Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 2.3MB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 13 Dekabr 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Valeologiya

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

6 Sotish

Tuban zamburugʻlar vakillarining tuzilishi va ularning xalq xoʻjaligidagi ahamiyati

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVACIYALAR VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TABIIY FANLAR FAKULTETI Botanika, ekologiya va uni o’qitish metodikasi kafedrasi Biologiya ta’lim yo’nalishi 2-kurs o’zbek guruhi talabasi Mohiraning Biologiya o’qitish texnologiyalari va loyihalash fanidan KURS ISHI Mavzu: Tuban zamburug lar vakillarining tuzilishi va ularning xalq xo jaligidagiʻ ʻ ahamiyati. Bajardi: Boltaboyeva Munira Ilmiy rahbar: Kafedra mudiri: U. Kudaybergenova Nukus-202 4 1 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………….………………………………….3 I BOB. Tuban zamburug lar vakillarining tuzilishi va ularning xalq xo jaligidagi ʻ ʻ ahamiyati . 1.1. Tuban Zamburug’lar haqida tushuncha………………...…………………………..5 1.2. Tuban Zamburug’larning ko’payishi………………….…………………………….7 II BOB. Foydali zamburug’lar. 2.1. Zamburug’larning sifati…………………………………….………………………23 2.2. Zamburug’larning foydali jihatlari……………………………….…...……………24 III BOB. Zamburug’larning sanoat va xo’jalik faoliyatidagi ahamiyati. 3.1. Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan zamburug’lar…………………….…...……..26 3.2. Zamburug’lar mikoriza sifatida…………………………………...……….……….27 Xulosa ……………………………………………………………………….………….30 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………….……………32 2 Kirish Mavzu dolzarbligi : Zamburug’lar tabiatda keng tarqalgan va katta ahamiyatga ega. Ular tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. Bakteriyalar bilan birga organik moddalarning: o’simlik qoldiqlari va hayvon jasadlarining parchalanishi asosan zamburug’lar ishtirokida boradi. Aholini o‘sib borayotgan extiyojini ekologik toza va to‘la qimmatli qishloq xo‘jaligi maxsulotlari bilan ta’minlashda ekinlarda uchraydigan turli fitopotolik kasalliklarni kelib chiqish sabablari, tarqalishi, o‘simlik va inson xayotiga hamda tevarak atrofga ta’sirini o‘rganish hozirgi kunnig eng dolzarb muammolaridan biridir. Shu uchun o‘simliklarni har xil zamburug‘lar keltirib chiqaradigan kasalliklardan himoya qilish muhim o‘rin tutadi. Hozirgi kunda qishloq xo‘jaligi mutaxasislari har bir fermer ekinlarni tuproqqa ekishdan boshlab to hosilni yig‘ishtirib olgunga qadar fitopotologik kasalliklarni yuqtirib olish xavfini bilgan xolda hushyor bo‘lmog‘i zarur. Tarqalgan yoki tarqalish xavfi bor bo‘lgan kasaliklarga nisbatan kimyoviy vositalardan betartib foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik, balki kasallikdan oldin profilaktika ishlarini olib borish soha mutaxassislaridan kuchli bilim talab etadi. Tuproqda xilma-xil zamburug’lar guruhi uchraydi. Zamburug’lar saprofitlar sifatida to’nka va ildizlar qoldiqlarida yashaydi. Ba’zi zamburug’lar yuksak o’simliklar bilan simbioz holda yashab, mikoriza hosil qiladi. Zamburug’lar tuproqda yashab uni chirindi moddalar bilan boyitadi, tuproq hosildorligini oshiradi, inson va hayvonot dunyosi uchun ozuqa moddalarni yetkazib beradi. Zamburug’lar juda keng tarqalgan bo’lib, ko’proq o’rmonlarda uchraydi. Mikoriza – yuksak o’simliklar ildizi bilan zamburug’larning simbioz hayot kechirishidan 3 iborat. Quruqlikda tarqalgan ko’pchilik o’simliklar tuproqdagi zamburug’lar bilan ana shunday hamkorlikda yashaydi. Mikorizaning tuzilishiga ko’ra ikki asosiy turi ajratiladi: tashqi (ektotrof) va ichki (endotrof). Ektotrof mikorizada o’simlik ildizining uchki qismini zich g’ilof ko’rinishida zamburug’ mitseliysi o’rab oladi. Endotrof mikorizada zamburug’ ildizning ichki to’qimalariga kirib oladi. Tashqi mikoriza asosan o’rmonlardagi qayin, eman va ninabargli daraxtlarda uchraydi. Zamburug’ daraxt ildizidan karbonsuv va vitaminlarni o’zlashtiradi. Shu bilan birga tuproqning gumusi tarkibidagi oqsillarni aminokislotalarga parchalaydi. Aminokislotalarning bir qismi o’simlik tomonidan o’zlashtiriladi. Bundan tashqari zamburug’ daraxtning ildiz tizimini, shimish yuzasini oshiradi, bu esa o’z navbatida unumsiz tuproqlarda o’sayotgan o’simlik uchun muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ichki mikoriza ko’pincha o’t o’simliklarda uchraydi. Ammo uning simbioz hayot kechirishdagi roli haqida ma’lumotlar yetarli emas. Ishning maqsad va vazifalari. Ishning maqsad va vazifalari zamburug’lar dunyosiga mansub bo’lgan zamburug’lar bilan tanishish, ularning ahamiyatini o’rganish, foydali zamburug’lardan amaliyotda foydalanishni keng joriy etish. Zamburug’lar vakillarining hozirgi zamon ta’lim tizimidagi o’rni va ularning foydali jihatlarini aniqlash ishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Kurs ishi mavzusi bo’yicha tadqiqot obyekti va predmeti. Asosiy tadqiqot obyektlari zamburug’lar dunyosi va ularga mansub bo’lgan vakillari. Zamburug’lar dunyosining umumiy tuzilishi, ko’payishi, foydali va zararli jihatlari hamda o’ziga xos belgilarini o’rganish. Ishning amaliy ahamiyati. Zamburug’larni o’rganishda, avvalo, ularni qanday sharoitda va muhitda o’sishini aniqlash lozimdir. Zamburug’lar dunyosi vakillarining ichki va tashqi tuzilishi hamda ko’payishini o’rganish ko’lami foydali zamburug’larni foydali jihatlarini tushuntirib berishda amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Ishning xajmi. Kurs ishi 3 bobdan iborat bo’lib, unda zamburug’lardan amaliyotda foydalanish, ularning tarkibi, ko’payishi to’la yoritilib berilgan. Zamburug’larning ahamiyati bayon etib berilgan. 4 Asosiy qism Zamburug’lar inson uchun ikkita muhim, bir-biriga zid bo’lgan – yemiruvchi, lekin foydali vazifani bajaradi. Zamburug’lar chiqindilarni parchalab, ularning ko’payishiga imkon bermaydi. Shuningdek, ular o’simliklar rivojlanishi uchun zarur bo’lgan mineral tuzlarni tuproqqa qaytaradi. Ayrim zamburug’lardan ko’plab kasalliklarga davo bo’luvchi dorivor moddalar olinadi. Zamburug’ning o’simlik va hayvonlarni kasalga chalintiruvchi ayrim turlarini zararsizlantirish uchun inson doim ularga qarshi kurash olib boradi. Zamburug’lar boshqa o’simliklar yordamida ko’payadi. Boshqa o’simliklar ozuqa uchun xlorofill ko’magida karbonat angidrid va suvdan shakar ishlasa, xlorofillsiz zamburug’lar bunday xusususiyatdan mahrum. Shuning uchun ham ular ozuqa moddani yashil o’simliklardan oladi. Zamburug’larning turi ko’p. Ularning aksariyati tuzilish jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi. Ayrim zamburug’lar, masalan bakteriya va achitqilar, bitta hujayradan iborat. Shilimshiqli unli motor ham zamburug’ turiga kiradi. U boshqa o’simliklardan farqli o’laroq, chirigan daraxt tanasi yoki nam jism yuzasini qoplovchi ilviroq yupqa pardaday katta miqdordagi protoplazmadan hosil bo’ladi. Zamburug’larning bakteriya, achitqi va unli mog’ordan boshqa turlari rangsiz tolalardan iborat. Ular ,,mitseliy” yoki ,,zamburug’ tanasi” deb ataladi. Zamburug’ o’simtalari boshqa o’simlik yoki jism ichkarisiga kirib, ozuqa shimadi. Zamburug’ning rivojlanishi va ozuqani hazm qilishi uchun suv zarur. Shu sababdan ham ular quruq iqlim sharoitida o’sa olmaydi. Po’panak zamburug’i non va namda qolgan matolarni chiritadi. Zamburug’larning ayrim turlari pishloqlarga o’ziga xos hid berish va dori ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Tanovul qilinishi mumkin bo’lgan va zaharli hisoblangan qo’ziqorinlar ham zamburug’lar oilasiga kiradi. Bunday qo’ziqorinlar bandininng asosiy qismi yer tagida bo’lib, tepasidagi spora ishlovchi qalpoqchasi yer yuzasiga chiqishdan oldin shakllanadi. Zamburug’lar (micota) – tuban o’simliklarning xlorofilsiz va tuzilishi juda turli-tuman bo’lgan eng katta bo’lim hisoblanadi. Zamburug’lar tayyor organik moddalar hisobiga 5 yashaydi, ya’ni geterotrof organizm hisoblanadi. Odatda o’simliklarda, tuproqda, suvda, hayvonlarda yoki ularning qoldiqlarida hayot kechiradi. Oziqlanish usuliga qarab parazit va saprofit zamburug’larga bo’linadi. Parazit xolda ovqatlanish tirik organizm hisobiga, saprofit holda oziqlanish o’lik organizm hisobiga boradi. Yer yuzida zamburug’larning odamlar va hayvonlar uchun zararli va foydali bo’lgan 100.000 dan ortiq turi uchraydi. O’zbekistonda esa 3000 ga yaqin turi tarqalgan. Zamburug’lar haqidagi fan mikologiya deb ataladi. Tuzilishi. Ko’pchilik zamburug’larning (ba’zi hujayra ichki parazitlaridan tashqari) vegetativ tanasi mitseliy ko’rinishida, ya’ni oziqlanish substrat sirtiga yoki ichiga taralib, uchidan o’sadigan ingichka ipcha – gifalardan iborat. Gifalar qisqa yoki uzun, oddiy yoki shoxlangan, bir hujayrali yoki ko’p hujayrali, tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan, bir yadroli, ikki yadroli, ko’p yadroli bo’ladi. Gifalarning eni 1 – 15 millimetr, bo’yi esa bir necha metrgacha bo’lishi mumkin. Gifalar asosan monopodial, qisman simpodial o’sadi. Gifalarning hujayra po’sti xitin moddasidan tuzilgan. Gifalar to’planib mitseliy hosil qiladi. Zamburug’larning tanasi yoki mitseliysi substrat ichida rivojlansa, endogen Ko’pchilik zamburug’larda endogen mitseliy uchraydi. Bunday mitseliy oziq moddalar bilan to’la taminlanishga imkon beradi, hamda ularning vegetativ tanasini haroratning keskin o’zgarishidan: sovuqda muzlab qolishidan, issiqda qurib qolishidan saqlaydi. Mitseliy hujayralari po’st, sitoplazma va yadrodan iborat. Zamburug’larda zaxira oziq moddalar sifatida – glikogen, valyutin va moy tomchilari hosil bo’ladi. Ayrim zamburug’larning vegetativ tanasi murakkab tuzilgan bo’lib, ularning spora hosil qiluvchi organi mevatana ham mitseliy gifalarining o’zaro zichlashib, birikib o’sishidan Bir hujayrali zamburug’lar. Ular yumaloq yoki ellips shakildagi alohida-alohida Hujayrasi qobig’ining kimyoviy tarkibi bir xil emas. Po’st hech qachon sellyulozali bo’lmay, unga turli azotli moddalar aralashgan bo’ladi. Ularda bir nechta yadro bo’ladi. Ular kraxmal hosil qilmaydi, uning o’rniga boshqa uglevod glikogen hosil qiladi. Hujayrada ozuqa modda sifatida glikogen va yog’ tomchilari to’planadi. Alohida tuzilmalar – mevatanalar ko’payish funksiyasini bajaradi. Parazit Zamburug’lar tallofit o’simliklardir, chunki ular ham hech qachon suvo’tlari singari haqiqiy to’qima 6 hosil qilmaydi va ularning tanasi qismlarga (bargga, poyaga, ildizga) bo’linmagan. 1.2. Zamburug`larning ko`payishi. Zamburug’lar vegetativ va reproduktiv (jinssiz va jinsiy) usullarda ko’payadi. Vegetativ ko’payishi. Vegetativ ko’payishi mitseliy ipchalarining bo’linishi bilan amalga oshadi. Bu bo’lakchalar har xil yo’l bilan tarqalib, qulay sharoitga tushganda yangi mitseliysi hosil bo’ladi. Ba’zi bir zamburug’larda vegetativ ko’payishda kurtaklanib ko’payadi. Bunga achitqi zamburug’ini misol qilib keltirish mumkin. Achitqi zamburug’i bir hujayrali, haqiqiy mitseliysi bo’lmagan mikroskopik organizmdir. Hujayrasi bir yadroli, oval shaklda bo’ladi. Uning hujayrasi qobiq bilan o’ralgan sitoplazma, mag’iz va vakuoldan tashkil topgan. Achitqi zamburug’i xamir tarkibidagi kraxmal moddasi bilan oziqlanadi va uni parchalab, spirt bilan karbonat angidrid gaziga aylantiradi. Hosil bo’lgan gaz pufakchalari og’ir xamir massasini ko’tarib chiqadi, xamir oshadi. Natijada xamir g’ovak va yengil bo’lib qoladi. Kraxmal parchalanganda hosil bo’lgan spirt esa xamirga tam beradi. Achitqi zamburug’lar yaxshi sharoitda juda tez, kurtaklanib ko’payadi. Bunda zamburug’ hujayrasi ustida bo’rtma hosil bo’ladi va u o’sib kattalashadi, so’ngra ona hujayradan ajralib chiqib, mustaqil yashay boshlaydi. Achitqi zamburug’larining ishtirokisiz non yopib, pivo tayyorlab bo’lmaydi. Respublikamizda non zavodlari, pivo zavodlari, novvoyxonalar va uy sharoitida non yopish ehtiyojini ta’minlash uchun zavodlarda achitqilar (turishlar) tayyorlanadi. Achitqilar – achitqi zamburug’larining to’plamidir. Quritilib, taxtakachlangan achitqi zamburug’lari sovuqda ko’paymaydi, lekin uzoq vaqtgacha tirik turadi. Achitqini shakar eritmasiga solib, iliq joyga qo’yilsa, undagi zamburug’lar darrov jonlanib, haddan tashqari tez ko’paya boshlaydi. Achitqi zamburug’lari xalq xo’jaligida va turmushda Jinssiz ko’payishi. Jinssiz ko’payishi sporalar yoki zoosporalar yordamida bo’ladi. Suvda yashaydigan zamburug’lar zoospora hosil qilib ko’payadi. Quruqlikda yashaydiganlari esa, spora hosil qilib ko’payadi. Sporalari nixoyatda mayda, quruq va ko’p miqdorda bo’ladi. Masalan: shampinon deb atalgan zamburug’ ikki sutkada ikki milliard spora hosil qiladi. Yong’oqning tanasida uchraydigan pukok parazit 7 zamburug’ida bir yilda o’n milliard spora hosil bo’ladi. Sporalar hosil bo’lishiga qarab endogen va ekzogen bo’ladi. Endogen sporalar odatda gifa (sporangiy yoki zoosporangiy) ning sharsimon uchlarida ko’p miqdorda rivojlanadi. Ekzogen sporalar (konidiyalar) mitseliyning maxsus shoxchalarida yakka, guruh bo’lib, ko’pincha zanjirsimon rivojlanadi. Masalan, po’panak zamburug’i yaxshi sharoitda jinssiz ko’payadi. Bunda zamburug’ning vegetativ tanasidan shoxlanmagan gifa (sporangiyband) tik ko’tarilib chiqadi. Sporangiy bandining uchida sharsimon bo’rtma – sporangiy hosil bo’ladi. Sporangiy ichida esa sporalar shakllanadi. Bir zamburug’da bir necha o’nlab sporangiy, bir sporangiyda esa 10.000 dan ortiq spora yetishadi. Sporangiy voyaga yetgach (ichidagi sporalar tayyor bo’lgach) qoramtir rangga kiradi. Sporangiyda yetilgan sporalardan qulay sharoitda yangi mitseliy hosil bo’ladi. Jinsiy ko’payishi. Jinsiy ko’payishi ikki xil usulda amalga oshadi: a. Oogamiya b. Konyugatsiya Yuqori darajada murakkab tuzilgan zamburug’larning jinsiy ko’payishi biroz soddalashgan bo’ladi. Ularda fiziologik jihatdan har xil bo’lgan ikkita (hujayra) sporalar qo’shilib ko’payadi. Bu sporalarni bipolyar sporalar, ya’ni ikki qutbli sporalar deyiladi. Bittasi ,, - “ , ikkinchisi ,, + “ qutbli bo’ladi. Jinsiy ko’payish tuban zamburug’larda suvo’tlarga o’xshash, yuksak zamburug’lar esa maxsus jinsiy organlarning qo’shilishi, bir hujayra mahsulotining ikkinchisiga ko’chib o’tishi va yadrolarning juft – juft bo’lib qo’shilishi kabi ko’rinishlarda amalga oshadi. Zamburug’lar hamma joyda keng tarqalgan. Aksariyat zamburug’larning tabiatda umri qisqa. Ularning mitseliysi bir necha sutkada rivojlanib, spora hosil qilgach, o’sishdan Tanasining tuzilishi va ko’payish xususiyatlariga qarab, zamburug’lar tipi quyidagi 6 ta 1.Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi – Archimycetes yoki chytridiomycetes. 2.Oomitsetlar sinfi Oomycetes. 3. Zigomitsetlar (bular tuban zamburug’lar) sinfi – Zygomycetes. 8 4. Xaltachali zamburug’lar yoki askomitsetlar sinfi – Ascomycetes. 5. Bazidiyali zamburug’lar yoki bazidiyamitsetlar sinfi (bular yuksak zamburug’lar) – Basidiomycetes. 6. Takomillashmagan zamburug’lar sinfi – Fungi imperfecti. Arximitsetlar (xitridiomitsetlar), oomitsetlar va zigomitsetlar sinflari tuban zamburug’lar, askomitsetlar (xaltachali zamburug’lar), bazidiyamitsetlar sinflari esa yuksak zamburug’lar deb yuritiladi. Takomillashmagan zamburug’lar mitseliysining tuzilishi yuksak zamburug’larga yaqin tursa ham u xaltacha yoki bazidiya hosil qilmaydi. Shuning uchun bu sinf vakillarini takomillashmagan zamburug’lar deb yuritiladi. 1. Arximitsetlar yoki xitridiomitsetlar sinfi. Bu sinfga kiruvchi zamburug’larning tanasi yalang’och yoki uncha yaxshi rivojlanmagan mitseliy va rizomitseliydan iborat. Bir xivchinli zoosporalar yordamida jinssiz izogamiya, geterogamiya va oogamiya yo’li bilan jinsiy ko’payadi. Bizning sharoitimizda bu sinfning ko’p uchraydigan vakili, yosh karam ko’chatlarining ildiz bo’g’zini zararlaydigan, uning qorayishiga, keyinchalik esa qurib qolishiga sabab bo’ladigan karam olpidiumi (Olpidium brassica) zamburug’idir. Bunday kasllikni karamning ,,qora oyoq” kasalligi deb ham yuritiladi. O’simlikning zararlangan joyida yadroli, yalang’och hujayralardan iborat bo’lgan parazit tanalar hosil bo’ladi. Keyinchalik bu tanalar po’st bilan o’ralib, zoosporangiylarga aylanadi. Zoosporangiylar o’sib, tashqariga chiqib turadigan uzun bo’yincha hosil qiladi va shu bo’yinchalardan ko’plab bir xivchinli zoosporalar tashqariga chiqadi. Qulay sharoitga tushgan zoosporalar yangi karam ko’chatlariga tushib, ularni zararlashni yana davom ettiradi. Jinsiy ko’payishdan hosil bo’lgan zigota dastlab ikki yadroli, keyinchalik ular bir-biri bilan qo’shilib, haqiqiy diploid yadroni hosil qiladi. Izogametalar o’zaro qo’shilib, zigota hosil bo’lganda ularning xivchinlari saqlanib qoladi. Shu xivchinlar yordamida harakatlanadigan zigota yangi karam ko’chatlarining hujayralariga kirib, ularni zararlaydi va sistalarga aylanadi. Karamning bu kasalligiga qarshi kurash uchun ko’chatlarni zich qoldirmaslik, havo 9 almashinishini yaxshilash va ortiqcha namlikka yo’l qo’ymaslik choralari ko’riladi. 2. Oomitsetlar sinfining mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo’lingan vakili – fitoftora (Phytopthora infestans) ko’pincha kartoshka, pomidor kabi sabzavot va poliz ekinlarining vegetativ organlari hamda hujayra oraliqlarida parazit holda hayot kechiradi. Fitoftora zamburug’i kartoshka, pomidor va poliz ekinlari bargida qo’ng’ir dog’lar hosil qiladi. Kartoshka pishib yetilishi oldidan, uning barglarida qo’ng’ir dog’lar paydo bo’ladi. Ular Fitoftora sporalar hosil qilib ko’payadi. Sporangiylar mitseliyning maxsus shoxchalarida paydo bo’lib, bu shoxchalar kartoshka bargining og’izchalaridan tashqariga chiqib turadi. Ularda oson ajralib ketadigan bittadan ovalsimon sporangiy yetishadi. U namlik ta’sirida unib, 8-16 ta gacha ikki xivchinli zoosporalar keyinchalik barg epidermasidagi og’izchalar orqali uning to’qimasiga kiradigan gifalarni hosil qiladi. Agar sporangiy suvsiz muhit ta’sirida bo’lsa, u zoospora hosil qilmasdan, bevosita o’sib, gifalarga aylanadi. Bu hoda sporangiy quruqlikka moslashgan zamburug’larga xos bo’lgan jinssiz 3. Zigomitsetlar kenja sinfiga 500 ga yaqin tur kiradi. Uning eng ko’p tarqalgan, saprofit holda yashovchi vakillaridan biri oq po’panak (Mucor mucedo) zamburug’idir. Oq po’panak mitseliysi asosan substrat ichida, qisman uning yuzasida joylashib, ularda sporangiybandlari ko’tarilib turadi. Bandlarning uchlari qavarib, shar shaklidagi sporangiylarni hosil qiladi. Ularning asosida to’siq yuzaga keladi va u sporangiy ichiga botib, kichkina ko’rinishdagi ustuncha hosil qiladi. Sporangiy ichidagi ko’p yadroli sitoplazma alohida-alohida bir qancha sporalarga aylanadi. Sporangiy po’sti yorilishi bilan sporalar tashqariga chiqadi va shamol ta’sirida tarqalib, qulay sharoitda yangi mitseliyga aylanadi. Namiqib qolgan nonda, go’ngda va boshqa organik substratlarda oq Substratdagi oziq moddalar kamayganda ular jinsiy (zigogamiya) ko’payishga o’tadi. Bu jarayon natijasida har xil tupdan chiqqan gifalar uchlari bilan bir-biriga qarab o’sadi. Uchlari shishib tutashgan joyida ularni ikkiga ajratuvchi to’siqlar paydo bo’ladi. Keyinchalik bu to’siq eriydi, moddalar esa qo’shilib zigospora hosil qiladi. Zigospora o’simtali qalin, qoramtir po’st bilan o’raladi. Ma’lum vaqt tinim davrini kechirgandan so’ng o’sib, shoxlanmagan qisqa sporangiybandi uchida yosh sporangiyga aylanadi. Bu 10 4. Xaltachali zamburug’lar sinfi. Bu sinf vakillari maxsus xaltachalar ichida spora hosil qilishi bilan harakterlanadi. Mitseliysi bir yoki ko'p yadro’li hujayralardan tashkil topgan. Sporalari asosan xaltachalarda yetiladi. Eng soda vakillarida xaltacha to’g’ridan- to’g’ri zigotadan hosil bo’ladi. Mitseliyning ikkita hujayrasi bir-biri bilan qo’shilib hosil bo’lgan zigota xaltachaga aylanadi. Shuning uchun ham bu sinfga kiruvchi zamburug’lar xaltachali zamburug’lar deb ataladi. Bu sinfga tuzilishi va yashovchanligi xilma-xil bo’lgan 250.000 dan ortiq tur kiradi. Xaltacha ichida ko’pincha sakkiztadan spora xaltacha, ya’ni askospora yetishadi. Xaltachalar hosil bo’lishi oldidan jinsiy jarayon bo’lib o’tadi. Bu zamburug’larning ko’p vakillarida xaltachalar mevatanalarida yetiladi. 1. Kleystokarpiylar – yopiq mevatanachalar. Xaltachalar mevatanasining ichida turadi. Xaltachasporalar yetilgan meva po’stining yemirilishi yoki yorilishi natijasida tashqariga 2. Peritetsiylar – chala ochiq mevatana. Ular ko’zasimon bo’lib, uni bir qadar ochiq bo’ladi. Xaltachalar mevatanasining tagida to’p bo’lib vertikal joylashadi, yetilishi bilan sporalar teshikcha orqali birin-ketin tashqariga otilib chiqadi va atrofga tarqaladi. 3. Apotetsiylar – ochiq mevatana. Ko’pincha tarelkasimon yoki piyolasimon bo’lib, xaltachalar betida keng qatlam hosil qiladi va erkin joylashib osonlik bilan tarqala oladi. Xaltachali zamburug’larning ko’pgina vakillarida mevatana va xaltachalari paydo bo’lishi oldidan bir necha juft jinsiy organlar (to’da-to’da bo’lib) hosil bo’ladi. Bu jinsiy organlarning hosil bo’lishi mevatanasining boshlanishidir. Xaltachali zamburug’larning urg’ochi jinsiy organi arxikarp, erkak jinsiy organi esa anteridiy deb ataladi. Arxikarp ikki hujayradan iborat bo’lib, ularning ostki sharsimon shakldagisi askogen, ustki silindirsimoni esa trixigina deb ataladi. Anteridiy bitta silindirik hujayradan iborat. Bu erkak va urg’ochi jinsiy organlarning hujayralari ko’p yadroli bo’lib, ichidagi moddasi endomitsetlarnikiga o’xshash, ayrim gametalarga differensiallashmagan emas. Bularning atalish jarayoni quyidagicha: anteridiy trixoginaning uchi bilan qo’shilib, ichidagi moddasini unga qo’yadi. Trixoginaning tagidagi teshikchadan anteridiy yadrolari askogenga o’tib, uning yadrosi bilan juftlashib, o’zaro qo’shilmay turadi, faqat ularning sitoplazmalarigina birlashadi xolos. Bundan qo’sh yadro yoki dikarion deb ataladigan shoxlangan o’simtachalar hosil 11 bo’ladi. U yerda ularning juftlashgan yadrolari bir vaqtda baravar va teng bo’lina boshlaydi. Chunki dikariondagi yadrolarning biri erkak, ikkinchisi urg’ochi bo’lishi lozim. Keyin dikarionlar askogen iplariga o’tib shoxchalarning o’zida taraqqiy etadi. Askogen ichidagi yadrolar qo’shiladi, so’ngra diploid yadro izchillik bilan uch marta (birinchisi reduksion) bo’linadi. Natijada sakkizta gaploid yadro hosil bo’ladi. Ular Demak, otalangan bitta askogendan askogen iplar orqali bir qancha xaltachali sporalar Shu bilan birga, jinsiy organlarni hosil qilgan mitseliy gifalari xaltachalar atrofida o’ralib, jinsiy organlarga va undan hosil bo’lgan askogen iplariga mevatanasining Xaltachali zamburug’larning ko’pchilik turlarida jinsiy organlarning qo’shilishi reduksiyalangan. Ba’zan erkak jinsiy organi bo’lmaydi yoki urg’ochi jinsiy organi o’smay qoladi. Keyingi o’sish esa oogamiya (askogen yadrolar yaqinlashib qo’sh yadroga aylanadi) yordamida bo’lib, askogen iplari yetilgach, uchida xaltachalar hosil Xaltachasi bevosita mitseliyda hosil bo’ladigan zamburug’larga achituvchi zamburug’lar misol bo’la oladi. Dastlabki xaltachalilar (Protoascales) tartibining vakili xamirturush yoki achitqi zamburug’idir (Saccharomyces cerevisiae). Ko’pincha uning haqiqiy mitseliysi bo’lmay, tanasi alohida-alohida hujayralarga ajraladigan, kurtaklanib Kurtaklanish paytida, hujayrada o’simta yoki kurtakcha hosil bo’ladi. Bu o’simta asta- sekin kattalashib o’saveradi va ona hujayradan ajralib ketadi. Xuddi shunday yo’l bilan ikkinchi, uchinchi va hokazo kurtaklar paydo bo’laveradi. Natijada yumaloq yoki ovalsimon hujayralardan tashkil topgan va osongina uzilib ketadigan zanjir hosil bo’ladi. Kurtaklanish paytida ba’zi hujayralar bir-biriga qarama-qarshi tomondan o’simtalar chiqaradi va ular o’sib birlashadi. Ayni vaqtda ularning yadrolari ham qo’shiladi, yadro uch marta bo’lingach, hujayrada sakkizta askospora vujudga keladi. Achitqi zamburug’lari ko’pincha shakarli muxitda saprofit hayot kechiradi va uni bijg’ishga olib keladi. Bunda, asosan, spirt hosil bo’ladi. Bu jarayon qandning etil spirti bilan karbonat Hosil bo’lgan karbonat angidrid xamirni ko’pchitadi, non esa g’ovak bo’ladi. Achitqi zamburug’larning bir qancha turlari sanoat tarmoqlarida keng qo’llaniladi. Bu zamburug’lar ichida eng muhimlari pivo achitqisi (Saccharomyces cerevisiae) va vino 5. Bazidiyali zamburug’lar sinfi. Ularning mitseliysi ko’p hujayrali, yaxshi rivojlangan, 12 sporalari maxsus bazidiyalarda yetiladi. Ularda ona hujayra – bazidiya vujudga keladi. Bazidiyaning sirtida bazidiya sporalar ekzogen usul bilan hosil bo’ladi. Mitseliyning ikki hujayrasi o’zaro qo’shilgandan keyin, yadro ikki marta bo’linib, bazidiyali to’rtta o’simta hosil bo’ladi. Bu o’simtalarning uchi sharsimon qavarib, ularga bittadan yadro o’tadi va bazidiya spora deb ataladigan to’rtta spora vujudga keladi. Bazidiya sporalar hamisha bir hujayrali, ko’pincha bir yadroli, yumaloq yoki ipsimon cho’zilgan bo’ladi. Bazidiyada sporalar ikkita, sakkizta va bittadan bo’lishi mumkin. Bazidiyali zamburug’larning ko’pchiligida bazidiya hujayra, ya’ni spora hosil qiluvchi ona hujayra qismlariga bo’linmay butun holicha qoladi. Bular xolobazidiya deb ataladi. Ba’zi xollarda bazidiyaning diploid yadrosi bo’linishi bilan bazidiya ham eniga yoki bo’yiga qarab to’rtta hujayraga ajraladi. Bular fragmabazidiya deyiladi. Bazidiyalarning ana shunday ikki xil hosil bo’lishiga qarab bazidiomitsetlar sinfi xolobazidiyamitsetlar 6. Takomillashmagan zamburug’lar sinfi (Fungi imperfecti) ga mitseliysi yuksak darajali, ko’p hujayralardan tashkil topgan, biroq xaltacha va bazidiyalar hosil qilmay, konidiyalar yordamida hamda bevosita mitseliy bilan ko’payadigan zamburug’lar kiradi. Ular tabiatda juda keng tarqalgan bo’lib, tuproq va o’simlik qoldiqlarida saprofit, yuksak o’simliklarda parazit holda yashaydi. Zamburug’larning foydali turlari ham mavjud. Bunga moddalar almashinuvida faol qatnashuvchi tuproq saprofitlari, nematodlarni tutishga qobiliyatli yirtqich zamburug’lar, o’zidan har xil fermentlar, antibiotiklar, toksinlar chiqaruvchi zamburug’lar misol bo’ladi. Bu sinf quyidagi uchta asosiy tartibga bo’linadi. 1. Gifomitsetlar (Hypomycetales) tartibi vakillarining konidiyabandlari vegetativ mitseliyda bittadan joylashadi yoki ular qo’shilib ensiz bog’lam hosil qiladi. 2. Melankoniumlar (Melanconiales) tartibi vakillari konidiobandlari chuvalgan 3. Sferopsidlar (Sphaerosidales) tartibi vakillari konidiobandlari ko’pincha uchi ingichka teshikli, ichi bo’sh, dumaloq yoki tuxumsimon tanacha – piknidiya rivojlanadi. Gifomitsetlar tartibi orasida madaniy o’simliklarga katta zarar yetkazadigan turlari juda ko’p. Zamburug’lar organik moddalarni chiritishda ishtirok etadi. Simbioz hayot kechiradi 13 (mikoriza). Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq – ovqat sifatida foydalaniladi. Bakteriyalar tashqi ko‘rinishi ham xar xildir. Ularni sharsimon, tayoqchasimon va egilgan (buralgan) shakllarga ajratilgan. SHarsimon shakllardagi bakteriyalar ham xar Agar bitta shardan iborat bo‘lsa, monokokki, ikkita sharligi diplokkokki, to‘rtta sharligi tetrokokki, ko‘p sharligi, ammo munchoqsimon tuzilganlari streptokokki, agar hujayralar bo‘linishi 3ta perendikulyar tomonga bo‘lsa sarsina deb nomlanadilar. Har xil yo‘nalishda, uzum shingilini eslatuvchi ko‘rinishda bo‘lishi va ko‘rinishda bo‘lganlarini stafilokka deb nomlanadi. SHarsimon bakteriyalardan spora hosil qilmaydiganlarni Verglsimon, ozgina buralgan shakldagi bakteriyalarni vibrional deyiladi. YOn o‘simtasi mavjud bo‘lgan uzun tayoqcha va ipsimon bakteriyalarni mikobakteriyalar guruhiga birlashtirilgan. Ko‘p hujayrali ipsimon va shilimshiq va shilimshiq bakteriyalarni miksobakteriyalar deyiladi. Bakteriyalar shakliga qarab har xil kattalikda bo‘ladilar. SHarsimonlarning diametri 1 2 mikron silindrsimonlarining uzunligi 1-4 mikron, eni 0,5-1 mikron bo‘lsa, oltingugurt bakteriyalarning uzunligi 50 mikrongacha boradi. Bakteriyalarning xilma-xilligi va ko‘pligi uchun ularni o‘rganishda ma’lum yaqin belgilarga qarab klassifikatsiyalangandir. Bunday belgilarga a) morfologik belgilar: b) kulturada namoyon bo‘lgan belgilari: v) fiziologik belgilari kiradi. Bakteriyalarni bir sistemaga solishda ko‘p fikrlar bo‘lgan. N.AyuKrasilnikov bakteriyalarni xilma-xil gruppalardan iborat deb hisoblangan va 4 ta gruppaga ajratgan. 1. Aktinomitsetlar. 2.Bakteriyalar; 3.miksobakteriyalar; 4.Spiroxetalar. Ammo, Leymon va Neymonlar hamma bakteriyalar va aktinomitsetlarni SHizomitsetlar degan bitta sinfga kiritib, ikkita tarkibga ajratadilar. Leymon va Neymonlar sistematikasida bakteriyalarni oilaga bo‘lishda spora hosil qilish-qilmasligi tashqi shaklga e’tibor beradilar, turlarga bo‘lishda fiziologik va kulturada hosil bo‘lishi belgilarini asoso qilib oladilar. Biz ko‘pchilik munozalari narsalarga to‘xtalib o‘tirmasdan Leymon va Neymon tomonidan tuzilgan sodda sistematikaga to‘xtalib o‘tamiz xolos. 14 II BOB. FOYDALI ZAMBURUG’LAR. 2.1. Zamburug’larning sifati. O’zbekistonda zamburug’larning 200 ga yaqin botanik turlari aniqlangan bo’lib, shulardan 20-25 tasigina iste’molga yaroqli hisoblanadi. Qo’ziqorinlar bir-biriga o’xshash bo’lgani sabab, ularni farqlash qiyin. Qo’ziqorinlar oqsilga boy mahsulot bo’lib, hatto bu modda uning tarkibida go’shtga nisbatan bir necha barobar ko’proq. To’yimliligi va ozuqaviyligiga ko’ra RR va D vitaminlarining ulkan zaxirasi, foydali mikroelementlar, ruh, temir, molibden, kumush, mis va kobalt bilan to’yingan. Shu sababdan birgina oq qo’ziqorin go’sht, kartoshka va Qo’ziqorin xarid qilayotganda avvalo, uning tashqi ko’rinishiga qarash kerak: yuzasi silliq va barra ko’rinishidagilarning sifati yaxshi bo’ladi. Yumshoq va so’lib borayotganlari esa aksincha. Qo’ziqorin qalpoqchasi bandiga yaxshi birikkan bo’lishi kerak. Yana sifati buzilmagan zamburug’ yoqimsiz hid taratmaydi. Odatda, sotuvga chiqarilgan qo’ziqorinlar bir necha sutka saqlanishga mljallangan bo’lib, muddati o’tgach iste’molga yaroqsiz hisoblanadi. Xarid qilingan qo’ziqorinlarni usti yopiq idish yoki sellofan xaltaga joylab, imkon qadar muzlatkichda saqlash lozim. Har qanday turdagi qo’ziqorinni qaynab turgan suvga solib, 15-20 daqiqa pishirib olgan ma’qul. Shundan so’nggina taom yoki yegulik tayyorlashda foydalansa bo’ladi. Qaynatish jarayonida pishganini bilish uchun bir donasini ikkiga ajratib, ta’tib ko’rish lozim. Shuni unutmaslik kerakki pishirilgan qo’ziqorinlar bir kundan ortiq saqlanmaydi. Qo’ziqorin turiga ko’ra kartoshka, karam, piyoz, sabzi kabi sabzavotlar bilan yaxshi muomalaga kirishadi. Tovuq go’shti bilan qovurib, smetana qo’shilsa, ta’mi yanada xushxo’r bo’ladi. Shivit, ko’kpiyoz va kashnich qo’ziqorinning ,,do’st” lari. Sarimsoqpiyozni esa qo’ziqorinli taomlarga kamroq ishlatganimiz ma’qul. Tibbiyotda zamburug’lar bilan davolashning butun bir yo’nalishi bo’lib, u fungoterapiya deyiladi. Bunda qo’ziqorinning turiga ko’ra ma’lum bir kasalliklarni davolashda qo’llash mumkin. Masalan, dojdevik qo’ziqorini yaralarga malham bo’ladi, lisichka turi gijjalarni tushirishda foydali, opyatyada esa yurak ishemik kasalliklari hamda diabetni davolovchi 15 moddalar mavjud. Davo uchun qo’ziqorindan foydalanishda, albatta, shifokor maslahati Respublika Davlat Sanitariya-epidemiologiya nazorat markazi mutaxasislari tomonidan taqdim etilgan ma’lumotga ko’ra, qo’ziqorindan zaharlanish mart, aprel va may oylarida ko’proq kuzatilar ekan. Katta magistral yo’l yoqalarida, zaharli kimyoviy moddalar ishlab chiqaruvchi korxonalar atrofida hamda ariq bo’ylarida o’suvchi qo’ziqorinlar atmosfera havosi, suv va tuproq tarkibidagi zaharli moddalarni o’ziga singdirishi Zamburug’larning ba’zi birlari masalan: qo’ziqorinlar oqsil va azotli moddalarga boy bo’ladi. Shuning uchun odamlar tomonidan ular iste’mol qilinadi. Shampinon, Smorchok, Djodevik, Oq qo’ziqorin va boshqalar. Zamburug’lar qishloq xo’jaligida ham katta ahamiyatga ega. O’simliklar ildizida mikorizalar bo’ladi. Grekcha: miks - ,,ildiz”, ridza - ,,zamburug’ “ degani. Zamburug’lar ildizning tashqi tomonida joylashgan bo’lsa, ektotrof, ildizning ichki organlarida joylashgan bo’lsa, endotrof mikoriza deyiladi. Mikorizalarning ahamiyatini 1881-yilda rus olimi Kamenskiy aniqlagan. Mikorizalar o’simliklar ildizini vitaminlar bilan, masalan, V 1 bilan ta’minlab turadi. V 1 vitamin o’simlik ildizining o’sishiga yordam beradi. Mikorizalar erimaydigan moddalarni eriydigan holga keltiradi. Ularning ba’zi birlari havodagi erkin azotni yutish xususiyatiga ega hisoblanadi. Shu bilan o’simlikni azot bilan ta’minlab, yerni azot bilan boyitadi. Zamburug’larning sanoatdagi ahamiyati. Masalan: achitqi zamburug’i (Sacsharomycetes ellipsoids) glukozani etil spirtiga aylantiradi. Zamburug’larning meditsinada ham ahamiyati kattadir. Masalan: shoxkuya (qoramug’) Claviceps purpurea – sporinya. Bu zamburug’ parazit holatda g’alladoshlar oilasiga mansub o’simliklarda uchraydi. Xaltachali zamburug’ga kiradi. Tarkibida ergotin gruppasiga kiradigan bir qancha alkaloidlar bor. Bu zamburug’dan tayyorlangan ekstrat ginekologiya praktikasida qon to’xtatishda ishlatiladi. Shoxkuya alkaloid mushaklarni qisqartirish xususiyatiga ega. 1942-yili rus olimi Yermolyeva Penicillium xaltachali zamburug’idan penitsillin oldi. 1938-yili rus olimi Krasilnikov xali yaxshi aniqlanmagan zamburug’lardan Actinomycetes dan stretomitsin oldi. Zamburug’lardan bo’yoq moddasi olinadi. Masalan: pukok zamburug’idan. Zamburug’ning ahamiyati bilan birga ularning zarari 16 ham bor. Parazit zamburug’lar qishloq xo’jaligida juda katta zarar keltiradi. Masalan: Bazidiyali zamburug’lar sinfiga kiruvchi qorakuya zamburug’i Ustilago hamda zang zamburug’i Puccinia 1932-yili qishloq xo’jaligida 300.000.000 so’mlik zarar yetkazgan. Bu zamburug’lardan qutulish yo’li qorakuya va zang zamburug’lariga chidamli o’simlik Oziq-ovqat ahamiyatiga ega bo’lgan zamburug’lar. Ko’pchilik qo’ziqorin zamburug’lari foydali va ozuqaviy bo’lib, ba’zida ular “o’rmon” yoki “o’simlik goshti” deb nomlanadi. Qo’ziqorinlar oqsilga boy. Qo’ziqorin tarkibida minerallar: kaliy, fosfor, oltingugurt, magniy, natriy, kalsiy, xlor va A (karotin) vitaminlari, B guruh vitaminlari, vitamin C, ko’p miqdorda D vitamini va PP vitaminlari mavjud. Qo’ziqorinlarda oqsillar, yog’lar va to'xtaydi va spora hosil qilmaydi. Shimoliy Amerikada, Kanadaning shimolida va Meksikada tarqalgan. Bu qo’ziqorin, qaynatilgan omarga o'xshaydi, dengiz Oq qo’ziqorin. Bu qo’ziqorinlar juda mazali, yangi qo'ziqorinlarning rangi oq bo’ladi. Eski Sharqiy Yevropa mamlakatlarida yeyiladigan qo'ziqorin ta'mi jihatidan eng yaxshi qo'ziqorinlardan biri hisoblanadi. Odamlar orasida u "qo'ziqorin shohi" deb ataladi. Qo'ziqorinlarni quritganda qorong'u joyda qurutish kerak. Shunda undan badbo’y hid kelib qolmaydi. Qo'ziqorin kukunlari (quritilgan) holda ishlatiladi. Italiyada yog ', ziravorlar, limon sharbati va parmesan pishlog'i bilan aralashtirilgan holda salatlarga ishlatiladi. Tarkibi jihatdan oq qo'ziqorin boshqa qo'ziqorinlardan deyarli farq qilmaydi. Ba'zi turlari esa o’zining tarkibida kaliy va fosforni ko’proq miqdorda to’playdi. Qo'ziqorinning oziqaviy qiymati shundaki ta'mga qo'shimcha ravishda oshqozon shirasining sekretsiyasini rag'batlantirish qobiliyatiga ega. Har xil qo'ziqorinlarning (oq boletus, dubovik, chanterelle) kabilarning xususiyatlarini o'rganish orqali bu oq qo'ziqorinlar (go'shtdan ham yaxshiroq) oshqozonning eng yaxshi stimulyatori ekanligi aniqlandi. 17 O'simliklar o'sishi uchun mikorizaning xususiyatlari. Qo'ziqorin mitseliysi tabiatda ma'lum katalizatorlar bo'lgan maxsus oqsillarni ishlab chiqarishga qodir. Bundan tashqari, mitseliy tuproqni ozuqa moddalarga boyitadi. O'simlik qoldiqlaridan va gumusdan olingan oqsillarni aminokislotalarga parchalab beradi. O'simliklar nafaqat gumusning eruvchan elementlarini o'zlashtira oladi va bu yerda ularning ko'plab raqobatchilari bor: bu tuproqda yashaydigan begona o'tlar va mikroblardir. Mikorizaning o'simlik hayotidagi o'rni beqiyosdir. Mikoriza ularni vitaminlar, minerallar, fermentlar va gormonlar bilan ta'minlaydi. Mitseliyning ta'siri tufayli o'simlik ildiz tizimi fosfor, kaliy va boshqa moddalar bilan boyiydi. Bundan tashqari, mitseliy nafaqat o’simlikning oziq-ovqat yetkazib beruvchisi, balki uni to'g'ri taqsimlash uchun O'simliklar gullash davrida yaxshi o'sadi. Mikorizani o'simlik ildizlari bilan shakllantirgan qo'ziqorinlar, masalan, fusarium yoki blight kabi ba'zi turlari o’simliklarni Gumusning organik va anorganik birikmalarini hazm qilish va parchalash qobiliyati tufayli mikoriza ortiqcha tuz va kislotalardan o'simliklar uchun tuproqni tozalaydi. 18 ta guruhga bo’linadi: tuban va yuksak. Zamburug’larning Yer yuzida 100.000 ta, Orta Osiyo hududida esa 3.000 ga yaqin turi tarqalgan. Ko’pchilik zamburug’larga mansub turlar tropik va subtropik o’rmonlarda o’sadi. Ularning ko’pchilik turlari Rossiya, Janubiy Amerika kabi mamlakatlardagi chirindiga boy bo’lgan tuproqlarda o’sadi. Iste’mol qilinadigan zamburug’larga misol qilib: oq zamburug’, oq qayin bilan birga o’sadigan zamburug’, qo’ziqorin, qo’zidumba va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Zamburug’lar bir va ko’p hujayrali, shakllangan yadroga ega bo’lgan eukariot Zamburug’larning tuzilishi, oziqlanishi, ko’payishidagi o’ziga xos xususiyatlarni o’rganish asosida hayotning bu ajoyib shakllari tashqi muhit sharoitiga qanday moslashganligi haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini berdi. Mikoriza – zamburug’lar uchun katta aromorfozdir. Simbioz hayot kechirish o’simlik uchun ham zamburug’ uchun ham nihoyatda katta ahamiyatga ega. Zamburug’larning xilma-xil yashash muhitiga – suv, quruqlik, havo muhitlariga moslashuvi ularning evolyutsiya jarayonida yashab qolish va xilma-xil turlarining paydo Zamburug’larda uch xil yo’l bilan ko’payish imkoniyatining mavjudligi ham ularning har qanday sharoitda, ya’ni ko’payishning bir usuli mumkin bo’lmaganda boshqa usullar bilan ko’payishiga imkon yaratadi. Bu esa zamburug’larning yashovchanlik xususiyatini Kraxmal – zamburug’lar oliy o’simliklar va ko’p suv o’tlari xos asosiy zaxirapolisakkarid topilmadi. Glyukozaeumitsetov hayvon kraxmal glikogenningyaqin glukanın saqlanadi . Qo’ziqorin danglyukanlari tashqari boshqa ehtiyot uglevodlar bor, va ba’zi zamburug’lar Qirolligidagi noyob. Bu, birinchi navbatda, disaxaridtrehaloz hisoblanadi. Mikozis – u ikkinchi nomini olgan nima uchun uzoq vaqt davomida trehaloz, faqat zamburug’lar topildi. Endi kichik aralashma, deb bir necha yuqori 19 1-rasim monokarboksilik kislotalari glitserin Ester) yog 'tomchilar ko'rinishidagi kameraga to'planadilar, muhim ehtiyot mahsulotlar bor. uch va araxidon - - to'rt ikki obligatsiyalar poli to'yinmagan (ega bir necha ikki alifatik zanjir ichida obligatsiyalar) kabi linolenik sifatida yog 'kislotalari yuqori kontent bilan xarakterlanadi zamburug'lar uchun. fosfolipid shakli (a fosfor kislotasi bilan bog'liq murakkab efir aloqa), lipidlar, hujayra membranalari asosiy komponentlar mavjud. membrana kuchini berib membrana lipidlar va sterolleri o'yin tuzilmalar yaratilishida katta rol. 27 uglerod molekulasi 20 (C-27) atom va phytosterols (C-29) o'simliklar, asosiy zamburug'li sterol ega xolesterin hayvonlar farqli o'laroq –ergosterol Qo’ziqorin, fotosintez pigmentlar mahrum, lekin birikmalar, binoni miselyumunpropagative organlari yoki substrat, bir qator ishlab chiqarish etiladi. Eng pigmentlar kimyoviy tabiati ko’ra terpenoid (karotinoidlar) yoki aromatik bilan bog’liq. Ular turli vazifalari amalga. Shunday qilib, apelsin karotin hosilalariMucoralesjinsiy jarayon oqimini qo’zg’amoq; to’q yashil va qora pigment Aspergillus substrat miselyumunfarqli o’laroq, havoda hosil bo’ladi, faqat sport ishlab chiqarish apparati saqlash uchun, va ultrabinafsha nur himoya qilish uchun chiqqan kelishmovchiliklarda Fenol; qora rangli melanin o’z kuchini oshirish, hujayra devorlari ichida o’tkaziladi. TOKSINLAR VA ANTIBIOTIKLAR Ko'pchilik zamburug'lar zamburug'lar umumiy xususiyatlarini olingan bo'lsa tez- tez kuzatilgan boshqa organizmlar uchun zaharli moddalar ishlab chiqarish. mikotoksinlari - hayvonlar va insonlar uchun zaharli phytotoxins - mikroorganizmlar zaharli moddalar, o'simliklar zaharli antibiotiklar deb ataladi. organizmlar (o'simliklar va mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlar) turli guruhlarga zaharli bo'lgan zamburug'lar ayrim metabolitler, bir murakkab harakatni bor. Antibiotiklar boshqa mikroorganizmlar bilan oziqlar substratlar Zamburug’lar klassifikatsiyasi zararlangan o'simlik to'qimasida qo'ziqorin ajratilgan Phytotoxins, keyin parazit oson o'lja bo'lib, o'simlik hujayralari, o'limiga sabab bo'ladi. Toksinlar zararlangan o'simliklar (masalan, qo'ziqorin Alternariatentoksin fotosintez fosforilasyonunu urug'ni) membrana orqali moddalar transportida kuchli membrana ta'sir va ta'sir ega hujayralardagi fermentativ jarayonlar to'sqinlik qilmoq, transmembrane ion uzatish (fusaric kislotasi, fusicoccin va boshq.). 21 guruhga bo’linadi. Birinchi oziq-ovqat ishlatiladi o’simlik mahsulotlarini suqilib ayniqsa xavfli zamburug’lar hisoblanadi. Misol uchun, sclerotia yilda qorakuya alkaloidlar bo’lgan neyro-shol toksinlar, (azot o’z ichiga olgan heterosaykılları) yig’ilib. Ular pishirish paytida yiqitish yo’q, shuning uchun maydalangan sclerotia, bir chiziq bilan un dan pishirilgan non, juda xavfli hisoblanadi. Uning foydalanish halokatli oqibatlarga olib, tez-tez, qattiq zaharlanishi sabab bo’lishi mumkin. Boshqa don parazit – patogenFusarium bosh blight. Bu qo’ziqorin hisoblanadi (u, bosh aylanishi sabab gijjalar va qattiq alkogolzaharlanish eslatuvchi boshqa alomatlar sifatida, xalq “mast non” deb nomlangan Fusarium bilan ifloslangan un, pishirilgan non) don terpenoid toksinlar ham jiddiy zaharlanishi sabab ajratadi . Ayni paytda, ularning parhez haqida juda ko'p ma'lumotlar ilm-fan va biologiya bo'ldi. quyidagicha Shu nuqtai nazardan dan zamburug'lar umumiy xususiyatlari, deb. eng zamburug'lar Power zavodi tufayli, shuning uchun ular yashayotgan o'simliklar va o'simlik binoning tarkibiy va ehtiyot polisakkaritleri sindirish faol fermentlar bor. past molekulyar og'irligi oligogalakturonidy, ksilanaz, cellobiase va tsellyuloza kamsituvchi tsellyuloza va gemitsellyulozadan haqida polygalacturonic kislota (pektin) vayron Bunday pectinases - o'simlik hujayra devorlari asosiy uglevod komponentini, amilaz va hokazo Ikkinchidan, o'simlik hujayralari komponentlarini og'irligi bilan tsellyuloza keyin kraxmal parchalab, -. lignin, uch o'lchamli polimer aromatik doira vakili. Ayniqsa, Woody hujayralari uning ko'p. Lignin - eng chidamli o'simlik polimer va faqat qo'ziqorin (asosan Polyporedrevorazrushayuschih) fermentlarni u tahqirlashdir lignazy bor. qoplamalar hayvonlarni va insonlarni zaharlayotgan qo'ziqorin parazitlar (teri, soch, tuklar), ular barpo qaysi oqsil, keratin, yiqitish fermentlarni yashirmoq. Energiya tejash uchun bu fermentlarning Eng hujayralari tomonidan sintez qilingan emas doimiy lekin faqat muhitda moddalar ishtirokida (masalan, atrof- muhit, hech pektin, pectinase sintez bo’lsa). Ular substrat indüksiyon mavzu 22 sifatida, asoschilari bo’lgan emas. O’rta yanada qulay energiya almashinuvining (catabolites) bilan to’yimli moddalar, bir aralashmasi bo’lsa Bundan tashqari, ular hosil emas. Misol uchun, engpolisaxaridlar qirg’in end mahsulot – Bundan tashqari pektin yoki tsellyuloza, glyukoza, selülaz va pectinase o’z ichiga olgan, biroq bir muhitda glyukoza, ishlab chiqarilgan emas. U allaqachon o’sish o’rta mavjud bo’lsa, glyukoza ishlab chiqarish murakkab kimyoviy jarayonlari ishlab chiqarish foydali bo’lishi dargumon. Bunday tartibga solish catabolite jazo deyiladi. 2.rasim 2.2.Zamburug’lar klassifikatsiyasi Tuban o`simliklarning xlorofilsiz va tuzilishi juda turli – tuman bo`lgan juda ko`p turi zamburug`lar deb ataladi. Ular o`z ichiga 100 mingdan ortiq to`rni oladi. Zamburug`lar tallofit o`simliklardir, chunki ular ham hech qachon suvo`tlari singari haqiqiy to`qima hosil qilmaydi va ularni tanasi qismlarga (barg, poya, ildizga) bo`linmaydi. Ularning ko`pchiligi mikroskopik mayda bo`lib, nonda mog`or, o`simlik barglarida zangsimon dog`lar va shunga o`xshash shakllarda ham ko`rinadi. 23 Zamburug` tanasini mikroskop ostidan qarasak, uni chalkashib ketgan juda ko`p ipchalar yoki gifalardaniboratligini, gifalar to`planib mitseliy hosil qilganini ko`ramiz. Gifalar shoxlangan va shoxlanmagan, bir hujayrali yoki ko`p hujayrali bo`lishi mumkin. Zamburug` ba`zi turlarining gifalari tinim holatiga o`tishi mumkin. Bunda ular juda zich chalkashib olib sklerosiy deb ataladigan o`ziga xos tuganak hosil qiladi. Bir hujayrali zamburug`lar, ular yumaloq yoki ellipis shakldagi alohida – alohida hujayralardir. Masalan: achitqi zamburug`lari. Hujayrasi qobig`ining kimiyoviy tarkibi bir xil emas. Po`st hech qachon sellulozali bo`lmay, unga turli azotli moddalar aralashgan bo`lib, ularda bir nechta yadro bo`ladi. Ular kraxmal hosil qilmaydi, uning o`rniga boshqa uglevod glikogen hosil qiladi. Alohida tuzilmalar – meva tanalar ko`payish funksyasini bajaradi. Parazit zamburug`larda – gaustoriya hosil bo`ladi. Zamburug`lar jinsiy, jinssiz va vegetativ usullarda ko`payadi. Vegetativ ko`payish oidiyalar -mitseliyipchalarining parchalanishidan hosil bo`ladigan ovalsimon hujayralar yordamida ro`y beradi. Achitqi zamburug`i -kurtaklanish yo`li bilan ko`payadi. Zamburug`lar asosan sporalar yordamida ko`payadi. Gifalar uchida konidiya bandlarda yoki sporangiydaspora hosil bo`ladi. Zamburug`larda jinsiy ko`payish- izogamiya, oogamiya, usulida ro`y beradi. Tanasining tuzilishi va ko`payish xususiyatlariga qarab, zamburug`lar tipi quyidagi 6 ta sinfga bo`linadi. 1. Arximisetlar yoki xitridiomisetlar sinfi. 2. Oomisetlar. 3. Zigomisetlar (bular tuban zamburug`lar) 4. Xaltachali zamburug`lar yoki askomisetlar 5. Bazidiyeli zamburug`lar yoki bazidiyamisetlar (bular yuksak zamburug`lar). 6. Takomillashmagan zamburug`lar.ko`rashish uchun tuproqqa ishlov berib namlikni kamaytirish kerak. Oomisetlar sinfi mitseliysi shoxlangan alohida hujayralarga bo`lingan bo`ladi. Masalan: Fitoftorazamburug`i kartoshka, pomidor va poliz ekinlari bargida qo`ng`ir dog`lar hosil bo`ladi. 24 Zigomisetlar sinfi. Namiqib qolgan nonda, go`ngda va boshqa organik substrotlarda oq tuksimon g`ubor shaklda paydo bo`ladi. (Mog`or zamburug`i). 1. Xaltachali zamburug`lar – bularda hosil bo`lgan zigotaxaltachaga aylanadi. Xaltachani ichida sporalar hosil bo`ladi. Ular unshudring, o`simlik raki kasalligini keltirib chiqaradi, yana achish jarayonida ishtirok yetadi. Shaftoli tafrinasi-shaftoli bargini sarg`aytirib bujmaytirib yuboradi. Penisill – zamburug`i, shoxkuya zamburug`i, qo`ziqorin ham shu sinfga mansubdir. 2. Bazidiyali zamburug`lar-sporalari maxsus bazidiyalarda etiladi. Qorakuya, zang, chang qorakuyasi kasalliklarini keltirib chiqaradi. G`allaguldoshlar oilasi vakillarida ko`p uchraydi. 3. Takomillashmagan zamburug`lar. Bu sinf vakillari vilt kasalligini keltirib chiqaradi. Organik moddalarni chiritishda ishtirok etadi. Simbioz hayot kechiradi. (mikoriza). Qo`ziqorin va qalpoqchali zamburug`lar oziq-ovqat sifatida foydalaniladi. Achituvchi zamburug`lar spirtli ichimliklar tayyorlashda, novvoychilikda, ulardan olingan fermentlar, yengil sanoat va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi, hamda achituvchi zamburug`lardan polivitaminlar tayyorlanadi. Salbiy tomoni, oziq-ovqatlarni buzadi, yog`ochlarni chiritadi. Кasalliklarni keltirib chiqaradi Lishayniklar. Lishayniklar tanasi zamburug` va suv o`tlarining simbioz bir – biriga moslashgan holatda yashashi natijasida paydo bo`lgan organizm bo`lib hisoblanadi. Lishayniklar tarkibiga zamburug`lardan xaltachali, bazidiyali, suvo`tlardan ko`k, yashil suvo`tlari vakillari kiradi. Zamburug` gifalari bilan suvo`tini o`rab olib, u bilan birga o`sadi.Qo’ziqorin va qalpoqchali zamburug’lar oziq-ovqat sifatida keng iste’mol qilinadi. Tarkibida ko’p miqdorda oqsil bo’lganligi uchun ular juda to’yimli ovqat hisoblanadi. 25 Achituvchi zamburug’lar har xil spirtli ichimliklar tayyorlash va non yopishda ishlatiladi.Tuproqda yashaydigan zamburug’lar o’simlik qoldiqlari (jumladan, qiyin parchalanadigan sellyuloza va lignin) ni yemiradi va minerallashtiradi. Yog’ochlarni, asosan, po’kak qismini zamburug’lar yemiradi. Ko’pchilik zamburug’lar o’simliklarda turli kasalliklarni qo’zg’atadi. Odamlardagi qator kasalliklar: kal, qirma temiretki va boshqalarni zamburug’lar qo’zg’atadi. Foydali zamburug’lar ham ko’p. Penicullium va Aspergillus turkumiga mansub zamburug’lardan vitaminlar, antibiotiklar, limon kislota va steroid preparatlar olishda foydalaniladi. Achitqi zamburug’lari vino, non, pivo tayyorlashda ishlatiladi. Zamburug’lardan ko’nchilikda, to’qimachilikda va sanoatning boshqa tarmoqlarida qo’llaniladigan turli xil fermentlar olinadi. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida zamburug’lar ovqatga ishlatiladi. Iste’mol qilinadigan zamburug’larning turi yuzdan ortiq. Bulardan ko’plariqimmatli bo’lib, tarkibida oqsil moddalari, vitaminlar va fermentlar bor. Zamburug’lar, asosan, konservalab (quritib, tuzlab, ziralab) iste’mol qilinadi. Zamburug liʻ kasalliklar, mikoftozlar (o simliklarda) ʻ — parazit va yarim Zamburug larta siridao simliklardabutun ʻ ʼ ʻ organizm yoki uning ma lumkismi ʼ tuzilishi va fiziologik funksiyasining buzilishiga sabab bo luvchi ʻ kasallik (patologiya) jarayoni vujudga keladi. Boshqa o simlik kasalliklariga nisbatan ko p ʻ ʻ tarqalgan va zararli; ular o simlik hosilini va mahsulot sifatini pasaytiradi, mevali ʻ va rezavor o simliklarning ʻ hosil berish muddatini qisqartiradi. Engko p tarqalgan ʻ Z.k.: so lish, ʻ chirish (ildiz, to pgul, ʻ meva, ildizmevalar, 26 3-rasim tuganaklar va b.da), bo rtma,ʻ o simta, ʻ ishish, yara, bargda dog lar ʻ paydo bo lishi ʻ bilan kechadigan kasalliklar, o simlikning pakanaligi, majruxligi va b. Bir ʻ turdagi o simlik bir necha o nlab xil Z.k. bilan zararlanishi mumkin. Z.k. engkup ʻ ʻ zarar keltiradigan va ko p ʻ tarqalgan kasalliklardan hisoblanadi. Masalan, g o zaning vilt ʻ ʻ kasalligi, bug doyning qorakuya va zang , ildiz chirishi kasalliklari, ʻ kartoshkaning fitoftoroz kasalligi va b.larda hosil juda kamayib ketadi. Z.k. bilan zararlangan o simlikningurug i, tuganagi, piyozlari, qalamchalari, ko chatlari va ʻ ʻ ʻ infeksiya manbai bulishi mumkin. Infeksiya hosil yig imidan ʻ keyin tuproqda qolgan o simlikqoldiklarida ʻ saqlanishi va o simlik ʻ ildizi, ildiz bo g izi ʻ ʻ va b. Tuproq osti organlariga tushib kasallik quzg ashi ʻ mumkin. 27 (makkajo xoriningʻ qorakuya kasalligi), oftob urgan, yorilgan joy orqali kirishi mumkin. Kasallik rivojlanishi tashqi sharoitga ham bog liq. Maye, ʻ tuprokda fosfor va kaliy yetishmasligidan donli ekinlarning zang kasalligi, kartoshkaning fitoftoroz bilan zararlanishi ortadi. Zararlanish harakteriga qarab mahalliy va umumiy ta sirlibo ladi. ʼ ʻ Mahalliy zararlanishga dog lar, ʻ zamburug g uborlari, ʻ ʻ yaralar, shishlar paydo bo lishi ʻ misol bo ladi. ʻ Dog lar ʻ bargning alohida qism (to qima)larininekrozga ʻ olib keladi, kuchli rivojlanganda barglar to kilishi ʻ Zamburug g uborlarinio simliklarunshudring ʻ ʻ ʻ (kul) va soxta unshudring (rag a) ʻ bilan kasallanganida kuzatish mumkin. O simlikning ʻ mahalliy zararlanishi, ko pincha, ʻ turli organlarda chetlari rangli hoshiya bilan o ralgan ʻ yara kurinishidabo ladi (mas, g uzagommozining poya ʻ ʻ formasida). Zang zamburug i ʻ bilan zararlangan g alladoshlar, ʻ dondukkaklilar va b. Ekinlar barg hamda b. Organlarida zamburug sporalarituplangan ʻ yostiqcha ko rinishidagi ʻ zang tusli shishlar (mas, javdarningqung ir ʻ zang kasalida) paydo bo ladi. ʻ Kuzga borib shishlar qorayadi. O simlikning suv va oziq moddalarga boy organlari, kupincha ʻ chirish bilan kasallanadi (mas, g o zachanoklaridagipushtirangchirish, ʻ ʻ kulrang chirish). O simlikningzamburug ʻ ʻ bilan umumiy kasallanganligi belgisi — so lishdir. ʻ Bu turli organlardagi taranglik (turgor)ningyo qolishi ʻ bilan harakterlanadi. G o za, ʻ ʻ zig ir, ʻ kartoshka va b. O simliklar ʻ so’lishi ko pZamburug li ʻ ʻ kasalliklar: 1—bug doyqatgiq ʻ qorakuyasi; 2—bug doy ʻ chang qorakuyasi; 3—makkajo xoripufaksimon ʻ qorakuyasi; 4—kartoshka fitoftorozi; 5 —olma kalmarazi; 6—qulupnay kulrang chirishi. Kasallikning rivojlanish tezligini ekologik omillar belgilaydi: ma lum sharoitlar zamburug ningspora hosil ʼ ʻ qilishiga salbiy ta sirko rsatadi, sporalarningo sishi va o simlikning kasallanishiga ʼ ʻ ʻ ʻ to sqinlik qiladi. Z.k.ga qarshi agrotexnik, kimyoviy va ʻ fizikmexanikchoratadbirlar majmui qo llaniladi. ʻ 28 XULOSA Zamburug’lar bir va ko’p hujayrali, shakllangan yadroga ega bo’lgan eukariot organizmlarning o’ziga xos guruhini tashkil etadi. Zamburug’larning tuzilishi, oziqlanishi, ko’payishidagi o’ziga xos xususiyatlarni o’rganish asosida hayotning bu ajoyib shakllari tashqi muhit sharoitiga qanday moslashganligi haqida tasavvurga ega bo’lish imkonini berdi. Mikoriza – zamburug’lar uchun katta aromorfozdir. Simbioz hayot kechirish o’simlik uchun ham zamburug’ uchun ham nihoyatda katta ahamiyatga ega. Zamburug’larning xilma-xil yashash muhitiga – suv, quruqlik, havo muhitlariga moslashuvi ularning evolyutsiya jarayonida yashab qolish va xilma-xil turlarining paydo bo’lishiga imkon berdi. Zamburug’larda uch xil yo’l bilan ko’payish imkoniyatining mavjudligi ham ularning har qanday sharoitda, ya’ni ko’payishning bir usuli mumkin bo’lmaganda boshqa usullar bilan ko’payishiga imkon yaratadi. Bu esa zamburug’larning yashovchanlik xususiyatini yanada oshiradi. Zamburug’lar dunyosi 2 ta guruhga bo’linadi: tuban va yuksak. Zamburug’larning Yer yuzida 100.000 ta, Orta Osiyo hududida esa 3.000 ga yaqin turi tarqalgan. Ko’pchilik zamburug’larga mansub turlar tropik va subtropik o’rmonlarda o’sadi. Ularning ko’pchilik turlari Rossiya, Janubiy Amerika kabi mamlakatlardagi chirindiga boy bo’lgan tuproqlarda o’sadi. Iste’mol qilinadigan zamburug’larga misol qilib: oq zamburug’, oq qayin bilan birga o’sadigan zamburug’, qo’ziqorin, qo’zidumba va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktyabrdagi “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi ПФ-4853-sonli Farmonida belgilangan ustuvor yo’nalishlari. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-sonli Farmoni. ASOSIY ADABIYOTLAR 1.V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977. 2.V. A. Kursanov., N. A. Kamarnitskiy va bosh. – Botanika “O’qituvchi” 1977. I II tom. 3.I. Hamdamov., P. Shukrullayev va boshqalar – botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4.S. Soxabiddinov “O’simliklar sistematikasi” I II bob. “O’qituvchi” T.: 1976. 4.Hamidov “O’simliklar geografiyasi” “O’qituvchi” T.: 1984. 6.F. Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg’ulotlar. T. “Mehnat”, 1986. 7.Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika. T. “O’qituvchi” 1995. QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR 1.V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977. 2.V. A. Kursanov., N. A. Kamarnitskiy va bosh. – Botanika “O’qituvchi” 1977. I II tom. 3.I. Hamdamov., P. Shukrullayev va boshqalar – botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 30 4.S. Soxabiddinov “O’simliklar sistematikasi” I II bob. “O’qituvchi” T.: 1976. 5.Hamidov “O’simliklar geografiyasi” “O’qituvchi” T.: 1984. 6.F. Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg’ulotlar. T. “Mehnat”, 1986. 7.Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika. T. “O’qituvchi” 1995. 8.Sheraliev A.SH., Sattarova R.K., Raximov U.X. Qishloq xo‘jalik fitopatologiyasi. Toshkent. 2008. 9.Sheraliev A.SH., Umumiy va qishloq xo‘jalik fitopatologiyasi, (Darslik). Talqin” nashryoti. -Toshkent, 2004. 10.Flora gribov Uzbekistana. – Tashkent.: Fan, Ilmiy to‘plam. 1983-1997, T.I- VIII. 11.Iminova M.M., Mustafaev I.M., Teshaboeva Sh.A. Toshkent 12.Botanika bog‘i daraxt va butalarining fitopatogen zamburug‘lari // Bioxilmaxillik, o‘simlik va hayvonot genofondini saqlash va ulardan samarali foydalanish. Respublika ilmiy anjuman materiallari. – Toshkent: 2014. – B. 21-23. 13.Nuraliyev Х.Х. Mikromiseti sosudistix rasteniy Kashkadarinskoy oblasti: Avtoref. dis. … kand. biol. nauk. – Tashkent, 1998. – 18 s. 14.Sodiqova D.G‘., Nuraliyev X.X. Surxondaryo vohasi Denov dendrariysi Xorazm Ma’mun akademiyasi axborotnomasi. – 2021-1 sonli. 64-71 b. 15.V. A. Burigin., F. X. Jonguzarov Botanika “O’qituvchi” T.: 1977. 31
Sotib olish