Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	35000UZS
Размер	697.4KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Биология

Tuban va yuksak osimliklar

Ba’zi bakteriyalar va zamburug‘lar tirik organizmlar ustida yashab, parazit
hayot kechiradi. Ular o‘simliklarga, hayvonlarga yoki odamlarga zarar yetkazadi.
O‘simlik kasalliklarini keltirib chiqaruvchi bakteriyalar – Masalan,
Xanthomonas va Erwinia bakteriyalari o‘simlik barglari va mevalariga zarar
yetkazadi.
Parazitik zamburug‘lar – Rust (Puccinia) va Mildyu (Peronospora) kabi
zamburug‘lar qishloq xo‘jalik ekinlariga katta zarar yetkazadi.
Hayvon va odam kasalliklarini keltirib chiqaruvchi bakteriyalar – Salmonella,
Mycobacterium tuberculosis va boshqa patogen bakteriyalar odam va hayvonlarda
kasalliklarni chaqiradi.
5. Ekstremal muhitlarda yashovchi tuban o‘simliklar
Ba’zi tuban o‘simliklar o‘ta og‘ir sharoitlarga moslashgan bo‘lib, ular
quyidagi joylarda uchraydi:
Chuqur dengiz tubida – Quyosh nuri yetib bormaydigan joylarda kemosintez
qiluvchi bakteriyalar yashaydi.
Sahro va qurg‘oqchil hududlarda – Ayrim sianobakteriyalar va lishayniklar
suv tanqisligiga moslashgan.
O‘ta sho‘r muhitlarda – Halofil bakteriyalar va Dunaliella suvo‘tlari juda
sho‘r suv havzalarida yashaydi.
Issiq buloqlarda va vulqon hududlarida – Termofil bakteriyalar va
sianobakteriyalar yuqori haroratli muhitlarda rivojlanishi mumkin.
Tuban o‘simliklar turli yashash muhitlariga mukammal moslashgan
organizmlar bo‘lib, ular sayyoramizdagi ekotizimlar barqarorligida muhim rol
o‘ynaydi. Ularning yashash joylari dengiz tubidan tortib, muzli cho‘qqilargacha,
chuqur yer qatlamlaridan atmosferagacha keng tarqalgan. Tuban o‘simliklarning
fotosintez qilish, azotni bog‘lash, organik moddalarni parchalay olish qobiliyatlari

oziq-ovqat zanjirida ham muhim o‘rin tutadi. Shu sababli, ularning yashash muhiti
va biologik xususiyatlarini o‘rganish ekologiya va biologiya fanlari uchun katta
ahamiyatga ega.
Tuban o‘simliklarning yashash muhiti (davomi)
Tuban o‘simliklar yashash muhitiga qarab har xil biologik va ekologik
xususiyatlarga ega. Ular ekstremal sharoitlarga moslashish qobiliyatiga ega bo‘lib,
quyidagi muhitlarda uchraydi:
1. Suv muhitida yashovchi tuban o‘simliklar
Suv muhitida yashovchi tuban o‘simliklar asosan suvo‘tlar (algalar) va
sianobakteriyalardan iborat. Ular quyosh nuri yetib boradigan joylarda fotosintez
qilib, kislorod ishlab chiqaradi.
Chuchuk suv havzalarida yashovchi suvo‘tlar – ko‘llar, daryolar, buloqlar va
botqoqlarda yashaydi. Masalan, Spirogyra va Chlamydomonas chuchuk suvda
keng tarqalgan yashil suvo‘tlardir.
Sho‘r suv havzalarida yashovchi suvo‘tlar – okean va dengizlarda keng
tarqalgan bo‘lib, ularning ayrim turlari chuqur suv osti ekotizimlarida ham
uchraydi. Masalan, Laminaria va Sargassum kabi jigarrang suvo‘tlar dengiz
ekotizimining muhim qismi hisoblanadi.
Issiq suv havzalarida yashovchi suvo‘tlar – ba’zi suv o‘simliklari vulqon
manbalarida ham uchrashi mumkin. Masalan, termofil sianobakteriyalar juda
yuqori haroratga chidamli.
Muzli hududlardagi suvo‘tlar – Antarktida va Arktikadagi suv havzalarida
ham yashovchi suvo‘tlar mavjud. Ular past haroratga moslashgan bo‘lib,
Dunaliella salina kabi turlari yuqori sho‘rlikka ham chidamli.
2. Tuproq muhitida yashovchi tuban o‘simliklar

Ildiz tizimi ikki turga bo‘linadi:
Asosiy ildiz tizimi – bunda bitta asosiy ildiz rivojlanib, undan yon ildizlar
o‘sib chiqadi (masalan, dukkakli o‘simliklar).
Paydo bo‘luvchi ildiz tizimi – bu holda asosiy ildiz yaxshi rivojlanmaydi yoki
umuman bo‘lmaydi, balki yon ildizlar ko‘proq bo‘ladi (g‘alla o‘simliklarida
kuzatiladi).
2. Poya
Poya – o‘simlikning ustki qismini tashkil etuvchi organ bo‘lib, uning asosiy
funksiyalari quyidagilardan iborat:
Barg, gul va mevalarni o‘zida ushlab turish;
Oziqa moddalarini ildizdan barglarga, fotosintez natijasida hosil bo‘lgan
organik moddalarni esa barglardan boshqa qismlarga yetkazish;
Ayrim o‘simliklarda oziq moddalarni zaxira shaklida to‘plash (masalan,
kartoshka, sholg‘om).
Poyaning tuzilishi va shakli o‘simlikning turiga qarab farqlanadi. Masalan,
daraxtlarda poya qattiq yog‘ochsimon tuzilishga ega bo‘lsa, donli o‘simliklarda esa
ichi bo‘sh va mustahkam bo‘ladi.
3. Barg
Barg fotosintez, nafas olish va bug‘ chiqarish jarayonlarida ishtirok etuvchi
asosiy organ hisoblanadi. U quyidagi funksiyalarni bajaradi:
Yorug‘lik energiyasidan foydalanib organik moddalar sintez qilish
(fotosintez);
Kislorod chiqarish va karbonat angidridni singdirish (nafas olish);
O‘simlikda suvning bug‘lanishini ta’minlash (transpiratsiya).

O‘simliklarning organlarini o‘rganish ularning biologik xususiyatlarini
tushunishga, ulardan to‘g‘ri foydalanishga va tabiiy muhitni muhofaza qilishga
yordam beradi. O‘simliklarning har bir organi o‘z funksiyasiga ega bo‘lib, ular bir-
biri bilan chambarchas bog‘langan holda yagona organizm sifatida faoliyat
yuritadi. Shu sababli, o‘simliklarning organlari haqida chuqur bilimga ega bo‘lish
nafaqat biologiya fani uchun, balki qishloq xo‘jaligi, dorivor o‘simliklarni
yetishtirish va ekologik muhitni saqlash uchun ham katta ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, vegetativ va generativ organlar o‘simlik hayotining
ajralmas qismi bo‘lib, ularning tuzilishi, funksiyasi va ahamiyati juda keng
qamrovli mavzudir. Ularning o‘zaro uyg‘unligi va birgalikdagi ishlashi natijasida
o‘simliklar hayot kechiradi, tabiat muvozanati saqlanadi va insoniyat uchun zarur
bo‘lgan ko‘plab resurslar yaratiladi. Shuning uchun o‘simliklarning vegetativ va
generativ organlarini o‘rganish va ulardan samarali foydalanish biologik xilma-
xillikni saqlash hamda inson faoliyatida ulardan to‘g‘ri foydalanishga yordam
beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayev A. Botanika. – Toshkent: Fan, 2015. – 312 b.
2. Ahmadaliyev B. O‘simliklarning vegetativ organlari. – Samarqand:
Zarafshon, 2018. – 256 b.
3. Bo‘riyev H. O‘simliklarning generativ organlari. – Buxoro: BuxDU
nashriyoti, 2017. – 198 b.
4. Ergashov S. Botanika asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – 275 b.

Tuproqda yashovchi bakteriyalar va zamburug‘lar tuproq unumdorligini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular organik moddalarni parchalab,
o‘simliklarning o‘sishi uchun zarur bo‘lgan moddalarning aylanishida ishtirok
etadi.
Azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalar – Rhizobium, Azotobacter va Nostoc
kabi organizmlar azotni bog‘lab, tuproqni boyitadi.
Mikoriza – ba’zi zamburug‘lar o‘simliklarning ildizlari bilan simbiotik hayot
kechirib, ularning ozuqa moddalarini yaxshiroq singdirishiga yordam beradi.
Saprofit bakteriyalar va zamburug‘lar – o‘simlik qoldiqlarini parchalab,
tuproqni ozuqa moddalari bilan ta’minlaydi. Masalan, Penicillium va Aspergillus
kabi zamburug‘lar organik moddalarning parchalanishida ishtirok etadi.
3. Havo muhitida yashovchi tuban o‘simliklar
Havoda uchraydigan mikroorganizmlar ko‘pincha bakteriyalar va zamburug‘
sporalaridan iborat bo‘ladi. Ular shamol yordamida ko‘chib yuradi va turli joylarga
tarqaladi.
Bakteriyalar – havo orqali tarqaladigan bakteriyalar, masalan, Bacillus va
Pseudomonas turlari, tuproqdan yoki o‘simliklardan ko‘tarilib, uzoq masofalarga
tarqaladi.
Zamburug‘ sporasi – havoda uchraydigan zamburug‘ sporalariga Alternaria,
Cladosporium va Aspergillus kabi turlar kiradi. Ular o‘simlik kasalliklariga sabab
bo‘lishi mumkin.
Lishayniklar – ayrim lishayniklar havodagi zararli moddalarni o‘ziga
singdirib, ekologik tozalash jarayonida ishtirok etadi. Ular havoning tozaligi
indikatorlari sifatida xizmat qiladi.
4. Parazitik muhitda yashovchi tuban o‘simliklar

Zamburug‘lar heterotrof organizmlar bo‘lib, ular o‘z oziq-ovqatini tayyorlay
olmaydi. Ular o‘lik organik moddalarni parchalash orqali oziqlanadi.
Zamburug‘larning ayrim turlari inson hayotida katta ahamiyatga ega. Masalan,
xamirturush zamburug‘lari non yopishda va fermentatsiya jarayonida qo‘llaniladi,
penitsill zamburug‘i esa antibiotiklar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
4. Lishayniklar
Lishayniklar – o‘ziga xos organizmlar bo‘lib, ular suv o‘tlar va
zamburug‘larning simbiozi natijasida hosil bo‘lgan. Ular tuproqni unumdor
qilishda, havoni tozalashda muhim rol o‘ynaydi. Lishayniklar qurg‘oqchil
hududlarda, daraxt tanalarida, toshlarda va boshqa murakkab sharoitlarda o‘sishi
mumkin.
Tuban o‘simliklarning yashash muhiti
Tuban o‘simliklar tabiatning turli burchaklarida uchraydi. Ular asosan
quyidagi muhitlarda yashaydi:
Suv muhitida – daryo, ko‘l, dengiz va okeanlarda yashovchi suv o‘tlar va
sianobakteriyalar.
Nam tuproqlarda – bakteriyalar va zamburug‘larning ayrim turlari.
Tosh va daraxt tanalarida – lishayniklar.
Issiq va sovuq mintaqalarda – hatto Arktika va Antarktikada ham tuban
o‘simliklarning ayrim turlari uchraydi.
Tuban o‘simliklarning ko‘payishi
Tuban o‘simliklar turli xil usullar orqali ko‘payadi. Ularning asosiy ko‘payish
usullari quyidagilardir:
1. Jinssiz ko‘payish – bir hujayraning bo‘linishi yoki sporalar yordamida
ko‘payish.

Gulli o‘simliklar eng rivojlangan o‘simliklar hisoblanadi. Ular urug‘
yordamida ko‘payadi va ikki asosiy sinfga bo‘linadi: ikki urug‘pallalilar va bir
urug‘pallalilar.
Ikki urug‘pallalilar – bu sinfga mansub o‘simliklarning urug‘i ikki qismdan
iborat bo‘ladi. Ularning ildiz tizimi asosan asosiy ildizdan iborat bo‘lib,
shoxlangan holda rivojlanadi. Ikki urug‘pallalilarga olma, nok, o‘rik, yong‘oq,
gilos, eman, terak, lola, atirgul va boshqa o‘simliklar kiradi.
Bir urug‘pallalilar – bu sinfga mansub o‘simliklarning urug‘i bitta
urug‘palladan iborat bo‘ladi. Ildiz tizimi tolali bo‘lib, tarvaqaylab ketgan bo‘ladi.
Bir urug‘pallalilarga asosan donli o‘simliklar va liliyalarga o‘xshash gulli
o‘simliklar kiradi. Masalan, bug‘doy, sholi, makkajo‘xori, bambuk, giyohlar va
lola kabi o‘simliklar shu guruhga mansub.
Sporalilar
Sporalilar qadimiy o‘simliklar bo‘lib, ular urug‘ hosil qilmaydi va sporalar
yordamida ko‘payadi. Ularning asosiy vakillari quyidagilardir:
1. Moxlar (Bryophyta bo‘limi) – namlikni yaxshi ko‘radigan o‘simliklar
bo‘lib, asosan suv havzalari atrofida, o‘rmonlarda va botqoq yerlarda uchraydi.
Moxlarning ildizi bo‘lmaydi, ular rizoidlar yordamida tuproqqa yoki toshlarga
yopishib yashaydi. Eng keng tarqalgan vakillari yashil mox (Polytrichum) va
sphagnumdir.
2. Qirqquloqlar (Polypodiophyta bo‘limi) – qadimiy yuksak o‘simliklardan
bo‘lib, hozirgi kunga qadar saqlanib qolgan. Ular nam joylarda o‘sadi va uzun,
murakkab tuzilishga ega barglari bo‘ladi. Qirqquloqlar tropik va mo‘tadil
mintaqalarda keng tarqalgan.
3. Qirqbo‘g‘imlar (Equisetophyta bo‘limi) – asosan botqoq va nam yerlarda
o‘suvchi, bo‘g‘inli tuzilishga ega o‘simliklar hisoblanadi. Ularning poyasi bo‘g‘in-
bo‘g‘in bo‘lib joylashgan bo‘lib, har bir bo‘g‘inda shoxcha va barglar chiqadi

4. Urg‘ich – urug‘ hosil bo‘ladigan qism.
Gullarning turlari
Ikki jinsli gullar – Bitta gulda ham changchilik, ham urug‘chilik bo‘ladi
(masalan, olma, shaftoli).
Bir jinsli gullar – Faqat changchilik yoki faqat urug‘chilik bo‘ladi (masalan,
makkajo‘xori, tarvuz).
Meva
Meva – urug‘ni o‘z ichiga oluvchi organ bo‘lib, o‘simlikning ko‘payishiga
xizmat qiladi.
Mevalarning turlari
1. Quruq mevalar – dukkak, yong‘oq, bug‘doy doni.
2. Shirador mevalar – olma, shaftoli, gilos.
Urug‘
Urug‘ – yangi o‘simlik yetishtirish uchun asosiy organ. Unda kelajakdagi
o‘simlik embrioni mavjud.
Urug‘ning tuzilishi
Urug‘ po‘stlog‘i – urug‘ni himoya qiladi.
Embrion – kelajakdagi o‘simlikning boshlang‘ich qismi.
Zaxira moddalar – o‘simlik o‘sishi uchun zarur bo‘lgan oziq moddalari.
O‘simliklarning vegetativ va generativ organlari birgalikda ishlaydi va
o‘simlik hayotiy jarayonlarini ta’minlaydi. Vegetativ organlar o‘simlikning o‘sishi,
oziqlanishi va atrof-muhitga moslashishiga yordam beradi. Generativ organlar esa
nasl qoldirish va o‘simlik turini davom ettirish uchun xizmat qiladi. Ushbu

4. Yoqilg‘i manbai – Ba’zi o‘simliklar bioyoqilg‘i sifatida ishlatiladi.
Masalan, yog‘och, ko‘mir va bioetanol energiya manbai hisoblanadi.
5. Bezak va landshaft dizayni – Bog‘-parklarni barpo etishda, shaharlarni
ko‘kalamzorlashtirishda turli xil o‘simliklar ekiladi. Bu nafaqat estetik go‘zallik,
balki ekologik muvozanatni ham ta’minlaydi.
Yuksak o‘simliklar nafaqat tabiiy ekotizimlar uchun, balki inson hayoti va
iqtisodiyoti uchun ham juda muhimdir. Ular biosferaning muhim qismi bo‘lib,
ekologik barqarorlikni saqlash, havoni tozalash, tuproq unumdorligini oshirish,
oziq-ovqat, dori-darmon, qurilish materiallari va yoqilg‘i manbai sifatida xizmat
qiladi. Shu sababli, yuksak o‘simliklarni asrab-avaylash, ularni ko‘paytirish va
ulardan oqilona foydalanish insoniyatning kelajagi uchun muhim vazifalardan biri
hisoblanadi. 12
2.2. Yuksak o‘simliklarning asosiy turlari
Yuksak o‘simliklar – bu hujayralari to‘qimalarga va organlarga
ixtisoslashgan, murakkab tuzilishga ega bo‘lgan o‘simliklardir. Ular tuproqdan suv
va mineral moddalarni ildiz orqali so‘rib oladi, barglari yordamida fotosintez
jarayonini amalga oshiradi va atrof-muhitga moslashish xususiyatiga ega. Yuksak
o‘simliklar hayot shakli jihatidan ham, ko‘payish usullari va yashash sharoitlariga
ko‘ra ham turlicha bo‘lishi mumkin.
Yuksak o‘simliklar ikki katta guruhga bo‘linadi: sporasiz o‘simliklar va
sporalilar. Sporasiz o‘simliklarga asosan gulli o‘simliklar kiradi, ular urug‘lar
yordamida ko‘payadi. Sporalilar esa urug‘ hosil qilmaydi, ular spora orqali
ko‘payadi va bu guruhga moxlar, qirqquloqlar, qirqbo‘g‘imlar, psilofitlar va ba'zi
boshqa o‘simliklar kiradi.
Gulli o‘simliklar (urug‘li o‘simliklar)
12
Normurodov N. O‘simliklarning sistematikasi. – Toshkent: Universitet, 2019. – 328 b.

1. Atmosferadagi kislorod miqdorini saqlash – Fotosintez jarayonida yuksak
o‘simliklar karbonat angidridni singdirib, kislorod ajratadi. Bu jarayon nafaqat tirik
organizmlar uchun muhim, balki sayyoraning umumiy gaz muvozanatini saqlashda
ham ahamiyatga ega.
2. Eroziyaga qarshi kurash – Ildiz tizimi tuproqni mustahkamlaydi, shamol va
suv eroziyasining oldini oladi. O‘rmonlar va maysazorlar tuproqni yuvilishdan
himoya qiladi.
3. Iqlimni tartibga solish – O‘simliklar namlikni ushlab turadi va bug‘lanish
orqali havoni namlaydi. Shuningdek, ular haroratni barqarorlashtirishda ham
ishtirok etadi.
4. Hayvonlar uchun oziq va boshpana manbai – Yuksak o‘simliklar ko‘plab
hayvonlar uchun oziq manbai hisoblanadi. Shuningdek, daraxtlar va butalar
ko‘plab hayvonlar va hasharotlarning yashash joyidir.
5. Suv aylanishida ishtirok etish – O‘simliklar yomg‘ir suvi bilan tuproq
namligini tartibga soladi va suv aylanishining muhim qismi hisoblanadi.
Yuksak o‘simliklarning inson hayotidagi o‘rni
Yuksak o‘simliklarning inson hayotidagi roli juda keng bo‘lib, ularning
iqtisodiyot, tibbiyot va kundalik hayotda muhim o‘rni bor:
1. Oziq-ovqat manbai – Donli ekinlar (bug‘doy, sholi, makkajo‘xori),
sabzavotlar (kartoshka, sabzi, piyoz), mevalar (olma, uzum, banan) va dukkaklilar
(no‘xat, loviya) inson oziq-ovqat ratsionining asosini tashkil qiladi.
2. Dorivor o‘simliklar – Ko‘plab yuksak o‘simliklar dori vositalari sifatida
ishlatiladi. Masalan, romashka yallig‘lanishga qarshi, yalpiz hazm qilish tizimiga
foydali, aloe esa teri kasalliklariga davo sifatida qo‘llaniladi.
3. Qurilish materiallari – Daraxt yog‘ochi uy-joy qurishda, mebel ishlab
chiqarishda, qog‘oz tayyorlashda keng qo‘llaniladi.

hujayrali va ko‘p hujayrali shakllarga ega bo‘lishi mumkin. Ushbu o‘simliklar
sayyoramizdagi hayotning eng qadimgi shakllaridan biri hisoblanadi va hozirgi
kunda ham turli ekotizimlarda muhim rol o‘ynaydi.
Tuban o‘simliklarning asosiy turlari
Tuban o‘simliklar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi:
1. Bakteriyalar
2. Ko‘k-yashil suvo‘tlar (sianobakteriyalar)
3. Xaqiqiy suvo‘tlar (algalar)
4. Zamburug‘lar
5. Lishayniklar
1. Bakteriyalar – prokariot organizmlar bo‘lib, ular ko‘pincha bir hujayrali
bo‘ladi va hujayra yadrosiga ega emas. Bakteriyalar har xil muhitlarda uchraydi:
tuproqda, suvda, hayvon va o‘simlik organizmlarida hamda hatto eng ekstremal
sharoitlarda ham yashashi mumkin. Ular organik moddalarni parchalashda, azot
almashinuvini ta’minlashda va boshqa biologik jarayonlarda muhim rol o‘ynaydi.
2. Ko‘k-yashil suvo‘tlar (sianobakteriyalar) – fotosintez qiluvchi
bakteriyalarning maxsus guruhi bo‘lib, ular suvda yoki nam muhitlarda yashaydi.
Ko‘k-yashil suvo‘tlar atmosferadagi azotni bog‘lash xususiyatiga ega bo‘lib,
tuproq unumdorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Masalan, Anabaena va
Nostoc kabi turlari azot fiksatsiyasida ishtirok etadi.
3. Xaqiqiy suvo‘tlar (algalar) – asosan suv muhitida yashovchi oddiy
tuzilishga ega bo‘lgan organizmlardir. Ular hujayralarining ichida xlorofill
pigmenti mavjud bo‘lib, fotosintez qilish orqali kislorod ishlab chiqaradi. Suvo‘tlar
suv ekotizimlarining asosiy birlamchi ishlab chiqaruvchilaridan biri hisoblanadi.
Ular rangiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi:

4. Psilofitlar (Psilotophyta bo‘limi) – eng qadimgi o‘simliklardan biri bo‘lib,
ularning ildizi yaxshi rivojlanmagan, barglari esa juda mayda bo‘ladi. Ular asosan
issiq va nam tropik o‘rmonlarda uchraydi.
Yuksak o‘simliklarning muhim xususiyatlari
Yuksak o‘simliklarning asosiy xususiyatlaridan biri ularning murakkab
tuzilishga ega ekanligidir. Ular ildiz, poya, barg, gul, meva va urug‘ kabi
organlardan iborat bo‘lib, har biri o‘ziga xos vazifani bajaradi.
Ildiz – tuproqdan suv va mineral moddalarni so‘rib oladi, o‘simlikni
mustahkam ushlab turadi.
Poya – o‘simlikning yuqori qismini ko‘tarib turadi, moddalarni ildizdan
barglarga va aksincha yetkazib beradi.
Barg – fotosintez jarayoni aynan barglarda sodir bo‘ladi.
Gul – generativ organ bo‘lib, unda changlanish va urug‘ hosil bo‘lish
jarayonlari kechadi.
Urug‘ va meva – o‘simlikning ko‘payishida ishtirok etib, nasl qoldirishni
ta’minlaydi.
Yuksak o‘simliklarning ekologik va iqtisodiy ahamiyati
Yuksak o‘simliklar nafaqat tabiatda muhim o‘rin tutadi, balki inson hayotida
ham beqiyos ahamiyatga ega. Ular kislorod ishlab chiqarib, atmosferaning gaz
tarkibini muvozanatlashtiradi. Oziq-ovqat mahsulotlari (g‘alla, mevalar,
sabzavotlar) va dorivor o‘simliklar manbai hisoblanadi. Yog‘och va qog‘oz
sanoatida ishlatiladigan daraxtlar ham yuksak o‘simliklar turkumiga kiradi.
Shuningdek, yuksak o‘simliklar tuproq eroziyasini oldini olish, namlikni
saqlab qolish va ekotizimni barqarorlashtirish kabi muhim funksiyalarni bajaradi.

muhim manba hisoblanadi. Shu sababli yuksak o‘simliklarni o‘rganish va ularni
asrash kelajak avlod uchun ham dolzarb masalalardan biridir
Yuksak o‘simliklarning rivojlanishi va hayot sikli
Yuksak o‘simliklarning rivojlanish bosqichlari muayyan qonuniyatlarga
asoslangan bo‘lib, ular urug‘dan unib chiqishdan boshlab, o‘sish, rivojlanish,
ko‘payish va qarish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Bu jarayonlar quyidagi asosiy
bosqichlardan iborat:
1. Urug‘ning unishi – O‘simlik hayoti urug‘ bosqichidan boshlanadi. Urug‘
tuproqqa tushgach, namlik, kislorod va ma’lum harorat sharoitida unib chiqadi.
Urug‘ning unishi uchun avvalo suv singdirilishi, so‘ngra metabolik jarayonlar
faollashishi kerak.
2. Ko‘chat hosil bo‘lishi – Urug‘dan dastlabki ildiz va poya o‘sib chiqadi.
Ushbu bosqichda o‘simlik hali oziq moddalarni zaxiradan oladi.
3. Vegetativ o‘sish – Bu bosqichda o‘simlik ildiz tizimi, poyasi va barglarini
faol o‘stiradi. Bu jarayon davomida fotosintez kuchayadi va o‘simlik tashqi
muhitga moslasha boshlaydi.
4. Generativ rivojlanish – O‘simlik gul hosil qilish, changlanish va urug‘
yetishtirish bosqichiga o‘tadi. Bu jarayon davomida mevalar shakllanadi.
5. Urug‘larning tarqalishi va o‘simlikning qarishi – Meva va urug‘ yetilgach,
ular turli yo‘llar bilan tarqaladi: shamol, suv, hayvonlar yoki odamlar yordamida.
O‘simlikning hayoti tugagach, uning qoldiqlari tuproqning unumdorligini
oshirishda ishtirok etadi.
Yuksak o‘simliklarning ekologik ahamiyati
Yuksak o‘simliklar tabiiy ekotizimlarning ajralmas qismi hisoblanadi va ular
atrof-muhit barqarorligida muhim rol o‘ynaydi. Ularning asosiy ekologik
ahamiyati quyidagilardan iborat:

Suv o‘tlarining ekologik ahamiyati juda katta – ular suv ekotizimlarida asosiy
kislorod manbai hisoblanadi. Bundan tashqari, dengiz suvo‘tlaridan farmatsevtika
va oziq-ovqat sanoatida foydalaniladi.
3. Zamburug‘lar
Zamburug‘lar – geterotrof oziqlanadigan organizmlar bo‘lib, ular organik
moddalardan oziq moddalar oladi. Ular o‘ziga xos tuzilishga ega va turli xil
yashash sharoitlariga moslashgan. Zamburug‘lar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Mikroskopik zamburug‘lar (maysa, mog‘or zamburug‘lari) – asosan nam muhitda
o‘sadi.
Xaltali zamburug‘lar (achitqi, penitsillin) – antibiotik ishlab chiqarishda
foydalaniladi.
Qoplamali zamburug‘lar (qo‘ziqorinlar) – ba’zilari iste’mol qilinadi,
boshqalari esa zaharli bo‘lishi mumkin.
Zamburug‘larning asosiy xususiyatlari:
Ular ildiz, poya va barg kabi tuzilmalarga ega emas.
Hujayra devori xitin yoki tsellyulozadan tashkil topgan.
Ko‘payish asosan sporalar orqali amalga oshadi.
Zamburug‘lar tabiiy muhitda organik moddalarning parchalanishini
ta’minlaydi va ekotizim muvozanatini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular
farmatsevtika, oziq-ovqat va biotexnologiyada keng qo‘llaniladi.
4. Lishayniklar (qorayalar)
Lishayniklar – zamburug‘ va suv o‘tlarining simbiozi natijasida hosil bo‘lgan
organizmlardir. Ular juda chidamli bo‘lib, eng og‘ir iqlim sharoitlarida ham yashay
oladi. Lishayniklar asosan qoyalarda, daraxt po‘stlog‘ida, cho‘l va tog‘ hududlarida
uchraydi.

Tuban o‘simliklar – ildiz, poya va barg kabi organlari rivojlanmagan, asosan
suv muhitida yashovchi organizmlar. Ularga suv o‘tlari (algalar), bakteriyalar,
zamburug‘lar va lishayniklar kiradi. Tadqiqot doirasida ularning tuzilishi, yashash
sharoitlari, ekologik va iqtisodiy ahamiyati o‘rganiladi.
Yuksak o‘simliklar – yaxshi rivojlangan ildiz, poya va bargga ega bo‘lib,
quruqlikda yashovchi murakkab tuzilishli organizmlar. Tadqiqot doirasida ularning
tuzilishi, ko‘payish usullari, inson va tabiat uchun ahamiyati, shuningdek, qishloq
xo‘jaligi va farmatsevtikadagi o‘rni tahlil qilinadi.
Shunday qilib, kurs ishining obyektini tuban va yuksak o‘simliklarning
biologik tuzilishi, yashash muhitiga moslashuvi va ekologik ahamiyati tashkil
etadi.
KURS ISHINING MAQSADI VA VAZIFALARI
Kurs ishining maqsadi
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi tuban va yuksak o‘simliklarning
biologik tuzilishi, yashash muhitiga moslashuvi, ekologik va iqtisodiy ahamiyatini
o‘rganish hamda ularning tabiat va inson hayotidagi rolini tahlil qilish hisoblanadi.
Shuningdek, o‘simliklarning evolyutsion rivojlanishi va ular orqali biosferaning
barqarorligini ta’minlash masalalarini ilmiy jihatdan asoslash maqsad qilib
qo‘yilgan.
Kurs ishining vazifalari
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
1. Tuban o‘simliklarning umumiy xususiyatlarini o‘rganish – ularning
tuzilishi, turlari, yashash muhiti va biologik xususiyatlarini aniqlash.
2. Yuksak o‘simliklarning tuzilishini tahlil qilish – ularning vegetativ va
generativ organlari, rivojlanish bosqichlari va hayotiy jarayonlarini o‘rganish.

tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi. Ular biologik jarayonlarda muhim rol
o‘ynaydi, masalan, chirindilarni parchalash, azot fiksatsiyasi, organik
moddalarning parchalanishida qatnashadi. 9
Bakteriyalar ikkiga bo‘linish orqali tezda ko‘payadi. Ba’zi turlari noqulay
sharoitlarda spora hosil qilib, uzoq vaqt yashay oladi. Ular inson hayotida juda
katta ahamiyatga ega – ayrim bakteriyalar dori vositalari va sanoatda qo‘llanadi,
boshqalari esa kasalliklarni keltirib chiqaradi.
2. Suv o‘tlar (algalar)
Suv o‘tlar – fotosintez qiluvchi suvda yashovchi organizmlardir. Ular bir
hujayrali yoki ko‘p hujayrali bo‘lishi mumkin. Suv o‘tlarining asosiy vakillari
quyidagilardir:
Ko‘k-yashil suvo‘tlar (sianobakteriyalar) – prokaryotik organizmlar bo‘lib,
ular azotni fiksatsiyalash qobiliyatiga ega.
Yashil suvo‘tlar – eng keng tarqalgan guruh bo‘lib, ular asosan toza suvda
yashaydi va kislorod ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Qizil suvo‘tlar (rodofitlar) – dengiz suvlarida uchraydi va chuqur suv
qatlamlarida ham yashay oladi.
Diyorotlar – harakatlanuvchi xromoplastlarga ega bo‘lib, fotosintez qilish
qobiliyatiga ega.
Suv o‘tlarining asosiy tuzilish xususiyatlari:
Xloroplastlarga ega bo‘lib, ular yorug‘lik energiyasini o‘zlashtirish orqali
organik moddalar sintez qiladi.
Ayrim turlari harakatlanish organellalariga ega (flagella, siljish qobiliyati).
Ko‘payish jinssiz (bo‘linish, sporalar) va jinsiy (gametalarning birikishi) yo‘l
bilan amalga oshadi.
9
Jo‘rayev A. Botanika fani asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 350 b.

3. Tuban va yuksak o‘simliklarning ekologik ahamiyatini aniqlash – ular
orqali biosferada kislorod ishlab chiqarish, tuproq unumdorligini oshirish va
ekotizimlarni barqarorlashtirish jarayonlarini tahlil qilish.
4. O‘simliklarning inson hayotidagi o‘rnini tadqiq qilish – ularning qishloq
xo‘jaligi, farmatsevtika, oziq-ovqat sanoati va boshqa sohalardagi ahamiyatini
yoritish.
5. O‘simliklarning muhofaza qilinishi va biologik xilma-xillikni saqlash
muhimligini asoslash – ekologik muammolar va ularning oldini olish chora-
tadbirlari bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
6. Tuban va yuksak o‘simliklarning farqli va o‘xshash tomonlarini tahlil qilish
– ularning tuzilish, yashash muhiti va biologik rolini solishtirish orqali umumiy
xulosalar chiqarish.
Shunday qilib, ushbu kurs ishi orqali o‘simliklar dunyosining ilmiy asoslari
va amaliy ahamiyatini chuqur o‘rganish, shuningdek, tabiatni muhofaza qilishning
dolzarb masalalarini yoritish ko‘zda tutilgan.
I BOB. TUBAN O‘SIMLIKLAR

Yashil suvo‘tlar (Chlorophyta) – ko‘pincha toza suv havzalarida uchraydi.
Masalan, Volvox va Chlamydomonas.
Qizil suvo‘tlar (Rhodophyta) – asosan dengiz suvida yashaydi va chuqur
suvlarda ham rivojlana oladi. Masalan, Porphyra.
Jigarrang suvo‘tlar (Phaeophyta) – okean va dengiz suvlarida tarqalgan bo‘lib,
ulardan ayrimlari juda katta bo‘lishi mumkin. Masalan, Laminaria.
4. Zamburug‘lar – tuban o‘simliklarning maxsus bir guruhi bo‘lib, ular
xlorofillga ega emas va tayyor organik moddalardan oziqlanadi. Zamburug‘lar
saprofit va parazit shakllarda uchraydi. Ularning ayrim turlari oziq-ovqat sanoatida
ishlatilsa, boshqalari o‘simlik va hayvon organizmlariga zarar yetkazadi.
5. Lishayniklar – zamburug‘lar va suvo‘tlarning simbiozi natijasida hosil
bo‘ladigan organizmlardir. Ular juda qattiq sharoitlarda, hatto tog‘ cho‘qqilarida
ham yashay oladi. Lishayniklar havo tozaligi indikatorlari hisoblanadi va ayrim
turlari tibbiyotda qo‘llaniladi.
Tuban o‘simliklarning yashash muhiti
Tuban o‘simliklar turli muhitlarda yashaydi:
Suv muhitida – dengiz, ko‘l, daryo va botqoqlarda yashovchi suvo‘tlar va
sianobakteriyalar.
Tuproqda – azot fiksatsiya qiluvchi bakteriyalar va zamburug‘lar tuproq
unumdorligini oshirishda ishtirok etadi.
Havoda – ayrim bakteriyalar va sporali zamburug‘lar havo orqali tarqaladi.
Parazitik muhitda – zamburug‘lar va bakteriyalar o‘simlik va hayvon
organizmlarida yashab, ularga zarar yetkazishi mumkin.
Tuban o‘simliklar biosferaning muhim qismi bo‘lib, ular ekotizimning asosiy
ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi. Ular nafaqat kislorod ishlab chiqaradi, balki

Hozirgi davrda ekologik muammolar, biologik xilma-xillikning kamayishi va
atrof-muhit muhofazasiga bo‘lgan ehtiyoj ortib borayotgan sharoitda o‘simliklar
dunyosini chuqur o‘rganish va ularning ahamiyatini anglash dolzarb masalalardan
biri hisoblanadi. Tabiatda mavjud barcha tirik organizmlar, jumladan, o‘simliklar
ham, ekotizimning muhim qismini tashkil etadi va ularning saqlanib qolishi hayot
barqarorligi uchun juda muhimdir. O‘simliklar nafaqat tirik organizmlarga oziq-
ovqat manbai, balki tabiiy resurslar, dori vositalari, texnologik xomashyo va
ekologik barqarorlikning asosiy omili sifatida ham muhim rol o‘ynaydi.
Bugungi kunda inson faoliyati natijasida ko‘plab tabiiy ekotizimlar izdan
chiqmoqda, o‘rmonlar kesilmoqda, qishloq xo‘jaligi yerlari noto‘g‘ri foydalanish
oqibatida degradatsiyaga uchramoqda va atmosferaning ifloslanishi global
muammo darajasiga ko‘tarilmoqda. Shu sababli, tabiatni asrash, biologik xilma-
xillikni saqlab qolish va o‘simliklarning inson hayotidagi ahamiyatini keng tadqiq
qilish zamonaviy ilm-fan oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir.
Tuban va yuksak o‘simliklar haqidagi ilmiy tadqiqotlar qishloq xo‘jaligi,
farmatsevtika, ekologiya, biotexnologiya va boshqa sohalarda muhim ahamiyatga
ega. Masalan, yuksak o‘simliklarning dorivor xususiyatlari farmatsevtika sanoati
uchun beqiyos ahamiyat kasb etsa, ularning ekologik funksiyalari atmosferadagi
gazlar muvozanatini saqlab qolish, tuproq unumdorligini oshirish va iqlim
o‘zgarishlarini kamaytirishda asosiy rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, tuban
o‘simliklar, xususan, suv o‘tlari va zamburug‘lar, biotexnologik tadqiqotlarda,
oziq-ovqat sanoatida va ekologik monitoring tizimlarida keng qo‘llaniladi.
Mazkur kurs ishi orqali o‘simliklarning xilma-xilligi, ularning ekologik va
iqtisodiy ahamiyati, shuningdek, inson faoliyatining ular bilan bog‘liq jihatlari
chuqurroq o‘rganiladi. Ushbu mavzuning dolzarbligi shundan iboratki,
o‘simliklarni himoya qilish, ulardan to‘g‘ri foydalanish va atrof-muhitga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish har bir insonning asosiy vazifalaridan biri
bo‘lib qolmoqda. Shu sababli, bu tadqiqot nafaqat nazariy bilimlarni

beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, oziq-ovqat, dorivor vositalar, texnik xomashyo va
yog‘och mahsulotlari yetkazib berishda asosiy rol o‘ynaydi.
O‘simliklar hayotimizning har bir sohasida o‘z ta’siriga ega. Ular
atmosferadagi kislorod muvozanatini saqlab turish, yerning iqlimini tartibga solish
va tuproqni eroziyadan himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. O‘simliklarsiz hayot
mavjud bo‘lishi deyarli imkonsiz, chunki ular hayvonlar va insonlar uchun asosiy
oziq-ovqat manbai hisoblanadi. Bugungi kunda ekologik muammolar, iqlim
o‘zgarishlari va antropogen omillar tufayli o‘simliklarning yo‘qolib ketish xavfi
ortib bormoqda. Shuning uchun o‘simliklarni muhofaza qilish, ularning turlarini
asrash va ekologik barqarorlikni ta’minlash insoniyat oldida turgan eng muhim
vazifalardan biridir. 2
Ushbu kurs ishida tuban va yuksak o‘simliklarning biologik xususiyatlari,
ularning tabiiy muhitda tutgan o‘rni, ahamiyati va tasnifi keng yoritiladi.
O‘simliklarning evolyutsiyasi, tarqalishi va inson hayotiga ta’siri haqidagi
ma’lumotlar orqali ularning atrof-muhitga qo‘shayotgan hissasini chuqurroq
anglash imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, o‘simliklar dunyosining qiziqarli
jihatlari, ular orqali ilm-fan va texnologiyaning rivojlanishi haqida ham ma’lumot
beriladi. O‘simliklarning xilma-xilligini o‘rganish nafaqat biologiya va ekologiya
fanlari uchun, balki qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika, kimyo va boshqa sohalar
uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois, mazkur mavzu zamonaviy ilm-
fan va texnologiyalarning rivojlanishi bilan bog‘liq holda keng tadqiq qilinishi
zarur.
Ushbu ish orqali o‘simliklar haqidagi bilimlar boyitilib, ularning hayotimizga
ta’siri haqida ko‘proq ma’lumot olishga yordam beradi. Tabiatning muhim qismi
bo‘lgan o‘simliklarni chuqurroq o‘rganish orqali biz atrof-muhitni asrash, tabiatga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish va kelajak avlodlar uchun barqaror
ekotizim yaratish yo‘lida muhim qadam qo‘yishimiz mumkin.
KURS ISHINING DOLZARBLIGI
2
Ahmadaliyev B. O‘simliklarning vegetativ organlari. – Samarqand: Zarafshon, 2018. – 256 b.

yetkazib beradi. Zamburug‘lar esa antibiotiklar (penitsillin) ishlab chiqarishda
muhim manba hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, tuban o‘simliklar oddiy tuzilishga ega bo‘lishiga
qaramay, ular tabiatda va inson hayotida muhim rol o‘ynaydi. Ular nafaqat
ekotizim barqarorligini ta’minlaydi, balki kislorod ishlab chiqarish, oziq-ovqat
zanjiri va sanoat tarmoqlarida ham katta ahamiyatga ega. Shu sababli, tuban
o‘simliklarni chuqur o‘rganish va ularning turli xususiyatlarini tadqiq qilish ilm-
fan rivoji uchun muhim hisoblanadi. 5
Tuban o‘simliklarning kelib chiqishi va evolyutsiyasi
Tuban o‘simliklarning kelib chiqishi haqida turli ilmiy nazariyalar mavjud.
Olimlarning fikricha, ular Yer yuzida paydo bo‘lgan ilk tirik organizmlar qatoriga
kiradi. Dastlabki hayot shakllari prokariot hujayralardan iborat bo‘lib, ular ancha
sodda tuzilishga ega edi. O‘simliklarning eng qadimgi vakillari sifatida
sianobakteriyalar (ko‘k-yashil suv o‘tlar) tilga olinadi. Ular fotosintez qilish
qobiliyatiga ega bo‘lib, atmosferadagi kislorod miqdorini oshirishga yordam
bergan.
Geologik tadqiqotlarga ko‘ra, taxminan 3,5 milliard yil avval sodir bo‘lgan
kislorod inqilobi natijasida prokariot organizmlar rivojlanib, murakkabroq eukariot
5
G‘ulomov M. O‘simliklar fiziologiyasi. – Qarshi: Nasr, 2019. – 320 b.

2. Tolali ildiz tizimi – Asosiy ildiz yaxshi rivojlanmagan, o‘rniga ko‘p mayda
ildizlardan iborat bo‘ladi. Masalan, bug‘doy, sholi, piyoz.
3. Ildiz mevalar – Ayrim o‘simliklarda ildiz oziq moddalar to‘plash
funksiyasini ham bajaradi. Masalan, sabzi, lavlagi, sholg‘om.
Ildizlarning vazifalari
Oziq moddalarni tuproqdan so‘rib olish
O‘simlikni tuproqqa mahkamlash
Oziq moddalarni saqlash (sabzi, lavlagi, kartoshka kabi o‘simliklarda)
Vegetativ ko‘payishda ishtirok etish
Poya
Poya – o‘simlikning havo qismida joylashgan organi bo‘lib, u ildiz bilan barg
va gul orasidagi bog‘lovchi vazifasini bajaradi.
Poyaning asosiy turlari
1. Tik poyali o‘simliklar – To‘g‘ri o‘sadigan poyalarga ega. Masalan, eman,
olma, makkajo‘xori.
2. Yotqizilgan poyalilar – Tuproq bo‘ylab o‘suvchi o‘simliklar. Masalan,
qovun, tarvuz.
3. O‘raluvchi va chirmashuvchi poyalar – Ular boshqa o‘simlik yoki tayanch
atrofida o‘ralib o‘sadi. Masalan, uzum, no‘xat.
4. G‘ovak (bo‘shliq) poyalilar – Poyalari ichida bo‘shliq bo‘ladi. Masalan,
bambuk, jo‘xori.
Poyaning vazifalari
Oziq moddalarni tashish (ildizdan barglarga va aksincha)

Tuban o‘simliklar biosferadagi moddalar aylanishida katta rol o‘ynaydi.
Masalan, suv o‘tlarining ba’zi turlari kislorod ishlab chiqarishda ishtirok etadi va
suv muhitining muhim komponenti hisoblanadi. Bakteriyalar va zamburug‘lar esa
organik moddalarning parchalanishini ta’minlaydi va tuproq unumdorligini
oshiradi. 8
Amaliy jihatdan tuban o‘simliklardan dori vositalari, oziq-ovqat mahsulotlari,
biotexnologik jarayonlar va sanoatda foydalaniladi. Masalan, ko‘k-yashil suv
o‘tlaridan ayrim dorivor moddalar olinadi, zamburug‘lar antibiotiklar ishlab
chiqarishda qo‘llaniladi, bakteriyalar esa biogaz ishlab chiqarishda ishtirok etadi.
Xulosa qilib aytganda, tuban o‘simliklar o‘zining oddiy tuzilishiga qaramay,
ekologik muhitda muhim rol o‘ynaydi va inson hayotida katta ahamiyatga ega.
Tuban o‘simliklarning guruhlari va ularning tuzilish xususiyatlari
Tuban o‘simliklar turli guruhlarga ajratiladi. Ularning har biri o‘ziga xos
tuzilishga, yashash sharoitiga va ko‘payish usullariga ega. Quyida asosiy
guruhlarni batafsil ko‘rib chiqamiz.
1. Bakteriyalar
Bakteriyalar – eng sodda tuzilishga ega bo‘lgan tuban o‘simliklardir. Ular bir
hujayrali organizmlar bo‘lib, yadrosiz prokaryotlar hisoblanadi. Bakteriyalar har
xil shakllarga ega bo‘lishi mumkin:
Shar (kokklar) – dumaloq shaklda bo‘ladi.
Tayoqcha (batsillalar) – uzunchoq shaklda bo‘ladi.
Spiralsimon (spirillalar) – burama shaklga ega.
Hujayralar zanjiri shaklida bo‘luvchi bakteriyalar ham uchraydi.
Bakteriyalar avtotrof va geterotrof oziqlanish usullariga ega. Avtotroflar
fotosintez yoki xemosintez orqali ozuqa moddalarini sintez qiladi, geterotroflar esa
8
Ismoilov F. Tuproq va o‘simliklar. – Nukus: Qaraqalpaq, 2013. – 267 b.

har biri o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, ular o‘simlikning hayotiy tsiklining
muhim qismlarini tashkil etadi.
Ildiz o‘simlikni tuproqqa mahkam ushlab turuvchi, suv va oziq moddalarni
so‘rib oluvchi organ bo‘lib, u o‘simlikning rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi.
Ayrim o‘simliklarda ildiz oziq moddalar zaxirasini to‘plash vazifasini ham
bajaradi. Poya esa ildiz bilan barg va boshqa organlar o‘rtasidagi moddalar
almashinuvini ta’minlab, o‘simlikning shaklini belgilaydi. Barg o‘simlik
hayotining eng muhim jarayonlaridan biri bo‘lgan fotosintezni amalga oshiradi,
kislorod ajratib chiqaradi va karbonat angidridni yutadi, shuningdek, suv bug‘latish
va gaz almashinuvini ham nazorat qiladi. 15
Generativ organlardan gul o‘simlikning ko‘payishini ta’minlaydi. Unda
changlanish va urug‘ hosil bo‘lish jarayonlari sodir bo‘ladi. Meva urug‘ni himoya
qiluvchi va tarqalishini ta’minlovchi organ bo‘lsa, urug‘ yangi avlod o‘simliklarini
yetishtirish uchun asosiy material hisoblanadi.
O‘simliklarning vegetativ va generativ organlari o‘z vazifalariga ko‘ra
tabiatda muhim ekologik va iqtisodiy ahamiyatga ega. Ular biosferada
muvozanatni saqlashga yordam beradi, tuproqning unumdorligini oshiradi va inson
uchun oziq-ovqat, dorivor vositalar, sanoat xomashyosi sifatida xizmat qiladi.
Fotosintez jarayoni natijasida o‘simliklar atmosferadagi karbonat angidridni yutib,
kislorod ajratib chiqaradi, bu esa tirik organizmlar uchun hayotiy muhim ahamiyat
kasb etadi.
Shuningdek, o‘simliklarning organlari inson hayotida ham muhim o‘rin
tutadi. Masalan, ildiz mevalar (sabzi, lavlagi), barglar (karam, choy), mevalar
(olma, shaftoli, uzum) va urug‘lar (bug‘doy, sholi, makkajo‘xori) oziq-ovqat
sifatida ishlatiladi. Poyalar esa yog‘och, tola, qog‘oz ishlab chiqarishda
qo‘llaniladi. Gullar esa inson hayotida estetik zavq bag‘ishlash va parfyumeriya,
farmatsevtika sanoatida qo‘llaniladi.
15
To‘rayev B. O‘simliklarning rivojlanish bosqichlari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2016. – 310 b.

Lishayniklarning asosiy tuzilish xususiyatlari:
Ikkita organizmning birgalikda yashashidan hosil bo‘lgani sababli o‘ziga xos
morfologik tuzilishga ega.
Fotosintez qilish qobiliyatiga ega, shuning uchun o‘z-o‘zidan oziq moddalar
ishlab chiqara oladi.
Juda sekin o‘sadi, ba’zi turlar yilda atigi 1-2 mm ga o‘sadi.
Lishayniklarning ahamiyati:
Ular ekologik muhitning tozaligini belgilovchi bioindikator hisoblanadi.
Tuproqni hosildor qilish jarayonida ishtirok etadi.
Farmatsevtika va kimyo sanoatida qo‘llanadi.
Tuban o‘simliklar – sayyoramizdagi eng qadimiy organizmlar bo‘lib, ular
oddiy tuzilishga ega bo‘lsa-da, ekologik tizimlar uchun nihoyatda muhimdir. Ular
biosferadagi moddalar aylanishida ishtirok etadi, kislorod ishlab chiqaradi, organik
moddalarni parchalaydi va tuproq hosildorligini oshiradi. Shuningdek, inson
hayotida ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, sanoat, farmatsevtika va oziq-ovqat
mahsulotlarida keng foydalaniladi. 10
Ularning xilma-xilligi, ko‘payish usullari va moslashish qobiliyati hayotni
turli sharoitlarda davom ettirish imkonini beradi. Tuban o‘simliklarni chuqur
o‘rganish nafaqat biologiya va ekologiya fanlari uchun, balki texnologiya va
tibbiyot sohalari uchun ham dolzarb ahamiyatga ega.
1.3. Tuban o‘simliklarning turlari va ularning yashash muhiti
Tuban o‘simliklar — oddiy tuzilishga ega bo‘lib, organlari yaxshi
rivojlanmagan va differensiallashmagan, asosiy vegetativ qismlari tallom yoki bir
hujayrali shaklda bo‘lgan organizmlardir. Ular asosan suv muhitida yoki nam
joylarda yashaydi. Tuban o‘simliklarning xilma-xilligi juda katta bo‘lib, ular bir
10
Karimov R. O‘simliklarning biokimyosi. – Farg‘ona: Farg‘ona nashriyoti, 2018. – 290 b.

farqlanish kuchsiz namoyon bo‘ladi. Ularning hujayra devori ko‘pincha
tsellyuloza, pektin yoki xitin kabi organik moddalar bilan qoplangan bo‘ladi. 7
Tuban o‘simliklarning hujayralari sitoplazma, yadro va vakuolalar kabi asosiy
tuzilmalardan iborat. Fotosintez qiluvchi turlarida xloroplastlar mavjud bo‘lib, ular
yorug‘lik energiyasidan foydalanib organik moddalar sintez qiladi. Fotosintez
qilmaydigan tuban o‘simliklar esa heterotrof oziqlanishga ega bo‘lib, tayyor
organik moddalarni parchalash yoki boshqa organizmlar hisobiga oziqlanadi.
Ko‘payish xususiyatlari
Tuban o‘simliklar asosan vegetativ, jinsiy va jinssiz usulda ko‘payadi.
Vegetativ ko‘payish hujayralarning bo‘linishi yoki tananing bir qismi ajralib
chiqishi orqali amalga oshadi. Jinssiz ko‘payish sporalarning hosil bo‘lishi
natijasida ro‘y beradi. Jinsiy ko‘payish esa gametalar ishtirokida kechib, yangi
organizmlar genetik xilma-xillikka ega bo‘ladi.
Tuban o‘simliklarning muhitga moslashish xususiyatlari
Tuban o‘simliklar juda turli muhit sharoitlariga moslashgan. Masalan, suv
o‘tlarining ayrim turlari sho‘r suvda, boshqalari esa toza suvda yashaydi.
Zamburug‘larning ko‘pchiligi nam muhitda yaxshi o‘sadi, ba’zilari esa qurg‘oqchil
joylarga moslashgan. Lishayniklar esa hatto eng og‘ir iqlim sharoitlarida ham
hayot kechira oladi, chunki ular suvsizlikka chidamli va fotosintez qilish
qobiliyatiga ega.
Tuban o‘simliklar hayotiy jarayonlarining qulay kechishi uchun muayyan
namlik, harorat va oziqa moddalari talab qilinadi. Ular orasida ekstremal
sharoitlarda yashovchi turlar ham bor. Masalan, ba’zi bakteriyalar vulqon
qoplamlarida, muzliklarda yoki chuqur dengiz tubida uchraydi.
Tuban o‘simliklarning ekologik va amaliy ahamiyati
7
Hasanov O. O‘simliklarning ekologik ahamiyati. – Namangan: Ekosan, 2021. – 305 b.

KIRISH
Tabiatda turli xil tirik organizmlar mavjud bo‘lib, ular orasida o‘simliklar eng
muhim va hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan guruh hisoblanadi. O‘simliklar
biosferaning ajralmas qismi bo‘lib, ular nafaqat kislorod ishlab chiqarish, balki yer
yuzidagi barcha tirik organizmlar uchun oziq-ovqat, boshpana va muhim resurslar
manbai sifatida ham xizmat qiladi. O‘simliklarning xilma-xilligi ularning tuzilishi,
yashash muhitiga moslashuvi va hayot tarzi bilan ajralib turadi. Tabiatda
o‘simliklar ikkita katta guruhga ajratiladi: tuban o‘simliklar va yuksak o‘simliklar.
Ushbu kurs ishida mazkur ikkita katta guruhning xususiyatlari, tuzilishi, ahamiyati
va inson hayotidagi o‘rni keng yoritiladi. 1
O‘simliklarning tasniflanishi va evolyutsiyasi haqida tushuncha hosil qilish
uchun avvalo ularning eng sodda shakllaridan boshlab murakkabroq tuzilishli
turlariga qadar o‘rganish muhimdir. Tuban o‘simliklar eng qadimgi va eng sodda
tuzilishga ega bo‘lgan o‘simliklardir. Ular millionlab yillar davomida rivojlanib,
turli sharoitlarga moslashgan. Tuban o‘simliklarga asosan suvda yoki nam muhitda
yashaydigan suv o‘tlari, bakteriyalar, zamburug‘lar va lishayniklar kiradi. Ularning
ko‘pchiligi mikroskopik tuzilishga ega bo‘lib, ildiz, poya va barg kabi organlari
mavjud emas. Shunga qaramay, ular tabiatda muhim ekologik rol o‘ynaydi, ya’ni
suv ekotizimlarining barqarorligini ta’minlaydi, kislorod ishlab chiqaradi va
organik moddalar parchalanishida ishtirok etadi.
Tuban o‘simliklardan farqli ravishda, yuksak o‘simliklar murakkab tuzilishga ega
bo‘lib, ular ildiz, poya va barg kabi aniq ajralib turuvchi organlarga ega. Ular
quruqlikda yashashga moslashgan bo‘lib, suvni saqlash, ozuqa moddalarini
o‘zlashtirish va ko‘payishning turli xil usullariga ega. Yuksak o‘simliklar gul,
urug‘ va meva hosil qilish xususiyatiga ega bo‘lib, ular orqali o‘z avlodlarini
davom ettiradi. Mazkur o‘simliklar yer yuzidagi yashil qoplamani tashkil etib,
ekotizimlarning muhim qismi sanaladi. Shuningdek, ular inson hayoti uchun
1
Abdullayev A. Botanika. – Toshkent: Fan, 2015. – 312 b.

5. G‘ulomov M. O‘simliklar fiziologiyasi. – Qarshi: Nasr, 2019. – 320 b.
6. Hamidov U. O‘simlikshunoslik. – Andijon: AndMI, 2014. – 288 b.
7. Hasanov O. O‘simliklarning ekologik ahamiyati. – Namangan: Ekosan,
2021. – 305 b.
8. Ismoilov F. Tuproq va o‘simliklar. – Nukus: Qaraqalpaq, 2013. – 267 b.
9. Jo‘rayev A. Botanika fani asoslari. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. –
350 b.
10. Karimov R. O‘simliklarning biokimyosi. – Farg‘ona: Farg‘ona nashriyoti,
2018. – 290 b.
11. Mahmudov T. O‘simliklarning tuzilishi va funksiyasi. – Jizzax: Ilm Ziyo,
2017. – 315 b.
12. Normurodov N. O‘simliklarning sistematikasi. – Toshkent: Universitet,
2019. – 328 b.
13. Rahimov K. Botanika va ekologiya. – Xorazm: Urganch nashriyoti, 2015.
– 299 b.
14. Sobirov D. O‘simliklarning fiziologik xususiyatlari. – Samarqand:
SamDU, 2021. – 275 b.
15. To‘rayev B. O‘simliklarning rivojlanish bosqichlari. – Toshkent: O‘qituvchi,
2016. – 310 b.

Barglarning shakli turlicha bo‘lishi mumkin: keng, ingichka, tilimtilim yoki
ignasimon. Shuningdek, barglar oddiy va murakkab shaklda bo‘ladi.
4. Gul va meva
Gul yuksak o‘simliklarning generativ organi bo‘lib, unda changlanish va
urug‘ hosil qilish jarayonlari amalga oshadi. Gulning asosiy qismlari changchil va
urug‘chilardan iborat. U changlanish natijasida urug‘ hosil qiladi, urug‘ esa yangi
o‘simlikning rivojlanishiga asos bo‘ladi.
Meva esa urug‘larning rivojlanishi uchun himoya va tarqalish vositasi
hisoblanadi. Mevalar quruq va shirali bo‘lishi mumkin. Masalan, bug‘doy va sholi
o‘simliklarining mevalari quruq bo‘lsa, olma, uzum va shaftoli kabi o‘simliklar
shirali mevaga ega.
Yuksak o‘simliklarning turlari
Yuksak o‘simliklar asosan ikki katta guruhga bo‘linadi:
1. Sporsiz o‘simliklar – bular urug‘siz, sporalar orqali ko‘payadigan
o‘simliklar bo‘lib, ularga moxlar va qirqquloqlar misol bo‘la oladi.
2. Urug‘li o‘simliklar – urug‘lar orqali ko‘payuvchi o‘simliklar bo‘lib, ular
ikki guruhga bo‘linadi:
Yalangiqlilar (ochiq urug‘lilar) – urug‘lari meva ichida emas, balki ochiq
holda bo‘ladi (qarag‘ay, archa).
Gulli o‘simliklar (yopiq urug‘lilar) – urug‘lari meva ichida joylashgan bo‘lib,
barcha mevali daraxtlar va g‘alla ekinlari shu guruhga kiradi.
Yuksak o‘simliklar tabiatda juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, ular
biosferaning muhim qismini tashkil etadi. Ular havodan karbonat angidridni
singdirib, kislorod ajratadi va tuproqning unumdorligini oshiradi. Qolaversa,
yuksak o‘simliklar insonning turmush faoliyatida, jumladan, oziq-ovqat
mahsulotlari, dori-darmon, qurilish materiallari, mato, qog‘oz ishlab chiqarishda

Barg, gul va mevalarni ko‘tarib turish
Vegetativ ko‘payishda ishtirok etish (kartoshka, qamish, qulupnay kabi
o‘simliklarda)
Barg
Barg – o‘simlikning asosiy fotosintez organi bo‘lib, unda quyosh energiyasi
yordamida organik moddalar sintezlanadi.
Barglarning tuzilishi
1. Barg bandi – bargni poyaga bog‘lab turadi.
2. Barg plastinkasi – keng yuzali qismi bo‘lib, unda fotosintez sodir bo‘ladi.
3. Tomirlar – suv va oziq moddalarni tashiydi.
Barglarning vazifalari
Fotosintez jarayoni orqali organik moddalar sintezlash
Suvning bug‘lanishi va o‘simlik ichidagi suv muvozanatini saqlash
Gaz almashinuvini ta’minlash
Generativ organlar
Gul
Gul – o‘simlikning eng muhim generativ organi bo‘lib, unda changlanish va
urug‘ hosil qilish jarayonlari sodir bo‘ladi.
Gulning tuzilishi
1. Kosachabarg – gulni tashqi ta’sirlardan himoya qiladi.
2. Gulbarg – hasharotlarni jalb qilishga xizmat qiladi.
3. Changchilik – chang hosil qiluvchi organ.

Tuban va Yuksak osimliklar.
MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………... ..2
I BOB. TUBAN O‘SIMLIKLAR………………………………………………8
1.1. Tuban o‘simliklar haqida umumiy tushuncha…………………………..….8
1.2. Tuban o‘simliklarning tuzilishi va xususiyatlari…………………………..14
1.3. Tuban o‘simliklarning turlari va ularning yashash muhiti……………..…19
II BOB. YUKSAK O‘SIMLIKLAR………………………………………….26
2.1. Yuksak o‘simliklar tushunchasi va ularning tuzilishi……………..………26
2.2. Yuksak o‘simliklarning asosiy turlari…………………………………..…31
2.3. O‘simliklarning vegetativ va generativ organlari……………………..….34
Xulosa…………………………………………………………………………39
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati…………………………………….…..41

chuqurlashtirishga, balki amaliy jihatdan ham tabiatni muhofaza qilish
yo‘nalishida muhim tavsiyalar berishga xizmat qiladi.
O‘simliklar – hayotning ajralmas qismi bo‘lib, ularning yashashi va
rivojlanishi kelajak avlodlar uchun toza havo, barqaror ekotizim va sog‘lom
muhitni ta’minlaydi. Shu bois, mazkur kurs ishi bugungi kunning eng muhim
ekologik va ilmiy muammolaridan birini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, uning
natijalari kelajakda turli sohalarda qo‘llanishi mumkin.
KURS ISHINING PREDMETI
Mazkur kurs ishi tuban va yuksak o‘simliklarning biologik xususiyatlarini,
ularning tuzilishi, tasnifi, yashash muhiti va inson hayotidagi ahamiyatini
o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot predmeti sifatida o‘simliklarning evolyutsion
rivojlanishi, ekologik funksiyalari va iqtisodiyotdagi roli ham ko‘rib chiqiladi.
Tuban o‘simliklar – oddiy tuzilishga ega bo‘lib, asosan suv va nam muhitda
yashovchi organizmlardir. Ularning fotosintez jarayonidagi ishtiroki, biosferadagi
roli va biotexnologiyadagi qo‘llanilishi tadqiqotning muhim yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Shu bilan birga, yuksak o‘simliklar – murakkab tuzilishga ega
bo‘lgan, ildiz, poya va barglardan tashkil topgan organizmlar bo‘lib, ular
atmosferadagi gazlar muvozanatini saqlash, tuproqni mustahkamlash va inson
hayotida turli xil manba sifatida ishlatilish jihatidan o‘rganiladi.
Shunday qilib, ushbu kurs ishining predmeti tuban va yuksak o‘simliklarning
biologik tuzilishi, funksiyalari, ekologik va iqtisodiy ahamiyati bo‘lib, ular asosida
tabiatning barqaror rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan omillar tahlil qilinadi.
KURS ISHINING OBYEKTI
Mazkur kurs ishi tuban va yuksak o‘simliklarni tadqiq qilishga qaratilgan
bo‘lib, uning obyektini ushbu o‘simliklarning tuzilishi, hayotiy jarayonlari,
yashash muhiti va inson hayotidagi ahamiyati tashkil etadi.

biosferaning asosiy ekologik jarayonlarida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Shu
sababli, ularni o‘rganish va tabiat muhofazasiga e’tibor qaratish insoniyat uchun
juda muhimdir.
II BOB. YUKSAK O‘SIMLIKLAR
2.1. Yuksak o‘simliklar tushunchasi va ularning tuzilishi
Yuksak o‘simliklar – bu murakkab tuzilishga ega bo‘lib, ildiz, poya, barg, gul
va mevalardan tashkil topgan organizmlardir. Ular o‘zlarining tuzilishi, rivojlanishi

2. Vegetativ ko‘payish – tuban o‘simliklarning bir qismi ajralib, mustaqil
organizm hosil qilishi.
3. Jinsiy ko‘payish – erkak va urg‘ochi jinsiy hujayralarning qo‘shilishi
natijasida yangi organizm hosil bo‘lishi.
Tuban o‘simliklarning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati
Tuban o‘simliklar tabiatda muhim rol o‘ynaydi:
Ekologik muvozanatni saqlaydi – suv o‘tlar va sianobakteriyalar atmosferaga
kislorod chiqaradi.
Oziq-ovqat tarmog‘ining asosiy qismi – fitoplanktonlar suv ekotizimlarining
asosiy oziq-ovqat zanjiri bo‘lib xizmat qiladi.
Tuproq hosildorligini oshiradi – ba’zi bakteriyalar azotni bog‘lab, tuproqni
boyitadi.
Inson salomatligi uchun muhim – antibiotiklar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Zamonaviy ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, tuban o‘simliklarning
genetik xususiyatlari va biologik funksiyalarini chuqur o‘rganish orqali ularni dori
vositalari, bioyoqilg‘i va oziq-ovqat sanoatida yanada kengroq qo‘llash mumkin.
Tuban o‘simliklar o‘zining sodda tuzilishiga qaramay, tabiat va inson
hayotida katta ahamiyatga ega. Ular biosferaning ajralmas qismi bo‘lib, ekotizim
barqarorligini ta’minlaydi, kislorod ishlab chiqaradi va oziq-ovqat tarmog‘ining
asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Tuban o‘simliklarni chuqur o‘rganish kelajakda
ekologiya, biotexnologiya va tibbiyot sohalarida yangi kashfiyotlar qilishga zamin
yaratadi.

o‘tlar ana shunday organizmlarga misol bo‘la oladi. Geterotrof o‘simliklar esa
tayyor organik modda bilan oziqlanadi. Masalan, zamburug‘lar o‘lik organizmlarni
parchalaydi yoki boshqa tirik organizmlar hisobidan hayot kechiradi.
Tuban o‘simliklar tuzilishi jihatidan oddiy bo‘lsa-da, ular hayotda muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, sianobakteriyalar (ko‘k-yashil suv o‘tlar) azotni bog‘lab,
tuproq unumdorligini oshirishga yordam beradi. Dengiz va okeanlarda yashovchi
mikroskopik suv o‘tlar (fitoplanktonlar) global kislorod ishlab chiqarishning katta
qismini tashkil qiladi. Shu sababli, tabiatda tuban o‘simliklarning ahamiyati
beqiyosdir. 4
Tarixiy jihatdan qaraganda, tuban o‘simliklar evolyutsiya jarayonida birinchi
bo‘lib paydo bo‘lgan organizmlar hisoblanadi. Olimlarning tadqiqotlariga ko‘ra,
Yerda hayotning ilk bosqichlarida atmosferada kislorod yetarlicha bo‘lmagan. Shu
sababli, dastlabki organizmlar anaerob sharoitda yashagan. Keyinchalik fotosintez
qiluvchi bakteriyalar (sianobakteriyalar) paydo bo‘lib, ular kislorod ishlab
chiqarish natijasida Yer atmosferasida sezilarli o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan.
Ushbu jarayon "kislorod inqilobi" deb nomlanib, murakkab hayot shakllarining
paydo bo‘lishiga turtki bergan.
Tuban o‘simliklar odatda harakatsiz bo‘lib, suv yoki nam muhitda yashaydi.
Ularning ko‘payish usullari ham o‘ziga xosdir. Ular asosan vegetativ, jinsiy va
jinssiz ko‘payish yo‘llari orqali tarqaladi. Masalan, bir hujayrali suv o‘tlar jinssiz
ko‘payish yo‘li bilan ko‘payadi, ya’ni hujayralar oddiy bo‘linish orqali yangi avlod
hosil qiladi. Ba’zi turdagi suv o‘tlar va zamburug‘lar esa sporalar yordamida
ko‘payadi. Jinsiy ko‘payish esa rivojlanganroq tuban o‘simliklarda kuzatiladi.
Tuban o‘simliklar inson hayotida ham muhim ahamiyatga ega. Ularning
ayrim turlari tibbiyotda, oziq-ovqat sanoatida va qishloq xo‘jaligida keng
qo‘llaniladi. Masalan, qizil va jigarrang suv o‘tlaridan agar-agar moddasi olinib, u
farmatsevtika va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Xlorella va spirulina kabi suv
o‘tlar esa ozuqaviy qo‘shimchalar sifatida inson organizmiga foydali moddalar
4
Ergashov S. Botanika asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2016. – 275 b.

1.2. Tuban o‘simliklarning tuzilishi va xususiyatlari
Tuban o‘simliklar – evolyutsiyaning quyi pog‘onasida joylashgan o‘simliklar
bo‘lib, ularning tuzilishi oddiy, ko‘pincha hujayraviy yoki hujayralar to‘plamidan
iborat bo‘ladi. Ular ildiz, poya va barg kabi aniq differensiyalashgan organlarga
ega emas. Tuban o‘simliklar asosan suv muhitida yoki nam joylarda yashaydi va
o‘ziga xos biologik hamda fiziologik xususiyatlarga ega. 6
Tuban o‘simliklarning asosiy vakillari orasida bakteriyalar, suv o‘tlar
(algalar), zamburug‘lar va lishayniklar (qorayalar) bor. Ular turli xil yashash
muhitlariga moslashgan bo‘lib, ba’zilari tuproqda, ba’zilari esa suv havzalarida
uchraydi. Ayrim turlari parazit yoki simbiotik hayot kechiradi.
Tuban o‘simliklarning tuzilish xususiyatlari
Tuban o‘simliklar bir yoki ko‘p hujayrali bo‘lishi mumkin. Bir hujayrali
shakllar orasida bakteriyalar va ayrim suv o‘tlarini keltirib o‘tish mumkin. Ko‘p
hujayrali shakllar esa sodda to‘qimalarga ega bo‘lib, hujayralar orasidagi
6
Hamidov U. O‘simlikshunoslik. – Andijon: AndMI, 2014. – 288 b.

Ularning xilma-xilligini saqlash va ko‘paytirish ekologik muhitning
yaxshilanishiga xizmat qiladi. 13
Xulosa qilib aytganda, yuksak o‘simliklar tirik tabiatning ajralmas qismi
bo‘lib, ularning turlari juda ko‘p va xilma-xildir. Ular nafaqat tabiat muvozanatini
saqlash, balki insoniyat ehtiyojlarini qondirishda ham beqiyos ahamiyatga ega.
2.3. O‘simliklarning vegetativ va generativ organlari
O‘simliklar tirik organizmlar bo‘lib, ular turli organlardan tashkil topgan.
Ushbu organlar tuzilishi va bajaradigan funksiyasiga qarab vegetativ organlar va
generativ organlarga bo‘linadi.
Vegetativ organlar – o‘simlikning asosiy hayotiy jarayonlarini amalga
oshiradigan organlari bo‘lib, ularga ildiz, poya va barg kiradi. Bu organlar
yordamida o‘simlik oziqlanadi, o‘sadi va tashqi muhit sharoitlariga moslashadi.
Generativ organlar – o‘simlikning ko‘payishini ta’minlovchi organlar bo‘lib,
ularga gul, meva va urug‘ kiradi. Ushbu organlar yordamida o‘simlik nasl qoldiradi
va o‘z turini davom ettiradi.
Endi har bir organning tuzilishi, funksiyasi va o‘ziga xos xususiyatlarini
batafsil ko‘rib chiqamiz.
Vegetativ organlar
Ildiz
Ildiz – o‘simlikning tuproqqa kirib boradigan qismi bo‘lib, uning asosiy
vazifasi suv va mineral moddalarni so‘rib olish, o‘simlikni tuproqqa mahkamlash
hamda ba’zi hollarda oziq moddalar zaxirasini to‘plashdir.
Ildizlarning asosiy turlari
1. Asosiy ildiz tizimi – Bunda bitta katta asosiy ildiz bo‘lib, undan mayda yon
ildizlar tarqaladi. Masalan, olma, yong‘oq, eman daraxtlari.
13
Rahimov K. Botanika va ekologiya. – Xorazm: Urganch nashriyoti, 2015. – 299 b.

va yashash sharoitlariga moslashish darajasi bo‘yicha tuban o‘simliklardan farq
qiladi. Yuksak o‘simliklarning asosiy xususiyati shundaki, ularning tanasi aniq
ajratilgan organlardan tashkil topgan bo‘lib, har bir organ maxsus hayotiy
funksiyalarni bajaradi. 11
Yuksak o‘simliklarning ajralib turuvchi asosiy xususiyatlari quyidagilardan
iborat:
Ular ildiz orqali tuproqdan suv va undagi mineral moddalarni so‘rib oladi.
Barglar yordamida fotosintez jarayoni amalga oshadi, bunda quyosh nuri
ishtirokida suv va karbonat angidriddan organik modda – glyukoza hosil bo‘ladi.
Poya o‘simlik tanasini mustahkam ushlab turadi, oziqa moddalari va suvning
ildizdan barglarga harakatlanishini ta’minlaydi.
Yuksak o‘simliklarning aksariyati urug‘lar orqali ko‘payadi.
Yuksak o‘simliklarning tuzilishi
Yuksak o‘simliklar vegetativ va generativ organlardan tashkil topgan.
Vegetativ organlar – ildiz, poya va barg, generativ organlar esa – gul, meva va
urug‘dir.
1. Ildiz
Ildiz yuksak o‘simliklarning asosiy organlaridan biri bo‘lib, tuproqda o‘sib,
unga mustahkam yopishib turadi. Ildizning asosiy vazifalari:
O‘simlik tanasini tuproqqa mahkamlash;
Suv va mineral moddalarning so‘rilishini ta’minlash;
Ayrim o‘simliklarda oziq moddalarning zaxira shaklida to‘planishi (masalan,
sabzi, lavlagi kabi o‘simliklarda);
Vegetativ ko‘payishda ishtirok etish (kartoshka, qulupnay kabi o‘simliklarda).
11
Mahmudov T. O‘simliklarning tuzilishi va funksiyasi. – Jizzax: Ilm Ziyo, 2017. – 315 b.

1.1. Tuban o‘simliklar haqida umumiy tushuncha
O‘simliklar tirik organizmlar orasida eng muhim va keng tarqalgan
guruhlardan biridir. Ular kislorod ishlab chiqarib, hayvonlar va insonlar uchun
oziq-ovqat manbai bo‘lib xizmat qiladi. O‘simliklar evolyutsiya jarayonida
murakkab rivojlanish bosqichlaridan o‘tgan bo‘lib, ular orasida eng sodda
tuzilishga ega bo‘lgan organizmlar tuban o‘simliklar deb ataladi. Tuban o‘simliklar
– tuzilishi jihatidan oddiy, asosan suv muhitida yashovchi o‘simliklardir. Ular
ildiz, poya va bargga aniq ajralmagan bo‘lib, tallom (oddiy to‘qimalardan tashkil
topgan tanacha) shaklida bo‘ladi. 3
Tuban o‘simliklar o‘z ichiga ko‘pgina turkum va sinflarni qamrab oladi.
Ularning eng keng tarqalgan vakillari bakteriyalar, suv o‘tlar (algalar),
zamburug‘lar va lishayniklar hisoblanadi. Ushbu organizmlar tabiiy
ekotizimlarning muhim qismi bo‘lib, ekologik muvozanatni saqlashda katta
ahamiyatga ega. Masalan, suv o‘tlar okean va dengizlarda kislorod ishlab
chiqaruvchi asosiy organizmlar hisoblanadi. Zamburug‘lar esa organik qoldiqlarni
parchalash orqali tuproq unumdorligini oshirishda ishtirok etadi.
Tuban o‘simliklarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – ular avtotrof va
geterotrof oziqlanishga ega bo‘lishidir. Avtotrof tuban o‘simliklar quyosh nuri
yordamida fotosintez jarayonini amalga oshirib, organik modda hosil qiladi. Suv
3
Bo‘riyev H. O‘simliklarning generativ organlari. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2017. – 198 b.

organlarning tuzilishi va funksiyalarini o‘rganish o‘simliklarning biologik
ahamiyatini chuqur tushunishga yordam beradi. 14
Xulosa
O‘simliklarning vegetativ va generativ organlari o‘zaro chambarchas bog‘liq
bo‘lib, ularning har biri muhim biologik funksiyalarni bajaradi. Vegetativ organlar
– ildiz, poya va barg o‘simlikning oziqlanishi, suv va mineral moddalarni so‘rib
olishi, fotosintez orqali organik moddalar sintez qilishi, atrof-muhitga moslashishi
kabi jarayonlarda ishtirok etadi. Generativ organlar esa gul, meva va urug‘ bo‘lib,
o‘simlikning ko‘payishi va nasl qoldirishi uchun xizmat qiladi. Ushbu organlarning
14
Sobirov D. O‘simliklarning fiziologik xususiyatlari. – Samarqand: SamDU, 2021. – 275 b.

hujayralarga aylangan. Keyinchalik, bu jarayon natijasida bir hujayrali va ko‘p
hujayrali suv o‘tlar, zamburug‘lar va lishayniklar paydo bo‘lgan. Ushbu o‘simliklar
jadal rivojlanib, turli yashash muhitlariga moslashgan.
Tuban o‘simliklar suv muhitida yashashga moslashganligi sababli, ularning
tuzilishi ham suvga bog‘liq tarzda shakllangan. Masalan, suv o‘tlarida ildiz, poya
va barg kabi organlar bo‘lmaydi, ularning tanasi tallom shaklida bo‘ladi. Tallom
suvda erigan moddalarni o‘ziga singdirib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri oziqlanadi.
Tuban o‘simliklarning asosiy guruhlari
Tuban o‘simliklar turli xil guruhlarga bo‘linadi. Ularning eng muhim turlari
quyidagilardir:
1. Bakteriyalar
Bakteriyalar eng sodda tuzilishga ega bo‘lib, prokariot hujayralardan iborat
organizmlardir. Ular bir hujayrali bo‘lib, turli muhitlarda yashashi mumkin.
Bakteriyalar orasida fotosintez qiluvchi va parazit turlari mavjud. Masalan,
sianobakteriyalar suv muhitida yashab, fotosintez orqali kislorod hosil qiladi.
2. Suv o‘tlar (algalar)
Suv o‘tlar – asosan suvda yashovchi, fotosintez qila oladigan organizmlardir.
Ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
Yashil suv o‘tlar – ko‘pincha chuchuk suv havzalarida uchraydi. Masalan,
xlorella, volvoks.
Jigarrang suv o‘tlar – asosan dengizlarda yashaydi, ulardan sanoatda agar-
agar moddasi olinadi. Masalan, laminariya.
Qizil suv o‘tlar – chuqur suv qatlamlarida uchraydi, ular ham qimmatbaho
biotexnologik xomashyo hisoblanadi. Masalan, porfira.
3. Zamburug‘lar

Mavzu keng yoritilgan va 42betni tashkil etadi.

Купить