Tovush to'lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta'svirini hosil qilish - Fizika - Diplom ishlar

Dokumentlar soni: 616
Foydalanuvchilar soni: 251

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	3.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Fizika

Tovush to'lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta'svirini hosil qilish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
ELEKTRONIKA VA AVTOMATKA FAKULTETI
“LAZER TEXNOLOGIYALARI VA OPTOELEKTRONIKA” kafedrasi
5312900 – “Lazer texnologiyalari va optoelektronika” yo’nalishi bo’yich
bakalavr darajasini olish uchun
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
Tovush to’lqinlari yordamida lazer nurini
tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta’svirini hosil
qilish
Kafedra mudiri
Bitiruv malakaviy ishi rahbari
XFX qism maslahatchisi
Iqtisodiy qism maslahatchisi
Bitiruvchi:

TOSHKENT
1

Mundarija
Kirish
I- BOB. Tebranma Harakat Haqida Tushuncha
1.1 Garmonik tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi
1.2 Garmonik tebranma harakat energiyasi
1.3 Tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishi. Lisaju shakillari
II-BOB. Tebranishlarni Qo’shishi
2.1 O’zaro tebranishlarni qo’shish
2.2 To’lqin tenglamasi
2.3 So’nuvchi va majburiy mexanik tebranishlar
III-BOB . Tovush to’lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan lisaju
trektoriyasi ta’svirini hosil qiluvchi qurilma haqida
3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha
3.2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari
3.3 Qurilamning sxematik ko’rinishi
Iqtisodiy Qism
XFX Qism
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2

Kirish
Tadqiqot ishining dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi to’g’risida”gi qonuni va O’zbekiston Respublikasi
“Ta’lim to’g’risida”gi qonuni 1997 yil 29 avgustda qabul qilingan bo’lib, ular
yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-
siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega
bo’lgan, istiqbolli vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi
avlodini shakllantirishga yo’naltirilgan. Dastur kadrlar tayyorlash milliy modelini
ro’yobga chiqarish, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga
moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda tanlash va
keyinchalik puxta o’zlashtirish uchun ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, psixologik -
pedogogik va boshqa tarzdagi sharoitlarni yaratishni jamiyat, davlat va oila oldida
o’z javobgarligini his etadigan yoshlarni tarbiyalashni nazarda tutadi .
Ushbu bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi shundaki oliy o'quv yurtlarida
talabarga yaratilgan labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual
ko'rish uchun mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu
qurilmani tanladik va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi va
optika elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi
shundaki, Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil
bo’ladi bu esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi.
Talabalr asosan bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar
orqali ko’rishlar mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish
mumkin. Kampyuter davri endigina kirib kelayotganda, hamma labaratoriyalarda
ham kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada
vizuval ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning
arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir. Bitiruv malakaviy ishimiz
aynan ushbu qurimaga aloqador mavzularni ko’rib chiqamiz. I-bobimizni
3

tebranma harakat haqida tushuncha deb nomladik. Ushbu bobda biz Garmonik
tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi. Garmonik tebranma harakat
energiyasi va tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishilar haqida ma’umotlar
berganmiz. Bunga sabab qurilmamiz haqida gapirishdan oldin u qaysis qonunlarga
asoslanib ishlashi to’g’risida bilib olishimiz zarurdir. II-bobimizda esa
tebranishlarni qo’shishi va o’zaro tebranishlarni qo’shish., so’nuvchi va majburiy
mexanik tebranishlar, to’lqin tenglamasi haqida ma’umot berdik. III-bob tovush
to’lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan lisaju trektoriyasi ta’svirini
hosil qiluvchi qurilma haqida bo’lib unda qurilma haqida asosiy tushuncha,
qurilmaning ishlatilinish sohalari va qurilamning sxematik ko’rinishi keltirilgan.
4

I- BOB Tebranma Harakat Haqida Tushuncha
1.1 Garmonik tebranma harakat kinematikasi va dinamikasi
U yoki bu darajada takrorlanuvchanligi bilan ajralib turadigan jarayonlarga
tebranishlar deyiladi. Takrorlanayotgan jarayonning fizik tabiatiga qarab
tebranishlar mexanik, elektromexanik, elektromagnit va boshqalarga ajraladi. Biz
mexanik tebranishlarni ko’ramiz. Tebranishlar erkin (yoki xususiy) tebranishlar,
majburiy tebranishlar, avtotebranishlar va parametrik tebranishlarga bo’linadi.
Muvozanat holatidan chiqarilganidan so’ng, o’zicha tebranadigan sistemadagi
tebranishlarga erkin yoki xususiy tebranishlar deyiladi. Masalan, matematik
mayatnikning tebranishi erkin tebranishlarga misol bo’ladi. Tebranishlar sinus yoki
kosinus qonuni bo’yicha sodir bo’lsa, bunday tebranishlarga garmonik tebranishlar
deyiladi. Garmonik tebranishlar tenglamasi shunday yoziladi:
X = A cos ( ωt+ φ). (1)
Tebranish fazasining fizik ma’nosi shundan iboratki, u vaqtning istalgan paytidagi
siljishni, ya’ni tebranayotgan sistemaning holatini belgilaydi. Fazaning 2 rad
o’zgarishiga bir davr T ga teng vaqt oraligi mos keladi. Vaqt birligidagi
tebranishlar soni n ga chastota deyiladi.
5

1
-rasm. Sodda garmonik harakatda jismning tezlanishi uning muvozanat
holatidan jism holatigacha bo`lgan masofaga to`g`ri proparsional bo`ladi.
U T davr bilan shunday bog’langan:
ω = 2 π
T . (2)
2-rasm moddiy nuqtaning aylana
bo’ylab harakati
nuqta M
0 holatda deb hisoblaymiz. Shu nuqtaga o’tkazilgan A = 0M
0 aylananing
radiusi M nuqtaning burchak tezligiga teng tezlik bilan ko’rsatgich yo’nalishida
aylanadi. Agar t = 0 da radius gorizontal o’q bilan  burchak hosil qilgan bo’lsa, t
vaqt o’tgandan so’ng esa ( t +  ) qiymatga ega bo’ladi. M nuqta aylana bo’ylab
6

 burchak tezlik bilan harakatlanganda uning tik diametrga proektsiyasi N aylana
markazi atrofida garmonik tebranishlar hosil qiladi.
3-rasm
Tebranish chastotasining birligi 1 Gers. I Gers chastota bir sekunddagi nuqtaning
tebranishlariga teng. Garmonik tebranma harakat qilayotgan jismning V tezligi (1)
ifodadan vaqt bo’yicha olingan hosilaga
V = x’ = - A sin (ωt + φ). (3)
Agar (1) dan yana vaqt bo’yicha hosila olsak, tebranayotgan nuqtaning tezlanishini
topamiz:
a = x” = A cos (ωt+ φ). (4)
7

4-rasm
Bu grafik soyaning orqadan oldinga bir martta to`liq aylanib chiqqanligini
ko`rsatilgan.
Gorizontal o’q bo’yicha vaqtning o’zgarishini, vertikal o’q bo’yicha esa
siljishining o’zgarishini keltirsak, siljishning o’zgarishini grafik ravishda tassavur
qilish mumkin. Natijada sinusoida qonuniyatini kuzatamiz
5-rasm
Moddiy nuqtaning aylana traektoriyasidagi holatini u o’qiga proektsiyasining
garmonik tebranishi.
Bu yerda istalgan vertikal A B kesma shu vaqtdagi siljishni ko’rsatadi, A
1 B
1 –
amplitudaning maksimal qiymatini, T – tebranish davrini ko’rsatadi. Garmonik
tebranishlarning grafik tasvirlash usullaridan yana biri vektor diagrammalar usuli
hisoblanadi.
8

6-rasm
Garmonik tebranishning vektor diagramma orqali grafik tasviri.
N nuqtaning siljishini t vaqt ichidagi bosib o’tgan yo’li deb hisoblasak, t vaqtdagi
uning tezligi quyidagiga teng bo’ladi: 
 dy
dt   A cos (  t   )
Yana (1) ifodani sinus orqali ham yozish mumkin va tebranayotgan nuqta tezligi
va tezlanishi uchun (2) va (3) ga o’xshash ifodalarni hosil qilish mumkin.
Garmonik tebranma harakatning grafigi sinusoida yoki kosinusoidadan iborat
bo’ladi. Erkin garmonik tebranishlarning differensial tenglamasi quyidagicha
bo’ladi.
x” + ω 2
x = 0. (5)
Bu tenglamaning yechimi shunday ko’rinishga ega:
x = A cos ( ωt+ φ) (6)
Bu tenglama yechimini kosinus orqali ham yozish mumkin. Tebranayotgan sistema
tashqaridan madad olib turmasa, vaqt o’tishi bilan so’nadi. Bunday holda
so’nuvchi tebranishga ega bo’lamiz, uning differensial tenglamasi quyidagicha
bo’ladi:
d 2
x
d t 2 = − k
m x − r
m dx
dt . (7)
bu yerda r — muhitning qarshilik koeffitsienti, k - kvazielastik kuch koeffitsienti,
m — moddiy nuqta massasi. Tebranayotgan sistemaga tashqi kuch davriy ravishda
9

ta’sir etsa, majburiy tebranishlarga ega bo’lamiz. Bunday tebranishlarning
differensial tenglamasi quyidagicha yoziladi:
F
0 sin ω
0 t - KY = - mω 2
X. (8)
bu yerda K-elastik foeffitsenti, ω-sistemaning xususiy chastotasi, F
0 – majburiy
etuvchi kuch amplitudasi ω
0 – majburiy etuvchi kuch chastotasi.
1.2 Garmonik tebranma harakat energiyasi.
Garmonik tebranma harakat qilayotgan har qanday sistema ma’lum tebranish
energiyasiga ega bo’ladi. Bu energiya quyidagicha ifodalanadi:
a = K A 2
2 (10)
bu yerda A - tebranish amplitudasi, K- elastiklik koeffitsienti. Tebranayotgan
sistemalarga misol sifatida matematik va fizik mayatniklarni ko’rsatish mumkin.
Ularning harakat tenglamasi quyidagicha:
d2φ
dt 2+ω2φ=0 (11)
bu yerda ω
- mayatnikning burilish burchagi, ω
- ikki mayatnik uchun har xil
ko’rinishga ega bo’lgan kattalik. Bu tenglamaning yechimi quyidagicha:
φ = Acos ( ωt + ω
0 )
(12)
Matematik mayatnik uchun tebranish davri shunday ko’rinishga ega:
T = 2 π
√ l
g (13)
bu yerda l - matematik mayatnikning uzunligi, g - erkin tushishi tezlanishi.
Fizik mayatnik uchun tebranish davri quyidagicha bo’ladi:
T=2π√
I
mgL
(14)
10

bu yerda I - fizik mayatnikning inersiya momenti, m – massasi , L – fizik
mayatnikning osilish nuqtasi bilan massa markazi orasidagi masofa.
1.3 Tebranishlarning skalyar va vektor qo’shilishi. Lisaju shakillari
Mexanikada, akustika, optika, elektroradiotexnika kabi fanlarda tebranishlar
nazariyasida xilma-xil davriy funksiyalar bilan ish ko’riladi. Davriy funksiyalardan
eng oddiysi sinus yoki kosinusdirgarmonik tebranish shunday sinus va kosinus
funksiyalar vositasida ifodalanadi. Qo’yilish nuqtasi atrofida tekis aylanma harakat
qiluvchi, o’zgarmas uzunlikdagi vektorning bir-biriga perpendikulyar ikki
yo’nalishga tushirilgan proyeksiyalari garmonik tebranishlarni ifodalaydi. Masalan,
o’garmas burchak tezligi ?????? bilan o’zining boshi atrofidasoat strelkasining yurishiga
qarshi yo’nalishda aylanuvchi, o’zgarmas uzunlikdagi ?????? vektorning ?????? yoki ??????
o’qdagi proyeksiyalarini olaylik.
7-rasm
??????
?????? = ?????? cos , ??????
?????? = ?????? sin ???????????? (15)
Bu yerda boshlang’ich vaqtda (
?????? = 0 )
aylanuvchi vektor ?????? o’qida yotadi deb
hisoblanadi.
Agar boshlang’ich vaqtda aylanuvchi vektor ?????? o’qi bilan biror ??????
burchak hosil qilsa:
11

8-rasm
??????
?????? = ?????? cos (
???????????? + ?????? )
, (16)
??????
?????? = ?????? sin (
???????????? + ?????? )
(17)
bo’ladi. Shu formulalarning har biri bilan ifodalangan harakat garmonik
tebranish deyiladi, ?????? − garmonik tebranish amplitudasi , ???????????? + ?????? − garmonik
tebranish fazasi , ?????? esa garmonik tebranishning boshlang’ich fazasi deyiladi. To’la
tebranish
biror holatdan boshlanib, o’sha holatga yana qaytish harakatidan
iboratdir. Bitta to’la tebranish vaqti ?????? tebranish davri deb, unga teskari miqdor.
Tebranish chastorasi: ?????? = 2 ???????????? = 2 ??????
(18)
esa tebranishning siklik chastotasi deb ataladi.
Ushbu kompleks funksiyani olaylik:
?????? = (????????????+??????). (19)
Bu funksiyaning haqiqiy va mavhum qismlari yuqorida yozib ko’rsatilgan
garmonik skalyar tebranishlarni ifodalaydi:
?????? = ?????? cos (
???????????? + ?????? )
+ ???????????? sin (
???????????? + ?????? )
. (20)
Shunday qilib, (19) formula garmonik skalyar tebranishning kompleks
ifodalanishini ko’rsatadi: kompleks funksiya moduli tebranish amplitudasi,
12

kompleks funksiya argumenti esa tebranish fazasidir.
Garmonik tebranishdagi biror ?????? skalyarni sinusoidal yoki kosinusoidal
shakllarning birida yozib ko’rsatsak bo’ladi:
?????? = ?????? cos (
???????????? + ?????? )
, (21)
?????? = ?????? sin (
???????????? + ?????? )
. (22)
Ravshanki: ?????? = ?????? cos (???????????? + ??????) = ?????? cos ?????? cos ???????????? − ?????? sin ?????? sin ???????????? . (23)
Agar ?????? cos ?????? = ??????
1 va ?????? sin ?????? = ??????
1 desak,
?????? = ??????
1 cos ???????????? + ??????
1 sin ???????????? (24)
bo’ladi. Shuningdek
?????? = ?????? sin (???????????? + ??????) = ?????? sin ?????? cos ???????????? + ?????? cos ?????? sin ???????????? (25)
Endi ?????? sin ?????? = ??????
2 va ?????? cos ?????? = ??????
2 desak
?????? = ??????
2 cos ?????? + ??????
2 sin ???????????? .
(26)
bo’ladi.
Xullas, sinusoidal (22) yoki kosinusoidal (21) shakllarning birida yozib
ko’rsatilgan tebranishni tubandagi shaklda ham yozib ko’rsatish mumkin:
?????? = ?????? cos ???????????? + ?????? sin ???????????? , (27)
bu yerda ??????, ?????? − haqiqiy o’zgarmas sonlar.
Endi ?????? , ?????? sonlardan ushbu kompleks konstanta ?????? hosil qilaylik:
?????? = ?????? − ???????????? .
(28)
U vaqtda:
???????????? ??????????????????
= (
?????? − ???????????? )(
cos ???????????? + ?????? sin ???????????? )
=
13

= ?????? cos ???????????? + ?????? sin ???????????? + ??????(?????? sin ???????????? − ?????? cos ???????????? ) (29)bo’ladi. Bu kompleks funksiyaning haqiqiy qismi (8) shaklda yozib ko’rsatilgan
tebranishni ifodalaydi:
?????? = ????????????{( ?????? − ???????????? )???????????????????????? }. (30)
Garmonik tebranishlarni kompleks funksiyalar vositasida o’rganish katta
qulayliklar tug’diradi.
Biror garmonik skalyar tebranish ?????? = ?????? cos (
???????????? + ?????? )
berilgan bo’lsin, uni
ifodalovchi kompleks funksiyani quyidagicha yozishimiz mumkin:
?????? =
???????????? ?????? (
???????????? + ?????? )
.
(31)
Endi yana bur garmonik tebranish berilgan bo’lsin:
Z1=a1ei(ωt+α+π2)
(32)
Amplitudasi ?????? 1 va fazasi ???????????? + ?????? + ?????? /2 bo’lgan bu garmonik tebranish o’sha 3-
rasmda ???????????? 1 vektor bilan tasvirlangan. Bu ikki tebranish orasidagi faza ayirmasi
?????? /2 ga tengdir.
Ikkinchi tebranishning fazasi birinchi tebranishnikiga qaraganda ?????? /2 qadar
ko’proq, ya’ni ikkinchi tebranish birinchiga nisbatan ?????? /2 faza oldindir yoki,
boshqacha qilib aytganda, birinchi tebranish ikkinchiga nisbatan ?????? /2 kegindir.
Kompleks funksiyalar bilan bajariladigan amallarni vektorlar vositasida tasvirlash
masalasini ko’rib chiqqan edik. Garmonik skalyar tebranishlarni vector vositasida
tasvirlab o’rganishda shu aytilganlardan foydalanamiz.
14

9-rasm
Fazalar farqi.  ga teng bo’lgan tebranishlar qo’shilishidagi natijaviy
tebranish.
fazalar farqi  =   / 2 ga teng bo’lsin, u holda ellips tenglamasiga o’tadi:

Bu yerda ellipsning yarim o’qlari tebranish amplitudalariga teng bo’ladi.
 =  /2
va
 = -  / 2 hollar ellips bo’yicha harakat yo’nalishlari bilan farq qiladilar
(9.1 - rasm).
A
1
 A
2 bo’lganda ellips aylanaga aylanadi.
9.1-rasm
Fazalar farqi   / 2 ga teng bo’lgan tebranishlar qo’shilishidagi natijaviy
15

tebranish.
Ikkala tebranish davrlari bir xil bo’lib, fazalar farqi  / 2 dan farq qilsa, nuqtaning
traektoriyasi og’ishgan ellips ko’rinishga ega bo’ladi (9.2 – rasm).
Tebranishni tashkil etuvchilar davrlari har xil bo’lganda va har xil boshlang’ich
fazalarda natijaviy tebranish traektoriyalari murakkab ko’rinishga ega bo’ladi.
Ularning ayrim ko’rinishlari 9.3 – rasmda keltirilgan.
9.2-rasm
Og’ishgan ellips ko’rinishidagi natijaviy tebranish
9.3-rasm
16

Lissaju figuralari.
II-BOB Tebranishlarni Qo’shishi
2.1 O’zaro tebranishlarni qo’shish.
Ayrim tebranuvchi tizimlarda jism bir vaqtning o’zida bir necha harakatda
qatnashishi mumkin. Shunday tizimlardan biri quyidagi 10 - rasmda keltirilgan.
m massali jism rasm tekisligida ℓ
1 uzunlikdagi oddiy mayatnik singari tebranadi.
Shu tekislikka perpendikulyar yo’nalishda esa, ℓ
2 uzunlikdagi mayatnik kabi
tebranadi. Shu sababli, jismning natijaviy harakatini aniqlash zarur bo’ladi. Quyida
garmonik tebranishlarni qo’shishning ayrim hollarini ko’rib chiqamiz.
10-rasm.
M massali jismning bir-biriga perpendikulyar tekisliklardagi tebranishi.
1) Bir yo’nalishdagi tebranishlarni qo’shish. Jism chastotalari bir xil, amplituda va
fazalari farq qiladigan ikkita.
y
1 = A
1 sin ( t 
1 ), y
2 = A
2 sin (  t 
2 ), (1)
tebranishlarda ishtirok etadi, deb hisoblaymiz. Tebranishlarni vektorlar
diagrammasi usulidan foydalanib qo’shish qulaydir (10 - rasm). Ā
1 va Ā
2 vektorlar
17

bir xil burchak tezlik bilan aylanishlari sababli, fazalar siljishi doimo o’zgarmasdir.
Natijaviy tebranish tenglamasi quyidagichadir:
y  y
1  y
2  A sin (  t   ) (2)
11-ram
Bir yo’nalishdagi tebranishlarni vektorlar diagrammasi usulida qo’shish.
Ā vektori Ā
1 va Ā
2 vektorlarning geometrik yig’indisiga teng, ya’ni Ā = Ā
1 + Ā
2 ,
uning ustiga oldingi  burchak tezlik bilan aylanadi.
Natijaviy tebranish amplitudasining kvadrati quyidagiga teng:
A 2
= A
1 2
+ A
2 2
+ 2A
1 A
2 COS (

1 - 
2 ) (3)

boshlang’ich faza tg   B⃗C
O ⃗C nisbat bilan aniqlanadi yok
tg
  A
1 sin ❑
1 + A
2 sin ❑
2
A
1 cos ❑
1 + A
2 cos ❑
2 (4)
ga tengdir. Shunday qilib, jism bir xil chastotali, bir yo’nalishda sodir
bo’ladigan ikkita garmonik tebranishlarda qatnashib, o’sha chastota bilan, o’sha
yo’nalishda garmonik tebranadi.
(3) - ifodadan, A amplituda
 1   2  m  bo’lganda maksimal,

   (2m-1)  / 2 bo’lganda minimal va A
1  A
2 bo’lganda nol
qiymatlarga ega bo’lishi ko’rinib turibdi. Bu yerda m
 0, 1, 2, 3,..., qiymatlarni
qabul qiladi. Natijaviy tebranishga o’sha yo’nalishda  burchak tezlikli uchinchi
tebranishni qo’shilishi shu chastotali yangi garmonik tebranishga olib keladi.
18

Tebranish yo’nalishi bir xil, chastota, amplituda va boshlang’ich
fazalari har xil bo’lgan ikkita tebranishlarni qo’shish.
y
1 = A
1 sin ( t 
1 ), (5)
y
2 = A
2 sin (
 t 
2 ),
Agarda

1  
2 va 
1  
2   o’lsa, ikkita tebranishlar amplitudasi bir xil
bo’ladi.
Faraz qilaylik,

2 >  1 bo’lsin. Bu holda, tebranishlarni qo’shishni analitik
usul bilan amalga oshirish qulaydir.
Jism siljishi yo’nalishining ishorasi o’zgarib turganligi uchun, A
amplitudaning ifodasini moduli bo’yicha olamiz.
12-rasm
Yo’nalishlari bir xil bo’lgan tebranishlarni qo’shishda tepkilarning hosil
bo’lishi.
Amplituda vaqtga bog’liq bo’lib,

2 va  1 yarim farqlariga teng bo’lgan chastota
bo’yicha o’zgarib turadi. Bunday tebranish 11- rasmda keltirilgan, uzluksiz chiziq
siljish o’zgarishini, amplituda o’zgarishi esa natijaviy tebranishni tasvirlaydi.
Natijaviy tebranish amplitudasi goh ortib, goh kamayib turadi. Shunday davriy
o’zgaradigan amplitudali tebranish tepkilar yoki tepkili tebranishlar deb ataladi.
Tebranishni tashkil etuvchilarning amplitudalari bir-biriga teng bo’lmasa, natijaviy
tebranish amplitudasi nolgacha tushmaydi va fazalar farqi  ga teng bo’lganda
minimumdan o’tadi. (5) - tenglamadan quyidagiga ega bo’lamiz: y = 2A
0 cos

t sin
 t (6)
19

bu yerda,  = 2  v = ❑
1 ❑
2
2 ,
v = v1v2
2 , yani ¿¿ tsiklik chastota v=|v1−v2| chastotaga
mos keladi.
Bitta to’la tebranish vaqtida tebranish amplitudasi ikki marta maksimumga
erishadi, shu sababli tepkilar chastotasi qo’shiladigan tebranishlar chastotalari
farqiga teng bo’ladi. Ko’pincha tepki hodisasi tovushli va elektr tebranishlarida
kuzatiladi.
Bir-biriga perpendikulyar bo’lgan tebranishlarni qo’shish. Moddiy nuqta x o’qi
bo’ylab va unga perpendikulyar bo’lgan u o’qi bo’ylab tebranishi mumkin. Agarda
ikki tebranishni qo’zg’atsak, moddiy nuqta tebranishni tashkil etuvchilari
traektoriyalaridan farqli bo’lgan qandaydir traektoriya bo’ylab harakatlanadi.
Nuqtaning siljish tenglamasi mos ravishda u va x o’qlari bo’ylab quyidagicha
bo’lsin:
y = A
1 sin (

0 t 
1 ), x = A
2 sin ( 
0 t 
2 ) (7)
bu yerda
 = 
2 - 
1 ikkala tebranish fazalari farqidir. (7) - tenglamalardan ikkita
bir-biriga o’zaro perpendikulyar bo’lgan tebranishlarda qatnashayotgan nuqtaning
harakat traektoriyasi tenglamasiga ega bo’lamiz:
2.2 To’lqin tenglamasi.
Tebranishlarning fazoda tarqalishiga to’lqin deb ataladi. To’lqinlar ikki xil bo’ladi:
kundalang va buylama to’lqinlar . Kundalang to’lqinlarda muhitning zarralari
to’lqin tarqalayotgan yo’nalishga perpendikulyar yo’nalish bo’ylab tebranadi.
To’lqin uzunligi
λ, to’lqin tezligi v , tebranish davri T va chastotasi n orasida
quyidagi boglanish bor:
V =
λn (1)
Elastik muhitda tarqalayotgan ko’ndalang to’lqin tezligi formula bilan ifodalanadi:
20

bunda G -siljish moduli (ko’ngdalang elastiklik moduli), p
- muhit zichligi.
Bo’ylama to’lqin tezligi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
bu yerda E - Yung moduli.
Bip xil fazada tebranuvchi nuqtalarning geometrik o’rni to’lqin sirti deb ataladi.
Тo’lqin sirtini fazoning to’lqin protsessi bo’layotgan istalgan nuqtasi orqali uzatish
mumkin. Demak, vaqtning har bir momentiga bitta to’lqin fronti mos kelsa to’lqin
sirtlari cheksiz ko’p bo’lar ekan. Тo’lqin sirtlari harakatlanmaydi (ular bir xil
fazada tebranuvchi zarralarning muvozanat holatlari orqali o’tadi), to’lqin fronti
doim ko’chib yuradi. Yassi to’lqinda sirtlari bir-birga parallel tekisliklardan, sferik
to’lqinda esa konsentrik sferalardan iborat bo’ladi.
Тebranayotgan nuqtaning siljishi x,u,z koordinatalari va vaqtning funksiyasi
sifatida ifodalovchi tenglama
  (x, y,z,t) (4)
to’lqin tenglamasi deyiladi.
Тo’lqin X o’qi bo’yicha tarqalayotgan bo’lsin, u holda

  (x,t)
Faraz qilaylik x=0 tekislikda (1-rasm) yotuvchi nuqtalarning tebranishi quyidagi
ko’rinishga ega bo’lsin.

(o,t)  Acos  t

= x/v

(x,t) = A cos  (t -  ) = A cos  (t -   A cos  (t – x/v)
21

Shunday qilib, yassi to’lqin tenglamasi quyidagicha yoziladi:
 A cos  (t- x/v)
Yassi to’lqin energiyasi muhitda yutilmasagina

(t – x/v) = cos tst
bu ifodani differensiallab
dx / dt = v
Shunday qilib, (4) tenglamadagi tarqalish tezligi  fazaning ko’chish tezligidan
iborat ekan. Shu sababdan bu tezlik faza tezligi deb ataladi. (4) tenglama x ning
ortish tomoniga qarab tarqaluvchi to’qinni ifodalar ekan. Qarama-qarshi tomonga
qarab tarqaluvchi to’lqin quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi
  A cos  (t- x /
v)
dx / dt = v
Yassi to’lqin tenglamasi t va x ga nisbatan simmetrik ko’rinish berish mumkin.
Buning uchun to’lqin soni deb ataluvchi k kattalikni kiritamiz.
k = 2 π
λ
v= ❑
K
e’tiborga olib yassi to’lqin tenglamasini shu ko’rinishda yozishimiz mumkin;

 A cos (  t  kk)
22

Endi sferik to’lqin tenglamasini topamiz. r radiusli to’lqin sirtida yotuvchi nuqtalar
( t − r
v )
faza bilan tebranadi (to’lqin r yo’lni o’tish uchun  = r/  vaqt kerak.
Bu holda tebranishlar amplitudasi, hatto to’lqin energiyasi muhit tomonidan
yutilmasa ham o’zgarishsiz qolmaydi, manbadan yzoqlashgan sari 1/r qonuniyat
bilan kamaya boradi. Demak sferik to’lqinning tenglamasi quyidagicha ko’rinishga
ega bo’lar ekan:
¿A
2cos ω(t− r
v)
Тurli chastotali to’lqinlar yig’indisi to’lqinlar gruppasi yoki to’lqin “paket” deb
ataladi. (4) tenglamadan t va x bo’yicha ikkinchi tartibli hususiy hosilalar olaylik:
❑ 2
x2=
1
v2∗❑ 2
t2
Arap    (x, y,z,t) bo’lganda yuqoridagi tenglama quyidagi ko’rinishga ega
bo’ladi.
❑ 2
x 2 + ❑ 2
y 2 + ❑ 2
z 2 = 1
υ 2 ❑ 2
t 2 ( 5 )
tenglamaga to’lqin tenglama deyiladi. Bu tenglama eng umumiy holdagi to’lqin
protsess tarqalishini ifodalaydi. Тo’lqin yuzaga keladigan muhit qo’shimcha
energiya zapasiga ega. Bu energiyani tebranishlar manbaidan muhitning turli
nuqtalariga to’lqinni o’zi tashib keladi, demak, tulqin o’zi bilan energiya olib yurar
ekan. Тo’lqin biror sirt orqali vaqt birligi ichida tashib o’tgan energiya miqdori sirt
orqali o’tuvchi energiya oqimning deyiladi. Energiya oqimi skalyar kattalik bo’lib,
uning o’lchamligiga quvvatni o’lchamligiga o’xщaydi (Vatt). Тo’lqinning tarqalish
yo’nalishiga perpendikulyar bo’lgan bir kvadrat metr yuzli sirt orqali bir sekund
davomida ko’chib o’tadigan energiya oqimning zichligi deyiladi.
j = ∆ E
∆ S ∗ ∆ t ; j = ∆ ϕ
∆ S
1

E  U  S   t
23

⃗j=U∗⃗u  E – energiya   faza tezligi.
Energiya oqimi zichligi vektorini birinchi marta N.A.Umov kiritgan bo’lib, uni
Umov vektori deb ataladi.
Тo’lqinlarning interferensiyasi va difraksiyasi. Agar muhitning har bir
nuqtasidagi ayrim-ayrim to’lqinlar yuzaga keltirgan tebranishlarning fazalari farqi
o’zgarmas bo’lsa, to’lqinlar kogerent deyiladi. Ravshanki faqat bir xil chastotali
to’lqinlargina kogerent bo’lishi mumkin. Kogerent to’lqinlar qo’shilgan vaqtda
interferensiya xodisasi yuz beradi. Bu hodisa iboratki, tebranishlar ba’zi nuqtalarda
bir birini kuchaytirsa boshqa nuqtalarni zaiflashtiradi. Тo’lqinlar o’z yo’lida
to’siqqa uchrasa uni aylanib o’tadi. Bu hodisaga difraksiya deyiladi.
Тurg’un to’lqinlar. Ikkita bir xil amplitudali bir-biriga qapa6 yo’nalgan yassi
to’lqinlar o’zaro qo’shilganda juda muxim hodisa, interferensiya hodisasi
kuzatiladi. Natijada yuzaga keluvchi tebranma protsess turg’un to’lqin deyiladi.
Amaldaturg’un to’lqinlar to’siqlardan qaytgan vaqtlarda yuzaga keladi. Тo’siqqa
kelib tushayotgan to’lqin bilan unga qarshi kelayotgan to’lqin bir-biriga qo’shilib
turg’un to’lqin hosil qiladi. Qarama-qarshi yo’nalishlarda tarqalayotgan ikkita
yassi to’lqinning tenglamasini yozamiz

1  A cos (  t - Rx)


2 = A cos (  t + kx) (6)
Bu ikki tenglamani qo’shib va natijani kosinuslar yig’indisi formulasiga asosan
o’zgartirib:

 = 
1 = 
2 = 2A cos kx cos  t (7)

  (2 cos 2  ¿x
λ¿cos t (8)
tenglama turg’un to’lqin tenglamasidir.
Bu tebranishlarning amplitudasi x ga bog’liq ekan.
24

(10)
Тenlamani qanoatlantiruvchi nuqtalarda tebranishlar amplitudasi nolga aylanadi.
Bu nuqtalar turg’un to’lqinlarning tugunlari deyiladi. Muhitning tebranishlar
tugunida joylashgan nuqtalari tebranmaydi. Тugunning koordinatalari quyidagi
qiymatlarga ega:
(11)
Faraz qilaylik, elastik muhitda to’lqin manbaidan biror masofada muhitning
tebranishlarini sezuvchi (uni biz priyomnik deb ataymiz). Qurulma joylashgan
bo’lsin. Тo’lqin manbai bilan priyomnik to’lqin tarqalayotgan muhitga nisbatan
qo’zg’almasa u holda priyomnik qabul qilayotan to’lqinlar chastotasi manbaining 
0 tebranish chastotasiga teng bo’lada. Agar manba yoki priyomnik bo’lmasa yoki
ikkalasi xam muhitga nisbatan harakatlanayotgan bo’lsa,  chastota  0 dan farq
qilishi mumkin. Bu hodisa Doppler effekti deb yuritiladi.
( 12 )
(12) formulaga binoan priyomnik bilan manba ular orasidagi masofa qisqaradigan
qilib harakatlanganda priyomnik qabul qiladigan chastota  manbaning
chastotasidan katta bo’ladi. Agar manba bilan priyomnik orasidagi masofa ortsa, v
chastota v0 dan kichik bo’ladi.
2.3 So’nuvchi va majburiy mexanik tebranishlar .
Vaqt o’tishi bilan tebranish tizimining energiyasi asta-sekin yo’qotilishiga bog’liq
tebranishlar – so’nuvchi tebranishlar deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda,
25

energiya zahirasi muhitning qarshiligi, ishqalanish kuchlarini yengishga sarf
bo’ladi va tebranish so’na boshlaydi, tebranish amplitudasi asta-sekin kamaya
boradi. Bu xollarda erkin so’nuvchi tebranma harakatlar kuzatiladi. Mexanik
tebranma harakatlarda ishqalanish hisobiga mexanik energiya issiqlik energiyasiga
o’tib, kamaya boradi. So’nuvchi tebranishlarning differentsial tenglamasini keltirib
chiqarishga harakat qilamiz. Tebranuvchi jismga qaytaruvchi kuch va jismning
harakat tezligiga proportsional bo’lgan qarshilik kuchlarning yig’indisi ta’sir etadi,
deb hisoblaylik.
Bu yerda qarshilik kuchi, r - qarshilik koeffitsienti, dy/dt – harakat
tezligi “-” ishora ishqalanish kuchi doimo harakat tezligi yo’nalishiga teskari
ekanligini bildiradi. OU o’q bo’ylab to’g’ri chiziqli so’nuvchi tebranish uchun
Nyutonning II qonuni quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
(1)
Bu yerda y - tebranuvchi kattalik, 
0 - qarshilik kuchi yo’qligidagi tebranishlar
chastotasi yoki tebranuvchi tizimning xususiy chatotasidir. Tenglikning hadlarini
m ga bo’lsak, quyidagi ifodaga ega bo’lamiz:
(2)
Bu ifoda erkin so’nuvchi tebranishlarning differentsial tenglamasi deb ataladi. Bu
yerd:
- so’nish koeffitsienti deb ataladi. (2) tenglamani quyidagi ko’rinishda
ham yozish mumkin:
26

(3)
Bu tenglamaning yechimi (4)
dan iboratdir. Bu yerda, so’nuvchi tebranishning chastotasidir.
(5)
Muhitning qarshiligi bo’lmagan holatda (r = 0) (5) – ifoda tizimning xususiy
chastotasiga tenglashadi: 
’ = 
0
(4) - funksiya ko’rinishiga qarab, tizimning harakatini
 ’ chastotali, amplitudasi
vaqt bo’yicha o’zgaradigan quyidagi

so’nuvchi tebranish deb qarash mumkin. Bu yerda A
0 - vaqtning boshlang’ich
holatidagi tebranish amplitudasidir.
13-rasm
Erkin so’nuvchi tebranishning amplitudasining vaqtga bog’liq o’zgarishi
27

13 - rasmda amplituda va siljishning vaqtga bog’liq egri chiziqlari keltirilgan. Egri
chiziqlarning yuqorigisi
funksiya grafigini belgilaydi. Bu yerda A
0 va y
0 boshlang’ich momentdagi
amplituda va siljishning qiymatlaridir.
Boshlang’ich siljish y
0 o’z vaqtida, A
0 dan tashqari, boshlang’ich fazaga ham
bog’liqdir:
y
0  A
0 sin 
Tebranishning so’nish tezligi bilan aniqlanadi va u so’nish
koeffitsienti deb ataladi.
Amplituda “ e ” marta kamayishga ketgan vaqt
, ga tengdir.
So’nuvchi tebranishlar davr
T=2π/¿
’ (6)
ifoda bilan aniqlanadi. Muhitning qarshiligi sezilarli ravishda kichik bo’lganda
tebranish davri xususiy davrga teng bo’ladi:
So’nish koeffitsienti ortishi bilan tebranish davri orta boradi. Bitta to’la davrning
boshlang’ich va oxirgi holatlariga mos keluvchi amplitudalar nisbati quyidagiga
tengdir:
(7)
28

va u so’nish dekrementi deb ataladi. Bu ifodaning logarifmi so’nishning logarifmik
dekrementi deb ataladi:
(8)
So’nishning logarifmik dekrementi bir davr ichida amplitudaning nisbiy
kamayishini xarakterlaydi, so’nish koeffitsienti esa apmlitudaning birlik vaqt
ichidagi nisbiy kamayishini ko’rsatadi. Yuqorida ta’kidlangandek, so’nish
koeffitsienti r qarshilik koeffitsientiga to’g’ri va tebranuvchi jismning massasiga
teskari proportsionaldir.
14-rasm
Davriy bo’lmagan aperiodik tebranish   
0
Majburiy mexanik tebranishlar: Doimo ta’sir qiluvchi, davriy tashqi kuch
ta’sirida tizimning tebranishi majburiy tebranishlar deb ataladi. Ta’sir etuvchi kuch
majbur etuvchi kuch deb ataladi. Oddiy holatlarda bu kuch garmonik
qonuniyatlarga asosan o’zgaradi:
F = F
0 sin
 t
bu yerda F
0 – majbur etuvchi kuchning amplitudasi,
 - shu kuch o’zgarishining
tsiklik chastotasi. Odatda, tebranayotgan tizimga majbur etuvchi kuchdan tashqari,
qaytaruvchi kuch
F
q = -ky = -m

0 2
y va muhitning qarshilik kuchi ta’sir etadi.
Bu kuchlarning ta’siri natijasida m massali tizim Nyutonning II qonuniga asosan a
- tezlanish oladi.
(1)
29

Bu ifodaning ikki tarafini m massaga bo’lsak, m tebranayotgan jismning tezlanishi
ifodasiga ega bo’lamiz.
III-BOB. TOVUSH TO’LQINLARI YORDAMIDA LAZER NURINI
TEBRANISHIDAN LISAJU TREKTORIYASI TA’SVIRINI HOSIL
QILUVCHI QURILMA HAQIDA
3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha
Biz bitiruv malakaviy ish imiz uchun tayyorlagan qurilmamiz akustik to’lqinlar
yordamida Lisaju shakillarini oilsh uchun mo’ljallangan.
15-rasm
Lisaju shakillarining grafik ko’rinish
Qurilamiz asosan ishlatilinish joylari labartoriyalar va o’quv dargohlarida
elementar va faraziy tushunchalarni berishda qo’llaniladi. Lisaju shakillarini olish
uchun mo’ljallangan ushbu qurilmamizni asosiy 7 qisimga bo’ldik. 1) Akustik
qurilma ya’ni past chastotada va yuqori ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan
dinamik. 2) Dinamikni o’rab turuvchi tashi izalatsion kamera. 3) Havo bosimida
repiter vazifasini bajaruvchi diffuzor. 4) Difuzorni ustida nurni 100% qaytaruvchi
30

oyna. 5) Elektr to’ki taminoti. 6) Signal kuchatytirgich. 7) Lazer diodi 0.68mkm
(680nm).
3.2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari.
Lisaju shakllarini texnikada qo’llanilishi - o’zaro chastotalarni solish tirishda.
Assilografga “x” va ”y” signallar deyarli bix xil chastotalarda berilsa, assilograf
ekranida Lisaju shakillarini ko’rish mumkin. Bunday metod asosan ikki signal
manbalarini bix xil qilib sozlashda va rezanansni olishda foydalaniladi.
16-rasm Assilograf yordamida ikki kanalda chiqyotgan signalni qo’shilishi.
Endi esa biz qilgan tajribalarimizni ko’rsatsak. Asosiy olingan va bir shakilni
chastotalarini o’zgartirib olingan natijalarni ketma-ketligini suratga olganmiz.
31

1) 45 0
ostida egilgan chiziq (233Hz)
2) Vertikal elips. (195Hz)
3) chap tomonga og’gan elips (182Hz)
32

4) Sakkiz simon (248-620Hz)
Endi esa biron bir shakilni olib birinchi signalni chastotasini o’zgartirish orqali
kelib chiqadigan yangi shakillar zanjirini ko’ramiz.

5) 1-signal 613Hz. 2-signal 144Hz va 1-signal 723Hz gacha o’zgartirildi.

6)
Muqobil signal 2-signal 127.5Hz. O’zgaruvchi 1-sinal 255Hz.dan 284Hz gachga.
33

(7)
1-signal ‘zgaruvchan 65.6Hz.dan 81.6Hz gacha.
2-signal o’zgarmas. 263Hz.
3.3 Qurilamning sxematik ko’rinishi
Yuqorida aytib o’tganimizdak mo’ljallangan ushbu qurilmamizni asosiy 7
qisimga bo’ldik (17- rasmlar). Akustik qurilma ya’ni past chastotada va yuqori
ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan dinamik. 2) Dinamikni o’rab turuvchi
tashi izalatsion kamera. 3) Havo bosimida repiter vazifasini bajaruvchi diffuzor. 4)
Diffuzorni ustida nurni 100% qaytaruvchi oyna. 5) Elektr to’ki ta’minoti. 5.1)
Elektr ta’minot USB porti. 5.2) Elektr ta’minot kaliti. 6) Signal kuchatytirgich. 6.1)
Signal kiruvchi JACK porti. 6.2) Signal kamutatori (ba’zi hollarda qurilma signal
qabul qila olaolmayotgan bo’lsa foydalaniliadi). 7) Lazer diodi 5mW lik 0.68mkm
(680nm).
Qurilmadan foydalanish uchun bizga tashqi signal beruvchi qurilma kerak bo’ladi.
Biz avvalo qo’limizda turgan mabil aloqa vositlaridan foydalanamiz. Uning uchun
bizga “frequency sound generator” nomli dastur kerak bo’ladi. Bu dasturni
faqatgina Android tizimiga ega bo’lgan qurilmalar orqali foydalanmiz.
QR kodni skanerlab, dasturni yuklab oling
34

17-rasm. Qurilmaning asl ko’rinishi .
Endi esa quilmaning hamma kompanentalarini birma bir ko’rib chiqsak. Dinamik
past chastotada va yuqori ditsibellarda ishash uchun mo’ljallangan.Quvatt: 10W.
Qarshiligi 4 om. Diametri 5 sm ni tashkil qiladi.
18-rasm. Akustik dinamik .
35

1. Dinamikni o’rab turuvchi tashqi izalatsion kamera diametri 5 sm (PVX)
materildan tayyorlangan.
19-rasm.
PVX materialidan tayyorlangan truba
2. Diffuzor vazifasini oddiygina bolalar rezina puffagi bajaradi, bunga sabab uning
juda yaxshi elastik material hisoblangani uchun.
20-rasm.
Bolalar pufagi
3. Nurni 100% qaytaruvchi oyna vazifasini standar eng kop ishlatilinadigan
chumush qoplamali shisha oyna.
21-rasm.
36

Shishali kumush oyna
4. Elektr to’ki ta’minoti. Impulsli quvvat manbayi. Kuchlanishi: 5V. To’k kuchi
1500mA.
22-rasm. Manbaning plata ko’rinishi
5.1. Elektr ta’minot USB porti 23-rasm
5.2. Elektr ta’minot kaliti 24-rasm
6. Signal kuchatytirgich vazifasida PAM8403 moduli joylashgan. U ko’rpusning
ichiga o’rnatilingan. PAM8403 ishchi diapazoni infra tovushdan 20kHz gacha.
Elektr iste’moli 5V. 1A ni tashkil qiladi.
37

25-rasm
PAM8403 moduli
6.1. Signal kiruvchi JACK porti. 26-rasm
6.2. Signal kamutatori (ba’zi hollarda qurilma signal qabul qila
olaolmayotganbo’lsa foydalaniliadi).
7. Lazer diodi 5mW lik 0.65mkm (650nm). Kuchlanishi 5V-9V gacha. Fokus
masofasini sozlash imkoniyati.
27-rasm
Lazer diodi
Qurilmaning strukturasi.
38ELEKTR
MANBA SIGNAL
KUCHAY-
TIRRGICH AKUSTIK
DINAMIK LAZER
DIODI

IQTISODIY QISM
REJA:
Kirish.
Asosiy qism.
2.1 Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash
2.2 Investitsiya xajimini aniqlash
2.3 Bino, inshoatlar, dastgohlarning ijara qiymati investisiya hajmi
2.4 Nazorat – o’lchov asboblarining ijara qiymati investisiya hajmi
2.5 Loyixani ishlab chiqarishga sarflangan investisiya hajmi qiymati
Yillik daromad, iqtisodiy samaradorlikni aniqlash
Harajatlarni qoplanish muddatini aniqlash
3.1. Loyihani texnik-iqtisodis asoslash
3.2. Loyihaning iqtisodiy samaradorligi, qo’llanish sferalari
3.3. Investisiya hajmini aniqlash
Bitiruv ishi bo’yicha sarflanadigan xarajatlarni quyidagi
keltirilgan jadval
Xulosa.
Kirish
Ushbu qurilmamiz shundan iboratki, oliy o'quv yurtlarida talabarga yaratilgan
labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual ko'rish uchun
mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu qurilmani tanladik
va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi va optika
39TASHQI
SIGNAL

elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi shundaki,
Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil bo’ladi bu
esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi. Talabalr asosan
bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar orqali ko’rishlar
mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish mumkin.
Kampyuter davri endigina kirib kelayotganda, hamma labaratoriyalarda ham
kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada vizuval
ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning
arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir.
Loyhani texnik-iqtisodiy asoslash
Qurilman asosan labaratoriyalarda qo’llanilib, qurilmayordamida Lisaju
shakillarini olishda ishlatilinadi. Qurilm bemalol ancha qimmat turadigan
garmonik tebranmaarni mexank va akustik tizimlarda namoyish etadigan qulimalar
bilan bellasha oladi. Akustik to’lqinlar yordamida Lisaju shakillarini oluvchi
qurilmamizda asosan topsi osson va arzon bo’lgan mahsulotlardan
foydalanganmiz. Bularga misol: Dnamik, ABS yog’och paneli 10mm lik, PVX
trubasi 50mm lik, lazer diode 5mw lik, usb port, signal kuchytirgich PAM8403,
elektr ta’minoti 5v 1500mA lik, bolalar shari, pumush qoplamali oyna 100%
qaytaruvchanligi bilan, JACK porti va 16sm lik terak yog’ochi.
Investitsiya xajimini aniqlash
№ Materiallar nomlari Miqdor Bahosi QQS 12% Umumiyqi
mati
1 ABS yog’ochi 120 sm 2
10000 1200 11200
2 PVX trubasi 50mm 25sm 15000 1800 16800
3 Lazer diode 1 ta 17000 2040 19040
4 Elektr ta’minoti 1 ta 30000 3600 33600
40

5 Yog’och reka 20 sm 2000 240 2240
6 Dinamik 1 ta 20000 2400 22400
7 Signal kuchaytirgich 1 ta 15000 1800 16800
8 Elektr o’tkazgch 1 ta 10000 1200 11200
9 Usb port 1ta 5000 600 5600
10 JACK porti 1 ta 12000 1440 13440
Jami 136000 16320 152320
Asosiy fondalar qiymati
№ Asosiy fondlar nomi soni Asosiy fondlar
qiymati
1 Yeg’ish va pastik, yog’och maxsulotlari
korxonasi 1 100 100 000
2 Sifat nazorati va sinov korxonasi 1 50 000 000
Jami 2 150 000 000
Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi.
A
ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond
12 = 0.05 ∗ 150 000 000
12 = 625416
Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni
tashkil qiladi.
J
tam = 0,12 ∗ Asosiy fond
12 = 0.12 ∗ 150 000 000
12 = 1500000
Inventorlar va o’lchov-asboblarini sotib olish uchun investitsiya hajmi
№ Uskuna nomlari S. Bahosi QQS 12% Umumiy
qimati
1 Yog’och kesish
uskunasi 1 5000 000 600 000 5 600 00
41

2 PVX kesish
uskunasi 1 5000 000 600 000 5 600 00
3 PVXva yog’och
charxlovchiusk
una 1 25700 000 3 084000 28784000
4 Yig’ish
moslamasi 1 45500 000 5460 000 5 960 000
5 Sinov uskunasi 1 18800 000 2 256000 21056000
6 Sifatni nazorat
qilish asboblari 1 50000 000 6 000000 56000000
Jami 8 150000000 18000000 168000000
Bajariladigan ishlar nomi va ishchilar soni
№ Bajariladigan
ishlar nomi Lavozim Kunlar
soni O’rtacha bir
kunlik ish
haqqi Bajarilgan
ishning
qiymati
1 PVXga ishlov
berish Uskuna
operatori 1 80 000 80 000
2 Yog’ocha ishlov
berish duradgor 1 100 000 200 000
3 Elekronika
aparaturasini
yeg’ish Yig’uvchi
operator 1 200 000 200 000
4 Sifatni nazorat
qilish va
tekshirish Sifat nazorati 1 200 000 200 000
5 Yakuniy sinov
va qadoqlash Mexanik 1 200 000 200 000
Jami 5 780 000 940 000

42

Asosiy ish haqi – barcha ishchilarning ish haqi 40% miqdorida mukofot pulining
yig’indisi sifatida aniqlanadi
H
Asosiy = SOT ∗ 0.4 + SOT = 940000 ∗ 0.4 + 940000 = 1092000
∑ ¿
Qo’shimcha ish haqi asosiy ish haqining 10% hisobida olinadi
H
qoshimcha = 0.1 ∗ H
Asosiy = 0,1 ∗ 1092000 = 109200
∑ ¿
Mehnatga haq to’lash fondi asosiy va qo’shimcha ish haqilarining yig’indisi
sifatida aniqlanadi
FOT = H
Asosiy ∗ H
qoshimcha = 1092000 + 109200 = 1201200
∑ ¿
Ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlar FOT dan 15% miqdorida hisoblanadiIE xarajat =0.15 ∗1201200 =180181 ∑ ¿
Transport xarajatlari asosiy ish haqidan 20%
Tharajat =0.2 ¿H asosiy = 0.2 ∗1092000 =218400 ∑ ¿
Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadi
W = N∗T∗S
N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi.
W = 80 ∗ 10 ∗ 295 = 236000
∑ ¿
Investitsiya hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi
K = M + FOT + A
ajr + ⅀ P = 152320 + 1201200 + 625416 + 1259997 = 3238933
∑ ¿
№ Harajatlarning nomi Qiymati
1 Bajarilgan ishning qiymati (1.3*K) 5 358 220
2 Ishlab chiqarish harajatlari 2 862 536
3 Ishlab chiqarish tannarxi 2 717 776
4 Davr harajatlari 144 760
5 Material xarajarlari 152 320
6 Xom-ashyo 526 400
7 Elektr energiya 236 000
8 Mehnatga haq to’lash fondi 1 201 200
9 Ijtimoiy sug’urta 217 140
43

10 Amortizatsiya 625 416
11 Boshqa harajatlar 211 412
12 Ish haqi 940 000
Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz E= (C1−C2)∗Q= (5358 220 −3238933 )∗1=2119287
C1=1.3 C2
– avvalgi va keyingi tannarx
Q – Ishlab chiqarish hajmi
Rantabellikni aniqlaymiz
R = E ∗ 100 %
K = 2119287 ∗ 100 %
3238933 = 65 %
Qoplash muddatini aniqlaymiz
Tok = K
E = 3238933
2119287 = 1.5 oy
Xulosa
Qurilman ishlab chiqishda tashkiliy-usuliy birlikka erishish maqsadida hamda
standartni ishlab chiqish bosqichlari bajarilishini nazorat qilish uchun 4 bosqich
joriy etiladi.
1-bosqich - zaruriyat tug’ilganda aparatni ishlab chiqishda texnikaviy topshiriq
ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi;
2-bosqich - aparat loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr
mulohazalar olish uchun yuborish;
3-bosqich - fikr - mulohazalar ustida ishlash, qurilma loyihasini (oxirgi tahririni)
ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlashga taqdim etish;
4-bosqich - qurilmani tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish.
aparatlarni ishlab chiqish bosqichlarini bir-biri bilan qo’shib olib borishga yo’l
qo’yiladi.
44

XFX QISM
Reja:
Kirish
Asosiy qism
2.1 Sanoat sanitariyasi va gigyenasi
2.2 Ish joyining yoritilganligi
2.3 Mikro iqlim
2.4 Jang va shovqin.
Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi talablari
Yong in xavfsizligiʻ
Xulosa

46

Kirish
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy sohalardagi
barcha islohotlarning asosiy maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar
uchun munosib hayot sharoitlarini yaratib berishga qaratilgandir. Albatta, munosib
hayot sharoitini yaratish ilmiy-texnik taraqqiyot asosida amalga oshiriladi va bu
inson mehnatini yengillashtirish bilan bir qatorda, turli xil xavfli faktorlarni
vujudga keltiradiki, natijada har xil ko’rinishdagi baxtsiz hodisalar:
jarohatlanishlar, shikastlanishlar va kasb kasalliklari vujudga keladi. Lekin, bu
muqaddas zaminda yashayotgan har bir inson yaxshi yashashni, у a’ni o’zining
moddiy-ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini to’liqroq qondirishni istaydi. Aynan shu
sababli inson tinimsiz faoliyatda bo’ladi.
Sanoat sanitariyasi va gigyenasi
Ishlab chiqarishdagi ish jarayonlari va atrof muhitning ishchilar organizmiga
ta’sirini o’rganadigan fan mehnat gigienasi deyiladi.
Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi tibbiy profilaktika sohasi
bo’lib, ish qobiliyatini yuksak darajada ta’minlash, kasb kasalliklari va odamning
mehnat faoliyati bilan bog’liq boshqa salbiy oqibatlarning oldini olishning ilmiy
asoslarini va amaliy chora-tadbirlarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. To’g’ri
tashkil etilgan mehnat, kishining jismoniy intellektual va ma’naviy kamol
topishiga olib keladi .
Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasining asosiy vazifasi, ish
unumdorligini eng yuqori darajada oshirish va ishlovchilarning sog’ligiga zararli
ta’sir qilmaydigan sharoitlarni ta’minlaydigan tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat.
Bunda mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi, yurak-tomir, onkologik va
asab kasalliklarning oldini olishga muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish
korxonalariga mavjud bulgan tebranma harakat, ishlab chiqarish shovqinlari, elektr
47

va magnit maydonlari, ionlovchi radiastiya, lazer nurlanishi va yangi kimyoviy
moddalarning inson organizmiga xavfli va zararli ta’sirini qunt bilan ilmiy asoslab
o’rganish zaruriyati tug’ildi.
Yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy qilishdan oldin, ularni inson
sog’ligiga xavfli va zararli belgilarini chuqur o’rganib, uni aniqlash o’ta muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi.Birorta ham yangi birikma, sog’liqni saqlash
vazirligining ruxsatsiz xalq xo’jaligiga qo’llanishga tavsiya etilmaydi.
Ish joyining yoritilganligi
Yorug’lik insonning hayoti faoliyati davomida juda muhim o’ringa ega
hisoblanadi. Ko’rish inson uchun asosiy ma’lumot manbai hisoblanib, umumiy
olinadigan ma’lumotning taxminan 90% ko’z orqali olinadi.
Ishlab chiqarish sharoitida yoritilganlik ishchilar salomatligiga zarar
etkazmasligi uchun u ko’zni zo’riqtirmaydigan, ish vaqtida binoning hamma
qismlarida bir tekis taqsimlangan bulishi talab qilinadi. Yorug’lik ko’zni
qamashtirmaydigan bo’lishi, boshqacha qilib aytganda, yorug’lik nurlari ko’zga
to’g’ridan-to’g’ri tushmasligi kerak.
K orxonalarni me’yoriy yoritish sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash
bilan birga ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni charchashdan
saqlaydi va mehnat unumdorligini oshiradi.
Yorug’likning spektral tarkibi shunday tanlanishi kerakki, natijada kishi
atrofdagi buyumlarning ranglarini to’g’ri qabul qilsin. Ish joylarida keskin ajralib
turuvchi soyalar bo’lishi va ish joylari bilan atrofdagi muhitning yoritilganligi juda
katta farq qilmasligi kerak, aks holda kishi ko’zini bir sharoitdan ikkinchi sharoitga
tez-tez o’zgartirib turishi natijasida ko’zining akkomodastiya xususiyati buzilib,
ko’rish organlarining toliqish holati ro’y beradi.
Ishlab chiqarishda yoritilganlikni to’g’ri tanlash uchun zarur qo’llanma
sifatida me’yoriy hujjatlardan SNiP II-4-79 va GOST 12.1.046-85 xizmat qiladi.
48

Ish o’rinlarida yorug’likni me’yorlashning asosiy maqsadi inson sog’lig’ini
himoya qilish va tavakkalchilik asosida qilinajak sarf xarajatni oldini olishdan
iborat hisoblanadi.
Tabiiy yorug’likni vaqtga nisbatan doimiy o’zgaruvchanligi sababli, uni
sifati va miqdorini o’lchash va nazorat qilib turish maqsadida maxsus ko’rsatkich,
o’lchov mezoni sifatida qabul qilingan. Bu ko’rsatkich tabiiy yoritilganlik
koeffistienti deb ataladi va u bino ichidagi yorug’lik miqdorini (Ei) uning
tashqarisidagi miqdori (Et) ga nisbatini foiz hisobida olingan miqdoriga aytiladi va
quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.
Tabiiy yoritilganlikni me’yorlashda, bino shiftdan yoritilsa, yoritilganlikni
o’rtacha miqdori qiymatida me’yorlanadi, agar deraza orqali yoritilsa, unda deraza
qarshisidan 1,0 m. masofada turgan nuqta uchun yoritilganlikni eng kam qiymati
me’yorlanadi.
Sun’iy yorug’likni me’yorlashdan maqsad biror bir yuzani yoritish uchun
gigiena nuqtai nazaridan eng kamida ruxsat etilgan minimal yorug’lik miqdori
bilan ta’minlashdir. Bunda nazorat ishini tasnifi, muhit bilan buyum o’rtasidagi
yarqiroqlik farqi va yoritilganlik tizimi aniq hisobga olinadi. Nazorat ishining
tasnifi ko’zatilayotgan buyumning o’lchami bilan belgilanadi. Ya’ni me’yorda 8 ta
razryad qabul qilingan bo’lib, birinchisi o’ta yuqori aniqlikda bajariladigan ishlar
turkumi (<0,15 mm) -1 razryad 5000lk. dan to dag’al ishlar turkumi, ya’ni faqat
jarayonni kuzatish uchun xizmat qiluvchi - VIII-razryad 50lk.gacha bo’lgan
yoritilganlik miqdorlaridir.
Mikro iqlim
Ishlab chiqarish muhitida iqlim sharoitini ifodalovchi ko’rsatkichlar,
havoning harorati, nisbiy namligi, havo bosimi va havoning harakat tezligidan
iborat bo’lib, hammasi birgalikda kishining ish qobiliyatiga, mehnat unumdorligiga
va inson organizmidagi biologik o’zgarishlarga katta ta’sir ko’rsatadi.
49

Inson tanasidagi doimiy mo’tadil harorat, modda almashuv jarayoni tufayli
markaziy nerv a’zosining faoliyati orqali boshqarib turiladi
Inson uchun orombaxsh, mo’tadil iqlim sharoiti deganda, yuqorida aytilgan
havo o’lchamlarining o’zaro mutanosibligi tushuniladi. Bu mutanosiblik odam
tanasida harorat almashuvi reakstiyasini hech qanday zo’riqishsiz kechishini
hamda o’zida huzur-halovat sezishi va shu bilan birga ishchanlik qobiliyatini
yuqori bulishligini ta’minlaydi.
Ma’lumki haroratning 18-25 C , nisbiy namlikni 40-70% va bosimning 740-
760mm. sm ustunida bulishi, odam tanasi va uni o’rab turgan havo o’rtasidagi
harorat almashinuvi jarayoniga kuchli ta’sir ko’rsata olmaydi, chunki bunday
sharoitda muhitlar o’rtasidagi issiqlik almashinuvi mufassal va qoldiqsiz ko’chadi,
ya’ni tanadan chiqayotgan issiqlik tezligi uning havoga singib ketish tezligiga teng
holda almashinadi.
Muhitning harorati 18-25 C bulganda odam tanasidan chiqayotgan issiqlik
nurlanish yoki harorat almashinuvi qonuni asosida havoga quruq g’ubor holatiga
sekin tarqaladi, 30 C dan yuqori haroratda esa bug’lanish sodir buladi, ya’ni
tanadagi ortiqcha issiqlik mushaklardan sizib chiqayotgan quvvat ta’siridan yo’l-
yo’lakay to’qimalardagi tuz eritmalarini yuvib, teri sirtida ter shaklida paydo
buladi.
Muhitning harorati oshgan sari tananing issiqlik uzatish qobiliyati susayib
boradi, bug’lanish jarayoni esa to’xtovsiz ortib boradi, natijada organizm tez
holsizlana boshlaydi. Agar havodagi nisbiy namlik 80 foizdan ortib ketsa tanadan
ajralib chiqayotgan terning bug’lanishi qiyinlashadi va natijada tana bilan muhit
o’rtasidagi harorat almashuvi buziladi. Ishlab chiqarish mikroiqlimi me’yorlari
mehnat xavfsizligi. Standartlari tizimi “Ish mintaqalari mikroiqlimi” (GOST
12.1005-76) ga asosan belgilangan. Ular gigienik, texnik va iqtisodiy negizlarga
asoslangan. Ishlab chiqarish korxonalardagi binolar, yil fasllari va ish toifalariga
50

qarab, ulardagi harorat, nisbiy namlik va havo harakatining ish joylari uchun ruxsat
etilgan me’yorlari belgilangan
Ishlab chiqarish korxonalaridagi ish joylarida iqlim sharoitlarida me’yor
darajasida ta’minlash uchun uning barcha ko’rsatkichlari o’zaro mutanosib holda
bog’langan bulishi kerak. Ya’ni havoning harorati pasayib yoki ko’tarilib ketsa,
uning harakat tezligi ham unga bog’langan holda pasayishi
(yoki ko’tarilishi) maqsadga muvofiq buladi, aksincha, agar havoning
harorati past bulsayu, havoning harakat tezligi me’yoridan oshib ketsa, odam tanasi
bilan muhit o’rtasidagi harorat almashish jarayoni tezlashib ketadi va natijada
havoning harorati tez tushadi.
Jang va shovqin
Аtmоsfеrа hаvоsidа dоimо tаbiiy vа аntrоpоgеn mаnbаlаrdаn yuzаgа
kеluvchi аrаlаshmаlаr mаvjud bo’lib, tаbiiy аrаlаshmаlаrgа o’simliklаr, vulqоnlаr,
kоsmоsdа hоsil bo’lgаn, tuprоq еmirilishidаn, dеngiz tuzlаrining bo’lаklаri yuzаgа
kеltirаdigаn chаnglаr, tumаn, o’rmоnlаr vа cho’llаrdаgi yong’inlаrning tutuni vа
gаzi vа bоshqаlаr. Ulаr bir mеyordа tаrqаlgаn yoki lоkаl xоlаtdа, аtmоsfеrа
iflоslаnish dаrаjаsi fоnli bo’lib, vаqt o’tishi bilаn sеkin o’zgаrаdi
Eng ko’p tаrqаlgаn аtmоsfеrаni iflоslоvchi mоddаlаrgа uglеrоd оksidi SО,
оltingugurt оksidi SO
2 , аzоt оksidi, uglеvоdоrоdlаr vа chаnglаr kirаdi. Bundаn
tаshqаri elеktrоnikа sаnоаtidа ishlаtilаdigаn xrоm, оltingugurt, minеrаl kislоtа vа
оrgаnik mоddаlаrning pаrlаri yanаdа zаhаrli mоddаlаr qаtоrigа kirib, hоzirgi
pаytdа ulаrning sоni 500 dаn оshib kеtgаn.
Аntrоpоgеn bulg’аlоvchi mоddаlаrning аsоsiy xususiyati ulаrning yashаsh
jоylаrgа yaqin еrdа hоsil bo’lib, yashаsh xоnаlаrigа kirib bоrishidаdir.
Quyosh rаdiаsiyasining аsоsiy qismi Еr yuzаsigа nurlаnish diаpаzоnidа,
еrdаn qаytgаni infrаqizil nur diаpаzоnidа uzаtilаdi. Аtmоsfеrаgа аntrоpоgеn tа`sir
ko’rsаtilishi nаtijаsidа quyidаgi nеgаtiv оqibаtlаr yuzаgа kеlishi mumkin:
51

- аhоli yashаydigаn shаhаr vа qishlоqlаridа zаhаrli mоddаlаr (SО, NO
2 ,
SO
2 , uglеvоdоrоdlаr, bеnz(а)pirеn, , bеnzоl vа b.)ning YQОDsi ko’tаrilаdi;
- NO, SO, Оz vа SN lаrning intеnsiv tаrqаlishi kislоtаli yomg’irlаrni, pаrnik
effеktini yuzаgа kеltirishi mumkin.
Ishlаb chiqаrish kоrxоnаlаri, enеrgеtikа, аlоqа vа trаnspоrt shаhаr vа turа
rjоy muhitini iflоslоvchi аsоsiy enеrgеtik mаnbаlаr hisоblаnib, titrаsh, аkustik
tа`sir, elеktrоmаgnit mаydоn vа nurlаnishlаr, iоnlоvchi nurlаnishlаrni yuzаgа
kеltirаdi.
Uriluvchi tеxnоlоgik jаrаyon, rеl`sdа yuruvchi trаnspоrt, qurilish
mаshinаlаri, оg’ir аvtоtrаnspоrt vibrаsiya mаnbаi bo’lib, shаhаrdаgi turаr jоylаrgа
tuprоq оrqаli tаrqаlаdi. Vibrаsiyani tа`sir qilish zоnаsini uzunligi uning tuprоqdа
so’nish kаttаligigа bоg’liq bo’lib, оdаtdа 1 dB/m tаshkil etаdi, suv bilаn toyingаn
tuprоqdа bu kаttаlik аnchа yuqоridir.
Rеl`sli trаnspоrt yuzаgа kеltirgаn titrаsh mаgistrаldаn 50–60 m. uzоqlikdа,
tеmirchilik ustоxоnаlаriniki esа аnchа оlisrоq, 150–200 m dа so’nаdi. Turаr jоy
binоlаridаgi titrаshni ulаrdа jоylаshgаn tеxnik qurilmаlаr- lift, trаnsfоrmаtоr vа
nаsоslаr yuzаgа kеltirаdi. Shаhаrdаgi shоvqinni аsоsаn trаnspоrt vоsitаlаri, ishlаb
chiqаrish uskunаlаri, sаnitаr-tеxnik qurilmаlаri yuzаgа kеltirаdi, mаgistrаllаrdаgi
shоvqin dаrаjаsi 70–80 dB А vа аerоpоrt rаyоnidа 90 dB А vа undаn оrtiqqаchа
еtаdi. Infrаtоvush mаnbаlаri tаbiiy – qurilish binоlаrini vа suv yuzаsini shаmоl
urishi bilаn, hаmdа аntrоpоgеn- rаkеtа dvigаtеllаri, kаtа hаjmdаgi ichki yonish
dvigаtеllаri, gаz turbinаlаri, trаnspоrt vоsitаlаri bo’lishi mumkin.
Turаr jоylаrdаgi rаdiоаktivlik dаrаjаsi binоning qаndаy mаtеriаldаn
qurilgаnigа bоg’liq, g’ishtli, tеmirbеtоn, shlаkоblоkli uydа yog’оch uydаgidаn bir
nеchа mаrtа оrtiq bo’lаdi. Gаz plitаsi nаfаqаt zаhаrli mdаlаr bo’lmish NOx, COni
kеltirаdi, bаlki rаdiоаktiv gаzlаrni hаm yuzаgа kеltirаdi. Bulаrni bаrchаsini
xоnаlаgi hаvоni tеz-tеz shаmоllаtish оrqаli bаrtаrаf qilish mumkin.
52

Iflоslоvchi mоddаlаr biоlоgik, ya`ni оrgаnik mikrооrgаnizmlаr suvning
аynаshigа оlib kеlsа, kimеviy mоddаlаr suvning tаrkibigа, fizikаviylаri uning
tiniqligigа vа hаrоrаtigа tа`sir qilаdi.
Fizik iflоslоvchilаrgа sаnоаt kоrxоnаlаri, shаxtа, kаr`еrlаrdа fydаlаnilgаn
suvlаr оrqаli birikmаlаr sifаtidа kеlib tushаdi.
Еrning ustki qаtlаmini buzilishi fоydаli qаzilmаlаrni оlish vа bоyitish, ishlаb
chiqаrish vа mаishiy chiqindilаrni ko’mish, hаrbiy mаshq vа sinоvlаr nаtijаsidа
yuzаgа kеlаdi. Hаr yili еr оstidаn qаzib оlingаn mаssа hаjmidаn ishlаb chiqаrishdа
fаqаt 7% fоydаlаnilаdi, qоlgаnlаri yarоqsizligi tufаyli bir еrgа jаmlаnаdi.
Аsоsiy iflоslоvchi sаnоаtgа rаngli vа qоrа mеtаllurgiya (80 %) kоrxоnаlаri
kirib, ulаr iflоslаydigаn zоnа 20-50 km rаdiusdа bo’lib, zаhаrli mоddаlаrdаn
nikеl`, bеnzаpirеn, simоb, qo’rg’оshinning YQОD 100 bаrоbаr оshiqdir.
Hаr qаndаy dаvlаtning rivоjlаnish dаrаjаsini undа ishlаb chikаrilаyotgаn
elеktr enеrgiyasi vа sаnоаt kоrxоnаlаridа ishlаb chikаrilаyotgаn mаxsulоtlаrining
sifаti vа dunyo bоzоridаgi rаkоbаt bаrdоrligi bеlgilаydi.
Sаnоаtdа, trаnspоrt vоsitаlаrini ishlаtishdа vа kishlоk xo’jаligidа
bаjаrilаdigаn ishlаrning dеyarli xаmmаsidа chаng xоsil bo’lishi vа аjrаlishi
kuzаtilаdi. Umumаn chаnglаrning turlаri ulаrning kеlib chikish mаnbаlаrini
xisоbgа оlib, ulаrni tаbiiy vа sun`iy chаnglаrgа bo’lib kаrаlаdi.
Mа`lumki chаnglаngаn xаvо muxiti insоniyatni kаdim zаmоnlаrdаn bеri
tа`kib kilib kеlgаn.
Tаbiiy chаnglаr sirаsigа tаbiаtdа insоn tа`sirisiz xоsil bo’lаdigаn chаnglаr
kiritilаdi. Bundаy chаnglаr shаmоl vа kаttik bo’rоnlаr tа`siridа kum vа tuprоkning
errоziyalаngаn kаtlаmlаri ning uchishi, o’simlik vа xаyvоnоt оlаmidа pаydо
bo’lаdigаn chаnglаr, vulkоnlаr оtilishi, kоsmоsdаn еr аtmоsfеrаsi tа`sirigа tushib
kоlgаn mеtiоritlаr vа bоshkа kоsmik jismlаrning yonib kеtishidаn xоsil bo’lаdigаn
chаnglаr vа bоshkа xоllаrdа xоsil bo’lаdigаn chаnglаrni kiritish mumkin. Tаbiiy
chаnglаrning аtmоsfеrа muxitidаgi mikdоri tаbiiy shаrоitgа, xаvоning xоlаtigа,
53

yilning fаsllаrigа vа аniklаnаyotgаn zоnаning kаysi mintаkаgа jоylаshgаnligigа
bоglik. Mаsаlаn аtmоsfеrаdаgi chаngning mikdоri shimоliy rаyоnlаrgа nisbаtаn
jаnubiy rаyоnlаrdа, o’rmоn zоnаlаrigа kаrаgаndа cho’l zоnаlаridа, shuningdеk
kish оylаrigа nisbаtаn yoz оylаridа ko’prоk bo’lishi mа`lum.
Sun`iy chаnglаr sаnоаt kоrxоnаlаridа vа kurilishlаrdа insоnning bеvоsitа
yoki bilvоsitа tа`siri nаtijаsidа xоsil bo’lаdigаn chаnglаr kirаdi. Mаsаlаn
enеrgеtikа sаnоаtidа-choyan ishlаb chikаruvchi dоmnа vа mаrtеn pеchlаridа vа bu
sаnоаtning xаmmа kuyuvchilik sеxlаridа Issiklik elеktrоstаnsiyalаridа yokilgаn
ko’mirning mа`lum kismi kul vа tutun sifаtidа аtmоsfеrаgа chikаrib yubоrilаdi,
kurilish ishlаridа еr kаzish ishlаri, pоrtlаtish ishlаri, sеmеnt ishlаb chikаrish,
shuningdеk tоglаrdаn mа`dаnlаrni kаzib оlish ishlаri vа bоshkа judа ko’p ishlаrdа
judа ko’p mikdоrdа chаng аjrаlаdiki, bu chаnglаrni аtrоf-muxitgа chikаpib
yubоrish tаbiаtgа xаlоkаtli tа`sir ko’rsаtishi mumkin.
Nеgаtiv vа zаrаrlоvchi fаktоrlаr quyidаgichа guruxlаnаdi:
Fizikаviy - hаrаkаtlаnuvchi mаshinа vа mеxаnizmlаr, shоvqin vа
tеbrаnishning, elеktrоmаgnit vа iоnlоvchi nurlаishning yuqоri dаrаjаlаri, yaxshi
yoritilmаgаnlik,stаtik elеktrning yuqоri dаrаjаsi.
Kimyoviy - аgrеgаt xоlаti turlichа bo’lgаn zаhаrlоvchi, ishlоvchining
аsаbigа tеguvchi,mоddа vа birikmаlаr;
biоlоgik - zаrаrlоvchi mikrооrgаnizmlаr (bаktеriya vа viruslаr) vа ulаr
fаоliyatining mаhsulоtilаri hаmdа bа`zi bir o’simlik vа jоnivоrlаr;
psixоfiziоlоgik - stаtik vа dinаmik mеyoridаn оrtiq jismоniy
yuklаmаlаr,аqliy tоliqishlаr, аnаlizаtоrlаrning tоliqishi, bir xil ishlаsh, emоsiоnаl
yuklаmаlаr. Nеgаtiv fаktоrning yo’l qoyildаn оxirgi dаrаjаsi dеb, insоngа tа`sir
etib, o’zigа, аvlоdigа biоlоgik o’zgаrishlаr, vаqtinchа pаydо bo’lgаn kаsаllikni,
shu jumlаdаn immunоlоgik rеаksiyani o’zgаrishi, аsаbiy o’zgаrishlаrni, ish
qоbiliyatini pаsаyishini yuzаgа kеltirmаydigаn dаrаjаsigа аytilаdi. YQОD ni ishlаb
54

chiqаrish vа аtrоf muhit uchun o’rnаtilаdi. Uni qаbul qilishdа quyidаgi prinsiplаrgа
аmаl qilinаdi:
55

Texnik xavfsizlik va elektr xavfsizligi
Talablari
Uskunalar, asboblar va moslamalar butun ishlash muddati davomida
Qoidalarga muvofiq xavfsizlik talablariga javob berishi kerak. Uskunalarni ishlab
chiqarish maydonchalariga joylashtirishda avtomobil transporti korxonalarini
texnologik loyihalashning umumiy standartlari talablarini hisobga olish kerak. 114
Asboblarni brakka chiqarish belgilangan jadvalga muvofiq, lekin oyiga kamida bir
marta amalga oshirilishi kerak. Statsionar jihozlar poydevorga o rnatilishi vaʻ
mahkam bog langan bo lishi, xavfli joylar o ralgan bo lishi kerak. Uskunani ishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushirish va to xtatish moslamalari ish joyidan qulay foydalanish uchun
ʻ
joylashtirilishi va ularning o z-o zidan ishga tushamasligi lozim. Barcha elektr
ʻ ʻ
motorlar, elektr haydovchiga ega uskunalar, shuningdek boshqaruv panellari
ishonchli tarzda yerga ulanadi yoki zararsizlantiriladi. Ularni yerga ulanmasdan
ishlatish taqiqlanadi. Yangi yoki kapital ta’mirlangan uskunani ishga tushirish
faqat korxona mehnatni muhofaza qilish xizmati xodimlari va korxonaning
mehnatni muhofaza qilish bo yicha katta vakolatli vakili ishtirokidagi komissiya
ʻ
tomonidan qabul qilinganidan keyin amalga oshiriladi. Ishlayotgan asbob-
uskunalar yaxshi holatda bo lishi va uning texnik holati jihozlar uchun mas'ul
ʻ
shaxs va ishlab chiqarish uchastkasi rahbarining nazorati ostida bo lishi shart.
ʻ
Nosoz uskunaga uchastka boshligi ushbu uskunada ishlashga yo l qo yilmasligini
ʻ ʻ
ko rsatadigan belgi qo yishi kerak. Bunday uskunani uzib qo yiladi (energiyani
ʻ ʻ ʻ
o chirish, haydash va hokazo). Uskuna ishlayotgan paytida uni tozalash, moylash
ʻ
yoki ta’mirlashga yo l qo yilmaydi.
ʻ ʻ
Hozirgi paytda elektr toki xalq xo jaligining barcha sohalarida, kundalik
ʻ
turmushning barcha jabhalarida keng qo llanilmoqda. AT korxonalarida elektr
ʻ
tokidan jarohatlanish juda ko p uchramasada, lekin barcha o lim bilan tugagan
ʻ ʻ
baxtsiz hodisalarning 50% elektr toki urishi oqibatida bo lganligi qayd etiladi.
ʻ
56

Bundan tashqari ko pincha elektr tokidan noto g ri foydalanish yong in vaʻ ʻ ʻ ʻ
portlashga olib keladi. Yuqorida keltirilganlarning xammasi elektr tokidan
saqlanish usullarini o rganish naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi. Elektr
ʻ
toki organizm orqali o tganda issiqlik, elektrolitik va biologik ta’sir ko rsatadi.
ʻ ʻ
Issiqlik ta’siri badanning ayrim joylarining kuyishi, qon tomirlari, asab va boshqa
to qimalarning qizishi bilan xarakterlanadi. Elektrolitik ta’sir qonning va boshqa
ʻ
organik suyuqliklarning qurishiga va ularning fizik-ximik buzilishiga olib keladi.
Elektr tokidan olingan jarohatlarni shartli ravishda mahalliy va umumiy turlarga
bo lish mumkin. Umumiy turini odatda tok urishi deyiladi. Mahalliy turlari
ʻ
organizmning ma’lum qismini elektr toki yoki elektr yoyi ta’sirida
shikastlanishidir.
Yong in xavfsizligi
ʻ
Mamlakatimizda sanoat korxonalari, xalq xo jaligining barcha obyektlarini
ʻ
yong in xavfsizligini ta’minlashga katta e’tibor qaratilmoqda.
ʻ Yong in nazorati ʻ
organlari tizimi yaratildi, davlat yong in nazorati tashkil etildi. Korxonalar,
ʻ
muassasalar, idoralar va alohida fuqarolar tomonidan yong in xavfsizligi
ʻ
qoidalarining bajarilishi ustidan tizimli nazorat yong indan himoya qilish organlari
ʻ
tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, ular yong indan himoya qilish bo yicha
ʻ ʻ
qoidalar, ko rsatmalar, texnik standartlarni ishlab chiqish va nashr etish uchun
ʻ
javobgardir: bu qoidalarning barchasi barcha bo limlar, korxonalar va jismoniy
ʻ
shaxslar uchun majburiydir. Yong inning oldini olishga, yong in tarqalish
ʻ ʻ
yo llarini bostirishga, yong in sodir bo lgan taqdirda odamlar va mulkni binolardan
ʻ ʻ ʻ
tez va xavfsiz evakuatsiya qilishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni o z
ʻ
ichiga oladi. Ushbu chora-tadbirlar yong inga qarshi vositalarni joylashtirishni va
ʻ
yong inni o chirishda o t o chirish brigadalarining harakatlarini aniq tashkil
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishni ta’minlashi kerak. Avtotransport korxonalarida yong in xavfsizligi ishlari
ʻ
"Sanoat korxonalari va xalq xo jaligining obyektlarida ish paytida yong in
ʻ ʻ
57

xavfsizligi choralari bo yicha yo riqnoma" asosida tashkil etiladi. Davlat yong inʻ ʻ ʻ
nazorati Favqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan viloyat (shahar va tuman)
yong in xavfsizligi boshqarmalari va ularning joylardagi organlari orqali amalga
ʻ
oshiriladi. Davlat yong in nazorati organlari va inspektorlari zarur yong inga
ʻ ʻ
qarshi choralar ko rish to g risida ko rsatmalar berish- 125 ga, qoidabuzarlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarima solishga, yong in xavfi tug ilganda, hatto korxonalar va ustaxonalar ishini
ʻ ʻ
to xtatishga haqlidir. Rahbar (direktor, boshliq) avtotransport korxonasining
ʻ
yong in xavfsizligi uchun javobgardir. Bosh muhandis korxonada yong inga qarshi
ʻ ʻ
ishlarning holati uchun mas'ul shaxsni tayinlaydi. Rahbarning buyrug i bilan
ʻ
tayinlangan shaxslar alohida xizmatlar, bo limlar, uchastkalar, omborlar va boshqa
ʻ
ishlab chiqarish va ofis binolarining yong in xavfsizligi uchun javobgardirlar.
ʻ
Ularning mas'uliyati yong inga qarshi vositalarning sozlig ini nazorat qilish,
ʻ ʻ
yong inga qarshi tadbirlarni amalga oshirishni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ
YONISH - bu issiqlik va yorug likning ajralib chiqishi bilan kechadigan
ʻ
oksidlanishning kimyoviy reaksiyasidir. Yonish jarayonida qattiq yoki suyuq
yonuvchi moddaning gaz holatiga aylanishi sodir bo ladi. YONUVCHI
ʻ
MODDALAR - havodagi kislorod bilan tez birlashib, yonib ketadigan moddalar.
Ko pgina moddalarning yonishi havoda kamida 14-18% kislorod mavjud
ʻ
bo lganda boshlanadi, kamroq kislorod bilan yonadigan juda ko p moddalar
ʻ ʻ
bundan mustasno (uglerod disulfidi - 10,5%, asetilen - 3,7%). Shu bilan birga,
yonuvchan modda nafaqat kislorod bilan, balki boshqa oksidlovchi moddalar bilan
ham o zaro ta’sirlashganda yonish sodir bo lishi mumkin. Masalan, atsetilen, temir
ʻ ʻ
va boshqa moddalar xlor atmosferasida, magniy karbonat angidridda, mis -
oltingugurt bug ida va boshqalarda yonadi. Yonish jarayoni faqat yonuvchan
ʻ
modda oksidlovchilar ishtirokida alangalanish haroratigacha qizdirilganda sodir
bo ladi. Har bir moddaning o ziga xos yonish harorati bor, u juda katta
ʻ ʻ
diapazonlarda bo ladi. Alangalanish harorati qanchalik past bo lsa, moddaning
ʻ ʻ
58

xavfliligi shunchalik yuqori bo ladi. Shunday qilib, yog och 295°C, koks - 600-ʻ ʻ
700°C, yog - 420°C, benzin - 390°C haroratda yonadi.
ʻ
59

Xulosa
Hayot faoliyati – bu insonning kunlik faoliyati, dam olishi va yashash
tarzidir. Inson hayoti jarayonida uni o`rab turgan borliq muhiti bilan uzluksiz
aloqada buladi va shu bilan birga har doim uni o`rab turgan muhitga bog’liq bo`lib
kelgan va shunday qolaveradi. Dunyoning evolyutsion jarayonida bu sistemani
tashkil etuvchilar uzluksiz o`zgarib bordi. Inson mukammallashdi, er sharining
aholisi va uning oqimi o`sdi, jamiyatning ijtimoiy asosi o`zgardi.
Atrof-muhit o`zgardi: inson o`zlashtirgan y er yuzi va er osti hududi
kattalashdi; tabiiy tabiat muhiti insoniyat jamiyatining o`sib borayotgan ta`sirini
boshdan kechirmoqda, inson tomonidan sun`iy yaratilgan maishiy, shahar va ishlab
chiqarish muhiti paydo buldi.
Tabiiy muhit o`zi etarli bo`lib, inson ishtirokisiz mustaqil mavjud bula oladi
va rivojlana oladi. Inson tomonidan yaratilgan boshqa barcha borliq muhiti
mustaqil rivojlana olmaydi va ular paydo bulganidan so`ng eskirishga va
emirilishga mahkum.
60

Xulosa
Tadqiqodlarimizdan kelib chiqib shuni ma’lum qilamizki biz yasagan
qurilma eksplatasiyda juda oson, tashi tarafdan zarba yegan yoki tushib ketgan
taqdirda o’zining qismlaridan yana yeg’ib olish qiyin emasi va murakkab, o’ta aniq
sozlashlardan yiroq. Qurilmamizning eng kop buzilish mumkin bo’lgan
kampanentalaridan biri bu diffuzordiz. Uni bolalar pufagidan tayyorlangani sabab
yangisini o’rnash umuman muammo hisoblanmaydi.
Yuqorida aytib o’tganimizdak oliy o'quv yurtlarida talabarga yaratilgan
labaratoriyalarida akustik to'lqinlarni qo'shish va ularni vizual ko'rish uchun
mo'ljallangan qurilma sifatida faydalaniladi. Nega aynan bu bu qurilmani tanladik
va bu qurila bizning sohamizda ya’ni lazerlar texnologiyasi va optika
elekrtonikasida qanday o’ringa eag degan savol bo’lishi mumkin. Javobi shundaki,
Lisaju shakillari garmonik to’lqinlarning bir biriga qo’shilishidan hosil bo’ladi bu
esa o’z navbatida to’lqin tenglamalari mavzusiga oid hisoblanadi. Talabalr asosan
bu to’lqinlarni qo’shilishini video roliklar va simulatsion dasturlar orqali ko’rishlar
mumkin lekin bu qonuniyatni assilograflar yordamida ham ko’rish mumkin.
Kampyuter davri endigina kirib kelayotganda, hamma labaratoriyalarda ham
kampyuter bo’lmaganida assilograflar yordamida bu qonuniyatni tajribada vizuval
ko’rish imkoni bo’lgan. Biz esa bu qurilmani yasashimizdan maqsad uning
arzonligida va oddiy ishchi sxemaga ega bo’lgaindadir.
61

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
[1]. “Xalq so’zi” gazetasi. 28.01.2010 y
[2]. И. А. Гольдфайн. Векторный анализ и теория поля.
Государственное издательство “Высшая школа”, Москва, 1963
[3]. Матрасов А. Мар le 6: решение задач высшей математики и
механики. – Санкт Петербург Изд-во БХВПетербург, 2001.
[4]. Ergashev S, Komiljonov B, Xalilov M. Differensial tenglamalarni
mehanika va fizikaning ba`zi masalalarini yechishga tadbiqlari.
Namangan muhandislik-texnologiya instituti ilmiy-texnika jurnali. –
nammti ilmiy-texnika jurnali, 2021-yil.
[5]. Djalilova Turgunoy, Gulhayo Komolova, Khalilov Murodiljon. О
распространении сферической волны в нелинейно-сжимаемой и
упругопластической средах. Innovative, educational, natural and
social sciences. VOLUME 2 | ISSUE 3. ISSN 2181-1784. 2021 yil.
87-92 b. Komolova Gulhayo, Xalilov Murodiljon. Stages of drawing up a
mathematical model of the economic issue. Journal of Ethics and
Diversity in International Communication. -e-ISSN: 2792-4017 |
www.openaccessjournals.eu | Volume: 1 Issue: 8, 2022-yil.
62

Tovush to'lqinlari yordamida lazer nurini tebranishidan Lisaju trektoriyasi ta'svirini hosil qilish

Sotib olish