilan tasdiqlanadi. Varaqlar soni yozuv bilan ko‘rsatiladi.
To‘liq yoki qisman to‘ldirilmagan ishonchnomalarni hamda ular nomiga
yozilgan shaxslarning imzo namunasi bo‘lmagan ishonchnomalarni berish
taqiqlanadi. Ishonchnomani olgan xodim materiallar olingandan keyingi birinchi

kundan qoldirmasdan unga yuklatilgan vazifani bajarganligi hamda olingan
materiallarni omborga topshirganligi to‘g‘risidagi hujjatlarni buxgalteriyaga
topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilangan muddati o‘tib
ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o‘tib ketgan
ishonchnomalar bo‘yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar
berish man qilinadi.
Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan
materiallar mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo‘lsa, omborchi
M-4 shaklidagi kirim orderi tuzadi.
M-4 shakl yetkazib beruvchilardan yoki qayta ishlashdan kelib tushadigan
materiallarni hisobga olish uchun qo‘llaniladi. Kirim orderi bir nusxada
qiymatliklarning omborga kelib tushishi sanasida moddiy javobgar shaxs
tomonidan tuziladi. Kirim orderi qiymatliklarning haqiqatda qabul qilingan
miqdoriga tuzilishi kerak. “Pasport raqami” ustuni qimmatbaho metallar va
toshlardan iborat moddiy qiymatliklar bo‘yicha xo‘jalik operatsiyalarini
rasmiylashtirishda to‘ldiriladi.
Haqiqatda kirim qilingan materiallar va yuborilgan hujjatlar orasida tafovut
aniqlansa M-7-son shakl “Tovar-moddiy qiymatliklarini qabul qilish
dalolatnomasi” rasmiylashtiriladi. M-7- son shakl yetkazib beruvchining ilova
hujjatlari ma’lumotlaridan miqdor yoki sifat jihatdan tafovutga ega moddiy
qiymatliklarni, shuningdek hujjatsiz kelib tushgan moddiy qiymatliklarni qabul
qilishni rasmiylashtirish uchun qo‘llaniladi.
Dalolatnoma moddiy javobgar shaxsdan va jo‘natuvchining (yetkazib
beruvchining) vakili yoki manfaatdor bo‘lmagan tashkilot vakilidan iborat qabul
komissiyasi tomonidan ikki nusxada tuziladi.
Qiymatliklar qabul qilingach, dalolatnomalar ilova qilingan hujjatlar (tovar-
transport yukxatlari) bilan birga quyidagilarga taqdim etiladi:
birinchisi - moddiy qiymatliklar harakatini hisobga olish uchun korxona
buxgalteriyasiga;
ikkinchisi - yetkazib beruvchi nomiga da’vo xatini rasmiylashtirish uchun ta’minot
bo‘limiga yoki buxgalteriyaga.
Dalolatnoma tuzilganida kirim orderi rasmiylashtirilmaydi.
Korxonaga kelgan hujjatlar operativ xodim tomonidan kelgan materiallarni
qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus jurnalda ro‘yxatga olinadi
hamda shartnomada ko‘zda tutilgan talablarga mos kelishi nazoratdan o‘tkaziladi.
M-1 shakl yuklarni olish va ularni korxonaning omboriga kirim qilish bilan
bog‘liq transport, tovar va boshqa hujjatlarni ro‘yxatlash va nazoratga olish uchun
qo‘llaniladi. Jurnal korxona buxgalteriyasida yoki ta’minot bo‘limida transport va
ortish hujjatlari, kirim orderlari, materiallarni qabul qilish dalolatnomalari asosida

yuritiladi. Jurnalda kirim orderlari (yoki qabul qilish dalolatnomalari)ning
raqamlari, korxona omboriga moddiy qiymatliklarining kelib tushish sanalari qayd
etiladi.
M-12-son shakl “Materiallarni hisobga olish varaqachasi” materiallarning
har bir navi, turi va o‘lchami bo‘yicha ombordagi harakatini hisobga olish uchun
qo‘llanadi; materiallarning har bir nomenklatura raqamiga to‘ldiriladi va moddiy
javobgar shaxs (omborchi, ombor mudiri) tomonidan yuritiladi. Varaqachada
yozuvlar birlamchi kirim-chiqim hujjatlari asosida operatsiya sodir etilgan kunda
qayd etiladi.
Tovar-transport yukxatlari (TTYu) Adliya vazirligi tomonidan 2004-yil 2-
iyulda 1382-son bilan ro‘yxatga olingan “Tashuvchilarning yuk avtomobillari
uchun yo‘l varaqalari, tovar-transport yuk-xatlarini tayyorlash, hisobga olish,
to‘ldirish va qayta ishlash bo‘yicha yo‘riqnoma”ning qoidalariga muvofiq
rasmiylashtiriladi. Avtomobil transportida yuklarni tashishda TTYu yuk
jo‘natuvchi tomonidan har bir yuk oluvchi nomiga, har bir yo‘l uchun alohida to‘rt
nusxada tuziladi:
- birinchi nusxa yuk jo‘natuvchida qoladi va tovar-moddiy qiymatliklarini
hisobdan chiqarish uchun mo‘ljallanadi;
- ikkinchi nusxa haydovchi tomonidan yukni oluvchiga topshiriladi va yukni
oluvchi tovar-moddiy qiymatliklarini kirim qilishi uchun mo‘ljallanadi;
- yukni oluvchi tomonidan imzolar va muhrlar bilan tasdiqlangan uchinchi
va to‘rtinchi nusxalar esa, yuk tashuvchiga beriladi. Uchinchi nusxa to‘lovchi-
avtotransport buyurtmachisi bilan hisoblashishlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi
va tashish uchun hisobvaraqqa ilova qilinadi. To‘rtinchi nusxa esa transport
xizmatlarini hisobga olish, haydovchilarga mehnat haqini hisoblash uchun asos
bo‘lib, u yo‘l varaqasiga ilova qilinadi.
M-8-son shakl. Cheklab olish varaqasi - materiallarni berishning
cheklangan miqdorlari mavjud bo‘lganda, ularni berish uchun, mahsulotlar ishlab
chiqarilishida muntazam ravishda ishlatiladigan materiallarning berilishini
rasmiylashtirish uchun, shuningdek ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun materialalrni
berishning belgilangan cheklangan miqdorlariga rioya qilinishini joriy nazorat
qilish uchun qo‘llanadi hamda ombordan moddiy boyliklarni hisobdan chiqarishni
tasdiqlovchi hujjat bo‘lib hisoblanadi.
Cheklab olish varaqasi materialning har bir nomi (nomenklatura raqami)ga
ikki nusxada yoziladi. Bir nusxasi oy boshiga qadar tarkibiy bo‘linma - material
iste’molchisiga, ikkinchisi esa - omborga beriladi.
Ishlab chiqarishga materiallarni berish ombor tomonidan tarkibiy bo‘linma
vakili o‘z cheklab olish varaqasini taqdim etganda amalga oshiriladi.

Omborchi har ikkala nusxada materiallarni berish sanasi va miqdorini qayd
etadi, so‘ngra materiallarning nomenklatura raqami bo‘yicha cheklangan miqdorlar
qoldig‘ini chiqaradi. Cheklab olish varaqasida omborchi, omborning cheklab olish
varaqasida esa tarkibiy bo‘linma vakili imzo chekadi.
Birlamchi hujjatlar sonini kamaytirish uchun materiallar berilishini bevosita
materiallarni hisobga olish varaqachasida rasmiylashtirish tavsiya etiladi. Ushbu
vaziyatda materiallarni berishga chiqim hujjatlari rasmiylashtirilmaydi,
operatsiyaning o‘zi bir nusxada yoziladigan cheklab olish varaqasi asosida amalga
oshiriladi.
Berish limitini varaqaning o‘zida ham ko‘rsatish mumkin. Tarkibiy
bo‘linma vakili materiallarni olishda bevosita materiallarni hisobga olish
varaqachasiga imzo chekadi, cheklab olish varaqasida esa omborchi imzo chekadi.
Cheklab olish varaqasida ishlab chiqarishda foydalanilmagan (qaytarilgan)
materiallar hisobi ham yuritiladi. Bunda hech qanday qo‘shimcha hujjatlar
tuzilmaydi.
Belgilangan cheklangan miqdorlardan ortiqcha materiallar berish va bir
turdagi materiallarni boshqasiga almashtirib berishga korxona rahbari yoki bunga
vakil qilingan shaxsning ruxsatiga ko‘ra yo‘l qo‘yiladi.
Moddiy boyliklarni berish cheklab olish varaqasida belgilangan omborlarda
amalga oshiriladi. Omborchi cheklab olish varaqasida materiallarni berish sanasi
va miqdorini qayd etadi, so‘ngra materiallarning har bir nomenklatura raqami
bo‘yicha cheklangan miqdorlar qoldig‘ini chiqaradi.
Cheklangan miqdorlardan foydalanilgandan keyin cheklab olish varaqasi
ombordan buxgalteriyaga topshiriladi.
M-10-son shakl. Dalolatnoma-talobnoma - materiallarni ishlab chiqarishga,
xo‘jalik va boshqa ehtiyojlar uchun cheklangan miqdorlardan ortiqcha bir martalik
berilishini rasmiylashtirish uchun qo‘llanadi. Bo‘limlar - material iste’molchilari
tomonidan ikki nusxada yoziladi. Bir nusxasi omborning moddiy javobgar shaxsi
imzosi bilan oluvchida, ikkinchisi esa oluvchining imzosi bilan ombor mudiri
(omborchi)da qoladi.
Materiallarni yaroqsiz mahsulotlar, qo‘shimcha sarf, ishlab chiqarish
dasturini ortig‘i bilan bajarish sabablariga ko‘ra ishlab chiqarishga cheklangan
miqdorlardan ortiqcha berish faqat korxona rahbari yoki u tomonidan belgilangan
vakil shaxs ruxsati bilangina amalga oshiriladi. Dalolatnoma-talobnomada sabablar
kodi va qo‘shimcha sarf aybdori ko‘rsatilishi kerak.
M-11-son shakl. Talabnoma-yukxat - Talabnoma-yukxat materiallarni
korxona ichida tarkibiy bo‘linmalar yoki moddiy javobgar shaxslar o‘rtasida
berilishini hisobga olish va rasmiylashtirish uchun qo‘llaniladi. Talabnoma-
yukxatni moddiy boyliklarni topshiruvchi tarkibiy bo‘linmadagi moddiy javobgar

shaxs 2 nusxada tuzadi. Bir nusxasi topshiruvchi ombor uchun boyliklarni
hisobdan chiqarish uchun, ikkinchisi esa qabul qiluvchi ombor uchun boyliklarni
kirim qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu yukxatlar bilan birga ishlab
chiqarishdagi sarflanmagan materiallarning qoldig‘ini, agarda ular avval talabnoma
bo‘yicha olingan bo‘lsa, omborga yoki omborchiga topshirish, shuningdek
chiqindilar va yaroqsiz mahsulotlarni topshirish bo‘yicha operatsiyalar
rasmiylashtiriladi.
Talabnoma-yukxat topshiruvchi va oluvchining moddiy javobgar shaxslari
tomonidan imzolanadi va materiallarni harakatini hisobga olish uchun
buxgalteriyaga topshiriladi.
SM-1-son shakl. Tovar-moddiy boyliklarni saqlashga qabul qilish-
topshirish dalolatnomasi - yuk beruvchilar tomonidan saqlovchi korxonaga saqlash
uchun berilgan tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish-topshirishni hisobga olish
uchun qo‘llanadi.
Hujjat maishiy saqlashda ham, professional saqlovchi ishtirokida amalga
oshiriladigan saqlashda ham qo‘llanadi.
Saqlash shartnomasi (belgilangan muddatda va “talab qilib olgunga qadar”)
asosida va unga muvofiq saqlovchi korxona va yuk beruvchining vakilllari
tomonidan tuziladi.
Dalolatnoma nusxalari soni va tuzilgan hujjatlarni to‘liq to‘plamliligi har
bir aniq vaziyatda belgilanadi.
SM-2-son shakl. Saqlashga berilgan tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish
jurnali - saqlashga berilgan tovar-moddiy boyliklarni hisobga olish uchun
qo‘llanadi. Saqlovchi korxonaning moddiy javobgar shaxsi tomonidan saqlashga
topshirilgan tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish to‘g‘risidagi hujjatlar
ma’lumotlari asosida yuritiladi. Tovar-moddiy boyliklarni saqlashga qabul qilish,
ularni saqlash muddati tugashi bilan ularni yuk beruvchiga qaytarish moddiy
javobgar shaxsning imzosi bilan rasmiylashtiriladi.
Tovar-moddiy boyliklarni saqlash joyidan qabul qilib olinishida, yuk
beruvchi o‘z imzosi bilan saqlovchi korxonadan qabul qilib olingan tovar-moddiy
boyliklarning miqdori va sifati bo‘yicha shikoyati yo‘qligini tasdiqlab, imzo
chekadi.
SM-3-son shakl. Saqlashga berilgan tovar-moddiy boyliklarni qaytarish
to‘g‘risida dalolatnomasi - saqlovchi korxona tomonidan saqlashga qabul qilingan
tovar-moddiy boyliklarni yuk beruvchiga qaytarishni hisobga olish uchun
qo‘llanadi.
Saqlovchi korxonaning moddiy javobgar shaxsi tomonidan tovar-moddiy
boyliklarni saqlash muddati tugashi bilan ularni yuk beruvchiga qaytarishda ikki

nusxada tuziladi. Bir nusxasi saqlovchi korxonada qoladi, ikkinchisi esa yuk
beruvchiga beriladi. SM-
15-son shakl. Tovar-moddiy boyliklar bahosini kamaytirish to‘g‘risida
dalolatnoma turli xil sabablarga ko‘ra ma’nan eskirganda, xaridor talabi
pasayganda, sifatini pasayish belgilari aniqlanganda tovar-moddiy boyliklar
bahosiini kamaytirishni rasmiylashtirish uchun qo‘llanadi.
Komissiyaning mas’ul shaxslari tomonidan 2 nusxada tuziladi va
imzolanadi. Bir nusxasi buxgalteriyaga yo‘naltiriladi, ikkinchisi saqlash uchun
moddiy javobgar shaxsga beriladi yoki tovar-moddiy qimmatliklarni juda past narx
bo‘yicha qayta sotish yoki ularni yetkazib beruvchi (ishlab chiqaruvchi)ga
qaytarish uchun savdoga topshirish uchun tovar yukxatiga ilova qilinadi.
SM-18-son shakl. Tayyor mahsulotlarni saqlash joyiga topshirish yukxati
- tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishdan saqlash joyiga topshirishni hisobga olish
uchun qo‘llanadi. Tarkibiy bo‘linmaning tayyor mahsulotlarni topshiruvchi
moddiy javobgar shaxsi tomonidan ikki nusxada tuziladi. Bir nusxasi topshiruvchi
tarkibiy bo‘linma (sex, uchastka, brigada)dan mahsulotlar (qimmatliklar)ni
hisobdan chiqarish uchun, ikkinchisi esa qabul qiluvchi ombor (sex, uchastka,
brigada)da mahsulotlar (qimmatliklar)ni kirim qilish uchun asos bo‘lib xizmat
qiladi.
Yukxat topshiruvchi va qabul qiluvchining moddiy javobgar shaxslari
tomonidan imzolanadi va mahsulotlar (qimmatliklar) harakatini hisobga olish
uchun buxgalteriyaga taqdim etiladi.
SM-20-son shakl. Tovar-moddiy boyliklarning saqlash joylaridagi
harakati to‘g‘risida hisobot - hisobot davridagi tovar-moddiy boyliklarning
harakati to‘g‘risidagi hisobot (tovar hisoboti)ni moddiy javobgar shaxs tomonidan
buxgalteriyaga taqdim etish uchun qo‘llanadi.
Yozuvlar har bir kirim va chiqim hujjatlari va tovarlarning assortimentlari
bo‘yicha qoldiqlari bo‘yicha qayd qilinadi. Tuzilgan hujjatlarning nusxalar soni va
bekam-ko‘stligi har bir aniq vaziyatda belgilanadi.
SM-21-son shakl. Ekspeditor hisoboti - yuk oluvchi tomonidan ishlab
chiqaruvchi (yetkazib beruvchi) korxonaning jo‘natish xizmati orqali keltirilgan
tovar-moddiy qimmatliklarni hisobga olish uchun qo‘llanadi.
Ekspeditor (haydovchi - ekspeditor) avtotransportning har bir qatnovi
bo‘yicha yuk oluvchi tomonidan etkazilgan tovar-moddiy qimmatliklar uchun o‘z
korxonasi buxgalteriyasi oldida hisob beradi.
Yuk oluvchi tomonidan tovar-moddiy qimmatliklarni yetkazib berish natijalari
asosida ekspeditor (haydovchi - ekspeditor) tomonidan tuziladi.
Tuzilgan hujjatlarning nusxalar soni va bekam-ko‘stligi har bir aniq
vaziyatda belgilanadi.

Tovar-moddiy zaxiralarning sarflanishi (chiqib ketishi)ni buxgalteriya
hisobida hisobga olishning muhim xususiyatlari mavjud. Chiqib ketayotgan tovar-
moddiy zaxiralarning qiymati chiqib ketish dalilini aniqlash paytida balansdan
hisobdan chiqarilishi kerak. Tovar-moddiy zaxiralar tashkilotning balansidan:
- sotish;
- boshqa tashkilotning ustav kapitaliga ta’sis ulushi ko‘rinishida berish;
- ta’sischi ta’sischilar tarkibidan chiqqanida yoki tugatilayotgan xo‘jalik
yurituvchi subyektning mol-mulkini uning ishtirokchilari o‘rtasida
taqsimlayotganda ilgari tashkilotning ustav kapitaliga kiritilgan ulushni
ta’sischiga qaytarish;
- tekinga berish;
- ayirboshlash;
- saqlash muddati tugagach yaroqsizligi sababli, jismonan va ma’nan
eskirganligi natijasida tugatish (yo‘q qilish);
- kamomad, yo‘qotish yoki shikastlanish (sinish, bo‘linish) aniqlanishi;
- tovar qarzi ko‘rinishida taqdim etish yoki ilgari olingan tovar qarzini
qaytarish;
- boshqa operatsiyalar va hodisalar natijasida hisobdan chiqariladi.
Tovar-moddiy zaxiralarning chiqib ketishidan moliyaviy natija (foyda yoki
zarar) tovar-moddiy zaxiralarning chiqib ketishidan olingan daromaddan ularning
balans qiymati va tovar-moddiy zaxiralarning chiqib ketishi bilan bog‘liq bilvosita
soliqlarni chegirish orqali aniqlanadi.
Chiqib ketayotgan tovar-moddiy zaxiralarning tannarxi bilan bog‘liq
daromad tan olinadigan hisobot davrida xarajat sifatida tan olinadi. Chiqib ketish
munosabati bilan tovar-moddiy zaxiralarni istalgan hisobdan chiqarish summasi va
ularga doir barcha zararlar hisobdan chiqarish yuz bergan yoki zarar yetkazilgan
hisobot davri mobaynida xarajat sifatida hisobga olinishi kerak. Sotishning sof
qiymatini oshirish natijasida yuzaga keladigan, ilgari hisobdan chiqarilgan tovar-
moddiy zaxiralarning qiymatini tiklash summasi oshish yuz bergan hisobot davrida
xarajat sifatida tan olingan, chiqib ketgan (shu jumladan sotilgan) tovar-moddiy
zaxiralar tannarxining pasayishi sifatida tan olinadi.
Mahsulotlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish bilan
bevosita bog‘liq bo‘lgan bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar materiallar, xodimlar bilan ish
haqi bo‘yicha hisoblashishlar va boshqa schyotlar kreditidan 2010-“Asosiy ishlab
chiqarish” schyotiga hisobdan chiqariladi.
Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari 2310-“Yordamchi ishlab chiqarish”
schyoti kreditidan 2010-“Asosiy ishlab chiqarish” schyotiga hisobdan chiqariladi.
Asosiy ishlab chiqarishni boshqarish va unga xizmat ko‘rsatish bilan
bog‘liq bo‘lgan bilvosita (egri) xarajatlar 2510-“Umumishlab chiqarish xarajatlari”

schyotidan 2010-“Asosiy ishlab chiqarish” schyotiga hisobdan chiqariladi.
2010-“Asosiy ishlab chiqarish” schyotiga shuningdek yaroqsiz mahsulotlardan
yo‘qotishlar 2610- “Ishlab chiqarishdagi yaroqsiz mahsulotlar” schyoti kreditidan
hisobdan chiqariladi.
2010-“Asosiy ishlab chiqarish” schyotining krediti bo‘yicha ishlab
chiqarishi tugallangan mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning
haqiqiy tannarxi summalari aks ettiriladi. Mazkur summalar 2010-“Asosiy ishlab
chiqarish” schyotidan 2810- “Ombordagi tayyor mahsulotlar”, 9130-“Bajaril-gan
ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi” schyotlari debetiga hisobdan
chiqarilishi mumkin.
2010-“Asosiy ishlab chiqarish” schyoti bo‘yicha oy oxiridagi qoldiq
tugallanmagan ishlab chiqarish tannarxini ko‘rsatadi.
Masala. Korxonada haqiqiy qiymati 200000 so‘mlik ortiqcha material
borligi aniqlandi va korxona uni 250000 so‘mga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu
muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:
 materialning haqiqiy qiymati hisobdan chiqarildi.
Debet 9220- 200000 so‘m;
Kredit 1010 - 200000 so‘m.
 materialning sotish qiymati aks ettirildi:
Debet 4890 - 250000 so‘m;
Kredit 9220- 250000 so‘m;
 QQS hisoblandi 50000 so‘m;
Debet 9220- 50000so‘m;
Kredit 6410 - 50000 so‘m;
 ortiqcha materillarni sotishdan foyda olindi (300000-200000- 50000)=50000
so‘m; Debet 9220- 50000 so‘m;
Kredit 9320 - 50000 so‘m.
Materiallarni sotishdan olingan moliyaviy natija sotish xarajatlari hisobga
olingan holda aniqlanadi hamda 9320-“Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan
foyda” schyoti kreditiga yoki 9430- “Boshqa operatsion xarajatlar” schyoti
debetiga kiritiladi.
3.2. Tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi.
Tovar-moddiy zaxiralarning haqiqatda mavjudligini aniqlash, ularning sotish
sof qiymatini tasdiqlash va ularning but saqlanishini nazorat qilish maqsadida
tashkilotlar tomonidan vaqtivaqti bilan, lekin yilda kamida bir marotaba tovar-
moddiy zaxiralarni inventarlash o‘tkaziladi.
Tovar-moddiy zaxiralarni inventarlash 19-son buxgalteriya hisobi milliy
standarti “Inventarlashni tashkil etish va o‘tkazish” bilan belgilangan tartibda

o‘tkaziladi. Inventarizatsiya o‘tkazilishi tartibiga ko‘ra, rejali va rejasiz bo‘lishi
mumkin. Nazorat organining nazorat-taftish ishlari rejasiga asosan o‘tkaziladigan
inventarizatsiya rejali inventarizatsiya deb ataladi. Inventarizatsiyaning bu turi
korxonalar va xo‘jaliklararo tashkilotlar taftish komissiyalari ish faoliyatida keng
tarqalgan bo‘lib, ko‘p hollarda maxsus (shtatdagi) nazoratchilarning tek-shirish
o‘tkazish rejalariga ham kiritiladi. Rejali inventarizatsiya buxgalteriya hisob
tizimida muhim o‘rin tutadi. Maxsus qarorga ko‘ra, har bir xo‘jalik mablag‘lari va
moddiy boyliklari turi bo‘yicha ma’lum bir vaqt ichida inventarizatsiya o‘tkazib
turilishi kerak.
Quyidagi holatlarda inventarizasiya muddatidan oldin o‘tkazilishi shart:
- korxona mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, shuningdek
- davlat korxonasini aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog‘ida;
- tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganda;
- moddiy javobgar shaxs o‘zgarganida;
- talon-taroj qilish yoki suiste’mol qilish, shuningdek boyliklarning buzilishi
bilan bog‘liq faktlar aniqlanganda;
- yong‘in yoki tabiiy ofatlar sodir bo‘lganda;
- korxona tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa
hollarda.
Tekshirish ko‘lamiga ko‘ra inventarizasiya yoppasiga yoki tanlab
o‘tkaziladigan, o‘tkazish vaqti bo‘yicha rejalashtirilgan yoki to‘satdan
o‘tkaziladigan inventarizasiyalarga bo‘linishi mumkin. Inventarlash natijasida
aniqlangan tovar-moddiy zaxiralar kamomadi summasi qonun hujjatlarida
belgilangan hollarda tabiiy yo‘qolish me’yorlari chegarasida, shuningdek
kamomadning aniq aybdorlari aniqlanmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan
undirish imkoniyati bo‘lmagan hollarda, uni moliya-xo‘jalik faoliyati natijalariga
hisobdan chiqarish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan hisobot davridagi moliya-
xo‘jalik faoliyati natijalariga kiritiladi.
Inventarizasiya - TMZning haqiqatda mavjudligini aniqlash, ularning sotish
sof qiymatini tasdiqlash va ularning but saqlanishini nazoratini ta’minlab beruvchi
jarayondir. Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizatsiya qilish bir yilda kamida bir
marta moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1 oktyabridan
keyin amalga oshiriladi.
Inventarizasiya jarayonida aniqlangan tovar-moddiy zaxiralarining
kamomadi haqiqiy (balans) qiymati bo‘yicha hisobdan chiqariladi va buxgalteriya
hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 5910 “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar” schyoti;
Kredit 1000-2900 “Tovar-moddiy zaxiralarini hisobga oluvchi schyotlar”.

Moddiy javobgar shaxs (yoki boshqa xodim) aybdor deb tan olingan
hollarda va agar baholash natijasida kam chiqqan tovarmoddiy zaxiralarining bozor
qiymati (undiriladigan summa) kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy
(balans) qiymatidan yuqori bo‘lsa, daromad summasi buxgalteriya hisobida
quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 4730 “Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi” schyoti –
aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam
chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining bozor qiymatiga;
Kredit 5910 “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar” schyoti -
kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy (balans) qiymatiga;
Kredit 9320 “Boshqa aktivlarning chiqib ketishidan foyda” schyoti - aybdor shaxs
yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam chiqqan tovar-
moddiy zaxiralarining bozor qiymati va kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining
haqiqiy balans qiymati o‘rtasidagi farqiga.
Moddiy javobgar shaxs (yoki boshqa xodim) aybdor deb tan olingan
hollarda va agar baholash natijasida kam chiqqan tovarmoddiy zaxiralarining bozor
qiymati (undirladigan summa) kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy
(balans) qiymatidan past bo‘lsa, ko‘rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida
quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 4730 “Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi” schyoti -
aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam
chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining bozor qiymatiga;
Debet 9430 “Boshqa operasion xarajatlar” schyoti - aybdor shaxs yoki moddiy
javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan kam chiqqan tovar-moddiy
zaxiralarining bozor qiymati va kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy
(balans) qiymati o‘rtasidagi farqiga;
Kredit 5910 “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar” schyoti -
kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining haqiqiy (balans) qiymatiga.
Kamomadning aniq aybdori topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan
undirib olish imkoni bo‘lmagan hollarda, kam chiqqan tovar-moddiy zaxiralarining
kamomadidan ko‘rilgan zarar moliyaviy natijalarga olib boriladi va buxgalteriya
hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 9430 “Boshqa operasion xarajatlar” schyoti;
Kredit 5910 “Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar” schyoti.
Inventarizasiya jarayonida aniqlangan hisobga olinmagan (ortiqcha) tovar-
moddiy zaxiralari aniqlangan sanadagi aynan shunga o‘xshash tovar-moddiy
zaxiralarining bozor qiymati bo‘yicha baholanadi (ortiqcha chiqish sabablari va
aybdor shaxslar keyinchalik aniqlanadi) va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks
ettiriladi:

Debet “Tovar-moddiy zaxiralarini hisobga oluvchi schyotlar”;
Kredit 9390 “Boshqa operasion daromadlar” schyoti.
Aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan kamomad summaning
undirib olinishi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet “Pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar” (5000, 5200, 5600,5700) yoki
“Mehnat haqi bo‘yicha xodim hisoblashishlarni hisobga oluvchi schyotlar” (6700),
yoki boshqa aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar;
Kredit 4730 “Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzi”.
Buhgalteriya operatsiyalari:
Tovar-moddiy zaxiralarni yetkazib beruvchidan $100 (shu jumladan, $20 QQS)
sotib olgandi, 60 kunlik to'lov muddati bilan:
Dt. TMZ 80
Dt. QQS bo’yicha qarzdorlik 20
Kt. Kreditor qarzdorlik (100)
$10 transport xarajatlari va $5 import bojlarini to'lashda:
Dt. TMZ 15
Kt. Bank (15)
Yetkazib beruvchidan kutilmagan $20 keshbek bonus qaytib keldi, shundan $10
zaxiradagi materiallar uchun, $10 esa sotilib bo’lgan TMZ uchun:
Dt. Bank 20
Kt. TMZ (10)
Kt. Sotuv tannarxi (10)
Avgust oyi uchun $5 qo'shimcha xarajatlar (ijara, amortizatsiya, xodimlar,
kommunal xizmatlar) sarflanganda. Shuning 20% to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarish
bilan bog’liq:
Dt. TMZ 1
Dt. Davr xarajatlari 4
Kt. Kreditor qarzdorlik (5)
Buyurtmachiga mahsulot yuborish uchun $3 transport xarajati to'langanda:
Dt. Sotish xarajatlari 3
Kt. Bank (3)
Mahsulotni tadqiqot/research ($2000) va rivojlantirish (tajriba-konstruktorlik
ishlab chiqarish)/ development ($5000) bilan bog'liq xarajatlar bo'yicha:
Dt. Sotish xarajatlari 2,000
Dt. Nomoddiy aktiv 5,000
Kt. Kreditorlik qarz / Bank (7,000)
$100 tovarlarni $200 naqd pulga sotishda:
Dt. Naqd pul 200

Kt. Daromad (200)
Dt. Sotuv tannarxi 100
Kt. TMZ (100)
Sof sotish qiymati $700ga past bo'lgan TMZ aniqlanganda:
Dt. Sotuv tannarxi 700
Kt. TMZ (700)

Xulosa.
Tovar-moddiy zaxiralari hisobini olib borganda ombordagi hisob- kitoblarni
to’g’ri yo’lga qo’yishda hamda buxgalteriyadagi ma’lumotlar bilan bir-biriga
to’g’ri kelishda ombor mudirining xizmati juda kata. Shuning uchun bizlar
o’ylaymizki, korxonlardagi Tovar-moddiy zaxiralarining kirim-chiqimini hisobga
olishda ombor mudirlari hisob-kitob ishlarini yaxshi bilishi talab etiladi, shuning
uchun ombor mudirlarini buxgalteriya hisobidan xabardor bo’lgan shaxslarni
qo’yish yoki bo’lmasam shu shaxsni buxgalteriya sohasidagi kurslarni o’qitishni
talab etish zarur. Chunki, o’z sohasining mutaxasisi bo’lish uchun ozmi ko’pmi
buxgalteriya hisobidan xabardor bo’lish zarurdir.
Hozirgi kunda ko’p korxonalarda ishlab chiqarishdan olingan tayyor
mahsulotlar hisobini tashkil etmaslik holatlari uchrab turmoqda. Bu faqatgina
hisob ishlarini chalkashtiradi. Buxgalteriya hisobida shunday narsa bo’lish kerakki,
miqdoridan, qiymatidan qat’iy nazar har bir tayyor mahsulotlar yoki yarim tayyor
mahsulotlar omborga qabul qilinsa, hujjatda aks ettirish zarur. Bu holat
korxonalarda to’g’ri yo’lga qo’yilmagan. Hujjatni oldindan rasmiylashtirish, keyin
rasmiylashtirish hollari mavjud. Bizning fikrimizda yuqorida aytilgan prinsip,
buxgalteriya hisobida shunday asos bo’yicha ish yuritish kerakki, miqdoridan,
qiymatidan qat’iy nazar har bir tayyor mahsulotlar yoki yarim tayyor mahsulotlar
omborga qabul qilinganda hujjat orqali rasmiylashtirish zarur.
Hozirgi kunda barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda asosiy muammolardan
biri buxgalteriya hisobi avtomatlashtirilgan shakliga o’tkazish muammosi
mavjuddir. Buning uchun barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda buxgalteriya
hisobini yuritishning avtomatlashgan shaklini qo’llash zarur. Buning uchun
bizlarda barcha shart-sharoitlar mavjuddir. Tovar-moddiy zaxiralarning hisobni
tashkil qilishni yanada yaxshilash uchun buxgalteriya hisobining avtomatlashgan
shakli bo’lgan buxgalteriya hisobi dastur (1C: Buxgalteriya va BEM)laridan keng
foydalanish lozim.

Foydalaninlgan adabiyotlar
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. - T.: O'zbekiston, Yangi taxriri. 2017
yil tasdiqlangan.
2. O'zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Yangi taxiri. 2013 yil
tasdiqlangan. 3.O'zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi. 21.12.1995 yil
tasdiqlangan, 01.04.1996 yildan kuchga kirgan.
4.O'zbekiston Respublikasi "Bugalteriya hisobi to'grisida"gi Qonuni,Yangi taxiri.
2016 yil 13 aprel.

5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Tadbirkorlik sub'yektlarini
tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil etish
tizimini takomillashtirish borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to'grisida"gi 2011
yil 4 apreldagi PF-4609-sonli Farmoni.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoniga 1-ilova. 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo 'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi.
7. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Mahsulot (ish va xizmat)
larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini shakllantirish tarkibi to'g'risida"gi
Nizomi. 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli Qarori.
8.O'zbekson Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan "Buxgalteriya
hisobining milliy standartlari"
9.Toshkent, O'zbekiston Bugalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2003
yil.
21-sonli Bugalteriya hisobining milliy standarti.
10. Toshkent, O'zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004
yil.
11. Moliyaviy hisob va hisobot. Darslik / Karimov A.A., Kurbanbayev
J.E.,Jumanazarov S.A. - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2019. - 400 bet.
12. Buxgalteriya hisobi: Darslik / A.A. Karimov, J.E. Kurbanbayev, S.A.
Jumanazarov;- T.: "Iqtisod-Moliya", 2019. 624 bet.
Axborot manbaalari:
www.gov.uz (O'zbekiston Respublikasi hukumat portali)
www.lex.uz O'zbekiston gonunchiligi portali).

Sotib olish