Transformatorlar (amaliyot hisoboti) - Энергетика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	4.9MB
Покупки	30
Дата загрузки	10 Октябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Энергетика

Transformatorlar (amaliyot hisoboti)

Купить

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA
MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
“Elektr Energetika” fakulteti
“Elektr energetikasi” bakalavr ta`lim yo`nalishi
” Elektr tarmoqlari va tizimlari ” kafedrasi
AMALIYOT
HISOBOTI
Mavzu: Transformatorlar
Guruh:
Bajardi:
Qabul qildi :

Mundarija
1. Kirish
2. Korxona to’g’risida umumiy ma’lumot
3. Texnika xavfsizligi
4. Transfarmatorlar
5. Havo liniyalari
6. Ajratgichlar va uzgichlar
7. Xulosa
8. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

KIRISH
Elektr energiyasi sanoati elektr energiyasini ishlab chiqarish va uni
iste molchilarga uzatish tarmoqlaridan iborat. Ushbu tarmoq mamlakat yokiʻ
iqtisodiy rayon miqyosida sanoatni joylashtirishga muhim ta sir ko rsatadi. Bu
ʻ ʻ
ta sir ikki yo nalishda sodir bo ladi. Birinchi yo nalish elektr energiyani katta
ʻ ʻ ʻ ʻ
masofaga uzatishdan iborat. Bu esa mamlakatning barcha xududlarida sanoatni
rivojlantirishga imkon beradi. Ikkinchi yo nalish mo l-ko l va arzon elektr
ʻ ʻ ʻ
energiyasi ishlab chiqaradigan xududlarda energiyani ko p talab qiladigan sanoat
ʻ
tarmoqlarini joylashtirishdan iborat. Elektr energiyasini ko p talab qiladigan
ʻ
sanoat tarmoqlariga titan, alyuminiy, magniy, sintetik tola, sintetik kauchuk,
sintetik ammiak ishlab chiqarish kiradi. Bir tonna titan ishlab chiqarish uchun 60
ming kVt/soat, magniy uchun 26 ming kVt/soat, alyuminiy ishlab chiqarish uchun
esa 20 ming kVt/soat elektr energiyasi sarf bo ladi. Demak, ishlab chiqarilgan
ʻ
maxsulot tan narxining asosiy qismini energetika harajatlari tashkil qilsa, bunday
ishlab chiqarish ko p energiya talab qiladigan ishlab chiqarish deb ataladi. Elektr
ʻ
energiyasini kamroq talab qiladigan tarmoqlarga qora metallurgiya
(elektrometallurgiyadan tashqari), soda va qog oz ishlab chiqarish,
ʻ
mashinasozlik, mebel, fanera va to qimachilik sanoati kiradi. Elektr energiyasi
ʻ
sanoatini joylashtirishda quyidagi omillar hisobga olinadi: a) yoqilg i va
ʻ
gidroenergetika resurslari; b) ishlab chiqarishdagi va elektr energiyani uzatishdagi
texnika taraqqiyoti; v) iste molchining joylashishi. Ushbu tarmoqning asosiy
ʻ
hususiyati shundan iboratki, elektr energiya ishlab chiqarish uni iste mol qilish
ʻ
bilan bir vaqtga to gri keladi. Mamlakat xalq xo jaligi yoki iqtisodiy rayon
ʻ ʻ
xo jaligi uchun ishlab chiqarilgan energiya tannarxining past bo lishi katta
ʻ ʻ
ahamiyatga ega. Elektr energiyaning tannarxi elektr stantsiyalarda ishlatiladigan
yoqilg ini qazib olish va tashib kelishga ketadigan harajatga bog liq. Shu sababli,
ʻ ʻ
elektr stantsiyalarni qurish uchun joy tanlanayotganda yoqilg ini tashib kelishga
ʻ
va elektr energiyani iste molchiga yetkazib berishga ketadigan harajatlar hisobga
ʻ
olinadi. Agar yoqilg ini tashib kelish harajati elektr energiyani o zatish
ʻ ʻ
harajatidan ortiq bo lsa, elektr stantsiyani yoqilg i manbaiga yaqin, agar
ʻ ʻ

energiyani uzatish qimmatga tushsa, uni iste molchiga yaqin quriladi. Ayrimʻ
xollarda, elektr energiya juda ko p talab qilinadigan joylarda elektr stantsiyalar
ʻ
boshqa joydan keltiriladigan yoqilg iga mo ljallab quriladi. Hozirgi paytda elektr
ʻ ʻ
energiyasini uzatish mumkin bo lgan masofa yildan-yilga uzayib bormoqda.
ʻ
Elektr energiyani uzoq masofaga uzatish mumkinligi uni yoqilg ining boshqa
ʻ
turlariga qaraganda afzalroq qilib qo ymoqda. Bu esa quyidagilarni amalga
ʻ
oshirishga imkon beradi: — yoqilg ining maxalliy turlaridan to la va har
ʻ ʻ
tomonlama foydalanishga; — yirik va qudratli elektr stantsiyalar qurishga; —
xo jalikning hamma tarmoqlarida elektr energiyadan foydalanishga. Elektr
ʻ
energiyasi issiqlik elektr stantsiyalarda (IES), gidroelektr stantsiyalarda (GES),
issiqlik elektr markazlarida (IEM), atom elektr stantsiyalarida (AES) va
noan anaviy elektr energiyasi olish stantsiyalarida ishlab chiqariladi. Jahonda
ʻ
ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 70 foizdan ortig i IESlarda ishlab
ʻ
chiqariladi. Ular ancha tez va arzon quriladi. Ularning quvvatini 6 mln kVt dan
oshirish mumkin. IESlarni qurishda elektr resurslari, ishlab chiqarish va transport
sharoitlari, qurilish harajatlari va muddatlari hamda stantsiyani ekspluatatsiya
qilish nazarda tutiladi. Ko pchilik IESlarda elektr energiya bilan birga issiqlik
ʻ
energiyasi ham ishlab chiqariladi. Bunday elektr stantsiyalar issiqlik elektr
markazlari (IEM) deb ataladi. Ularda elektr energiya ishlab chiqarish vaqtida
isigan suvni issiqxonalarni, binolarni isitishga va ishlab chiqarish extiyojlariga
yuboriladi. Ammo isigan suvni faqat 20 km gacha bo lgan masofaga jo natish
ʻ ʻ
mumkin, shuning uchun IEMlar asosan sanoat korxonalari yaqinida va yirik
shaharlarda quriladi. Bu soha bo yicha Rossiya jahonda yetakchi hisoblanadi.
ʻ
Gidroelektr stantsiyalarda (GES) energiya ishlab chiqarish to xtovsiz oqib
ʻ
tushadigan suv oqimi kuchiga asoslanadi. Shuning uchun ham ularda ishlab
chiqarilgan elektr energiyaning tan narxi past bo ladi. GESlar suv oqimi
ʻ
energiyasini elektr energiyaga aylantirib beradigan inshootlar va jixozlar
majmuidir. Tekislik va tog oldi daryolarida suvning to xtovsiz oqimi asosan
ʻ ʻ
to gonlar tufayli hosil qilinadi. GES binosi to gon yonida, yoki ichida, ba zi
ʻ ʻ ʻ
xollarda to g ondan pastda joylashadi. Tog daryolarida ko pincha derivasion
ʻ ʻ ʻ ʻ

GESlar orqali hosil qilinadi. GES binosi to g ondan ancha pastda, ayrim xollardaʻ ʻ
yer tagida joylashtiriladi. Daryo oqimi yil bo yi energiya olishda, to la
ʻ ʻ
foydalanish maqsadida suv omborlar qurish orqali tartibga solinadi. Yirik GESlar
qurilganda daryo suvlaridan transport va irrigatsiya maqsadlarida ham, suv
ta minoti uchun ham foydalaniladi. Bunday inshootlar gidrouzellar deb ataladi.
ʻ
Gidrouzellar elektr energiyani ishlab chiqarish, yerlarni sug orish, xo jaliklar va
ʻ ʻ
aholini suv bilan ta minlash, kemachilik va baliqchilikni rivojlantirish
ʻ
masalalarini xal qilishga imkon beradi. Hozirgi paytda GESlarning yangi turi
bo lgan gidroakkumulyativ elektr stantsiyalar (GAES) ham qurilmoqda. Ular
ʻ
energiya tizimlarida elektr energiyadan notekis foydalanish sababli quriladi.
GAESlar boshqa GESlar ishlab chiqargan energiyani to playdi (akkumulyatsiya
ʻ
qiladi), bunda ular stantsiyadan yuqorida joylashgan xavzaga suvni nasoslar bilan
ko tarish uchun qurilgan tizimlardagi ortiqcha elektr energiyasidan foydalanadi
ʻ
(masalan, tunda). Elektr energiyaga extiyoj oshganda bu xavzadagi suv ochib
yuboriladi va hosil bo lgan oqim kuchi tufayli GAESlarda elektr energiyasi hosil
ʻ
qilinadi. Bitta daryoning o zida bir nechta elektr stantsiyalar pog onasini (kaskad)
ʻ ʻ
vujudga keltirish mumkin. U suv resurslaridan ko p marta foydalanishning eng
ʻ
yaxshi imkoniyatlarini yaratib beradi. Masalan, Chirchiq daryosida 19 ta, Volga
daryosida esa 12 ta elektr stantsiyalar pog onasi qurilgan. Gidroenergetika
ʻ
resurslarining 65 foizi rivojlanayotgan mamlakatlarga to g ri keladi, ammo
ʻ ʻ
ulardan foydalanish darajasi past. Gidroenergetika resurslaridan foydalanish
darajasi AQSH, Rossiya va Norvegiyada juda yuqori. Norvegiyada elektr
energiyaning 99,5 foizi GES larda ishlab chiqariladi. Bu yerda GESlarning asosiy
qismi (200 dan ortiqrog i) yer tagida joylashgan. Jahonda ishlab chiqariladigan
ʻ
elektr energiyaning 20 foizi GESlarda ishlab chiqariladi. Atom elektr
stantsiyalarida (AES) jahonda ishlab chiqariladigan elektr energiyaning 15—17
foizi ishlab chiqariladi. AESlar o zining energetika manbai bo lmagan va yoqilg i
ʻ ʻ ʻ
qimmat, lekin elektr energiya ko p talab qilinadigan joylarda quriladi. Uning xom
ʻ
ashyosi bo lib uran hisoblanadi. AESlar hozir 30 dan ortiq davlatlarda qurilgan.
ʻ
Birinchi AES Rossiyada (Obninsk AESi) qurilgan. AESlarda elektr energiyasi

ishlab chiqarish bo yicha AQSH, Fransiya, Yaponiya, Germaniya, Rossiyaʻ
yetakchi, Fransiyada elektr energiyani 70 foizdan ortig i AESlarda ishlab
ʻ
chiqariladi. Noan anaviy energiya manbalari asosida ishlaydigan elektr
ʻ
stantsiyalarga quyosh elektr stantsiyalari (QES), shamol elektr stantsiyalari
(SHES), geotermal elektr stantsiyalar (GeES), qalqish elektr stantsiyalari (QaES),
dengiz oqimi elektr stantsiyalari (OES) va boshqalar kiradi.
Zamonaviy O’zbekistonni rivojlantirishning muhim shartlaridan biri
ko’p jihatdan energiya xavfsizligiga erishish bilan bog’liq bo’lgan mamlakatning
iqtisodiy barqarorligi hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasini 2017 – 2021 yillarda rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida iqtisodiyotni rivojlantirish
va liberallashtirish mamlakat rivojlanishining muhim yo’nalishlaridan biri sifatida
ko’zda tutilgan. Kuchli energetika siyosati milliy iqtisodiyotning
raqobatdoshligini oshirish uchun zamin yaratadi. Shu munosabat bilan hozirgi
vaqtda yoqilg’i-energetikadek iqtisodiyotning yetakchi sohasida tarkibiy
o’zgarishlar, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlari davom etmoqda.
Davlatimiz rahbarining 01.02.2019 yildagi “O’zbekiston Respublikasi yoqilg’i-
energetika sohasini boshqarish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PF-5646-sonli qaroriga binoan O’zbekiston Respublikasi
Energetika vazirligining tashkil etilishi ushbu yo’nalishda muhim qadam bo’ldi.
Energetika vazirligi elektr va issiqlik energiyasini, ko’mirni ishlab
chiqarish, uzatish, taqsimlash va iste'mol qilish, shuningdek neft, gazni qazib
olish, ularni qayta ishlash, tashish, tarqatish, sotish va ulardan foydalanish
jarayonlarini davlat tomonidan tartibga solinishini amalga oshiradi. Energetika
vazirligi oldiga bir qator, vazifalar qo’yilgan:
- energetika sohasini muvofiqlashtirish;
- mahsulot taqsimoti bo’yicha bitimlar tuzish va ularning bajarilishini
nazorat qilish;
- energiya manbalarini qazib olish va ishlab chiqarish jarayonlariga
xususiy kapitalni jalb qilish;

- DXShni (davlat-xususiy sherikligi) rivojlantirish;
- raqobatbardosh biznes muhitini shakllantirish, energiya manbalarini
ishlab chiqarishni ko’paytirish va diversifikatsiya qilish maqsadida tarif siyosatini
takomillashtirish;
- energetika sohasida zamonaviy korporativ boshqaruvni, shu jumladan,
Jahon bankining ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishni nazarda
tutuvchi taklifini hisobga olgan holda joriy etish.
Qanday ishlar amalga oshirildi
Mamlakat Prezidentining tashabbusi bilan energetika sohasini isloh qilish
maqsadida “O’zbekenergo” AJda tubdan qayta qurish amalga oshirildi.
“O’zbekenergo” AJ negizida uchta: “Issiqlik elektr stansiyalari”,
“O’zbekiston milliy elektr tarmoqlari” va “Hududiy elektr tarmoqlari”
aksiyadorlik jamiyatlari tashkil etildi. Ushbu qayta tashkil etishdan maqsad elektr
energiyasini ishlab chiqarish, tashish, taqsimlash va sotishni tashkil etishning
zamonaviy usullariga o’tishdir.
2019 yilning may oyida O’zbekiston Respublikasining “Qayta
tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish to’g’risida”gi, shuningdek,
“Davlat-xususiy sheriklik to’g’risida”gi qonunlarining qabul qilinishi mamlakat
elektr energetikasi sohasida muhim qadam bo’lib, bu qayta tiklanadigan energiya
manbalari sohasidagi loyihalarni amalga oshirishni jadallashtirish uchun huquqiy
asos yaratadi.
Energetika vazirligi tomonidan 2019–2023 yillarda O’zbekiston
Respublikasida Qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish
konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Energetika vazirligi manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda
xalqaro moliya institutlari (Jahon banki, Osiyo Taraqqiyot Banki) ning texnik
ko’magi bilan mamlakatni 2020 – 2030 yillarda yoqilg’i va energiya bilan
ta'minlash konsepsiyasini ishlab chiqildi.
Xalqaro konsultant – “MottMacDonald” (Buyuk Britaniya) bilan
birgalikda O’zbekistonda elektr energiyasini, shu jumladan qayta tiklanadigan

energiya manbalari sohasini uzoq muddatli rivojlantirish bo’yicha bosh reja
(MasterPlan) ishlab chiqildi.
Shuningdek, neft va gaz tizimini keng miqyosda qayta tashkil etishning
eng muhim jarayoni boshlandi. Bu borada, birinchi navbatda, “O’zbekneftgaz”
tarkibidan chiqarilib aksiyalari davlat ixtiyoriga o’tkazilayotgan “O’ztransgaz”ni
istisno etganda, “O’zbekneftgaz”ga qo’shma kompaniyalarni birlashtirish yo’li
bilan boshqaruv tizimidagi ortiqcha oraliqlar qisqartirildi.
Bugungi kunda Energetika vazirligida qanday ishlar amalga
oshirilmoqda2020 – 2030 yillarda O’zbekiston yoqilg’i-energetika ta'minoti
strategiyasini va 2019–2021 yillarda elektr energetikasini kompleks
raqamlashtirish dasturini ishlab chiqish boshlangan bo’lib, unda korxonalar
resurslarini rejalashtirishni avtomatlashtirish (ERP) va dispetcherlik nazorati va
ma'lumotlarni yig’ish (SCADA) jarayonlari ko’zda tutilgan.
O’zbekistonda elektr energetika sohasini rivojlantirishning asosiy ustuvor
masalalaridan biri – to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilgan holda
issiqlik elektr stansiyalari (IES), atom energetikasi, qayta tiklanadigan energiya
manbalari (QTEM) kabi sohalarda ishlab chiqarish ob'ektlarini rivojlantirish
hisoblanadi.
Mamlakatda yana bir muhim loyiha – “Elektr energiyasini hisobga olish
va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimini (ASKUE) joriy etish” hamda
“Tabiiy gazni hisobga olish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimi” jadal
sur'atlar bilan amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2021 yil birinchi choragiga qadar
7 milliondan ortiq iste'molchilarga zamonaviy elektr hisoblagichlar va 2021 yil
birinchi yarim yilligiga qadar 3,5 milliondan ortiq iste'molchilarga tabiiy gaz
hisoblagichlarni o’rnatish ishlari yakunlanadi.
Yaqinda qabul qilingan qonunga muvofiq, davlat-xususiy sheriklik
(DXSh) shartlari asosida bir qator investitsiya loyihalarini amalga oshirish
bo’yicha ishlar olib borilyapti.
Energetika vazirligi, shuningdek energiya tejashni doimiy ravishda
rag’batlantirishga, tegishli texnologiyalarni joriy etishga va energiya tejashning

ahamiyati to’g’risida aholining xabardorligini oshirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni ham amalga oshirmoqda.
“O’zenergoinspeksiya” mutaxassislarining fikricha, bugungi kunda har bir
uyda yiliga o’rtacha 400 kVt/soat elektr energiyasini tejash imkoniyati mavjud.
Agar har bir oila 400 kVt elektr quvvatini tejasa, u holda respublika bo’yicha
tejalgan elektr quvvati miqdori 1,8 mlrd. kVt soatni tashkil qiladi. Shu tarzda
tejalgan elektr energiyasi, masalan, Jizzax yoki Sirdaryo viloyatlarini yil
davomida elektr energiyasi bilan ta'minlashga yetadi.
Energetika vazirligi: 2030 yilgacha – o’n yilga mo’ljallangan rejalar
Elektr energetikasi sohasida hozirgi kunda respublikaning ishlab
chiqarish quvvati 14,1 ming MVt dan oshadi.
Ushbu ishlab chiqarish quvvatlarining asosiy qismi yoki 85,8% issiqlik
elektr stansiyalari hissasiga to’g’ri keladi. 2030 yilga kelib, maksimal iste'mol
qilinadigan soatlarda jami elektr quvvati 2018-2019 yillar kuz-qish davridagi 11
ming MVt dan 20 ming MVt ga oshdi. Shu tarzda, 2030 yilga kelib, mamlakat
energiya sig’imini qariyb 1,8 baravar oshirishga to’g’ri keladi.
Elektr energetikasi sohasida 2019 – 2030 yillarga mo’ljallangan yirik
investitsiya loyihalarini amalga oshirish dasturiga muvofiq, 2030 yilda birgina
issiqlik elektr stansiyalarida 15,6 GVt quvvatga ega bo’lgan yangi va
modernizatsiya qilingan ishlab chiqarish quvvatlari foydalanishga topshiriladi.
Shu bilan birga, issiqlik elektr stansiyalarida quvvati 6,4 GVt ga teng
bo’lgan jismonan eskirgan ishlab chiqarish quvvat va uskunalarini foydalanishdan
chiqarish taxmin qilinyapti. Shu tarzda, 2030 yilga borib ularning o’rnatilgan
quvvati 78,9 ming MVtga yetadi (ya'ni, 6,8 ming MVtga oshadi).
Bugungi kunda 2030 yilgacha bo’lgan davrda energetika tizimining ishlab
chiqarish quvvatini oshirish maqsadida Energetika vazirligi yirik investitsiya
loyihalari ustida ishlamoqda. Jumladan, umumiy quvvati qariyb 10 GVt bo’lgan
zamonaviy energiya bloklarini qurish (Sirdaryo, Navoiy, Tolimarjon, Taxiatosh,
To’raqo’rg’on issiqlik elektr stansiyalari va boshqalar).
Umumiy quvvati 1,9 GVt ga teng GES va 2,4 GVt ga teng AES qurish.

Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanadigan elektr
stansiyalarini qurish, quyosh va shamol elektr stansiyalarining umumiy ulushini
21% gacha yetkazish.
Gaz-turbina qurilmalar yoki umumiy quvvati taxminan 3 GVt bo’lgan
aviatsiya gaz turbinalari bazasida manevrli ishlab chiqarish quvvatini qurish.
Ushbu sa'y-harakatlarning barchasi O’zbekistonning energiya
xavfsizligini ta'minlash va jadal rivojlanishiga xizmat qiladi.
KORXONA HAQIDA MA`LUMOT
Elektr energetikasi iqtisodiy o’sishning barqarorligini va aholi
farovonligini ta'minlaydigan muhim manbadir. Bu tarmoqni modernizasiya qilish,
energiya quvvatlarini ko’paytirish va iste'molchilarga uzluksiz yetkazib berish
bo’yicha katta ishlar amalga oshirilmoqda. Davlatimiz rahbarining 2019-yil 1-
fevraldagi qaroriga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Energetika vazirligi
tashkil etilgan edi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 27 martdagi
«O'zbekiston Respublikasida elektr energetika tarmog'ini yanada rivojlantirish va
isloh qilish strategiyasi to'g'risida»gi PQ-4249-sonli qaroriga asosan elektr
energiyani yakuniy iste'molchilarga taqsimlovchi va sotuvchi hududiy elektr
tarmoqlari korxonalarini boshqarishni amalga oshiruvchi «Hududiy elektr
tarmoqlari» aksiyadorlik jamiyati tashkil etildi.

«Hududiy elektr tarmoqlari» AJ tarkibida 16 ta korxona, shundan 0,4-6-
10-35-110 kV kuchlanishli elektr tarmoqlarini ekspluatatsiya, shuningdek,
mazkur ob'ektlarning rivojlanishi doirasida yangi qurilish, rekonstruktsiya, kapital
va joriy ta'mirlash ishlarini amalga oshiruvchi 14 ta hududiy elektr tarmoqlari
korxonasi faoliyat yuritadi.
14 ta hududiy elektr tarmoqlari korxonasi va 209 ta tuman va shahar
elektr ta'minoti korxonalari tomonidan 35-110 kV kuchlanishli 1 623 ta
nimstantsiya orqali uzatiladigan elektr energiya keyinchalik 79 122 ta

transformator punktiga va 252,6 ming km uzunlikdagi elektr uzatish liniyalari
orqali O'zbekiston Respublikasining maishiy va yuridik iste'molchilariga yetkazib
beriladi.
Ayni paytda «Hududiy elektr tarmoqlari» AJ tomonidan:
- 652 dona umumiy transformator orqali quvvati 14895,6 ming kV∙A ega
bo'lgan 110 kV nimstantsiyasi hamda uzunligi 15267,5 km tashkil etgan 110 kV
havo liniyalari;
- 971 dona umumiy transformator orqali quvvati 6142,5 ming kV∙A ega
bo'lgan 35 kV nimstantsiyasi hamda uzunligi 13374,7 km tashkil etgan 35 kV
havo liniyalari;
- umumiy uzunligi 223987 km tashkil etgan 0,4-6-10-35-110 kV havo
liniyalari hamda 79122 dona transformator punktlari orqali uzluksiz elektr
energiyasi yetkazib beriladi.
2019 yil 1 noyabr holatiga, O'zbekiston Respublikasida elektr
energiyasidan foydalanuvchilarning umumiy soni:
yuridik iste'molchilar – 303,9 ming kishi;
maishiy iste'molchilar (aholi) – 6,601 mln. kishi.

III. TEXNIKA XAVFSIZLIGI
Ishl а b chiq а rish хо n а l а rini t а biiy v а sun’iy yoritish QMQ 2.01.05-98
«T а biiy v а sun’iy yoritish» t а l а bl а rig а m о s bo’lishi l о zim.
А v а riya yoritish t а rm о ql а rig а el е ktr en е rgiya ist е ’m о lchil а rining ul а nishi
t а qiql а n а di. А v а riya yoritishl а rining s о zligi h а r ch о r а kd а k а mid а bir m а rt а
t е kshirilishi l о zim.
Yoritish v о sit а l а ri t о z а v а s о z h о l а td а bo’lishi k е r а k. Yorug’ tushuvchi
о yn а l а rni yild а k а mid а ikki m а r о t а b а t о z а l а sh l о zim.
Yorug’lik tush а dig а n d е r а z а v а eshikl а rni turli pr е dm е tl а r (uskun а , t а yyor
m а hsul о t v а b о shq а l а r) to’sib qo’yishig а ru х s а t etilm а ydi.

Sun’iy yoritish umumiy v а birl а shg а n tizimd а ishl а til а di (umumiy m а h а lliy
bil а n birg а likd а ). Birgin а m а h а lliy yoritishni qo’ll а sh t а qiql а n а di.
Uch а stk а v ахо n а l а rd а p о rtl а sh bo’yich аха vfli g а z v а ch а ngl а r
k о ns е ntr а siyasi yig’ilib q о lish ehtim о li bo’ls а , el е ktr yoritish tizimi p о rtl а shd а n
а l о hid а b а j а rilishi k е r а k.
Ха vflilik d а r а j а si yuq о ri bo’lg а n хо n а l а rd а kuchl а nishi 36 V d а n yuq о ri
bo’lm а g а n ko’chm а el е ktr yoritqichl а r ishl а tilishi k е r а k. Uskun а l а r v а insh оо tl а r
(bunk е rl а r, sil о s о sl а r, quduql а r, bug’l а ntirish k а m е r а l а ri, tunn е ll а r v а b о shq а l а r)
ning ichki sirtini yoritish uchun ko’chm а el е ktr yoritqichl а rning kuchl а nishi 12 V
d а n о shm а sligi k е r а k.
Yorug'lik inson faoliyati davomida juda muhim rol o'ynaydi. Ko'rish inson
uchun asosiy ma'lumot manba hisoblanadi. Umumiy olinadigan ma'lumotning
taxminan 90% ko'z orqali olinadi.
Shuning uchun ham sanoat korxonalarini rasional yoritish sifatli mahsulot
ishlab chiqarish sharoitini yaxshilaydi, ishchilarni charchashdan salaydi va
unumdorligini oshiradi. Oqilona yoritilgan zonalarda ishlayotgan ishchilarning
kayfiyati yaxshi bo'ladi; shuningdek xavfsiz mehnat qilish sharoiti yaratiladi va
buning natijasida baxtsiz xodisalar kesin kasayadi. Bundan ko'rinib turibdiki,
sanoat korxonalarini yoritishga faqat gigienik talab qo'yilmasdan, balki texnik
iqtisodiy talablar ham qo'yiladi. Elektromagnit spektorlarining to'lqin uzunliklari
10 n.m dan 340000 n.m gacha oralig'i spektorlari optik jaryoni deb ataladi,
bundan 10 dan 380 nyum i infraqizil nurlar, 380 dan 770 n.m i ko'rinadigan
nurlar va 770 dan 340000 n.m gacha bo'lganlari esa ultra-binafsha nurlar deb
aytiladi. Biz ko'zimiz bilan binafsha rangdan to qizil rangacha bo'lgan yorug'lik
nurlarini sezamiz.

Sanoat korxonalarini yoritishning mukammalligi sifat va son ko'rsatkichlari
bilan tavsiflanadi. Son ko'rsatkichlari nur oqimi, yorug'lik kuchi, yorqinlik, nur
qaytarish koeffisentlari, yorug'lik kiradi.
Nur oqim nur energiyasining quvvati sifatida aniqlanadi va u inson ko'ziga
ta'sir qilish sezgisi sifatida baholanadi. Nur oqimining birligi sifatida lyumen (lm)
qabul qilingan.
Nur oqimi faqatgina fizik ko'rsatkich bo'lib qolmasdan, balki fiziologik
ko'rsatkich sifatida ham aniqlanadi. Chunki uning o'lchov birliklari kurish
sezgisiga asoslangan.
Hamma nur manbalari, shu jumladan, yoritish asboblari ham fazoga bir xilda
nur sochmaydi, shuning uchun fazodagi nur oqimi zichligini aniqlovchi yorug'lik
kuchi I birligi kiritilgan. O'tadigan va tushadigan nur oqimi fazo yoki yuza bilan
baholanishi mumkin.
Sun'iy yoritish manbalari.
Ish bajarish vazifasiga ko'ra suniy yoritishlar: ishchi yoritilish, avariya
yoritilishi va maxsus yoritilishlarga bo'linadi.
Sanoat korxonalarida unumli ish sharoitini tashkil qilish va ishchilarni ish
sharoitlarini yaxshilash maqsadida ko'zni toliqishdan saqlovchi yoritish

vostalarini tashkil qilish sanoat korxonalari oldiga qo'yilgan asosiy sanitariya-
gigienik talabdir. Bunday sharoit tashkil qilish uchun sanoat korxonalarini
yoritish sistemalariga quyidagi asosiy talablar qo'yiladi.
1. Ish joylarini yoritish sanitariya gigienik normalar asosida ish
kategoriyalariga moslashgan bo'lishi kerak. Ish joylarini maksimal yoritish albatta
ish sharoitini yaxshilashga olib keladi.
2. Ish olib borilayotgan yuzaga va ko'zga ko'rinadigan atrof-muhitga yorug'lik
bir tekis tushadigan bo'lishi kerak. Chunki, agar ish olib borilayotgan yuzada va
atrof -muhitda yaltiroq uchastkalar mavjud bo'lsa, unda ko'zning ularga
tushishi va qaytib ish zonasiga qaraganda ko'zning jimirlashishi va
ma'lum vaqt ko'nikishi kerak bo'ladi.
3. Ishchi yuzalarida keskin soyalar bo'lmasligi kerak. Chunki ish yuzasida
keskin soyalarning bo'lishi, ayniqsa u soyalar harakatlanuvchi bo'lsa,
bajarilayotgan obektning ko'rinishini yomonlashtiradi.
4. Ishlab chiqarish zonalarida to'g'ri yoki nur qaytishi ta'sirida hosil
bo'layotgan yaltirash bo'lmasligi kerak. Chunki ish zonalaridagi yaltirash
ko'zning ko'rish qobiliyatini pasaytirib, ko'zni qamashtirishi mumkin.
5. Yoritilish miqdori vaqt bo'yicha o'zgarmas bo'lishi kerak. Yoritilishning
ko'payib-kamayishi, agar o'qtin-o'qtin ro'y beradigan bo'lsa, ko'zga zarar keltiradi,
chunki ko'z yorug'lik o'zgarishlariga ko'nikishiga to'g'ri keladi.
6. Yorug'lik nurlarini optimal yo'nalish bilan yo'naltirish kerak, bunda ma'lum
holatlarda detalning ichki yuzalarini ko'rish va boshqa holllarda detal yuzasidagi
kamchiliklarni yaxshiroq ko'rish imkoniyati tug'iladi.
7. Yorug'likning lozim bo'lgan spektor tarkibini tanlash zarur. Bu talab
materiallarning rangini aniq belgilash zarur bo'lgan hollarda muhim rol o'ynaydi.
8. Yorug'lik qurilamalari qo'shimcha xavflar manba bo'lmasligi kerak.
Shuning uchun yoritish manbalari ajaratadigan issiqlikni, tovush chiqarishini
maksimal kamaytirish kerak.
9. Yoritish qurilmasi ishlatish uchun qulay, o'rnatish oson va iqtisodiy
samarali bo'lishi kerak.

11. Elektr tokining inson organizmiga ta'siri
Elektr tokidan inson organizimidan termik (ya'ni issiqlik), elektrolitik va
biologik ta'sir ko'rsatiladi.
Elektr tokining termik ta'siri inson tanasining ba'zi joylarida kuyish,
qon tomirlari, nerv va xujayralarning qizishi sifatida kuzatiladi.
Elektrolitik ta'sir esa, qon tarkibidagi yoki xujayralar tarkibidagi
tuzalrning parchalanishi natijasida qonning fizik va kimyoviy
xususiyatlarining o'zgari shiga olib keladigan holat tushuniladi. Bunda
elektir toki markaziy asab tizimi va yurak-qon tizimni kesib
o'tmasdan tananing ba'zi bir qisimlarigagina ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Elektr tokining biologik ta'siri - bu tirik organizm uchun xos bo'lgan
xususiyat xisoblanadi. Bu ta'sir natijasida muskullarning keskin qisqarishi tufayli
inson organizmidagi tirik xujayralar to'lqinlanadi, bunda asosan organizimdagi
bioelektrik jarayon buziladi. Ya'ni inson organizmi asosan bioelektrik toklar
yordamida boshqariladi. Bunga tashqi muhitdan yuqori kuchlanishdagi elektr
tokining ta'siri natijasida biotoklar rejimi buziladi va oqibatda inson organizmida
tok urish holati vujudga keladi. Ya'ni boshqarilmay qolgan organizmda hayot
faoliyatining ba'zi bir funksiyalari boshqarilmay qoladi: nafas olishning
yomonlashuvi, qon aylanish tizimining ishlamay qolishi va x. k. Elektr tokining
inson organizmiga ta'sirining xilma xilligidan kelib chiqib, uni ikki gurupaga
bo'lib qarsh mumkin: mahalliy elektr ta'siri va tok urish.
Mahalliy elektr ta'siri - kuyib qolish, elektr belgilari hosil bo'lishi, terining
metallashib qolishi hollaridir. Elektr ta'qsirida kuyish asosan organizim bilan
elektr o'tkazgichi o'rtasida volta yoyi hosil bo'lganda sodir bo'ladi. Elektr
o'tkazgichdagi kuchlanishning ta'siriga qarab bunday kuyish turlicha bo'lishi
mumkin. Yengil kuyish faqat yallig'lanish bilan chegaralanadi, o'rtacha
og'irlikdagi kuyishda pufakchalar hosil bo'ladi va og'ir kuyishda xujayra va terilar
ko'mirga aylanib, og'ir asoratlarga olib kelishi mumkin. Elektr belgilari - bu
terining ustki qismida aniq kulrang yoki och sarg'ish rangli 1-5 mm diametrdagi

belgi paydo bo'lishi bilan ifodalanadi. Bunday belgilar odatda xavfli emas.
Terining metallashib qolishida, odatda erib mayda zarrachalarga parchalanib
ketgan metal teri ichiga kirib qoladi. Bu holat ham elektr yoyi hosil bo'lganda ro'y
beradi. Ma'lum vaqt o'tgandan keyin bu teri ko'chib tushib ketadi va hech qanday
asorat qoldirmaydi.
Inson organizmining tok ta'siriga ma'lum qarshiligi, shuningdek tokning
kuchlanishi ma'lum ta'sir darajasini belgalaydi, chunki inson organizmining
qarshiligi o'zgarmagan holda, kuchlanish ko'payishi natijasida organizmdan oqib
o'tgan tok mikdori oshib ketadi. Inson organizmining qarshiligi teri qarshiligi va
ichki organlar qarshiliklari yig'indisi sifatida olinadi.
Teri, asosan quruq va o'lik xujayralarning qattiq qatlamlaridan tashkil
topganliga sababli katta qarshilikka ega va u umuman inson organizmining
qarshiligani ifodalaydi.
Organizm ichki organlarining qarshiligi uncha katta emas. Odamning quruq,
zararlanmagan terisi 2.000 dan 20.000 Om gacha va undan yuqori qarshilikka
ega bo'lgani holda, namlangan, zararlangan teri qarshiliga 405000 Om
qarshilikka ega bo'ladi va bu qarshilik inson ichki a'zolari qarshiligiga teng
hisoblanadi. Aytilganlarni hisobga olgan holda umuman texnik hisoblar uchun
inson organizmi qarshiligi 1000 Om deb qabul qilingan.

Elektr toki ta'siriga tushgan kishiga birinchi tibbiy yordam ko'rsatish
Elektr toki ta'siriga tushgan kishiga tibbiyot xodimi kelgunga qadar
ko'rsatiladigan yordamni ikki qismga bo'lib qaraladi: tok ta'siridan qutqazish va
birinchi yordam ko'rsatish.
Tok ta'siridan qutqazish o'z navbatida bir necha xil bo'lishi mumkin. eng
oson va qulay usuli bu elektr qurilmasining o'sha qismiga kelayotgan tokni
o'chirishdir.
Agar buning iloji bo'lmasa (masalan, o'chirish qurilmasi uzoqda bo'lsa),
unda tok kuchlanishi 1000 V dan ko'p bo'lmagan elektr qurilmalarida elektr
simlarini sopi yog'ochli bo'lgan boltalar bilan kesish yoki zararlangan kishining
kiyimi quruq bo'lsa, uning kiyimidan tortib tok ta's iridai qutqazib qolish
mumkin. Agar elektr tokining kuchlanishi 1000 V dan ortiq bo'lsa, unda

dielektrik qo'lqop va elektr izolyatsiyasi mustahkam bo'lgan elektr asboblaridan
foydalanish kerak.
Elektr ta'siriga tushgan kishiga birinchi yordam ko'rsatish, uning holatiga
qarab belgilanadi. Agar ta's irlangan kishi hushini yo'qotmagan bo'lsa, uning
tinchlantirib, vrach kelishini kutish yoki uni tezda davolash muassasasiga olib
borish zarur.
Agar tok ta'sirida xushini yo'qotgan ammo nafas olishi va yurak tizimi
ishlayotgan bo'lsa, unda uni quruq va qulay joyga yotqizish, kamari va yoqasini
bo'shatish va sof havo kelishni ta'minlash zarur. Nashatir spirti hidlatish, yuziga
suv purkash, tanasini va qo'llarini ishqalash yaxshi natija beradi.
Agar jarohatlangan kishining nafas olishi qiyinlashsa, qaltirash holati bo'lsa,
ammo yurak urish ritmi nisbatan yaxshi bo'lsa, unda bu kishiga sun'iy nafas
oldirish ishlarini bajarish zarur.
Klinik o'lim holati yuz bergan taqdirda sun'iy nafas berish bilan bir qatorda
yurakni ustki tomondan massaj qilish kerak.
Sun'iy nafas berish jarohatlangan kishini tok ta'siridan qutqazib olish, uning
holatini anikdash bilanoq boshlanishi kerak. Sun'iy nafas berish "og'izdan
og'izga" deb ataluvchi usul bilan, ya'ni yordam ko'rsatuvchi kishi o'z o'pkasini
havoga to'ldirib, jarohatlangan kishi og'zi orqali uning o'pkasiga bu havoni
haydaydi. Odam o'pkasidan chiqqan havo, ikkinchi odam o'pkasi ishlashi uchun
yetarli midorda kislorodga ega bo'lishi aniklangan. Bu usulda jarohatlangan kishi
chalqancha yotqiziladi, og'zini ochib begona narsalardan tozalanadi. havo o'tish
yo'lini ochish uchun boshini bir yo'li bilan peshona aralash ko'tariladi, ikkinchi
yo'l bilan dahanidan tortib, dahanini bo'yni bilan taxminan bir chiziqqa keltiriladi.
Shundan keyin ko'krak qafasini to'ldirib nafas olib, kuch bilan bu havoni
jarohatlangan kishi og'zi orqali puflanadi. Bunda yordam ko'rsatayotgan kishi
og'zi bilan, jarohatlangan kishining og'zini butunlay berkitishi va yuzi yoki
panjalari yordamida uning burnini berkitish kerak.
Shundan keyin yordam ko'rsatuvchi boshini ko'tarib yana o'pkasini havoga
to'ldiradi. Bu vaqtda jarohatlangan kishi passiv ravishda nafas chiqazadi. Bir

minutda taxminan 10-12 marta puflashni doka, dastro'mol va trubka orqali ham
bajarish mumkin. Agar jarohatlangan kishi mustaqil nafas olishini tiklagan
taqdirda ham, sun'iy nafas oldirishni uning nafas olishiga bemor o'ziga kelguncha
davom ettiriladi.
IV. TRANSFARMATORLAR
Transformator deb elektr energiyasini bir kuchlanishdan ikkinchi kuchlanishga
o’zgartirib beruvchi elektr statik aparatga aytiladi. Transformatorlar bir fazali
yoki uch fazali bo’ladi. Elektr stantsiyalarida odatda uch fazali
transformatorlardan keng foydalaniladi, chunki bitta uch fazali transformatordagi
isroflar uchta bir fazali transformatorlardagiga qaraganda 12-15%, narxi 20-25%
kamroq bo’ladi. Transformatorlarning maksimal quvvati, ularning og’irligi,
o’lchamlari, transportirovka qilish shartlari bilan chegaralanadi.
Transformatorlarni printsipial sxemalari: a -ikki chulg’amlikniki; b -uch
chulg’amlikniki; v -past kuchlanish chulg’ami maydalangan.

Transformatorlar ikki va uch chulg’amli bo’ladi. Bundan tashqari pastki
kuchlanish chulg’ami ikki va undan ortiq bir-biridan izolyatsiyalangan parallel
tarmoqlardan iborat bo’lishi ham mumkin. Bunday transformatorlar maydalangan
chulg’amli transformatorlar deb aytiladi. Past kuchlanish chulg’ami maydalangan
transformatorlar bir necha generatorlarni bitta kuchaytiruvchi transformatorga
ulash imkonini beradi.
Transformatorlarning asosiy parametrlariga nominal quvvat, kuchlanish, tok,
qisqa tutashuv kuchlanishi, salt ishlash toki, salt ishlash va qisqa tutashuv isroflari
kiradi.
Transformatorning nominal quvvati deb, uning pasportida ko’rsatilgan nominal
davr tezlik va kuchlanishdagi o’rnatilgan joyi va sovutish muhiti nominal
sharoitlarda bo’lgan xolda uzluksiz yuklash mumkin bo’lgan to’la quvvatning
qiymatiga aytiladi.
CHulg’amlarni nominal kuchlanishlari -birlamchi va ikkilamchi chulg’amlarni
transformatorni salt yurishidagi kuchlanishlari. Uch fazali uchun -bu liniya
(fazalararo) kuchlanish. Yuklama ostida ishlayatgantransformatorda birlamchi
chulg’amga nominal kuchlanish keltirilsa, ikkilamchi chulg’amdagi kuchlanish
nominaldan kuchlanish isroflari qiymatiga kichik bo’ladi.
Transformatorning nominal toklari deb, uning pasportida ko’rsatilgan va uzluksiz
normal ishlashi mumkin bo’lgan chulg’amlardagi toklar qiymatiga aytiladi.

Transformatorni har qaysi chulg’amini toki uning nominal quvvati va nominal
kuchlanishdan topiladi.
Qisqa tutashuv kuchlanishi bu ikkinchi chulg’am qisqa tutashtirilganda
transformatorni chulg’amlaridan birida nominalga teng tok oqadigan kuchlanish.
Uch chulg’amli transformatorda q.t. kuchlanishi chulg’amlarni har qaysi jufti
uchun uzilgan uchinchi chulg’amda topiladi. q.t. kuchlanishi transformatordagi
kuchlanish tushuvini belgilaydi va chulg’amlarni to’la qarshiligini xarakterlaydi.
O’lchov transformatorlari katta kuchlanish va tok zanjirlariga nazorat-o’lchov
asboblari, rele himoyasi va avtomatika tizimlarini ulash hamda o’lchov va
himoya zanjirlarini yuqori kuchlanishli birlamchi zanjirlardan ajratish uchun
xizmat qiladi. Ular o’lchanayotgan tok va kuchlanishlarni amaliyotga qulay va
havfsizqiymatlargacha transformatsiyalaydi hamda birlamchi yuqori tomon
zanjirlarini ikkilamchi kommutatsiya past kuchlanish zanjirlaridan
izolyatsiyalaydi. Bundan tashqari, o’lchov asboblarini transformatorlar orqali
ulash avtomatlashtirish va xodimlar uchun ham qulayliklar yaratadi, chunki
masofadan o’lchash, nazorat qilish va boshqarish uchun imkon yaratiladi.

O’lchov transformatorlariga talablardan biri birlamchi tok va kuchlanishlarni
o’lchashda ikkilamchi qiymatlarni qiymat va faza bo’yicha proportsional va mos
o’zgarishlari tahminlanishi kerak.
O’lchov transformatorlari kuchlanish va tok transformatorlariga bo’linadi.
Kuchlanish transformatori yuqori kuchlanishni standart 100 V gacha
pasaytirish va o’lchov himoya zanjirlarini yuqori kuchlanishli birlamchi
zanjirlardan ajratish uchun xizmat qiladi, birlamchi chulg’am bilan
tarmoqqa parallel ulanadi.
Ishni havfsizlantirish uchun ikkilamchi chulg’amni bitta qisqichi zaminlanadi.
Konstruktsiya bo’yicha uch fazali va bir fazali transformatorlar bo’ladi. Uch
fazalilar 18 kV gacha kuchlanishlarda qo’llaniladi, bir fazalilar har qanday
kuchlanishlarda. Izolyatsiya turiga qarab transformatorlar quruq, moyli va quyma
izolyatsiyali bo’ladi.
Kuchlanish transformatorlari NOS, NOSK, NTS, NTSK - 6 kV gacha bo’lgan
kuchlanishlarda, NOM, ZNOM, NTMK, NTMI - 18 kV gacha bo’lgan
kuchlanishlarda o’rnatiladigan qilib bajariladi.
Bu yerda N-kuchlanish transformatori; O-bir fazali; T-uch fazali; S-quruq; K-
kompensatsiyalangan; M-moyli; Z-birlamchi chulg’ami yerga ulangan; I-
qo’shimcha chulg’amli.
Tok transformatori birlamchi tokni o’lchov asboblari va relelar uchun qulay
qiymatlargacha kamaytirish va o’lchov va himoya zanjirlarini yuqori kuchlanishli

birlamchi zanjirlardan ajratish uchun xizmat qiladi, birlamchi chulg’am
tarmoqqaketma-ket ulanadi. Ikkilamchi chulg’amda zanjir uzunligiga qarab 1 A
yoki 5 Abo’ladi.
Tok transformatorini ulash sxemasi.
TT konstruktsiya bo’yicha:
1. Alohida turuvchi.
2. Joylashtirilgan.
3. O’tuvchi TT
4. Ichkariga hamda tashqariga o’rnatiladiganlarga bo’linadi.
Ichkariga o’rnatiladigan TT tiplari: TKL, TPL, TPOL, TSHLP, TPOF, TPF.
T-tok transformatori; P-o’tuvchi; K-g’altakli; L-quyma izolyatsiyali; F-chinni
izolyatsiyali; O-bir g’altakli.
Tashqariga o’rnatiladigan: TFN, TFKN.
N-tashqariga o’rnatiladigan
V. HAVO LINIYALARI
Havodagi elektr uzatish yo’llari (XY) elektr energiyasini utkazgichlar
yordamida masofaga uzatish uchun hizmat qiladi. XY-ning asosiy
konstruktiv elementlari bo’lib o’tkazgichlar, troslar, tayanchlar,
izolyatorlar va uzatish yo’li armaturalari hisoblanadi.
Utkazgichlar elektr energiyani uzatish uchun xizmat qiladi.

Tayanchlarning yuqori qismida XY-ni atmosfera uta kuchlanishlaridan
himoyalash uchun troslar o’rnatiladi.
Tayanchlar o’tkazgichlar va trosslarni yer va suv sathidan mahlum
balandlikda tutib turadi.
Izolyatorlar utkazgichlarni tayanchdan izolyatsiyalaydi.
Elektr uzatish yo’li armaturalari yordamida o’tkazgichlar
izolyatorlarga, izolyatorlar esa tayanchlarga mahkamlanadi. Ayrim
xollarda o’tkazgichlar izolyatorlar va uzatish yo’li armaturalari yordamida
muxandislik inshootlarining kronshteynlariga mahkamlanadi.
Bir va ikki zanjirli XY ayniqsa keng qo’llaniladi. Uch fazali XY-ning
bir zanjiri har xil fazalar o’tkazgichlaridan tashkil topgan. XY-da ikki
zanjir birgina tayanchda joylashgan bo’lishi mumkin.
XY konstruktiv qismlarining ishlashiga o’tkazgichlar va trosslarning
o’z og’irliglaridan, ularda hosil bo’luvchi muz qatlamlaridan, shamol
bosimidan, shuningdek havo haroratining o’zgarishidan mexanik tahsir
ko’rsatiladi. Bundan tashqari, shamol tahsirida o’tkazgichlarning titrashi
(yuqori davrtezlik va kichik amplitudada tebranish), shuningdek silkinishi
yuz berishi mumkin. Yuqorida ko’rsatilgan o’tkazgichlardagi mexanik
yuklar, silkinishlar va titrashlar ularning o’zilishiga, tayanchlarning
sinishiga, utkazgichlarning chalkashib qolishiga, izolyatsiya oraliqlarini
kamayishi natijasida bu oraliqlarning teshilishi yoki izolyatsiya ustida yoy
paydo bo’lishiga olib kelishi mumkin.
XY-ning utkazgichlari va trosslari
XY-da izolyatsiyalanmagan, yahni izolyatsion qobiksiz o’tkazgichlar
foydalaniladi. XY-larda alyuminiy va ‘ulatalyuminiy o’tkazgichlardan
foydalanish keng tarqalgan. Mis o’tkazgichlar hozirgi davrda maxsus
texnik-iqtisodiy hisoblashlar bilan asoslanmasdan XY-da foydalanilmaydi.
XY-da po’lat simlardan foydalanish odatda tavsiya etilmaydi
Atmosfera o’ta kuchlanishlaridan himoyalovchi troslar, qoidaga
muvofiq, po’latdan tayyorlanadi. So’ngi yillarda trosslar yuqori davrtezlikli

kanallarni tashkil etish uchun ham foydalaniladi. Bunday xollarda ular
po’lat alyuminiydan tayyorlanadi.
Izolyatsiyalanmagan o’tkazgichlarning tuzilishi va umumiy
ko’rinishi quyidagi rasmda keltirilgan. Bir simli o’tkazgich bitta dumaloq simdan
tashkil to’gan. Bunday o’tkazgichlar ko’p simli o’tkazgichlarga nisbatan
arzonroqdir, biroq ular kam egiluvchan va kam mexanik mustahkamlikka
ega.
Bir metalldan tayyorlangan ko’p simli o’tkazgichlar bir-biri bilan
o’zaro o’ralgan simlardan tashkil topgan. Simlar sonining ortishi bilan
kesim yuzasi ortadi. Ikki metalldan tayyorlangan ko’p simli
o’tkazgichlarda–po’lat alyuminiy o’tkazgichlarda ichki simlar
(o’tkazgichning o’zagi) po’latdan, tashqi simlar alyuminiydan
tayyorlanadi.
Po’lat o’zak mexanik mustahkamlikni oshirsa, alyuminiy–
o’tkazgichning tok o’tkazuvchi qismi hisoblanadi. Govak o’tkazgichlar
bir-biri bilan mexanik mustahkamlikni tahminlovchi ‘azlar orqali
tutashtirilgan yassi simlardan tayyorlanadi. Bunday o’tkazgichlarning
tashqi diametri katta bo’lganligidan tojlanuvchi razryadni hosil qiluvchi
kuchlanishning qiymati ortadi va tojlanish tufayli isrof buluvchi kuvvat
ancha kamayadi. XY-larida g’ovak o’tkazgichlar juda kam qo’llaniladi.
Ular asosan 330 kV va undan yuqori kuchlanishdagi ‘odstantsiyalarning
shinalarida qo’llaniladi. 330 kV va undan yuqori nominal kuchlanishdagi
XY-ning har bir fazasi bir nechta o’tkazgichlarga ‘archalanadi

XY utkazgichlarining tuzilishi:
a-ko’p simli o’tkazgichning umumiy ko’rinishi;
b-bir simli o’tkazgichning ko’ndalang kesimi;
v,g-bir va ikki xil metalldan tashkil topgan ko’p simli o’tkazgichlarning
ko’ndalang kesimi;
d-g’ovak o’tkazgichning ko’ndalang kesimi.
O’tkazgichlarning materiallari yuqori elektr o’tkazuvchanlikka va
imkoni boricha yuqori mexanik mustahkamlikka ega bo’lishi lozim.
O’tkazuvchanlik bo’yicha birinchi o’rinda mis, so’ngra alyuminiy turadi.
po’lat esa ancha kam o’tkazuvchanlikka ega. Mexanik mustahkamlik

bo’yicha birinchi o’rinda po’lat, so’ngra mis turadi. Bu jihatlarni, ularning
tabiatda tarqalganlik darajasini hamda bundan kelib chiqib nisbiy
narxlarini ehtiborga olib, XY-larida alyuminiy va po’lat alyuminiy
o’tkazgichlardan foydalaniladi. XY-da po’lat o’zakning o’tkazuvchanligi
ehtiborga olinmaydi va o’tkazgichning elektr qarshiligini aniqlashda faqat
alyuminiy qismining qarshiligi hisoblanadi.
XY-ning tayanchlari anker va oraliq tayanchlariga bo’linadi. Bu ikki
asosiy guruh tayanchlari simlarni ularga osish usuli bo’yicha farqlanadi.
Oraliq tayanchlariga o’tkazgichlar tutib turuvchi izolyatorlar shodasi
yordamida osiladi. Anker ti’idagi tayanchlar o’tkazgichlarni taranglab
tortish uchun xizmat qiladi. Bunday tayanchlarda o’tkazgichlar osma
shodalar yordamida osiladi. Oraliq tayanchlari oralig’idagi masofa osilish
oralig’i, anker tayanchlari oralaridagi masofa esa anker oraligi deb ataladi.
Anker tayanchlari XY-ning muhim nuqtalarida o’tkazgichlarni qathiy
mahkamlash uchun xizmat qiladi. Masalan: temir yo’l, 330-500 kV
kuchlanishdagi XY, eni 15 metrdan kam bo’lmagan avtomobil yo’llari
kabi muxandislik inshootlarini kesib o’tish joylarida, XY-ning tugallangan
joylarida o’rnatiladi. XY-ning tugri chiziqli qismida anker tayanchi normal
sharoitda uning ikki tomonidan o’tkazgichning tortib turuvchi kuchi bir xil
bo’lgan hollarda oraliq tayanchi bajaruvchi vazifani bajaradi. Biroq anker
tayanchlari oraliqda o’tkazgichlar yoki trosslar uzilgan taqdirda ‘aydo
bo’luvchi mexanik kuchlarga mo’ljallab o’rnatiladi. Anker tayanchlari
oraliq tayanchlariga nisbatan ancha murakkab va mos ravishda qimmatdir,
shu sababli ular har bir XY-da imkoni boricha kam bo’lishi lozim.
Oraliq tayanchlari XY-ning to’g’ri chiziqli qismlarida o’rnatiladi.
Ular odatda XY-da tayanchlarning 80-90% ni tashkil etadi.
XY-da quyidagi ti’dagi maxsus tayanchlardan ham foydalaniladi:
1. tayanchlarda o’tkazgichlarni joylashuv tartibini o’zgartirish uchun
xizmat qiluvchi–trans’ozitsiyalovchi tayanchlar;

2. XY-ni tarmoqlash uchun xizmat qiluvchi–tarmoqlovchi tayanchlar;
3. XY-ni daryolar, daralar kabilar ustidan kesib o’tish uchun xizmat
qiluvchi–utkazuvchi tayanchlar.
Transpozitsiya 110 kV dan yuqori kuchlanishdagi va 100 km dan
uzun XY-da barcha uchala fazalarning sig’im va induktivliklarini bir xil
qilish maqsadida qo’llaniladi. Bunda tayanchlarda o’tkazgichlarning
o’zaro joylashuvi ketma-ket ravishda almashtiriladi.
Bir zanjirli elektr uzatish yo’li o’tkazgichlarini
transpozitsiyalash tsikli
Tayanchlarda o’tkazgichlarning keng foydalaniluvchi joylashuv
usullari quyidagi rasmda tasvirlangan. Uchburchak ko’rinishida joylashuv (a-
rasm) 20 kV gacha hamda 35-330 kV kuchlanishdagi bir zanjirli metall va
temirbeton tayanchli XY-da foydalaniladi. O’tkazgichlarning gorizontal
joylashuvi (b-rasm) 35-220 kV kuchlanishdagi yog’och tayanchli va 330
kV kuchlanishdagi XY-da foydalaniladi. Bu usulda joylashuv tayanchlarni
nisbatan ‘astroq ko’rish imkonini beradi va muz qatlamlari ‘aydo
bo’lganda hamda simlar silkinganda ularni chalkashish ehtimolini
kamaytiradi. Ikki zanjirla XY-da o’tkazgichlarning teskari archa usulida
joylashuvi montaj qilish sharoitlari bo’yicha qulaydir (v-rasm), lekin
bunda ikkita tross osishga to’g’ri keladi va tayanchlarning og’irligi ortadi.
Ikki zanjirli XY-da o’tkazgichlarning bochka usulida joylashuvi eng
iqtisodiy va shu sababli keng qo’llaniladi (g-rasm).

Mamlakitimizda yog’och tayanchlar 110 kV gacha bo’lgan
kuchlanishdagi XY-larida foydalaniladi. Ularning afzalliklari–arzonlik va
tayyorlashning soddaligi, kamchiligi –chirish xususiyatining mavjudligi
35 kV va undan yuqori kuchlanishdagi XY-larida foydalaniluvchi
metall tayanchlar uchun ko’’gina miqdorda metall talab etiladi va ularni
korroziyadan himoyalash uchun bo’yab turish lozim. Metall tayanchlar
temirbeton fundametlarga o’rnatiladi. Bunday tayanchlar
konstruktiv tayyorlanishi bo’yicha–minorali yoki bir ustunli va
‘ortal, fundamentga mahkamlanish usuli bo’yicha esa–erkin
joylashgan va tortmali tayanchlarga bo’linadi. Anker
ti’dagi metall tayanchlar oraliq tayanchlardan mustahkamligi va
tirsaklarining uzunlagi bilan farq qiladi
Temirbeton tayanchlar yog’och tayanchlarga nisbatan mustahkam va
uzoq chidamli, metall tayanchlarga nisbatan xizmat ko’rsatish uchun

soddadir. SHu sababli ular 500 kV-gacha kuchlanishdagi XY-larida keng
qo’llaniladi.
XY-ning izolyatorlari
Izolyatorlar XY hamda elektr stantsiyalari va podstantsiyalari
taqsimlovchi qurilmalarini izolyatsiyalash va mahkamlash uchun xizmat
qiladi. ular so’ol yoki toblangan shishadan yasaladi. Tuzilishi bo’yicha
izolyatorlar shtirli va osma izolyatorlarga bulinadi.
SHtirli izolyatorlar 10 kV-gacha kuchlanishli XY-da foydalaniladi.
Izolyatorlarni shartli belgilanishidagi xarflar va sonlar
quyidagilarni bildiradi: SH–shtirli; F–chinnidan yasalgan; S–shishadan
yasalgan; son–nominal kuchlanish,kV; so’nggi xarf (A, B, V) –
izolyatorning tuzilish sinfi.
SHtirli va osma izolyatorlar.
a) 6-10 kV uchun muljallangan shtirli izolyator;
b) liko’chasimon osma izolyator.
Tarelkasimon osma izolyator 35 kV va undan yuqori kuchlanishli
XY-larida keng qo’llaniladi.

Osma izolyatorlar sopol yoki shishadan
yasaluvchi izolyatsiyalovchi qism 1 va metall qism–shapka 2 va sterjen 3
hamda izolyatsiyalovchi qism bilan tutashtiruvchi tsement bog’lamasidan
tashkil to’gan. Bu tipdagi izolyatorning shartli belgilanishidagi xarf va
sonlar quyidagilarni bildiradi:
P–osma; F –chinni yoki shishadan tayyorlangan; G–ifloslangan
tumanlar uchun; son–izolyator sinfi; A, B, V – izolyatorning tuzilish sinfi. Osma
izolyatorlar oralik tayanchlarda tutib turuvchi va anker
tayanchlarda tortib turuvchi shodalarga yig’ilgan ko’rinishda
foydalaniladi. SHodadagi izolyatorar soni XY-ning kuchlanishi bog’liq
holda aniqlanadi. Metall va temirbeton tayanchli XY-larining tutib
turuvchi shodalarida 35 kV - 3 ta; 110 kV – 6-8; 220 kV – 10-14;

VI. AJRATGICHLAR VA UZGICHLAR
Ajratgich - elektr zanjirlarini toksiz yoki kichik tok bilan uzishga va ulashga
mo’ljallangan va o’chirilgan xolatda kontaktlar orasida ko’rinadigan
izolyatsiyalangan oraliq hosil qilish uchun xizmat qiladigan kontaktli
kommutatsion apparat.
Ajratgichlar bilan yuklama toki uzilmaydi, chunki yoy so’ndiruvchi qurilma yo’q
va yuklama tokini yanglish uzish fazalararo turg’un qisqa tutashuv hosil
bo’lishiga va baxtsiz xodisaga olib keladi. Ajratgich bilan amal bajarishdan oldin
zanjir uzgich bilan uzilishi lozim.
Biroq elektr uskuna sxemasini soddalashtirish maqsadida ajratgich bilan quyidagi
amallar bajarishga ruxsat etiladi:
1. transformator neytrallari va yerga ulovchi yoy so’ndiruvchi reaktorlarini
tarmoqda yerga qisqa tutashuv yo’qligida uzish va ulash;
2. shina va barcha kuchlanish jihozlari zaryad toklarini (kondensatorlardan
tashqari) uzish va ulash;
3. 15 A-gacha yuklama tokni 10 kV va undan past kuchlanishda uch qutbli
ajratgich yordamida uzish va ulash;
4. ajratgich bilan amal bajarish mumkin, agar u past omli parallel zanjir bilan
ishonchli shuntlangan bo’lsa (shina ulovchi yoki aylanma uzgich);
5. ajratgich va avtomatik ajratgich bilan kuch transformatorlarini katta bo’lmagan
magnitlovchi toki va havo-kabel liniyalari zaryadlovchi tokini uzish va ulash.
Ajratgich bilan uziladigan tok konstruktsiya (pichoqlar vertikal, gorizontal),
qutblar orasidagi masofa, qurilma nominal kuchlanishiga bog’liq, sh.u. bu ishlar
maxsus yo’riqnoma orqali amalga oshiriladi. Agar zanjirda ajratgich va avtomatik
ajratgich bo’lsa, magnitlovchi va zaryadlovchi toklarni uzish va ulashni avtomatik
ajratgich bilan bajarish lozim, chunki u amalni tez bajaradigan ‘rujinali yuritmaga
ega.
Ajratgichga qo’yiladigan talablar:

1. elektr mustahkamligi maksimal impuls kuchlanishga to’g’ri keladigan havoda
ko’rinarli oraliq hosil qilish;
2. qisqa tutashuv toklariga elektr dinamik va termik chidamlilikka egaligi;
3. o’z xolicha uzilishlarga yo’l qo’ymaslik;
4. og’ir sharoitlarda (qor, muzlama, shamol) uzish va ulashni aniq bajarish.
Ajratgichlar qutblar soni bo’yicha bir va uch qutbli, o’rnatilish turi bo’yicha
ichkariga va tashqariga o’rnatiladigan, konstruktsiya bo’yicha kesuvchi,
buriluvchi, dumalovchi va osma tipda ishlab chiqariladi. O’rnatish usuliga qarab
ajratgich pichoqlari vertikalga va gorizontallarga bo’linadi.
Ichkariga o’rnatiladigan ajratgich bir (RVO) va uch (RV, RVK, RVRZ) qutbli
bo’lishi mumkin. Uch qutblisi umumiy rama yoki har bir qutb alohida ramada
bo’lishi mumkin. Qutblar ajratgich yuritmasi bilan bog’langan umumiy valda
birlashtiriladi. 1000 A-gacha tokka ajratgich pichog’i ikkita mis polosadan,
kattaroq tokka uch-to’rt polosadan tayyorlanadi.
QT toki pichoqdan kontaktga o’tganda pichoq va kontaktni bir biridan itaruvchi
elektrodinamik kuchlar hosil bo’ladi. Boshqa tomondan pichoq plastinalari bir
yo’nalish toklarni o’zaro ta’siri natijasida bir biriga tortiladi. QT toklari katta
bo’lsa itarish kuchlari tortish kuchlaridan kattalik qilib, pichoq plastinalarini
kontaktdan olib tashlashi mumkin. Bu yoy hosil bo’lishiga va avariyaga olib
keladi, buni oldini olish uchun magnit qulf uskunasi ko’zda tutiladi. U pichoq
tashqarisida joylashgan ikkita po’lat plastinadan iborat bo’lib prujinalardan
bosimni uzatishga xizmat qiladi va QT toklaridan magnitlanib, bir biriga tortiladi
va qo’shimcha bosim hosil qiladi.
Ajratgichni zaminlovchi pichoqlari asosiy pichoqlar ulanganligida ulashga ruxsat
bermaydigan mexanik blokirovkaga ega. Zaminlovchi pichoqlar dastalar
(richaglar) tizimidan iborat qo’l yuritma bilan boshqariladi. Ulangan va uzilgan
ajratgich yuritma dastalari tomonidan ishonchli qaydlanadi, chunki bu bilan
o’zidan o’zi ishlab ketishni oldi olinadi.

Ekranlangan komplekt tok o’tkazuvchilarda o’rnatish uchun pichoqlari oldinlab
harakatlanuvchi g’ildiraydigan ajratgichlar ishlatiladi, ular 12000-14000 A
toklarga mo’ljallangan.
Yopiq tok o’tkazuvchilar uchun maxsus zaminlovchi, chervyakli yuritmali ZR
turdagi ajratgich mavjud.
Avtomatik ajratgich (AA) konstruktsiya buyicha ajratgichdan farq qilmaydi, faqat
uzish uchun prujinali yuritma bo’ladi. Avtomatik ajratgich qo’lda ulanadi. U
toksiz pauza vaqtida kuchlanishsiz zanjir va transformatorni magnitlash tokini
uzish uchun xizmat qiladi, ammo QT tokini u bilan uzish mumkin emas.
Uzgich ishchi va avariya toklarni uzish va ulash uchun xizmat qiladigan
kommutatsion apparat. O’rnatilishga ko’ra uzgichlar ichkariga va tashqariga
o’rnatiladigan va komplekt taqsimlash qurilmalari uchun ishlab chiqariladi.
Uzgich asosiy apparat bo’lib, zanjirni har qanday rejimda o’chirish va ulash
uchun xizmat qiladi:
1. uzoq davomiy yuklama;
2. o’ta yuklanish;
3. qisqa tutashuv;
4. salt ishlash;
5. nosinxron ish.
Yuqori kuchlanish uzgich asosiy qismlari:
1. Korpus yoki bak;
2. Kontaktlar tizimi;
3. Yoy so’ndirish qurilmasi;
4. Yoy so’ndirish muhiti (havo, moy, elegaz, vakuum);
5. Uzgich yuritmasi (qo’lda, havoli, solenoidli).
Moyli bakli uzgichda moy yoyni so’ndirish va tok o’tkazuvchi qismlarni
izolyatsiya qilish uchun xizmat qiladi. 10 kV gacha (35 kV-gacha uzgichni bahzi
turlarida ham) uzgichni barcha fazalari bitta bakda bo’ladi, kattaroq kuchlanishda
har bir faza uchun alohida bak tutiladi.

Moyli bakli uzgich yoy so’ndirish printsipi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi:
1. Avtopuflashli-gaz yuqori bosimi va katta harakat tezligi yoy energiyasi
yordamida hosil qilinadi;
2. Majburiy moyli puflashli-kontaktlar ajralish joyiga gidravlik mexanizm
yordamida moy haydaladi;
3. Moyda yoyni magnitli so’ndirishli-yoy magnit maydon ta’sirida tor tirqishlarga
tortilib so’ndiriladi.
Bakli uzgichni asosiy afzalliklari - konstruktsiyasi sodda, yuqori uzish qobiliyatga
ega, tashqariga o’rnatishga yaroqli.
Kamchiliklari - yong’in va portlashga havfli, moy xolati va satxi doimiy nazorat
qilib turilishi, katta moy zaxirasi zarurligi, metallni katta sarfi, og’ir, tashish,
montaj qilish va sozlash noqulay.
Moyli uzgichlarni sxemalari:
1- Bir bakli uzgich,
2-Uch bakli ikki yoy so’ndirish kamerali uzgich,
3-Uch bakli uzgich
Vakuumli uzgich kontaktlar oralig’ini juda yuqori elektr mustahkamligi bilan farq
qiladi. Ular 230 kV gacha kuchlanishda statik kondensatorlar batareyalarini
kommutatsiyalash, uzun salt liniyalar va yuklama kichik toklarini o’chirishga
mo’ljallangan va afzalliklar:

a) harakatlanuvchi kontakt juda oz yuradi va vazni yengil, tezlik yuqori; b) kichik
o’lcham va narxi arzon;
v) kontaktlar oksidlovchi muhitdan to’la izolyatsiyalangan;
g) tok o’chgandan keyin vakumli uzilishni elektr mustahkamligi juda tez
tiklanadi;
d) kontaktlar ajragandan keyin tok birinchi marta noldan o’tishida zanjir uziladi;
e) portlash va yong’inga to’la havfsiz. Ammo u 2500 A-dan ortiq tokni
o’chirmaydi.

XULOSA
Men amaliyot davrida “Hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati
“Sirdaryo hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati “Yangiyer shahar
elektr tarmoqlari korxonasi“ ish faoliyati bilan tanishdim. O`tgan vaqt mobaynida
bir qancha transformator punktlarini texnik ko`rikdan o`tkazishda va aniqlangan
kamchilik(nosozlik)larni bartaraf etishda, 110/220 kV li havo tarmog`larida
izolyatorlarni almashtirishda, aholi turar joylari va korxonalarga yangi ASKUE
tizimida ishlovchi elektr hisoblagichlari o`rnatilishida ishtirok etib juda muhim
bilim va ko`nikmalarni egalladim. Amaliyotimning korxonaning xatlar bo`limida
o`tgan qismida aholi murojaatlari bilan ishlash ko`kimasiga ega bo`ldim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI :
1.“Stansiya va podstansiyalarning elektr asbob-uskunalari” L.D.Rajkova,
V.S.Kozulin
“Elektr energiyani ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash” A. Daminov
2. “Elektr energiyani ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash” T.SH.Gayibov,
H.F. Shamsutdinov.
3. “Stansiya va podstansiyalarning elektr qismi” Q.R.Allayev, I.H.Siddiqov.

Transformatorlar (amaliyot hisoboti)

Купить