Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 3.0MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Fizika

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Tovush to'lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta'svirini hosil qilish

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VAʻ INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI ELEKTRONIKA VA AVTOMATKA FAKULTETI “LAZER TEXNOLOGIYALARI VA OPTOELEKTRONIKA” kafedrasi 5312900 – “Lazer texnologiyalari va optoelektronika” yo’nalishi bo’yich bakalavr darajasini olish uchun BITIRUV MALAKAVIY ISHI Tovush to’lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta’svirini hosil qilish Kafedra mudiri Bitiruv malakaviy ishi rahbari XFX qism maslahatchisi Iqtisodiy qism maslahatchisi Bitiruvchi: TOSHKENT 1 Mundarija Kirish I- BOB. Tebranma Harakat Haqida Tushuncha 1.1 Garmonik tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi 1.2 Garmonik tebranma harakat energiyasi 1.3 Tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishi. Lisaju shakillari II-BOB. Tebranishlarni Qo’shishi 2.1 O’zaro tebranishlarni qo’shish 2.2 To’lqin tenglamasi 2.3 So’nuvchi va majburiy mexanik tebranishlar III-BOB . Tovush to’lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan lisaju trektoriyasi ta’svirini hosil qiluvchi qurilma haqida 3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha 3.2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari 3.3 Qurilamning sxematik ko’rinishi Iqtisodiy Qism XFX Qism Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Tadqiqot ishining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”gi qonuni va O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan bo’lib, ular yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy- siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbolli vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgan. Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini ro’yobga chiqarish, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va keyinchalik puxta o’zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik - pedogogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat, davlat va oila oldida o’z javobgarligini his etadigan yoshlarni tarbiyalashni nazarda tutadi . Ushbu bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi shundaki oliy o'quv yurtlarida talabarga yaratilgan labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual ko'rish uchun mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu qurilmani tanladik va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi va optika elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi shundaki, Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil bo’ladi bu esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi. Talabalr asosan bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar orqali ko’rishlar mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish mumkin. Kampyuter davri endigina kirib kelayotganda, hamma labaratoriyalarda ham kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada vizuval ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir. Bitiruv malakaviy ishimiz aynan ushbu qurimaga aloqador mavzularni ko’rib chiqamiz. I-bobimizni 3 tebranma harakat haqida tushuncha deb nomladik. Ushbu bobda biz Garmonik tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi. Garmonik tebranma harakat energiyasi va tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishilar haqida ma’umotlar berganmiz. Bunga sabab qurilmamiz haqida gapirishdan oldin u qaysis qonunlarga asoslanib ishlashi to’g’risida bilib olishimiz zarurdir. II-bobimizda esa tebranishlarni qo’shishi va o’zaro tebranishlarni qo’shish., so’nuvchi va majburiy mexanik tebranishlar, to’lqin tenglamasi haqida ma’umot berdik. III-bob tovush to’lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan lisaju trektoriyasi ta’svirini hosil qiluvchi qurilma haqida bo’lib unda qurilma haqida asosiy tushuncha, qurilmaning ishlatilinish sohalari va qurilamning sxematik ko’rinishi keltirilgan. 4 I- BOB Tebranma Harakat Haqida Tushuncha 1.1 Garmonik tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi U yoki bu darajada takrorlanuvchanligi bilan ajralib turadigan jarayonlarga tebranishlar deyiladi. Takrorlanayotgan jarayonning fizik tabiatiga qarab tebranishlar mexanik, elektromexanik, elektromagnit va boshqalarga ajraladi. Biz mexanik tebranishlarni ko’ramiz. Tebranishlar erkin (yoki xususiy) tebranishlar, majburiy tebranishlar, avtotebranishlar va parametrik tebranishlarga bo’linadi. Muvozanat holatidan chiqarilganidan so’ng, o’zicha tebranadigan sistemadagi tebranishlarga erkin yoki xususiy tebranishlar deyiladi. Masalan, matematik mayatnikning tebranishi erkin tebranishlarga misol bo’ladi. Tebranishlar sinus yoki kosinus qonuni bo’yicha sodir bo’lsa, bunday tebranishlarga garmonik tebranishlar deyiladi. Garmonik tebranishlar tenglamasi shunday yoziladi: X = A cos ( ωt+ φ). (1) Tebranish fazasining fizik ma’nosi shundan iboratki, u vaqtning istalgan paytidagi siljishni, ya’ni tebranayotgan sistemaning holatini belgilaydi. Fazaning 2 rad o’zgarishiga bir davr T ga teng vaqt oraligi mos keladi. Vaqt birligidagi tebranishlar soni n ga chastota deyiladi. 5 1 -rasm. Sodda garmonik harakatda jismning tezlanishi uning muvozanat holatidan jism holatigacha bo`lgan masofaga to`g`ri proparsional bo`ladi. U T davr bilan shunday bog’langan: ω = 2 π T . (2) 2-rasm moddiy nuqtaning aylana bo’ylab harakati nuqta M 0 holatda deb hisoblaymiz. Shu nuqtaga o’tkazilgan A = 0M 0 aylananing radiusi M nuqtaning burchak tezligiga teng tezlik bilan ko’rsatgich yo’nalishida aylanadi. Agar t = 0 da radius gorizontal o’q bilan  burchak hosil qilgan bo’lsa, t vaqt o’tgandan so’ng esa ( t +  ) qiymatga ega bo’ladi. M nuqta aylana bo’ylab 6  burchak tezlik bilan harakatlanganda uning tik diametrga proektsiyasi N aylana markazi atrofida garmonik tebranishlar hosil qiladi. 3-rasm Tebranish chastotasining birligi 1 Gers. I Gers chastota bir sekunddagi nuqtaning tebranishlariga teng. Garmonik tebranma harakat qilayotgan jismning V tezligi (1) ifodadan vaqt bo’yicha olingan hosilaga V = x’ = - A sin (ωt + φ). (3) Agar (1) dan yana vaqt bo’yicha hosila olsak, tebranayotgan nuqtaning tezlanishini topamiz: a = x” = A cos (ωt+ φ). (4) 7 4-rasm Bu grafik soyaning orqadan oldinga bir martta to`liq aylanib chiqqanligini ko`rsatilgan. Gorizontal o’q bo’yicha vaqtning o’zgarishini, vertikal o’q bo’yicha esa siljishining o’zgarishini keltirsak, siljishning o’zgarishini grafik ravishda tassavur qilish mumkin. Natijada sinusoida qonuniyatini kuzatamiz 5-rasm Moddiy nuqtaning aylana traektoriyasidagi holatini u o’qiga proektsiyasining garmonik tebranishi. Bu yerda istalgan vertikal A B kesma shu vaqtdagi siljishni ko’rsatadi, A 1 B 1 – amplitudaning maksimal qiymatini, T – tebranish davrini ko’rsatadi. Garmonik tebranishlarning grafik tasvirlash usullaridan yana biri vektor diagrammalar usuli hisoblanadi. 8 6-rasm Garmonik tebranishning vektor diagramma orqali grafik tasviri. N nuqtaning siljishini t vaqt ichidagi bosib o’tgan yo’li deb hisoblasak, t vaqtdagi uning tezligi quyidagiga teng bo’ladi:   dy dt   A cos (  t   ) Yana (1) ifodani sinus orqali ham yozish mumkin va tebranayotgan nuqta tezligi va tezlanishi uchun (2) va (3) ga o’xshash ifodalarni hosil qilish mumkin. Garmonik tebranma harakatning grafigi sinusoida yoki kosinusoidadan iborat bo’ladi. Erkin garmonik tebranishlarning differensial tenglamasi quyidagicha bo’ladi. x” + ω 2 x = 0. (5) Bu tenglamaning yechimi shunday ko’rinishga ega: x = A cos ( ωt+ φ) (6) Bu tenglama yechimini kosinus orqali ham yozish mumkin. Tebranayotgan sistema tashqaridan madad olib turmasa, vaqt o’tishi bilan so’nadi. Bunday holda so’nuvchi tebranishga ega bo’lamiz, uning differensial tenglamasi quyidagicha bo’ladi: d 2 x d t 2 = − k m x − r m dx dt . (7) bu yerda r — muhitning qarshilik koeffitsienti, k - kvazielastik kuch koeffitsienti, m — moddiy nuqta massasi. Tebranayotgan sistemaga tashqi kuch davriy ravishda 9 ta’sir etsa, majburiy tebranishlarga ega bo’lamiz. Bunday tebranishlarning differensial tenglamasi quyidagicha yoziladi: F 0 sin ω 0 t - KY = - mω 2 X. (8) bu yerda K-elastik foeffitsenti, ω-sistemaning xususiy chastotasi, F 0 – majburiy etuvchi kuch amplitudasi ω 0 – majburiy etuvchi kuch chastotasi. 1.2 Garmonik tebranma harakat energiyasi. Garmonik tebranma harakat qilayotgan har qanday sistema ma’lum tebranish energiyasiga ega bo’ladi. Bu energiya quyidagicha ifodalanadi: a = K A 2 2 (10) bu yerda A - tebranish amplitudasi, K- elastiklik koeffitsienti. Tebranayotgan sistemalarga misol sifatida matematik va fizik mayatniklarni ko’rsatish mumkin. Ularning harakat tenglamasi quyidagicha: d2φ dt 2+ω2φ=0 (11) bu yerda ω - mayatnikning burilish burchagi, ω - ikki mayatnik uchun har xil ko’rinishga ega bo’lgan kattalik. Bu tenglamaning yechimi quyidagicha: φ = Acos ( ωt + ω 0 ) (12) Matematik mayatnik uchun tebranish davri shunday ko’rinishga ega: T = 2 π √ l g (13) bu yerda l - matematik mayatnikning uzunligi, g - erkin tushishi tezlanishi. Fizik mayatnik uchun tebranish davri quyidagicha bo’ladi: T=2π√ I mgL (14) 10 bu yerda I - fizik mayatnikning inersiya momenti, m – massasi , L – fizik mayatnikning osilish nuqtasi bilan massa markazi orasidagi masofa. 1.3 Tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishi. Lisaju shakillari Mexanikada, akustika, optika, elektroradiotexnika kabi fanlarda tebranishlar nazariyasida xilma-xil davriy funksiyalar bilan ish ko’riladi. Davriy funksiyalardan eng oddiysi sinus yoki kosinusdirgarmonik tebranish shunday sinus va kosinus funksiyalar vositasida ifodalanadi. Qo’yilish nuqtasi atrofida tekis aylanma harakat qiluvchi, o’zgarmas uzunlikdagi vektorning bir-biriga perpendikulyar ikki yo’nalishga tushirilgan proyeksiyalari garmonik tebranishlarni ifodalaydi. Masalan, o’garmas burchak tezligi ?????? bilan o’zining boshi atrofidasoat strelkasining yurishiga qarshi yo’nalishda aylanuvchi, o’zgarmas uzunlikdagi ?????? vektorning ?????? yoki ?????? o’qdagi proyeksiyalarini olaylik. 7-rasm ?????? ?????? = ?????? cos , ?????? ?????? = ?????? sin ???????????? (15) Bu yerda boshlang’ich vaqtda ( ?????? = 0 ) aylanuvchi vektor ?????? o’qida yotadi deb hisoblanadi. Agar boshlang’ich vaqtda aylanuvchi vektor ?????? o’qi bilan biror ?????? burchak hosil qilsa: 11 8-rasm ?????? ?????? = ?????? cos ( ???????????? + ?????? ) , (16) ?????? ?????? = ?????? sin ( ???????????? + ?????? ) (17) bo’ladi. Shu formulalarning har biri bilan ifodalangan harakat garmonik tebranish deyiladi, ?????? − garmonik tebranish amplitudasi , ???????????? + ?????? − garmonik tebranish fazasi , ?????? esa garmonik tebranishning boshlang’ich fazasi deyiladi. To’la tebranish biror holatdan boshlanib, o’sha holatga yana qaytish harakatidan iboratdir. Bitta to’la tebranish vaqti ?????? tebranish davri deb, unga teskari miqdor. Tebranish chastorasi: ?????? = 2 ???????????? = 2 ?????? (18) esa tebranishning siklik chastotasi deb ataladi. Ushbu kompleks funksiyani olaylik: ?????? = (????????????+??????). (19) Bu funksiyaning haqiqiy va mavhum qismlari yuqorida yozib ko’rsatilgan garmonik skalyar tebranishlarni ifodalaydi: ?????? = ?????? cos ( ???????????? + ?????? ) + ???????????? sin ( ???????????? + ?????? ) . (20) Shunday qilib, (19) formula garmonik skalyar tebranishning kompleks ifodalanishini ko’rsatadi: kompleks funksiya moduli tebranish amplitudasi, 12 kompleks funksiya argumenti esa tebranish fazasidir. Garmonik tebranishdagi biror ?????? skalyarni sinusoidal yoki kosinusoidal shakllarning birida yozib ko’rsatsak bo’ladi: ?????? = ?????? cos ( ???????????? + ?????? ) , (21) ?????? = ?????? sin ( ???????????? + ?????? ) . (22) Ravshanki: ?????? = ?????? cos (???????????? + ??????) = ?????? cos ?????? cos ???????????? − ?????? sin ?????? sin ???????????? . (23) Agar ?????? cos ?????? = ?????? 1 va ?????? sin ?????? = ?????? 1 desak, ?????? = ?????? 1 cos ???????????? + ?????? 1 sin ???????????? (24) bo’ladi. Shuningdek ?????? = ?????? sin (???????????? + ??????) = ?????? sin ?????? cos ???????????? + ?????? cos ?????? sin ???????????? (25) Endi ?????? sin ?????? = ?????? 2 va ?????? cos ?????? = ?????? 2 desak ?????? = ?????? 2 cos ?????? + ?????? 2 sin ???????????? . (26) bo’ladi. Xullas, sinusoidal (22) yoki kosinusoidal (21) shakllarning birida yozib ko’rsatilgan tebranishni tubandagi shaklda ham yozib ko’rsatish mumkin: ?????? = ?????? cos ???????????? + ?????? sin ???????????? , (27) bu yerda ??????, ?????? − haqiqiy o’zgarmas sonlar. Endi ?????? , ?????? sonlardan ushbu kompleks konstanta ?????? hosil qilaylik: ?????? = ?????? − ???????????? . (28) U vaqtda: ???????????? ?????????????????? = ( ?????? − ???????????? )( cos ???????????? + ?????? sin ???????????? ) = 13 = ?????? cos ???????????? + ?????? sin ???????????? + ??????(?????? sin ???????????? − ?????? cos ???????????? ) (29)bo’ladi. Bu kompleks funksiyaning haqiqiy qismi (8) shaklda yozib ko’rsatilgan tebranishni ifodalaydi: ?????? = ????????????{( ?????? − ???????????? )???????????????????????? }. (30) Garmonik tebranishlarni kompleks funksiyalar vositasida o’rganish katta qulayliklar tug’diradi. Biror garmonik skalyar tebranish ?????? = ?????? cos ( ???????????? + ?????? ) berilgan bo’lsin, uni ifodalovchi kompleks funksiyani quyidagicha yozishimiz mumkin: ?????? = ???????????? ?????? ( ???????????? + ?????? ) . (31) Endi yana bur garmonik tebranish berilgan bo’lsin: Z1=a1ei(ωt+α+π2) (32) Amplitudasi ?????? 1 va fazasi ???????????? + ?????? + ?????? /2 bo’lgan bu garmonik tebranish o’sha 3- rasmda ???????????? 1 vektor bilan tasvirlangan. Bu ikki tebranish orasidagi faza ayirmasi ?????? /2 ga tengdir. Ikkinchi tebranishning fazasi birinchi tebranishnikiga qaraganda ?????? /2 qadar ko’proq, ya’ni ikkinchi tebranish birinchiga nisbatan ?????? /2 faza oldindir yoki, boshqacha qilib aytganda, birinchi tebranish ikkinchiga nisbatan ?????? /2 kegindir. Kompleks funksiyalar bilan bajariladigan amallarni vektorlar vositasida tasvirlash masalasini ko’rib chiqqan edik. Garmonik skalyar tebranishlarni vector vositasida tasvirlab o’rganishda shu aytilganlardan foydalanamiz. 14 9-rasm Fazalar farqi.  ga teng bo’lgan tebranishlar qo’shilishidagi natijaviy tebranish. fazalar farqi  =   / 2 ga teng bo’lsin, u holda ellips tenglamasiga o’tadi: Bu yerda ellipsning yarim o’qlari tebranish amplitudalariga teng bo’ladi.  =  /2 va  = -  / 2 hollar ellips bo’yicha harakat yo’nalishlari bilan farq qiladilar (9.1 - rasm). A 1  A 2 bo’lganda ellips aylanaga aylanadi. 9.1-rasm Fazalar farqi   / 2 ga teng bo’lgan tebranishlar qo’shilishidagi natijaviy 15 tebranish. Ikkala tebranish davrlari bir xil bo’lib, fazalar farqi  / 2 dan farq qilsa, nuqtaning traektoriyasi og’ishgan ellips ko’rinishga ega bo’ladi (9.2 – rasm). Tebranishni tashkil etuvchilar davrlari har xil bo’lganda va har xil boshlang’ich fazalarda natijaviy tebranish traektoriyalari murakkab ko’rinishga ega bo’ladi. Ularning ayrim ko’rinishlari 9.3 – rasmda keltirilgan. 9.2-rasm Og’ishgan ellips ko’rinishidagi natijaviy tebranish 9.3-rasm 16 Lissaju figuralari. II-BOB Tebranishlarni Qo’shishi 2.1 O’zaro tebranishlarni qo’shish. Ayrim tebranuvchi tizimlarda jism bir vaqtning o’zida bir necha harakatda qatnashishi mumkin. Shunday tizimlardan biri quyidagi 10 - rasmda keltirilgan. m massali jism rasm tekisligida ℓ 1 uzunlikdagi oddiy mayatnik singari tebranadi. Shu tekislikka perpendikulyar yo’nalishda esa, ℓ 2 uzunlikdagi mayatnik kabi tebranadi. Shu sababli, jismning natijaviy harakatini aniqlash zarur bo’ladi. Quyida garmonik tebranishlarni qo’shishning ayrim hollarini ko’rib chiqamiz. 10-rasm. M massali jismning bir-biriga perpendikulyar tekisliklardagi tebranishi. 1) Bir yo’nalishdagi tebranishlarni qo’shish. Jism chastotalari bir xil, amplituda va fazalari farq qiladigan ikkita. y 1 = A 1 sin ( t  1 ), y 2 = A 2 sin (  t  2 ), (1) tebranishlarda ishtirok etadi, deb hisoblaymiz. Tebranishlarni vektorlar diagrammasi usulidan foydalanib qo’shish qulaydir (10 - rasm). Ā 1 va Ā 2 vektorlar 17 bir xil burchak tezlik bilan aylanishlari sababli, fazalar siljishi doimo o’zgarmasdir. Natijaviy tebranish tenglamasi quyidagichadir: y  y 1  y 2  A sin (  t   ) (2) 11-ram Bir yo’nalishdagi tebranishlarni vektorlar diagrammasi usulida qo’shish. Ā vektori Ā 1 va Ā 2 vektorlarning geometrik yig’indisiga teng, ya’ni Ā = Ā 1 + Ā 2 , uning ustiga oldingi  burchak tezlik bilan aylanadi. Natijaviy tebranish amplitudasining kvadrati quyidagiga teng: A 2 = A 1 2 + A 2 2 + 2A 1 A 2 COS (  1 -  2 ) (3)  boshlang’ich faza tg   B⃗C O ⃗C nisbat bilan aniqlanadi yok tg   A 1 sin ❑ 1 + A 2 sin ❑ 2 A 1 cos ❑ 1 + A 2 cos ❑ 2 (4) ga tengdir. Shunday qilib, jism bir xil chastotali, bir yo’nalishda sodir bo’ladigan ikkita garmonik tebranishlarda qatnashib, o’sha chastota bilan, o’sha yo’nalishda garmonik tebranadi. (3) - ifodadan, A amplituda  1   2  m  bo’lganda maksimal,     (2m-1)  / 2 bo’lganda minimal va A 1  A 2 bo’lganda nol qiymatlarga ega bo’lishi ko’rinib turibdi. Bu yerda m  0, 1, 2, 3,..., qiymatlarni qabul qiladi. Natijaviy tebranishga o’sha yo’nalishda  burchak tezlikli uchinchi tebranishni qo’shilishi shu chastotali yangi garmonik tebranishga olib keladi. 18 Tebranish yo’nalishi bir xil, chastota, amplituda va boshlang’ich fazalari har xil bo’lgan ikkita tebranishlarni qo’shish. y 1 = A 1 sin ( t  1 ), (5) y 2 = A 2 sin (  t  2 ), Agarda  1   2 va  1   2   o’lsa, ikkita tebranishlar amplitudasi bir xil bo’ladi. Faraz qilaylik,  2 >  1 bo’lsin. Bu holda, tebranishlarni qo’shishni analitik usul bilan amalga oshirish qulaydir. Jism siljishi yo’nalishining ishorasi o’zgarib turganligi uchun, A amplitudaning ifodasini moduli bo’yicha olamiz. 12-rasm Yo’nalishlari bir xil bo’lgan tebranishlarni qo’shishda tepkilarning hosil bo’lishi. Amplituda vaqtga bog’liq bo’lib,  2 va  1 yarim farqlariga teng bo’lgan chastota bo’yicha o’zgarib turadi. Bunday tebranish 11- rasmda keltirilgan, uzluksiz chiziq siljish o’zgarishini, amplituda o’zgarishi esa natijaviy tebranishni tasvirlaydi. Natijaviy tebranish amplitudasi goh ortib, goh kamayib turadi. Shunday davriy o’zgaradigan amplitudali tebranish tepkilar yoki tepkili tebranishlar deb ataladi. Tebranishni tashkil etuvchilarning amplitudalari bir-biriga teng bo’lmasa, natijaviy tebranish amplitudasi nolgacha tushmaydi va fazalar farqi  ga teng bo’lganda minimumdan o’tadi. (5) - tenglamadan quyidagiga ega bo’lamiz: y = 2A 0 cos  t sin  t (6) 19 bu yerda,  = 2  v = ❑ 1 ❑ 2 2 , v = v1v2 2 , yani ¿¿ tsiklik chastota v=|v1−v2| chastotaga mos keladi. Bitta to’la tebranish vaqtida tebranish amplitudasi ikki marta maksimumga erishadi, shu sababli tepkilar chastotasi qo’shiladigan tebranishlar chastotalari farqiga teng bo’ladi. Ko’pincha tepki hodisasi tovushli va elektr tebranishlarida kuzatiladi. Bir-biriga perpendikulyar bo’lgan tebranishlarni qo’shish. Moddiy nuqta x o’qi bo’ylab va unga perpendikulyar bo’lgan u o’qi bo’ylab tebranishi mumkin. Agarda ikki tebranishni qo’zg’atsak, moddiy nuqta tebranishni tashkil etuvchilari traektoriyalaridan farqli bo’lgan qandaydir traektoriya bo’ylab harakatlanadi. Nuqtaning siljish tenglamasi mos ravishda u va x o’qlari bo’ylab quyidagicha bo’lsin: y = A 1 sin (  0 t  1 ), x = A 2 sin (  0 t  2 ) (7) bu yerda  =  2 -  1 ikkala tebranish fazalari farqidir. (7) - tenglamalardan ikkita bir-biriga o’zaro perpendikulyar bo’lgan tebranishlarda qatnashayotgan nuqtaning harakat traektoriyasi tenglamasiga ega bo’lamiz: 2.2 To’lqin tenglamasi. Tebranishlarning fazoda tarqalishiga to’lqin deb ataladi. To’lqinlar ikki xil bo’ladi: kundalang va buylama to’lqinlar . Kundalang to’lqinlarda muhitning zarralari to’lqin tarqalayotgan yo’nalishga perpendikulyar yo’nalish bo’ylab tebranadi. To’lqin uzunligi λ, to’lqin tezligi v , tebranish davri T va chastotasi n orasida quyidagi boglanish bor: V = λn (1) Elastik muhitda tarqalayotgan ko’ndalang to’lqin tezligi formula bilan ifodalanadi: 20 bunda G -siljish moduli (ko’ngdalang elastiklik moduli), p - muhit zichligi. Bo’ylama to’lqin tezligi quyidagi formula bilan ifodalanadi: bu yerda E - Yung moduli. Bip xil fazada tebranuvchi nuqtalarning geometrik o’rni to’lqin sirti deb ataladi. Тo’lqin sirtini fazoning to’lqin protsessi bo’layotgan istalgan nuqtasi orqali uzatish mumkin. Demak, vaqtning har bir momentiga bitta to’lqin fronti mos kelsa to’lqin sirtlari cheksiz ko’p bo’lar ekan. Тo’lqin sirtlari harakatlanmaydi (ular bir xil fazada tebranuvchi zarralarning muvozanat holatlari orqali o’tadi), to’lqin fronti doim ko’chib yuradi. Yassi to’lqinda sirtlari bir-birga parallel tekisliklardan, sferik to’lqinda esa konsentrik sferalardan iborat bo’ladi. Тebranayotgan nuqtaning siljishi x,u,z koordinatalari va vaqtning funksiyasi sifatida ifodalovchi tenglama   (x, y,z,t) (4) to’lqin tenglamasi deyiladi. Тo’lqin X o’qi bo’yicha tarqalayotgan bo’lsin, u holda    (x,t) Faraz qilaylik x=0 tekislikda (1-rasm) yotuvchi nuqtalarning tebranishi quyidagi ko’rinishga ega bo’lsin.  (o,t)  Acos  t  = x/v  (x,t) = A cos  (t -  ) = A cos  (t -   A cos  (t – x/v) 21 Shunday qilib, yassi to’lqin tenglamasi quyidagicha yoziladi:  A cos  (t- x/v) Yassi to’lqin energiyasi muhitda yutilmasagina  (t – x/v) = cos tst bu ifodani differensiallab dx / dt = v Shunday qilib, (4) tenglamadagi tarqalish tezligi  fazaning ko’chish tezligidan iborat ekan. Shu sababdan bu tezlik faza tezligi deb ataladi. (4) tenglama x ning ortish tomoniga qarab tarqaluvchi to’qinni ifodalar ekan. Qarama-qarshi tomonga qarab tarqaluvchi to’lqin quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi   A cos  (t- x / v) dx / dt = v Yassi to’lqin tenglamasi t va x ga nisbatan simmetrik ko’rinish berish mumkin. Buning uchun to’lqin soni deb ataluvchi k kattalikni kiritamiz. k = 2 π λ v= ❑ K e’tiborga olib yassi to’lqin tenglamasini shu ko’rinishda yozishimiz mumkin;   A cos (  t  kk) 22 Endi sferik to’lqin tenglamasini topamiz. r radiusli to’lqin sirtida yotuvchi nuqtalar ( t − r v ) faza bilan tebranadi (to’lqin r yo’lni o’tish uchun  = r/  vaqt kerak. Bu holda tebranishlar amplitudasi, hatto to’lqin energiyasi muhit tomonidan yutilmasa ham o’zgarishsiz qolmaydi, manbadan yzoqlashgan sari 1/r qonuniyat bilan kamaya boradi. Demak sferik to’lqinning tenglamasi quyidagicha ko’rinishga ega bo’lar ekan: ¿A 2cos ω(t− r v) Тurli chastotali to’lqinlar yig’indisi to’lqinlar gruppasi yoki to’lqin “paket” deb ataladi. (4) tenglamadan t va x bo’yicha ikkinchi tartibli hususiy hosilalar olaylik: ❑ 2 x2= 1 v2∗❑ 2 t2 Arap    (x, y,z,t) bo’lganda yuqoridagi tenglama quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. ❑ 2 x 2 + ❑ 2 y 2 + ❑ 2 z 2 = 1 υ 2 ❑ 2 t 2 ( 5 ) tenglamaga to’lqin tenglama deyiladi. Bu tenglama eng umumiy holdagi to’lqin protsess tarqalishini ifodalaydi. Тo’lqin yuzaga keladigan muhit qo’shimcha energiya zapasiga ega. Bu energiyani tebranishlar manbaidan muhitning turli nuqtalariga to’lqinni o’zi tashib keladi, demak, tulqin o’zi bilan energiya olib yurar ekan. Тo’lqin biror sirt orqali vaqt birligi ichida tashib o’tgan energiya miqdori sirt orqali o’tuvchi energiya oqimning deyiladi. Energiya oqimi skalyar kattalik bo’lib, uning o’lchamligiga quvvatni o’lchamligiga o’xщaydi (Vatt). Тo’lqinning tarqalish yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan bir kvadrat metr yuzli sirt orqali bir sekund davomida ko’chib o’tadigan energiya oqimning zichligi deyiladi. j = ∆ E ∆ S ∗ ∆ t ; j = ∆ ϕ ∆ S 1  E  U  S   t 23 ⃗j=U∗⃗u  E – energiya   faza tezligi. Energiya oqimi zichligi vektorini birinchi marta N.A.Umov kiritgan bo’lib, uni Umov vektori deb ataladi. Тo’lqinlarning interferensiyasi va difraksiyasi. Agar muhitning har bir nuqtasidagi ayrim-ayrim to’lqinlar yuzaga keltirgan tebranishlarning fazalari farqi o’zgarmas bo’lsa, to’lqinlar kogerent deyiladi. Ravshanki faqat bir xil chastotali to’lqinlargina kogerent bo’lishi mumkin. Kogerent to’lqinlar qo’shilgan vaqtda interferensiya xodisasi yuz beradi. Bu hodisa iboratki, tebranishlar ba’zi nuqtalarda bir birini kuchaytirsa boshqa nuqtalarni zaiflashtiradi. Тo’lqinlar o’z yo’lida to’siqqa uchrasa uni aylanib o’tadi. Bu hodisaga difraksiya deyiladi. Тurg’un to’lqinlar. Ikkita bir xil amplitudali bir-biriga qapa6 yo’nalgan yassi to’lqinlar o’zaro qo’shilganda juda muxim hodisa, interferensiya hodisasi kuzatiladi. Natijada yuzaga keluvchi tebranma protsess turg’un to’lqin deyiladi. Amaldaturg’un to’lqinlar to’siqlardan qaytgan vaqtlarda yuzaga keladi. Тo’siqqa kelib tushayotgan to’lqin bilan unga qarshi kelayotgan to’lqin bir-biriga qo’shilib turg’un to’lqin hosil qiladi. Qarama-qarshi yo’nalishlarda tarqalayotgan ikkita yassi to’lqinning tenglamasini yozamiz  1  A cos (  t - Rx)  2 = A cos (  t + kx) (6) Bu ikki tenglamani qo’shib va natijani kosinuslar yig’indisi formulasiga asosan o’zgartirib:  =  1 =  2 = 2A cos kx cos  t (7)   (2 cos 2  ¿x λ¿cos t (8) tenglama turg’un to’lqin tenglamasidir. Bu tebranishlarning amplitudasi x ga bog’liq ekan. 24 (10) Тenlamani qanoatlantiruvchi nuqtalarda tebranishlar amplitudasi nolga aylanadi. Bu nuqtalar turg’un to’lqinlarning tugunlari deyiladi. Muhitning tebranishlar tugunida joylashgan nuqtalari tebranmaydi. Тugunning koordinatalari quyidagi qiymatlarga ega: (11) Faraz qilaylik, elastik muhitda to’lqin manbaidan biror masofada muhitning tebranishlarini sezuvchi (uni biz priyomnik deb ataymiz). Qurulma joylashgan bo’lsin. Тo’lqin manbai bilan priyomnik to’lqin tarqalayotgan muhitga nisbatan qo’zg’almasa u holda priyomnik qabul qilayotan to’lqinlar chastotasi manbaining  0 tebranish chastotasiga teng bo’lada. Agar manba yoki priyomnik bo’lmasa yoki ikkalasi xam muhitga nisbatan harakatlanayotgan bo’lsa,  chastota  0 dan farq qilishi mumkin. Bu hodisa Doppler effekti deb yuritiladi. ( 12 ) (12) formulaga binoan priyomnik bilan manba ular orasidagi masofa qisqaradigan qilib harakatlanganda priyomnik qabul qiladigan chastota  manbaning chastotasidan katta bo’ladi. Agar manba bilan priyomnik orasidagi masofa ortsa, v chastota v0 dan kichik bo’ladi. 2.3 So’nuvchi va majburiy mexanik tebranishlar . Vaqt o’tishi bilan tebranish tizimining energiyasi asta-sekin yo’qotilishiga bog’liq tebranishlar – so’nuvchi tebranishlar deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, 25 energiya zahirasi muhitning qarshiligi, ishqalanish kuchlarini yengishga sarf bo’ladi va tebranish so’na boshlaydi, tebranish amplitudasi asta-sekin kamaya boradi. Bu xollarda erkin so’nuvchi tebranma harakatlar kuzatiladi. Mexanik tebranma harakatlarda ishqalanish hisobiga mexanik energiya issiqlik energiyasiga o’tib, kamaya boradi. So’nuvchi tebranishlarning differentsial tenglamasini keltirib chiqarishga harakat qilamiz. Tebranuvchi jismga qaytaruvchi kuch va jismning harakat tezligiga proportsional bo’lgan qarshilik kuchlarning yig’indisi ta’sir etadi, deb hisoblaylik. Bu yerda qarshilik kuchi, r - qarshilik koeffitsienti, dy/dt – harakat tezligi “-” ishora ishqalanish kuchi doimo harakat tezligi yo’nalishiga teskari ekanligini bildiradi. OU o’q bo’ylab to’g’ri chiziqli so’nuvchi tebranish uchun Nyutonning II qonuni quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: (1) Bu yerda y - tebranuvchi kattalik,  0 - qarshilik kuchi yo’qligidagi tebranishlar chastotasi yoki tebranuvchi tizimning xususiy chatotasidir. Tenglikning hadlarini m ga bo’lsak, quyidagi ifodaga ega bo’lamiz: (2) Bu ifoda erkin so’nuvchi tebranishlarning differentsial tenglamasi deb ataladi. Bu yerd: - so’nish koeffitsienti deb ataladi. (2) tenglamani quyidagi ko’rinishda ham yozish mumkin: 26 (3) Bu tenglamaning yechimi (4) dan iboratdir. Bu yerda, so’nuvchi tebranishning chastotasidir. (5) Muhitning qarshiligi bo’lmagan holatda (r = 0) (5) – ifoda tizimning xususiy chastotasiga tenglashadi:  ’ =  0 (4) - funksiya ko’rinishiga qarab, tizimning harakatini  ’ chastotali, amplitudasi vaqt bo’yicha o’zgaradigan quyidagi so’nuvchi tebranish deb qarash mumkin. Bu yerda A 0 - vaqtning boshlang’ich holatidagi tebranish amplitudasidir. 13-rasm Erkin so’nuvchi tebranishning amplitudasining vaqtga bog’liq o’zgarishi 27 13 - rasmda amplituda va siljishning vaqtga bog’liq egri chiziqlari keltirilgan. Egri chiziqlarning yuqorigisi funksiya grafigini belgilaydi. Bu yerda A 0 va y 0 boshlang’ich momentdagi amplituda va siljishning qiymatlaridir. Boshlang’ich siljish y 0 o’z vaqtida, A 0 dan tashqari, boshlang’ich fazaga ham bog’liqdir: y 0  A 0 sin  Tebranishning so’nish tezligi bilan aniqlanadi va u so’nish koeffitsienti deb ataladi. Amplituda “ e ” marta kamayishga ketgan vaqt , ga tengdir. So’nuvchi tebranishlar davr T=2π/¿ ’ (6) ifoda bilan aniqlanadi. Muhitning qarshiligi sezilarli ravishda kichik bo’lganda tebranish davri xususiy davrga teng bo’ladi: So’nish koeffitsienti ortishi bilan tebranish davri orta boradi. Bitta to’la davrning boshlang’ich va oxirgi holatlariga mos keluvchi amplitudalar nisbati quyidagiga tengdir: (7) 28 va u so’nish dekrementi deb ataladi. Bu ifodaning logarifmi so’nishning logarifmik dekrementi deb ataladi: (8) So’nishning logarifmik dekrementi bir davr ichida amplitudaning nisbiy kamayishini xarakterlaydi, so’nish koeffitsienti esa apmlitudaning birlik vaqt ichidagi nisbiy kamayishini ko’rsatadi. Yuqorida ta’kidlangandek, so’nish koeffitsienti r qarshilik koeffitsientiga to’g’ri va tebranuvchi jismning massasiga teskari proportsionaldir. 14-rasm Davriy bo’lmagan aperiodik tebranish    0 Majburiy mexanik tebranishlar: Doimo ta’sir qiluvchi, davriy tashqi kuch ta’sirida tizimning tebranishi majburiy tebranishlar deb ataladi. Ta’sir etuvchi kuch majbur etuvchi kuch deb ataladi. Oddiy holatlarda bu kuch garmonik qonuniyatlarga asosan o’zgaradi: F = F 0 sin  t bu yerda F 0 – majbur etuvchi kuchning amplitudasi,  - shu kuch o’zgarishining tsiklik chastotasi. Odatda, tebranayotgan tizimga majbur etuvchi kuchdan tashqari, qaytaruvchi kuch F q = -ky = -m  0 2 y va muhitning qarshilik kuchi ta’sir etadi. Bu kuchlarning ta’siri natijasida m massali tizim Nyutonning II qonuniga asosan a - tezlanish oladi. (1) 29 Bu ifodaning ikki tarafini m massaga bo’lsak, m tebranayotgan jismning tezlanishi ifodasiga ega bo’lamiz. III-BOB. TOVUSH TO’LQINLARI YORDAMIDA LAZER NURINI TEBRANISHIDAN LISAJU TREKTORIYASI TA’SVIRINI HOSIL QILUVCHI QURILMA HAQIDA 3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha Biz bitiruv malakaviy ish imiz uchun tayyorlagan qurilmamiz akustik to’lqinlar yordamida Lisaju shakillarini oilsh uchun mo’ljallangan. 15-rasm Lisaju shakillarining grafik ko’rinish Qurilamiz asosan ishlatilinish joylari labartoriyalar va o’quv dargohlarida elementar va faraziy tushunchalarni berishda qo’llaniladi. Lisaju shakillarini olish uchun mo’ljallangan ushbu qurilmamizni asosiy 7 qisimga bo’ldik. 1) Akustik qurilma ya’ni past chastotada va yuqori ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan dinamik. 2) Dinamikni o’rab turuvchi tashi izalatsion kamera. 3) Havo bosimida repiter vazifasini bajaruvchi diffuzor. 4) Difuzorni ustida nurni 100% qaytaruvchi 30 oyna. 5) Elektr to’ki taminoti. 6) Signal kuchatytirgich. 7) Lazer diodi 0.68mkm (680nm). 3.2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari. Lisaju shakllarini texnikada qo’llanilishi - o’zaro chastotalarni solish tirishda. Assilografga “x” va ”y” signallar deyarli bix xil chastotalarda berilsa, assilograf ekranida Lisaju shakillarini ko’rish mumkin. Bunday metod asosan ikki signal manbalarini bix xil qilib sozlashda va rezanansni olishda foydalaniladi. 16-rasm Assilograf yordamida ikki kanalda chiqyotgan signalni qo’shilishi. Endi esa biz qilgan tajribalarimizni ko’rsatsak. Asosiy olingan va bir shakilni chastotalarini o’zgartirib olingan natijalarni ketma-ketligini suratga olganmiz. 31 1) 45 0 ostida egilgan chiziq (233Hz) 2) Vertikal elips. (195Hz) 3) chap tomonga og’gan elips (182Hz) 32 4) Sakkiz simon (248-620Hz) Endi esa biron bir shakilni olib birinchi signalni chastotasini o’zgartirish orqali kelib chiqadigan yangi shakillar zanjirini ko’ramiz. 5) 1-signal 613Hz. 2-signal 144Hz va 1-signal 723Hz gacha o’zgartirildi. 6) Muqobil signal 2-signal 127.5Hz. O’zgaruvchi 1-sinal 255Hz.dan 284Hz gachga. 33 (7) 1-signal ‘zgaruvchan 65.6Hz.dan 81.6Hz gacha. 2-signal o’zgarmas. 263Hz. 3.3 Qurilamning sxematik ko’rinishi Yuqorida aytib o’tganimizdak mo’ljallangan ushbu qurilmamizni asosiy 7 qisimga bo’ldik (17- rasmlar). Akustik qurilma ya’ni past chastotada va yuqori ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan dinamik. 2) Dinamikni o’rab turuvchi tashi izalatsion kamera. 3) Havo bosimida repiter vazifasini bajaruvchi diffuzor. 4) Diffuzorni ustida nurni 100% qaytaruvchi oyna. 5) Elektr to’ki ta’minoti. 5.1) Elektr ta’minot USB porti. 5.2) Elektr ta’minot kaliti. 6) Signal kuchatytirgich. 6.1) Signal kiruvchi JACK porti. 6.2) Signal kamutatori (ba’zi hollarda qurilma signal qabul qila olaolmayotgan bo’lsa foydalaniliadi). 7) Lazer diodi 5mW lik 0.68mkm (680nm). Qurilmadan foydalanish uchun bizga tashqi signal beruvchi qurilma kerak bo’ladi. Biz avvalo qo’limizda turgan mabil aloqa vositlaridan foydalanamiz. Uning uchun bizga “frequency sound generator” nomli dastur kerak bo’ladi. Bu dasturni faqatgina Android tizimiga ega bo’lgan qurilmalar orqali foydalanmiz. QR kodni skanerlab, dasturni yuklab oling 34 17-rasm. Qurilmaning asl ko’rinishi . Endi esa quilmaning hamma kompanentalarini birma bir ko’rib chiqsak. Dinamik past chastotada va yuqori ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan.Quvatt: 10W. Qarshiligi 4 om. Diametri 5 sm ni tashkil qiladi. 18-rasm. Akustik dinamik . 35 1. Dinamikni o’rab turuvchi tashqi izalatsion kamera diametri 5 sm (PVX) materildan tayyorlangan. 19-rasm. PVX materialidan tayyorlangan truba 2. Diffuzor vazifasini oddiygina bolalar rezina puffagi bajaradi, bunga sabab uning juda yaxshi elastik material hisoblangani uchun. 20-rasm. Bolalar pufagi 3. Nurni 100% qaytaruvchi oyna vazifasini standar eng kop ishlatilinadigan chumush qoplamali shisha oyna. 21-rasm. 36 Shishali kumush oyna 4. Elektr to’ki ta’minoti. Impulsli quvvat manbayi. Kuchlanishi: 5V. To’k kuchi 1500mA. 22-rasm. Manbaning plata ko’rinishi 5.1. Elektr ta’minot USB porti 23-rasm 5.2. Elektr ta’minot kaliti 24-rasm 6. Signal kuchatytirgich vazifasida PAM8403 moduli joylashgan. U ko’rpusning ichiga o’rnatilingan. PAM8403 ishchi diapazoni infra tovushdan 20kHz gacha. Elektr iste’moli 5V. 1A ni tashkil qiladi. 37 25-rasm PAM8403 moduli 6.1. Signal kiruvchi JACK porti. 26-rasm 6.2. Signal kamutatori (ba’zi hollarda qurilma signal qabul qila olaolmayotganbo’lsa foydalaniliadi). 7. Lazer diodi 5mW lik 0.65mkm (650nm). Kuchlanishi 5V-9V gacha. Fokus masofasini sozlash imkoniyati. 27-rasm Lazer diodi Qurilmaning strukturasi. 38ELEKTR MANBA SIGNAL KUCHAY- TIRRGICH AKUSTIK DINAMIK LAZER DIODI IQTISODIY QISM REJA: Kirish. Asosiy qism. 2.1 Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash 2.2 Investitsiya xajimini aniqlash 2.3 Bino, inshoatlar, dastgohlarning ijara qiymati investisiya hajmi 2.4 Nazorat – o’lchov asboblarining ijara qiymati investisiya hajmi 2.5 Loyixani ishlab chiqarishga sarflangan investisiya hajmi qiymati Yillik daromad, iqtisodiy samaradorlikni aniqlash Harajatlarni qoplanish muddatini aniqlash 3.1. Loyihani texnik-iqtisodis asoslash 3.2. Loyihaning iqtisodiy samaradorligi, qo’llanish sferalari 3.3. Investisiya hajmini aniqlash Bitiruv ishi bo’yicha sarflanadigan xarajatlarni quyidagi keltirilgan jadval Xulosa. Kirish Ushbu qurilmamiz shundan iboratki, oliy o'quv yurtlarida talabarga yaratilgan labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual ko'rish uchun mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu qurilmani tanladik va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi va optika 39TASHQI SIGNAL elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi shundaki, Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil bo’ladi bu esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi. Talabalr asosan bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar orqali ko’rishlar mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish mumkin. Kampyuter davri endigina kirib kelayotganda, hamma labaratoriyalarda ham kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada vizuval ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir. Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash Qurilman asosan labaratoriyalarda qo’llanilib, qurilmayordamida Lisaju shakillarini olishda ishlatilinadi. Qurilm bemalol ancha qimmat turadigan garmonik tebranmaarni mexank va akustik tizimlarda namoyish etadigan qulimalar bilan bellasha oladi. Akustik to’lqinlar yordamida Lisaju shakillarini oluvchi qurilmamizda asosan topsi osson va arzon bo’lgan mahsulotlardan foydalanganmiz. Bularga misol: Dnamik, ABS yog’och paneli 10mm lik, PVX trubasi 50mm lik, lazer diode 5mw lik, usb port, signal kuchytirgich PAM8403, elektr ta’minoti 5v 1500mA lik, bolalar shari, pumush qoplamali oyna 100% qaytaruvchanligi bilan, JACK porti va 16sm lik terak yog’ochi. Investitsiya xajimini aniqlash № Materiallar nomlari Miqdor Bahosi QQS 12% Umumiyqi mati 1 ABS yog’ochi 120 sm 2 10000 1200 11200 2 PVX trubasi 50mm 25sm 15000 1800 16800 3 Lazer diode 1 ta 17000 2040 19040 4 Elektr ta’minoti 1 ta 30000 3600 33600 40 5 Yog’och reka 20 sm 2000 240 2240 6 Dinamik 1 ta 20000 2400 22400 7 Signal kuchaytirgich 1 ta 15000 1800 16800 8 Elektr o’tkazgch 1 ta 10000 1200 11200 9 Usb port 1ta 5000 600 5600 10 JACK porti 1 ta 12000 1440 13440 Jami 136000 16320 152320 Asosiy fondalar qiymati № Asosiy fondlar nomi soni Asosiy fondlar qiymati 1 Yeg’ish va pastik, yog’och maxsulotlari korxonasi 1 100 100 000 2 Sifat nazorati va sinov korxonasi 1 50 000 000 Jami 2 150 000 000 Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi. A ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond 12 = 0.05 ∗ 150 000 000 12 = 625416 Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni tashkil qiladi. J tam = 0,12 ∗ Asosiy fond 12 = 0.12 ∗ 150 000 000 12 = 1500000 Inventorlar va o’lchov-asboblarini sotib olish uchun investitsiya hajmi № Uskuna nomlari S. Bahosi QQS 12% Umumiy qimati 1 Yog’och kesish uskunasi 1 5000 000 600 000 5 600 00 41 2 PVX kesish uskunasi 1 5000 000 600 000 5 600 00 3 PVXva yog’och charxlovchiusk una 1 25700 000 3 084000 28784000 4 Yig’ish moslamasi 1 45500 000 5460 000 5 960 000 5 Sinov uskunasi 1 18800 000 2 256000 21056000 6 Sifatni nazorat qilish asboblari 1 50000 000 6 000000 56000000 Jami 8 150000000 18000000 168000000 Bajariladigan ishlar nomi va ishchilar soni № Bajariladigan ishlar nomi Lavozim Kunlar soni O’rtacha bir kunlik ish haqqi Bajarilgan ishning qiymati 1 PVXga ishlov berish Uskuna operatori 1 80 000 80 000 2 Yog’ocha ishlov berish duradgor 1 100 000 200 000 3 Elekronika aparaturasini yeg’ish Yig’uvchi operator 1 200 000 200 000 4 Sifatni nazorat qilish va tekshirish Sifat nazorati 1 200 000 200 000 5 Yakuniy sinov va qadoqlash Mexanik 1 200 000 200 000 Jami 5 780 000 940 000 42 Asosiy ish haqi – barcha ishchilarning ish haqi 40% miqdorida mukofot pulining yig’indisi sifatida aniqlanadi H Asosiy = SOT ∗ 0.4 + SOT = 940000 ∗ 0.4 + 940000 = 1092000 ∑ ¿ Qo’shimcha ish haqi asosiy ish haqining 10% hisobida olinadi H qoshimcha = 0.1 ∗ H Asosiy = 0,1 ∗ 1092000 = 109200 ∑ ¿ Mehnatga haq to’lash fondi asosiy va qo’shimcha ish haqilarining yig’indisi sifatida aniqlanadi FOT = H Asosiy ∗ H qoshimcha = 1092000 + 109200 = 1201200 ∑ ¿ Ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlar FOT dan 15% miqdorida hisoblanadiIE xarajat =0.15 ∗1201200 =180181 ∑ ¿ Transport xarajatlari asosiy ish haqidan 20% Tharajat =0.2 ¿H asosiy = 0.2 ∗1092000 =218400 ∑ ¿ Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadi W = N∗T∗S N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi. W = 80 ∗ 10 ∗ 295 = 236000 ∑ ¿ Investitsiya hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi K = M + FOT + A ajr + ⅀ P = 152320 + 1201200 + 625416 + 1259997 = 3238933 ∑ ¿ № Harajatlarning nomi Qiymati 1 Bajarilgan ishning qiymati (1.3*K) 5 358 220 2 Ishlab chiqarish harajatlari 2 862 536 3 Ishlab chiqarish tannarxi 2 717 776 4 Davr harajatlari 144 760 5 Material xarajarlari 152 320 6 Xom-ashyo 526 400 7 Elektr energiya 236 000 8 Mehnatga haq to’lash fondi 1 201 200 9 Ijtimoiy sug’urta 217 140 43 10 Amortizatsiya 625 416 11 Boshqa harajatlar 211 412 12 Ish haqi 940 000 Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz E= (C1−C2)∗Q= (5358 220 −3238933 )∗1=2119287 C1=1.3 C2 – avvalgi va keyingi tannarx Q – Ishlab chiqarish hajmi Rantabellikni aniqlaymiz R = E ∗ 100 % K = 2119287 ∗ 100 % 3238933 = 65 % Qoplash muddatini aniqlaymiz Tok = K E = 3238933 2119287 = 1.5 oy Xulosa Qurilman ishlab chiqishda tashkiliy-usuliy birlikka erishish maqsadida hamda standartni ishlab chiqish bosqichlari bajarilishini nazorat qilish uchun 4 bosqich joriy etiladi. 1-bosqich - zaruriyat tug’ilganda aparatni ishlab chiqishda texnikaviy topshiriq ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi; 2-bosqich - aparat loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr mulohazalar olish uchun yuborish; 3-bosqich - fikr - mulohazalar ustida ishlash, qurilma loyihasini (oxirgi tahririni) ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlashga taqdim etish; 4-bosqich - qurilmani tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish. aparatlarni ishlab chiqish bosqichlarini bir-biri bilan qo’shib olib borishga yo’l qo’yiladi. 44 45 XFX QISM Reja: Kirish Asosiy qism 2.1 Sanoat sanitariyasi va gigyenasi 2.2 Ish joyining yoritilganligi 2.3 Mikro iqlim 2.4 Jang va shovqin. Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi talablari Yong in xavfsizligiʻ Xulosa 46 Kirish Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarning asosiy maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini yaratib berishga qaratilgandir. Albatta, munosib hayot sharoitini yaratish ilmiy-texnik taraqqiyot asosida amalga oshiriladi va bu inson mehnatini yengillashtirish bilan bir qatorda, turli xil xavfli faktorlarni vujudga keltiradiki, natijada har xil ko’rinishdagi baxtsiz hodisalar: jarohatlanishlar, shikastlanishlar va kasb kasalliklari vujudga keladi. Lekin, bu muqaddas zaminda yashayotgan har bir inson yaxshi yashashni, у a’ni o’zining moddiy-ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini to’liqroq qondirishni istaydi. Aynan shu sababli inson tinimsiz faoliyatda bo’ladi. Sanoat sanitariyasi va gigyenasi Ishlab chiqarishdagi ish jarayonlari va atrof muhitning ishchilar organizmiga ta’sirini o’rganadigan fan mehnat gigienasi deyiladi. Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi tibbiy profilaktika sohasi bo’lib, ish qobiliyatini yuksak darajada ta’minlash, kasb kasalliklari va odamning mehnat faoliyati bilan bog’liq boshqa salbiy oqibatlarning oldini olishning ilmiy asoslarini va amaliy chora-tadbirlarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. To’g’ri tashkil etilgan mehnat, kishining jismoniy intellektual va ma’naviy kamol topishiga olib keladi . Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasining asosiy vazifasi, ish unumdorligini eng yuqori darajada oshirish va ishlovchilarning sog’ligiga zararli ta’sir qilmaydigan sharoitlarni ta’minlaydigan tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Bunda mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, yurak-tomir, onkologik va asab kasalliklarning oldini olishga muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish korxonalariga mavjud bulgan tebranma harakat, ishlab chiqarish shovqinlari, elektr 47 va magnit maydonlari, ionlovchi radiastiya, lazer nurlanishi va yangi kimyoviy moddalarning inson organizmiga xavfli va zararli ta’sirini qunt bilan ilmiy asoslab o’rganish zaruriyati tug’ildi. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilishdan oldin, ularni inson sog’ligiga xavfli va zararli belgilarini chuqur o’rganib, uni aniqlash o’ta muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.Birorta ham yangi birikma, sog’liqni saqlash vazirligining ruxsatsiz xalq xo’jaligiga qo’llanishga tavsiya etilmaydi. Ish joyining yoritilganligi Yorug’lik insonning hayoti faoliyati davomida juda muhim o’ringa ega hisoblanadi. Ko’rish inson uchun asosiy ma’lumot manbai hisoblanib, umumiy olinadigan ma’lumotning taxminan 90% ko’z orqali olinadi. Ishlab chiqarish sharoitida yoritilganlik ishchilar salomatligiga zarar etkazmasligi uchun u ko’zni zo’riqtirmaydigan, ish vaqtida binoning hamma qismlarida bir tekis taqsimlangan bulishi talab qilinadi. Yorug’lik ko’zni qamashtirmaydigan bo’lishi, boshqacha qilib aytganda, yorug’lik nurlari ko’zga to’g’ridan-to’g’ri tushmasligi kerak. K orxonalarni me’yoriy yoritish sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash bilan birga ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni charchashdan saqlaydi va mehnat unumdorligini oshiradi. Yorug’likning spektral tarkibi shunday tanlanishi kerakki, natijada kishi atrofdagi buyumlarning ranglarini to’g’ri qabul qilsin. Ish joylarida keskin ajralib turuvchi soyalar bo’lishi va ish joylari bilan atrofdagi muhitning yoritilganligi juda katta farq qilmasligi kerak, aks holda kishi ko’zini bir sharoitdan ikkinchi sharoitga tez-tez o’zgartirib turishi natijasida ko’zining akkomodastiya xususiyati buzilib, ko’rish organlarining toliqish holati ro’y beradi. Ishlab chiqarishda yoritilganlikni to’g’ri tanlash uchun zarur qo’llanma sifatida me’yoriy hujjatlardan SNiP II-4-79 va GOST 12.1.046-85 xizmat qiladi. 48 Ish o’rinlarida yorug’likni me’yorlashning asosiy maqsadi inson sog’lig’ini himoya qilish va tavakkalchilik asosida qilinajak sarf xarajatni oldini olishdan iborat hisoblanadi. Tabiiy yorug’likni vaqtga nisbatan doimiy o’zgaruvchanligi sababli, uni sifati va miqdorini o’lchash va nazorat qilib turish maqsadida maxsus ko’rsatkich, o’lchov mezoni sifatida qabul qilingan. Bu ko’rsatkich tabiiy yoritilganlik koeffistienti deb ataladi va u bino ichidagi yorug’lik miqdorini (Ei) uning tashqarisidagi miqdori (Et) ga nisbatini foiz hisobida olingan miqdoriga aytiladi va quyidagi ifoda orqali aniqlanadi. Tabiiy yoritilganlikni me’yorlashda, bino shiftdan yoritilsa, yoritilganlikni o’rtacha miqdori qiymatida me’yorlanadi, agar deraza orqali yoritilsa, unda deraza qarshisidan 1,0 m. masofada turgan nuqta uchun yoritilganlikni eng kam qiymati me’yorlanadi. Sun’iy yorug’likni me’yorlashdan maqsad biror bir yuzani yoritish uchun gigiena nuqtai nazaridan eng kamida ruxsat etilgan minimal yorug’lik miqdori bilan ta’minlashdir. Bunda nazorat ishini tasnifi, muhit bilan buyum o’rtasidagi yarqiroqlik farqi va yoritilganlik tizimi aniq hisobga olinadi. Nazorat ishining tasnifi ko’zatilayotgan buyumning o’lchami bilan belgilanadi. Ya’ni me’yorda 8 ta razryad qabul qilingan bo’lib, birinchisi o’ta yuqori aniqlikda bajariladigan ishlar turkumi (<0,15 mm) -1 razryad 5000lk. dan to dag’al ishlar turkumi, ya’ni faqat jarayonni kuzatish uchun xizmat qiluvchi - VIII-razryad 50lk.gacha bo’lgan yoritilganlik miqdorlaridir. Mikro iqlim Ishlab chiqarish muhitida iqlim sharoitini ifodalovchi ko’rsatkichlar, havoning harorati, nisbiy namligi, havo bosimi va havoning harakat tezligidan iborat bo’lib, hammasi birgalikda kishining ish qobiliyatiga, mehnat unumdorligiga va inson organizmidagi biologik o’zgarishlarga katta ta’sir ko’rsatadi. 49 Inson tanasidagi doimiy mo’tadil harorat, modda almashuv jarayoni tufayli markaziy nerv a’zosining faoliyati orqali boshqarib turiladi Inson uchun orombaxsh, mo’tadil iqlim sharoiti deganda, yuqorida aytilgan havo o’lchamlarining o’zaro mutanosibligi tushuniladi. Bu mutanosiblik odam tanasida harorat almashuvi reakstiyasini hech qanday zo’riqishsiz kechishini hamda o’zida huzur-halovat sezishi va shu bilan birga ishchanlik qobiliyatini yuqori bulishligini ta’minlaydi. Ma’lumki haroratning 18-25 C , nisbiy namlikni 40-70% va bosimning 740- 760mm. sm ustunida bulishi, odam tanasi va uni o’rab turgan havo o’rtasidagi harorat almashinuvi jarayoniga kuchli ta’sir ko’rsata olmaydi, chunki bunday sharoitda muhitlar o’rtasidagi issiqlik almashinuvi mufassal va qoldiqsiz ko’chadi, ya’ni tanadan chiqayotgan issiqlik tezligi uning havoga singib ketish tezligiga teng holda almashinadi. Muhitning harorati 18-25 C bulganda odam tanasidan chiqayotgan issiqlik nurlanish yoki harorat almashinuvi qonuni asosida havoga quruq g’ubor holatiga sekin tarqaladi, 30 C dan yuqori haroratda esa bug’lanish sodir buladi, ya’ni tanadagi ortiqcha issiqlik mushaklardan sizib chiqayotgan quvvat ta’siridan yo’l- yo’lakay to’qimalardagi tuz eritmalarini yuvib, teri sirtida ter shaklida paydo buladi. Muhitning harorati oshgan sari tananing issiqlik uzatish qobiliyati susayib boradi, bug’lanish jarayoni esa to’xtovsiz ortib boradi, natijada organizm tez holsizlana boshlaydi. Agar havodagi nisbiy namlik 80 foizdan ortib ketsa tanadan ajralib chiqayotgan terning bug’lanishi qiyinlashadi va natijada tana bilan muhit o’rtasidagi harorat almashuvi buziladi. Ishlab chiqarish mikroiqlimi me’yorlari mehnat xavfsizligi. Standartlari tizimi “Ish mintaqalari mikroiqlimi” (GOST 12.1005-76) ga asosan belgilangan. Ular gigienik, texnik va iqtisodiy negizlarga asoslangan. Ishlab chiqarish korxonalardagi binolar, yil fasllari va ish toifalariga 50 qarab, ulardagi harorat, nisbiy namlik va havo harakatining ish joylari uchun ruxsat etilgan me’yorlari belgilangan Ishlab chiqarish korxonalaridagi ish joylarida iqlim sharoitlarida me’yor darajasida ta’minlash uchun uning barcha ko’rsatkichlari o’zaro mutanosib holda bog’langan bulishi kerak. Ya’ni havoning harorati pasayib yoki ko’tarilib ketsa, uning harakat tezligi ham unga bog’langan holda pasayishi (yoki ko’tarilishi) maqsadga muvofiq buladi, aksincha, agar havoning harorati past bulsayu, havoning harakat tezligi me’yoridan oshib ketsa, odam tanasi bilan muhit o’rtasidagi harorat almashish jarayoni tezlashib ketadi va natijada havoning harorati tez tushadi. Jang va shovqin Аtmоsfеrа hаvоsidа dоimо tаbiiy vа аntrоpоgеn mаnbаlаrdаn yuzаgа kеluvchi аrаlаshmаlаr mаvjud bo’lib, tаbiiy аrаlаshmаlаrgа o’simliklаr, vulqоnlаr, kоsmоsdа hоsil bo’lgаn, tuprоq еmirilishidаn, dеngiz tuzlаrining bo’lаklаri yuzаgа kеltirаdigаn chаnglаr, tumаn, o’rmоnlаr vа cho’llаrdаgi yong’inlаrning tutuni vа gаzi vа bоshqаlаr. Ulаr bir mеyordа tаrqаlgаn yoki lоkаl xоlаtdа, аtmоsfеrа iflоslаnish dаrаjаsi fоnli bo’lib, vаqt o’tishi bilаn sеkin o’zgаrаdi Eng ko’p tаrqаlgаn аtmоsfеrаni iflоslоvchi mоddаlаrgа uglеrоd оksidi SО, оltingugurt оksidi SO 2 , аzоt оksidi, uglеvоdоrоdlаr vа chаnglаr kirаdi. Bundаn tаshqаri elеktrоnikа sаnоаtidа ishlаtilаdigаn xrоm, оltingugurt, minеrаl kislоtа vа оrgаnik mоddаlаrning pаrlаri yanаdа zаhаrli mоddаlаr qаtоrigа kirib, hоzirgi pаytdа ulаrning sоni 500 dаn оshib kеtgаn. Аntrоpоgеn bulg’аlоvchi mоddаlаrning аsоsiy xususiyati ulаrning yashаsh jоylаrgа yaqin еrdа hоsil bo’lib, yashаsh xоnаlаrigа kirib bоrishidаdir. Quyosh rаdiаsiyasining аsоsiy qismi Еr yuzаsigа nurlаnish diаpаzоnidа, еrdаn qаytgаni infrаqizil nur diаpаzоnidа uzаtilаdi. Аtmоsfеrаgа аntrоpоgеn tа`sir ko’rsаtilishi nаtijаsidа quyidаgi nеgаtiv оqibаtlаr yuzаgа kеlishi mumkin: 51 - аhоli yashаydigаn shаhаr vа qishlоqlаridа zаhаrli mоddаlаr (SО, NO 2 , SO 2 , uglеvоdоrоdlаr, bеnz(а)pirеn, , bеnzоl vа b.)ning YQОDsi ko’tаrilаdi; - NO, SO, Оz vа SN lаrning intеnsiv tаrqаlishi kislоtаli yomg’irlаrni, pаrnik effеktini yuzаgа kеltirishi mumkin. Ishlаb chiqаrish kоrxоnаlаri, enеrgеtikа, аlоqа vа trаnspоrt shаhаr vа turа rjоy muhitini iflоslоvchi аsоsiy enеrgеtik mаnbаlаr hisоblаnib, titrаsh, аkustik tа`sir, elеktrоmаgnit mаydоn vа nurlаnishlаr, iоnlоvchi nurlаnishlаrni yuzаgа kеltirаdi. Uriluvchi tеxnоlоgik jаrаyon, rеl`sdа yuruvchi trаnspоrt, qurilish mаshinаlаri, оg’ir аvtоtrаnspоrt vibrаsiya mаnbаi bo’lib, shаhаrdаgi turаr jоylаrgа tuprоq оrqаli tаrqаlаdi. Vibrаsiyani tа`sir qilish zоnаsini uzunligi uning tuprоqdа so’nish kаttаligigа bоg’liq bo’lib, оdаtdа 1 dB/m tаshkil etаdi, suv bilаn toyingаn tuprоqdа bu kаttаlik аnchа yuqоridir. Rеl`sli trаnspоrt yuzаgа kеltirgаn titrаsh mаgistrаldаn 50–60 m. uzоqlikdа, tеmirchilik ustоxоnаlаriniki esа аnchа оlisrоq, 150–200 m dа so’nаdi. Turаr jоy binоlаridаgi titrаshni ulаrdа jоylаshgаn tеxnik qurilmаlаr- lift, trаnsfоrmаtоr vа nаsоslаr yuzаgа kеltirаdi. Shаhаrdаgi shоvqinni аsоsаn trаnspоrt vоsitаlаri, ishlаb chiqаrish uskunаlаri, sаnitаr-tеxnik qurilmаlаri yuzаgа kеltirаdi, mаgistrаllаrdаgi shоvqin dаrаjаsi 70–80 dB А vа аerоpоrt rаyоnidа 90 dB А vа undаn оrtiqqаchа еtаdi. Infrаtоvush mаnbаlаri tаbiiy – qurilish binоlаrini vа suv yuzаsini shаmоl urishi bilаn, hаmdа аntrоpоgеn- rаkеtа dvigаtеllаri, kаtа hаjmdаgi ichki yonish dvigаtеllаri, gаz turbinаlаri, trаnspоrt vоsitаlаri bo’lishi mumkin. Turаr jоylаrdаgi rаdiоаktivlik dаrаjаsi binоning qаndаy mаtеriаldаn qurilgаnigа bоg’liq, g’ishtli, tеmirbеtоn, shlаkоblоkli uydа yog’оch uydаgidаn bir nеchа mаrtа оrtiq bo’lаdi. Gаz plitаsi nаfаqаt zаhаrli mdаlаr bo’lmish NOx, COni kеltirаdi, bаlki rаdiоаktiv gаzlаrni hаm yuzаgа kеltirаdi. Bulаrni bаrchаsini xоnаlаgi hаvоni tеz-tеz shаmоllаtish оrqаli bаrtаrаf qilish mumkin. 52 Iflоslоvchi mоddаlаr biоlоgik, ya`ni оrgаnik mikrооrgаnizmlаr suvning аynаshigа оlib kеlsа, kimеviy mоddаlаr suvning tаrkibigа, fizikаviylаri uning tiniqligigа vа hаrоrаtigа tа`sir qilаdi. Fizik iflоslоvchilаrgа sаnоаt kоrxоnаlаri, shаxtа, kаr`еrlаrdа fydаlаnilgаn suvlаr оrqаli birikmаlаr sifаtidа kеlib tushаdi. Еrning ustki qаtlаmini buzilishi fоydаli qаzilmаlаrni оlish vа bоyitish, ishlаb chiqаrish vа mаishiy chiqindilаrni ko’mish, hаrbiy mаshq vа sinоvlаr nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi. Hаr yili еr оstidаn qаzib оlingаn mаssа hаjmidаn ishlаb chiqаrishdа fаqаt 7% fоydаlаnilаdi, qоlgаnlаri yarоqsizligi tufаyli bir еrgа jаmlаnаdi. Аsоsiy iflоslоvchi sаnоаtgа rаngli vа qоrа mеtаllurgiya (80 %) kоrxоnаlаri kirib, ulаr iflоslаydigаn zоnа 20-50 km rаdiusdа bo’lib, zаhаrli mоddаlаrdаn nikеl`, bеnzаpirеn, simоb, qo’rg’оshinning YQОD 100 bаrоbаr оshiqdir. Hаr qаndаy dаvlаtning rivоjlаnish dаrаjаsini undа ishlаb chikаrilаyotgаn elеktr enеrgiyasi vа sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chikаrilаyotgаn mаxsulоtlаrining sifаti vа dunyo bоzоridаgi rаkоbаt bаrdоrligi bеlgilаydi. Sаnоаtdа, trаnspоrt vоsitаlаrini ishlаtishdа vа kishlоk xo’jаligidа bаjаrilаdigаn ishlаrning dеyarli xаmmаsidа chаng xоsil bo’lishi vа аjrаlishi kuzаtilаdi. Umumаn chаnglаrning turlаri ulаrning kеlib chikish mаnbаlаrini xisоbgа оlib, ulаrni tаbiiy vа sun`iy chаnglаrgа bo’lib kаrаlаdi. Mа`lumki chаnglаngаn xаvо muxiti insоniyatni kаdim zаmоnlаrdаn bеri tа`kib kilib kеlgаn. Tаbiiy chаnglаr sirаsigа tаbiаtdа insоn tа`sirisiz xоsil bo’lаdigаn chаnglаr kiritilаdi. Bundаy chаnglаr shаmоl vа kаttik bo’rоnlаr tа`siridа kum vа tuprоkning errоziyalаngаn kаtlаmlаri ning uchishi, o’simlik vа xаyvоnоt оlаmidа pаydо bo’lаdigаn chаnglаr, vulkоnlаr оtilishi, kоsmоsdаn еr аtmоsfеrаsi tа`sirigа tushib kоlgаn mеtiоritlаr vа bоshkа kоsmik jismlаrning yonib kеtishidаn xоsil bo’lаdigаn chаnglаr vа bоshkа xоllаrdа xоsil bo’lаdigаn chаnglаrni kiritish mumkin. Tаbiiy chаnglаrning аtmоsfеrа muxitidаgi mikdоri tаbiiy shаrоitgа, xаvоning xоlаtigа, 53 yilning fаsllаrigа vа аniklаnаyotgаn zоnаning kаysi mintаkаgа jоylаshgаnligigа bоglik. Mаsаlаn аtmоsfеrаdаgi chаngning mikdоri shimоliy rаyоnlаrgа nisbаtаn jаnubiy rаyоnlаrdа, o’rmоn zоnаlаrigа kаrаgаndа cho’l zоnаlаridа, shuningdеk kish оylаrigа nisbаtаn yoz оylаridа ko’prоk bo’lishi mа`lum. Sun`iy chаnglаr sаnоаt kоrxоnаlаridа vа kurilishlаrdа insоnning bеvоsitа yoki bilvоsitа tа`siri nаtijаsidа xоsil bo’lаdigаn chаnglаr kirаdi. Mаsаlаn enеrgеtikа sаnоаtidа-choyan ishlаb chikаruvchi dоmnа vа mаrtеn pеchlаridа vа bu sаnоаtning xаmmа kuyuvchilik sеxlаridа Issiklik elеktrоstаnsiyalаridа yokilgаn ko’mirning mа`lum kismi kul vа tutun sifаtidа аtmоsfеrаgа chikаrib yubоrilаdi, kurilish ishlаridа еr kаzish ishlаri, pоrtlаtish ishlаri, sеmеnt ishlаb chikаrish, shuningdеk tоglаrdаn mа`dаnlаrni kаzib оlish ishlаri vа bоshkа judа ko’p ishlаrdа judа ko’p mikdоrdа chаng аjrаlаdiki, bu chаnglаrni аtrоf-muxitgа chikаpib yubоrish tаbiаtgа xаlоkаtli tа`sir ko’rsаtishi mumkin. Nеgаtiv vа zаrаrlоvchi fаktоrlаr quyidаgichа guruxlаnаdi: Fizikаviy - hаrаkаtlаnuvchi mаshinа vа mеxаnizmlаr, shоvqin vа tеbrаnishning, elеktrоmаgnit vа iоnlоvchi nurlаishning yuqоri dаrаjаlаri, yaxshi yoritilmаgаnlik,stаtik elеktrning yuqоri dаrаjаsi. Kimyoviy - аgrеgаt xоlаti turlichа bo’lgаn zаhаrlоvchi, ishlоvchining аsаbigа tеguvchi,mоddа vа birikmаlаr; biоlоgik - zаrаrlоvchi mikrооrgаnizmlаr (bаktеriya vа viruslаr) vа ulаr fаоliyatining mаhsulоtilаri hаmdа bа`zi bir o’simlik vа jоnivоrlаr; psixоfiziоlоgik - stаtik vа dinаmik mеyoridаn оrtiq jismоniy yuklаmаlаr,аqliy tоliqishlаr, аnаlizаtоrlаrning tоliqishi, bir xil ishlаsh, emоsiоnаl yuklаmаlаr. Nеgаtiv fаktоrning yo’l qoyildаn оxirgi dаrаjаsi dеb, insоngа tа`sir etib, o’zigа, аvlоdigа biоlоgik o’zgаrishlаr, vаqtinchа pаydо bo’lgаn kаsаllikni, shu jumlаdаn immunоlоgik rеаksiyani o’zgаrishi, аsаbiy o’zgаrishlаrni, ish qоbiliyatini pаsаyishini yuzаgа kеltirmаydigаn dаrаjаsigа аytilаdi. YQОD ni ishlаb 54 chiqаrish vа аtrоf muhit uchun o’rnаtilаdi. Uni qаbul qilishdа quyidаgi prinsiplаrgа аmаl qilinаdi: 55 Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi Talablari Uskunalar, asboblar va moslamalar butun ishlash muddati davomida Qoidalarga muvofiq xavfsizlik talablariga javob berishi kerak. Uskunalarni ishlab chiqarish maydonchalariga joylashtirishda avtomobil transporti korxonalarini texnologik loyihalashning umumiy standartlari talablarini hisobga olish kerak. 114 Asboblarni brakka chiqarish belgilangan jadvalga muvofiq, lekin oyiga kamida bir marta amalga oshirilishi kerak. Statsionar jihozlar poydevorga o rnatilishi vaʻ mahkam bog langan bo lishi, xavfli joylar o ralgan bo lishi kerak. Uskunani ishga ʻ ʻ ʻ ʻ tushirish va to xtatish moslamalari ish joyidan qulay foydalanish uchun ʻ joylashtirilishi va ularning o z-o zidan ishga tushamasligi lozim. Barcha elektr ʻ ʻ motorlar, elektr haydovchiga ega uskunalar, shuningdek boshqaruv panellari ishonchli tarzda yerga ulanadi yoki zararsizlantiriladi. Ularni yerga ulanmasdan ishlatish taqiqlanadi. Yangi yoki kapital ta’mirlangan uskunani ishga tushirish faqat korxona mehnatni muhofaza qilish xizmati xodimlari va korxonaning mehnatni muhofaza qilish bo yicha katta vakolatli vakili ishtirokidagi komissiya ʻ tomonidan qabul qilinganidan keyin amalga oshiriladi. Ishlayotgan asbob- uskunalar yaxshi holatda bo lishi va uning texnik holati jihozlar uchun mas'ul ʻ shaxs va ishlab chiqarish uchastkasi rahbarining nazorati ostida bo lishi shart. ʻ Nosoz uskunaga uchastka boshligi ushbu uskunada ishlashga yo l qo yilmasligini ʻ ʻ ko rsatadigan belgi qo yishi kerak. Bunday uskunani uzib qo yiladi (energiyani ʻ ʻ ʻ o chirish, haydash va hokazo). Uskuna ishlayotgan paytida uni tozalash, moylash ʻ yoki ta’mirlashga yo l qo yilmaydi. ʻ ʻ Hozirgi paytda elektr toki xalq xo jaligining barcha sohalarida, kundalik ʻ turmushning barcha jabhalarida keng qo llanilmoqda. AT korxonalarida elektr ʻ tokidan jarohatlanish juda ko p uchramasada, lekin barcha o lim bilan tugagan ʻ ʻ baxtsiz hodisalarning 50% elektr toki urishi oqibatida bo lganligi qayd etiladi. ʻ 56 Bundan tashqari ko pincha elektr tokidan noto g ri foydalanish yong in vaʻ ʻ ʻ ʻ portlashga olib keladi. Yuqorida keltirilganlarning xammasi elektr tokidan saqlanish usullarini o rganish naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi. Elektr ʻ toki organizm orqali o tganda issiqlik, elektrolitik va biologik ta’sir ko rsatadi. ʻ ʻ Issiqlik ta’siri badanning ayrim joylarining kuyishi, qon tomirlari, asab va boshqa to qimalarning qizishi bilan xarakterlanadi. Elektrolitik ta’sir qonning va boshqa ʻ organik suyuqliklarning qurishiga va ularning fizik-ximik buzilishiga olib keladi. Elektr tokidan olingan jarohatlarni shartli ravishda mahalliy va umumiy turlarga bo lish mumkin. Umumiy turini odatda tok urishi deyiladi. Mahalliy turlari ʻ organizmning ma’lum qismini elektr toki yoki elektr yoyi ta’sirida shikastlanishidir. Yong in xavfsizligi ʻ Mamlakatimizda sanoat korxonalari, xalq xo jaligining barcha obyektlarini ʻ yong in xavfsizligini ta’minlashga katta e’tibor qaratilmoqda. ʻ Yong in nazorati ʻ organlari tizimi yaratildi, davlat yong in nazorati tashkil etildi. Korxonalar, ʻ muassasalar, idoralar va alohida fuqarolar tomonidan yong in xavfsizligi ʻ qoidalarining bajarilishi ustidan tizimli nazorat yong indan himoya qilish organlari ʻ tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, ular yong indan himoya qilish bo yicha ʻ ʻ qoidalar, ko rsatmalar, texnik standartlarni ishlab chiqish va nashr etish uchun ʻ javobgardir: bu qoidalarning barchasi barcha bo limlar, korxonalar va jismoniy ʻ shaxslar uchun majburiydir. Yong inning oldini olishga, yong in tarqalish ʻ ʻ yo llarini bostirishga, yong in sodir bo lgan taqdirda odamlar va mulkni binolardan ʻ ʻ ʻ tez va xavfsiz evakuatsiya qilishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni o z ʻ ichiga oladi. Ushbu chora-tadbirlar yong inga qarshi vositalarni joylashtirishni va ʻ yong inni o chirishda o t o chirish brigadalarining harakatlarini aniq tashkil ʻ ʻ ʻ ʻ qilishni ta’minlashi kerak. Avtotransport korxonalarida yong in xavfsizligi ishlari ʻ "Sanoat korxonalari va xalq xo jaligining obyektlarida ish paytida yong in ʻ ʻ 57 xavfsizligi choralari bo yicha yo riqnoma" asosida tashkil etiladi. Davlat yong inʻ ʻ ʻ nazorati Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan viloyat (shahar va tuman) yong in xavfsizligi boshqarmalari va ularning joylardagi organlari orqali amalga ʻ oshiriladi. Davlat yong in nazorati organlari va inspektorlari zarur yong inga ʻ ʻ qarshi choralar ko rish to g risida ko rsatmalar berish- 125 ga, qoidabuzarlarga ʻ ʻ ʻ ʻ jarima solishga, yong in xavfi tug ilganda, hatto korxonalar va ustaxonalar ishini ʻ ʻ to xtatishga haqlidir. Rahbar (direktor, boshliq) avtotransport korxonasining ʻ yong in xavfsizligi uchun javobgardir. Bosh muhandis korxonada yong inga qarshi ʻ ʻ ishlarning holati uchun mas'ul shaxsni tayinlaydi. Rahbarning buyrug i bilan ʻ tayinlangan shaxslar alohida xizmatlar, bo limlar, uchastkalar, omborlar va boshqa ʻ ishlab chiqarish va ofis binolarining yong in xavfsizligi uchun javobgardirlar. ʻ Ularning mas'uliyati yong inga qarshi vositalarning sozlig ini nazorat qilish, ʻ ʻ yong inga qarshi tadbirlarni amalga oshirishni o z ichiga oladi. ʻ ʻ YONISH - bu issiqlik va yorug likning ajralib chiqishi bilan kechadigan ʻ oksidlanishning kimyoviy reaksiyasidir. Yonish jarayonida qattiq yoki suyuq yonuvchi moddaning gaz holatiga aylanishi sodir bo ladi. YONUVCHI ʻ MODDALAR - havodagi kislorod bilan tez birlashib, yonib ketadigan moddalar. Ko pgina moddalarning yonishi havoda kamida 14-18% kislorod mavjud ʻ bo lganda boshlanadi, kamroq kislorod bilan yonadigan juda ko p moddalar ʻ ʻ bundan mustasno (uglerod disulfidi - 10,5%, asetilen - 3,7%). Shu bilan birga, yonuvchan modda nafaqat kislorod bilan, balki boshqa oksidlovchi moddalar bilan ham o zaro ta’sirlashganda yonish sodir bo lishi mumkin. Masalan, atsetilen, temir ʻ ʻ va boshqa moddalar xlor atmosferasida, magniy karbonat angidridda, mis - oltingugurt bug ida va boshqalarda yonadi. Yonish jarayoni faqat yonuvchan ʻ modda oksidlovchilar ishtirokida alangalanish haroratigacha qizdirilganda sodir bo ladi. Har bir moddaning o ziga xos yonish harorati bor, u juda katta ʻ ʻ diapazonlarda bo ladi. Alangalanish harorati qanchalik past bo lsa, moddaning ʻ ʻ 58 xavfliligi shunchalik yuqori bo ladi. Shunday qilib, yog och 295°C, koks - 600-ʻ ʻ 700°C, yog - 420°C, benzin - 390°C haroratda yonadi. ʻ 59 Xulosa Hayot faoliyati – bu insonning kunlik faoliyati, dam olishi va yashash tarzidir. Inson hayoti jarayonida uni o`rab turgan borliq muhiti bilan uzluksiz aloqada buladi va shu bilan birga har doim uni o`rab turgan muhitga bog’liq bo`lib kelgan va shunday qolaveradi. Dunyoning evolyutsion jarayonida bu sistemani tashkil etuvchilar uzluksiz o`zgarib bordi. Inson mukammallashdi, er sharining aholisi va uning oqimi o`sdi, jamiyatning ijtimoiy asosi o`zgardi. Atrof-muhit o`zgardi: inson o`zlashtirgan y er yuzi va er osti hududi kattalashdi; tabiiy tabiat muhiti insoniyat jamiyatining o`sib borayotgan ta`sirini boshdan kechirmoqda, inson tomonidan sun`iy yaratilgan maishiy, shahar va ishlab chiqarish muhiti paydo buldi. Tabiiy muhit o`zi etarli bo`lib, inson ishtirokisiz mustaqil mavjud bula oladi va rivojlana oladi. Inson tomonidan yaratilgan boshqa barcha borliq muhiti mustaqil rivojlana olmaydi va ular paydo bulganidan so`ng eskirishga va emirilishga mahkum. 60 Xulosa Tadqiqodlarimizdan kelib chiqib shuni ma’lum qilamizki biz yasagan qurilma eksplatasiyda juda oson, tashi tarafdan zarba yegan yoki tushib ketgan taqdirda o’zining qismlaridan yana yeg’ib olish qiyin emasi va murakkab, o’ta aniq sozlashlardan yiroq. Qurilmamizning eng kop buzilish mumkin bo’lgan kampanentalaridan biri bu diffuzordiz. Uni bolalar pufagidan tayyorlangani sabab yangisini o’rnash umuman muammo hisoblanmaydi. Yuqorida aytib o’tganimizdak oliy o'quv yurtlarida talabarga yaratilgan labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual ko'rish uchun mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu qurilmani tanladik va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi va optika elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi shundaki, Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil bo’ladi bu esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi. Talabalr asosan bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar orqali ko’rishlar mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish mumkin. Kampyuter davri endigina kirib kelayotganda, hamma labaratoriyalarda ham kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada vizuval ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir. 61 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati [1]. “Xalq so’zi” gazetasi. 28.01.2010 y [2]. И. А. Гольдфайн. Векторный анализ и теория поля. Государственное издательство “Высшая школа”, Москва, 1963 [3]. Матрасов А. Мар le 6: решение задач высшей математики и механики. – Санкт Петербург Изд-во БХВПетербург, 2001. [4]. Ergashev S, Komiljonov B, Xalilov M. Differensial tenglamalarni mehanika va fizikaning ba`zi masalalarini yechishga tadbiqlari. Namangan muhandislik-texnologiya instituti ilmiy-texnika jurnali. – nammti ilmiy-texnika jurnali, 2021-yil. [5]. Djalilova Turgunoy, Gulhayo Komolova, Khalilov Murodiljon. О распространении сферической волны в нелинейно-сжимаемой и упругопластической средах. Innovative, educational, natural and social sciences. VOLUME 2 | ISSUE 3. ISSN 2181-1784. 2021 yil. 87-92 b. Komolova Gulhayo, Xalilov Murodiljon. Stages of drawing up a mathematical model of the economic issue. Journal of Ethics and Diversity in International Communication. -e-ISSN: 2792-4017 | www.openaccessjournals.eu | Volume: 1 Issue: 8, 2022-yil. 62

Tovush to'lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta'svirini hosil qilish

Sotib olish