Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	2.3MB
Покупки	1
Дата загрузки	20 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Биология

Tukli erva (Эрва шерсистая Пол пола) Aerva lanata L. Juss o’simligi urug’larining labaratorya tahlili

Mundarija
KIRISH………………………………………………………………………….. 3
I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI……………………………………........... 6
II BOB. GULTOJIXO’ROZDOSHLAR ( AMARANTACEAE ) OILASI
HAQIDA UMUMIY MALUMOT……………………………………………… 8
1. TUKLI ERVA (AERBA LANATA) O’SIMLIGINING BIOOGIK
XUSUSIYATLARI…………………………………………………………...… 12
2. TUKLI ERVA (AERBA LANATA) O’SIMLIGINING DORIVORLIK
XUSUSIYATI……………………………………………………………………13
III BOB. TUKLI ERVA (AERBA LANATA) O’SIMLIGINI
LABARATORYA TAXLILI O’STIRISH USULLARI……….......…………. 15
XULOSA………………………………………………………………………… 20
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………….... 21
2

Geografik tarqalishi. Hindiston, Filippin, Yangi Gvineya va boshqa Osiyo va
Afrikaning tropik tumanlaridagi qumli yerlarda, choilarda va butalar orasida
o'sadi. O'zbekistonda tukli erva bir yillik o't o'simlik sifatida o'stiriladi. Mahsulot
tayyorlash. O'simlik gullagan davrida yer ustki qismi o'rib olinadi va 3—4 sm
qalinlikda soya oyib quritiladi. Mahsulotning tashqi ko'iinishi. Mahsulot poya,
barglar va gulto'plamlaridan tashkil topgan. Barglari tuxumsimon yoki el-
lipssimon, tekis qirrali, o'tkir yoki to'mtoq uchli, uzunligi 2—3 sm gacha,
eni 0,5—1,5 sm, sertukli. Gulto'plami sertukli, boshoqsimon. Gullari mayda,
och yashil, gultevaragi 2-5 bo'lakli boiib, uchta guloldi bargchalari bilan
o'ralgan. Barglari, poya-si va gulto'plamlari sertukli, kulrang-yashil, hidi —
9

2. Dorivor mahsulot olinadigan o‘simlikni tasvirlash va uni boshqa o‘simliklardan
ajrata olish.
3. O‘simlikning geografik tarqalishi (tarqalgan va o‘stiriladigan yerlari), o‘sadigan
joyi va mahsulot tayyorlanadigan asosiy tumanlarini bilish.
4. Dorivor mahsulotlarni yig‘ish va quritish usullarini bilish.
5. Dorivor mahsulotlarni tasvirlashni va boshqa aralashmalardan ajratishni bilish.
6. Dorivor mahsulotlarning mikroskopik va mikrokimyoviy tahlillarini bilish.
7. Dorivor mahsulotning kimyoviy tarkibini, asosiy ta’sir etuvchi birikmalarning
kimyoviy formulasini yoza olish.
8. O‘simlik mahsulotlarini tibbiyotda va boshqa sohalarda ishlatilishini, ulardan
tayyorlanadigan dori turlarini va olinadigan dorivor moddalarni bilish.
Laboratoriyada o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlarda o‘quvchilar: — dorivor
o‘simliklarni (gerbariy bo‘yicha) va ularning dorivor mahsulotlarini tasvirlash
hamda boshqa o‘simliklar va dorivor mahsulotlardan (tashqi ko‘rinishiga qarab)
ajrata olishni; — dorivor mahsulotlarni qabul qilish va me’yoriy-texnik hujjatlar
bo‘yicha ularning tahlilini o‘tkaza bilishni; — MTH (standartlar) bo‘yicha
tovarshunos tahlilini o‘tkazishni; — asosiy ta’sir etuvchi va birga uchraydigan
moddalarga sifat reaksiyalar o‘tkazish hamda asosiy ta’sir qiluvchi moddalarning
dorivor mahsulot tarkibidagi miqdorini aniqlashni; — yozgi amaliy ish vaqtida
dorivor o‘simliklardan gerbariylar yig‘ish hamda ularning mahsulotini tayyorlash,
quritish, idishlarga joylash va saqlash kabi ishlarni bajara olishlari zarur.
Kurs ishining maqsadi. – Gultojixo'rozdoshlar (Amarantaceae) oilasi
o’simliklarini o’rganish, yo’l yoqalari dalalarda ekinzorlarda va tashlandiq nam
yerlarda tarqalgan zonalarida uchraydigan. O’zbekiston sharoitiga moslashgan
4

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Ashurmetov O.A., Qarshiboyev H.Q., Qoziyev A.J. Shirinmiya (foydali
hususiyatlari, bioekologiyasi va kopaytirish usullari). Toshkent, 2005. 100 b.
2. Belolipov I.V., Qarshiboyev X.Q., Islamov A.M. “Toshkent shaxri
sharoitida yoyvoyi o’sirnliklarni introduksion o’rganishga oid metodik
ko’rsatmalar” - Toshkent, 2017. -12 b.
3. Belolipov I.V., Tuhtaev В. Y., Karshibaev Н. К. “O’simliklar introduksyasi”
fanidan ilmiy - tadqiqot ishlarini bajarishga oid metodik ko’rsatmalar. — Guliston,
2015. 32 b.
4. Karpun Yu.N. The main problems of introduction // Hortus botanicus,
2004.- № 2. Р 17-32.
5. To’xtayev B.Y., Qarshiboyev H.Q., Abduxoliqov F.B. o’simliklar bioxilma-
xilligini muxofaza qilish va ulardan rekultivatsiyada samarali foydalanish
masalalari// “xxi asrda ekologik ta’limning roli va o’rni: texnogen ishlab
chiqarishdagi ekologik muammolar yechimlari” (ilmiy- amaliy anjumanning
maqolalar to’plami). Toshkent, 2015. 114-115 b.
6. Буригин В.А., Жонгузоров Ф.Х. - Ботаника, «Ўқитувчи» Тошкент.
1997, 351 б.
7. В.С.Хржановский «Курс обшей ботаник 1-2 тома». Москва. 1976 йил.
8. Вехов В.Н., Лотова Л.И., Филин В.Р. Пособие по систематике высших
растений. Архегониальные и однодольные растения: Учебно-методическое
пособие. М., Изд-во Московского университета, 1986.
9. Еленевский А.Г., Соловьева М.П., Тихомиров В.Н. Ботаника.
Систематика высщих или наземных растений. АСАДЕМА Москва. 2001. 429
с.
10. Зокиров Қ.З., Жамолхонов Х.А. - Ўзбек ботаника терминологияси
масалалари. «Фан». Тошкент. 1996.
20

Yuqorida aytilganidek, “pol-pola”ning yer ustki qismlari tabobatda diuretik
vosita sifatida ishlatiladi. Uning damlamasi buyrak va siydik yo’llari hastaligi va
prostata bezlarining shamollashini davolashda qo’llaniladi. Hindiston va Neylon
xalq tabobatida o’simlik damlamasi buyrakdagi toshlarni eritishda, buyrak
shamollash asoratlarini davolashda, organizmdagi gijjalar va har-xil gel’mintlarni
tushurishda ishlatiladi. Alohida ta’kidlash joizki, ayni paytda respublikamizning
ixtisoslashgan o’rmon xo’jaliklari va ayrim fermer xo’jaliklarida mazkur o’simlik
ekib o’stirilmoqda. Jumladan, Namangan viloyati Pop tumani, Abu Ali Ibn Sino
nomidagi ixtisoslashgan Davlat o’rmon xo’jaligida, Respublikamizda
farmatsevtika faoliyati bilan shug’ullanuvchi “Mexri giyox”, “Asel’” va “Oqtosh”
kichik xususiy korxonalarida o’simlik xom-ashyosi birinchi qayta ishlanib, 25-50gr
li qadoqlanib dorixonalarda chiqarilmoqda.
13

I. ADABIYOTLAR TAHLILI
R spublikamiz florasida 166 oilaga mansub 4500 ga yaqin tabiiy xoldaе
o'suvchi o'simlik turlari uchrashi ma'lum. Ulardan 1200 ga yaqin o'simlik turlari
dorivorlik xususiyatiga ega bo'lib, O'zb kiston florasidagi shifobaxsh o'simliklar
е
xilma-xilligining ko'pligidan dalolat b radi. Bu xilma-xillikni saqlash va
е
muhofaza qilish, ulardan oqilona va ratsional foydalanish, cho'llanishning oldini
olish, inqirozga uchragan tabiiy yaylovlarni qayta tiklash, madaniy
fitots nozlarni yaratish, foydali o'simliklar turlarini madaniylashtirish eng
е
dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Chunki jamiyatning «barqaror rivojlanish»
shartlaridan biri biologik xilma-xillikni saqlashdir.
Inson va hayvonlar organizmida ro’y beradigan turli kasalliklarni
davolashda ishlatiladigan dori-darmonlar ichida shifobaxsh o’simliklardan
tayyorlangan preparatlar salmoqli o’rin tutadi. Juda ko’pchilik dorivor o’simliklar
dorixonalarda sotilmaydi, balki dori-darmonlar ishlab chiqarishdagi asosiy xom
ashyo manbai hisoblanadi. Biz dori darmonlardan foydalanayotganimizda,
ko’pincha ularni shifobaxsh o’simliklardan tayyorlanganligini hayolimizga ham
keltirmaymiz.[1]
Tabiatda buyrak hastaliklarini oldini olish va davolashda dorivor o’simliklar
keng miqyosda ishlatiladi. Bunday dorivor o’simliklarni diuretik o’simliklar, ya’ni
peshob haydovchi dorivor o’simliklar deyiladi. Respublikamiz tabiatida bunday
o’simliklar ko’plab uchraydi, chunonchi qush toron, qirq bo’g’im, ro’yan, ittikanak
va boshqa bir qancha o’simliklar shular jumlasiga kiradi. Bundan tashqari peshob
haydovchi dori vositasi sifatida tabobatda makkajo’xori popugi, bodring (ayniqsa
sarg’aya boshlagani), ko’katlardan ukrop va petrushkalar ham qo’llaniladi.[3]
Tukli ervaning geografik tarqalishi. Hindiston, Filippin, Yangi Gvineya va
boshqa Osiyo va Afrikaning tropik tumanlaridagi qumli yerlarda, choilarda va
6

O’simlik maydoni vegetatsiya davomida 8-10 marotaba sug’oriladi. Xar 2-3
marotaba sug’orishdan so’ng kul’tivatsiya o’tkaziladi va qator oralari ketmon bilan
chopiq qilinadi. Nihollarning oziqa maydonini to’g’ri taqsimlash va me’yorda
rivojlantirish maqsadida ular (bir-biridan 10-15sm oraliqda xar bir uyada 2-3
tadan) o’toq va yagona qilinadi hamda parvarish qilinadi.
Ikkinchi usul- bu pomidor, baqlajon, karam va boshqa qishloq xo’jaligi
ekinlari kabi “pol-pola” ni ham issiqxonalarda ko’chat usuli bilan yetishtirish
mumkin. Ko’chat yetishtirish 18-240 issiqxonalarda fevral oyining oxiri va mart
oyining boshlarida amalga oshiriladi. Bunda 60-30sm o’lchamli va balandligi
25sm li taxtachalardan yashikli joylar tayyorlanadi. Drenaj sifatida yashiklar tubiga
mayda shag’al va yirik donador qum solinadi. Uning ustidan oldindan 3x3x1
nisbatda tayyorlangan aralashma ( tuproq, chirigan go’ng va qum) solinadi va
urug’lar sepiladi. Namlikni saqlash maqsadida sepilgan urug’lar ustiga yog’ich
qirindisini 1-2mm qalinlikda sepish mumkin. 1m2 maydonga 50gr urug’
sarflanadi.
Ekilgan urug’lar har kuni guldon ( leyka) yordamida sug’oriladi. Maysa hosil
bo’lgunga qadar yer usti nam holatda saqlanadi. Urug’lar 8-10 kundan so’ng unib
chiqadi. Maysalarning namoyon bo’lishi bilan sug’orish soni asta kamaytirib
boriladi va maysalar holitiga qarab haftasiga 2 marta sug’oriladi. Bir juft barg o’sib
chiqqach maysalar bir-biridan 3-5sm oraliqda ko’chirib ko’rilarga (pikirovka
qilinadi) o’tkaziladi. 3-4 juft chin barglar chiqqandan so’ng, ob-havo sharoitiga
ko’ra oldindan tayyorlab qo’yilgan egatlarga 10-15sm masofaga ochiq dalalarga
o’tkaziladi.
15

III BOB. TUKLI ERVA (AERBA LANATA) O’SIMLIGINI
LABARATORYA TAXLILI KIMYOVIY TUZILISHI O’STIRISH
USULLARI
Pol-pola” o’simligini ikki xil usul bilan o’stirish tavsiya etiladi. Birinchi usul-
agrotexnikasi to’g’ri yo’lga qo’yilgan (albatta kuzda yaxshilab shudgorlagan,
begona o’tdan tozalangan, molalangan, chizillangan, tekislangan maydonlar
tanlanishi talab etiladi) yerlarga oralig’i 60sm qilib olingan egatlarga urug’ sepish
bilan amalga oshiriladi.
Mart oyi oxirlari va aprel oylarida 10kg/ga hisobida urug’ sepiladi.
Urug’larning belgilangan maydonga to’g’ri taqsimlash maqsadida ularga teng
hisobda qum, kul yoki kukun holidagi chirindi go’ng aralashtiriladi va egatlar
yuzasiga sepib chiqiladi. Urug’ sepilgandan so’ng, egatlar zahlatib sug’oriladi va
maysa hosil bo’lgunga qadar tuproq yuzasi nam holatda saqlanib turiladi. Tuproq
harorati 20-250 yetishi bilan aprel oyi oxiri va may oylari boshlarida maysalar
kuzatiladi. Maysalar juda nozik bo’lib, 3-4 juft chin barg hosil qilgandan so’ng,
qator oralariga ishlov beriladi.
14

XULOSA

Xulosamning mazmuni shundan iboratki,"pol-pola"ning yer ustki qismlari
tabobatda diuretik vosita sifatida ishlatiladi.Uning damlamasi buyrak va siydik
yo llari hastaligi va prostata bezlarining shamollashni davolashdaʻ
qo llaniladi.Hinditon va Neylon xalq tabobatida o simlik damlamasi buyrakdagi
ʻ ʻ
toshlarni eritishda buyrak shamollash asoratlarini davolashda,organizmidagi
hujjatlar va har xil gelmintlarni tushirishda ishlatiladi. May iyun oylari oxirida va
aprel oylarida 10kg/ga hisobiga urug sepiladi. Urug larning belgilangan
ʻ ʻ
maydonda trio taqsimlash maqsadida ularga teng hisobda qum kul yoki kukun
holidagi chirindi go ng aralashtiradi va elatlar yuzasiga sepib chiqiladi. Urug
ʻ ʻ
sepilishi tartibi ham dorivorlik xususiyatiga ta'sir qiladi. Bu o simlikni muntazam
ʻ
ichish insonda moddalar almashinuvini yaxshilaydi. Tukli erva o’simligi bu Xom-
ashyo o’simlikning yer ustki qismi, ya’ni poya,barg, boshoq va urug’laridan iborat
bo’lib, och-kul rangli o’ziga xos hid va ta’mga egadir. “Pol-pola” ni quritilgan,
maydalangan yer usti qismlari va ayrim holatlarda ildizlari ham xom-ashyo sifatida
ishlatiladi. Xom-ashyolar bo’z qoplarga joylanib ustiga yorliq yopishtiriladi va
maxsus omborxonalarda saqlanadi. Saqlanish muddati 2 yil.
19

O’simlikning qulay o’sishi va rivojlanishi uchun 1 ga maydonga 60-70 ming
dona ko’chat o’tkazish samarali natija beradi sarflanadi. Ochiq yerlarga ko’chat
qilib ekilgan nihollar yuqorida ta’kidlab o’tilgan agrotexnika qoidalariga binoan
ishlov beriladi va parvarish qilinadi. O’simlikning yer ustki qismi qiyg’os gullab,
urug’lar pishib yetilgandan so’ng qo’l o’rog’i yoki boshqa o’tkir tig’li o’rish
moslamalari yordamida o’riladi va yig’ishtirib olinadi. yer ustki qismining
yog’ochlanganligi sababli, ularni ho’l holatda 5-10sm uzunlikda qirqish, soya va
salqin shiyponlarda quritish maqsadga muvofiqdir.
16

turlarini dorivorlik xususiyatini tahlil qilish, geografik tarqalishi, farmaseftik
xususiyatlarini hamda xalq tabobatida tutgan o’rnini tahlil qilish. Oila vakillarini
Introduksiya qilish shart sharoitlarini o’rganish.
Kurs ishining vazifalari.
1. Tukli erva o’simligini taksonomik taxlil qilish.
2. Tukli erva o’simligining bioekalogik xususiyatlarini o’rganish.
3. Tukli erva o’simligi urug’larining labaratoryada taxlil qilish.
Kurs ishining tuzilshi.
Kurs ishi quydagilardan: Kirish, 3bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan
iborat bo’lib ulargab 8 ta rasim va 22 ta mahaliy va xorijiy ilmiy manbalardan
foydalanilgan.

5

II. 2 . TUKLI ERVA (AERBA LANATA) O’SIMLIGINING
DORIVORLIK XUSUSIYATI
Ilgarigi vaqtlarda tukli erva xom-ashyosi “pol-pola” nomi bilan Shri-Lankaning
Kolumba shahridan sobiq ittifoqning port shaharlariga oz miqdorida bo’lsada
yetkazib berib turilgan. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so’ng dorivor
o’simliklar dexqonchiligiga alohida e’tibor berildi. SHu maqsadda
Respublikamizda dorivor o’simliklar yetishtirishga ixtisoslashgan Davlat o’rmon
xo’jaliklari tashkil etildi. Mazkur xo’jaliklarning maqsad va vazifalari asosan
yovvoyi holda o’sayotgan dorivor o’simliklar tabiiy zaxiralarini saqlab qolish,
floramizda tabiiy holda uchramaydigan, ammo tabobat uchun o’ta zarur bo’lgan
ayrim dorivor o’simliklar, ya’ni, makkai sano, qalampir yalpiz, moychechak,
tirnoqgul, arslonquyruq, tukli erva – “pol-pola” va boshqalarni madaniy holda ekib
o’stirish va farmatsevtika sanoati extiyojlari uchun dorivor o’simliklarni yetkazib
berish va mustaxkam xom-ashyo bazasini yaratishdan iboratdir.
12

butalar orasida o'sadi. O'zbekistonda tukli erva bir yillik o't o'simlik sifatida
o'stiriladi. [8]
Alohida ta’kidlash joizki, ayni paytda respublikamizning ixtisoslashgan
o’rmon xo’jaliklari va ayrim fermer xo’jaliklarida mazkur o’simlik ekib
o’stirilmoqda. Jumladan, Namangan viloyati Pop tumani, Abu Ali Ibn Sino
nomidagi ixtisoslashgan Davlat o’rmon xo’jaligida, Respublikamizda
farmatsevtika faoliyati bilan shug’ullanuvchi “Mexri giyox”, “Asel’” va “Oqtosh”
kichik xususiy korxonalarida o’simlik xom-ashyosi birinchi qayta ishlanib, 25-50gr
li qadoqlanib dorixonalarda chiqarilmoqda[12]
Shuni ta'kidlash lozimki, o’simliklar introduktsiyasi va r kultivatsiyasiе
yunalishidagi ishlarni to’g’ri tashkil etish r spublikamiz madaniy flora tarkibini
е
yanada boyitish, Vatanimiz tabiiy o’simliklar r surslaridan samarali foydalanish
е
va ekologik xolatni yaxshilash, r spublikamizda ishlab chiqarishi uchun k rakli
е е
bo’lgan foydali o’simlik turlarini topish va madaniylashtirish ishlarini yanada
k ngaytirish, dorivor va manzarali o’simliklarnyng yangi navlarini yaratish,
е
pirovard natijada r spublikamiz axolisining xayotini yaxshilanishiga xizmat
е
qiladi.[1 8 ]
7

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
____________ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI
MAVZU : Tukli erva ( Эрва шерсистая Пол пола ) Aerva lanata L.
Juss o’simligi urug’larining labaratorya tahlili
BAJARDI: _______________________________________________
TEKSHIRDI: _____________________________________________
_______________ - 202
1

11. Каршибаев Х„К. Ўсимликлар интродукцияси соҳасида малакали
мутахассислар тайёрлаш муаммолари.- Таълим, фан, инновация, 2016. №
4.46-48-6.
12. Л.И.Курсанов, Н.А.Каменский, К.И.Мейер, В.Ф.Раздровский,
А.А.Уралов «Ботаника» 2 томлик Т.1972 йил.
13. М.И.Икромов, Х.Нормуродов, А.Юлдошев. Ўсимликлар морфологияси
ва анатомияси. Т. 2000 й.
14. Махмедов А., Тоғаев И. - Юксак ўсимликлар бўйича амалий
машғулотлар. «Университет». Тошкент. 1994. 85 б.
15. Н.М.Жуковский «Ботаника», Москва, 1982
16. Родман Л.С. Ботаника. "КОЛОС". Москва. 2001 328 с.
17. Сергиевская Е.В. - Практический курс систематики высщих растений.
Изд. Ленинградского унив. Ленинград. 1991.343 с.
18. Ўзбекистон Республикаси биохилма-хиллигини сақлаш Миллий
стратегкяси ва харакат режаси. - Тошкент, 1998. - 110 б.
19. Феофраст. Исследования о растениях. М.: Изд-во АН, 1951. - C . 591.
20. Ш.Тожибоев Ўсимликлар систематикаси Т. 1990 йил
21. http :// www . ru . wikipedia . org / proisxojdeniya _ kulturnyx _ rasteniy
22. http :// www . school . xvatit . com / index / kulturnyx _ rasteniy . ppt
21

Urug’ olish uchun yaxshi o’sib rivojlangan alohida maydonlar ajratiladi.
Ajratilgan maydondan yig’ib olingan xom-ashyo alohida to’shalgan brezent va
boshqa moslamalar ustida quritiladi. So’ngra o’simlik yanchilib elakdan
o’tkaziladi, urug’lari olinadi va tozalanadi.Tozalangan urug’lar bo’z qopchalarga
joylanib,uning ustiga yorliqlar yopishtiriladi. Xom-ashyo o’simlikning yer ustki
qismi, ya’ni poya,barg, boshoq va urug’laridan iborat bo’lib, och-kul rangli o’ziga
xos hid va ta’mga egadir. “Pol-pola” ni quritilgan, maydalangan yer usti qismlari
va ayrim holatlarda ildizlari ham xom-ashyo sifatida ishlatiladi. Xom-ashyolar
bo’z qoplarga joylanib ustiga yorliq yopishtiriladi va maxsus omborxonalarda
saqlanadi. Saqlanish muddati 2 yil.
17

II. 1 TUKLI ERVA (AERBA LANATA) O’SIMLIGINING BIOOGIK
HOSSALARI
Tukli erva (Aerba lanata (L.) Juss.) – matinchdoshlar (Amarantaceae) oilasiga
mansub ko’p yillik o’simlik. Tukli erva rus tilida erva sherstistaya yoki “pol-pola”
nomi bilan ham ataladi. O’z vatanida ko’p yillik o’t sifatida toshloq va qumloq
yalangliklarda, cho’llarda va butazorlar orasida o’sadi. O’zbekiston sharoitida esa
bu o’simlik bir yillik o’t o’simlik sifatida yetishtiriladi. Ildiz tizimi chuqur emas
15-20smga yetadi. Poyasi yog’ochlangan bo’lib, o’rtacha 70-75sm ni tashkil etadi.
Barglari nashtarsimon-tuxumsimon yoki tuxumsimon-ellipissimon, uzunligi-2-
3sm, eni-0.5-1.5sm, qisqa bandli, atroflari butun, uchki qismi o’tkirlashgan yoki
tumtoq bo’lib, asosi ponasimon. Barglari poyalarda dastlab qarama-qarshi, keyin
ketma-ket joylashgan bo’lib, qo’yi qismidagi dastlabki barglari yirikroq,
yuqorilashgan sari maydalashdi. To’pguli konussimon zich boshoq shaklida bo’lib,
qalin oqimtir tuk bilan qoplangan. Gullarining kattaligi 2mm, tashqi tomoni
sertukligi tufayli kulrang-oqish tus oladi.Ichki tomoni esa och yashil rangli.
Urug’lari 0.6-0.8mm, qora yaltiroq rangli

11

II BOB. TOJIXO’ROZDOSHLAR (AMARANTACEAE) OILASI HAQIDA
UMUMIY MALUMOT
Tabiatda buyrak hastaliklarini oldini olish va davolashda dorivor o’simliklar keng
miqyosda ishlatiladi. Bunday dorivor o’simliklarni diuretik o’simliklar, ya’ni
peshob haydovchi dorivor o’simliklar deyiladi. Respublikamiz tabiatida bunday
o’simliklar ko’plab uchraydi, chunonchi qush toron, qirq bo’g’im, ro’yan, ittikanak
va boshqa bir qancha o’simliklar shular jumlasiga kiradi. Bundan tashqari peshob
haydovchi dori vositasi sifatida tabobatda makkajo’xori popugi, bodring (ayniqsa
sarg’aya boshlagani), ko’katlardan ukrop va petrushkalar ham qo’llaniladi. Ammo,
buyrak hastaliklarini samarali davolaydigan dorivor o’tlardan biri bu tukli erva
ya’ni “pol-pola” bo’lib, bu asosan tropik va subtropik mamlakatlarda, jumladan,
Fillipin va Yangi Gviniyada yovvoyi holda keng tarqalgan. Tukli erva (pol-pola)
— Aerva lanata Juss. machindoshlar (tojixo'rozdoshlar) — Amaranthaceae
oilasiga kiradi. Ko'p yillik, shoxlangan va bo'yi 55-70 sm ga yetadigan o't
o'simlik. Barglari lansetsimon, ovalsimon yoki ellipssimon, tekis qirrali bo'lib,
qisqa bandi yordamida poya va shoxlarda qarama-qarshi joylashgan. Gullari
mayda, och yashil rangli bo'lib, qisqa boshoqsimon gulto'plamiga o'rnashgan.
Urug'i yaltiroq, qora rangli.O'simlikning hamma qismi sertukli, kulrangda.
8

KIRISH
Tibbiyotda ma’lum kasallikni davolash hamda shu kasalliklarning oldini olish
uchun ishlatiladigan o‘simliklar dorivor o‘simliklar deb ataladi. Kasallikni
davolash va uni oldini olish maqsadida dorivor o‘simliklardan dori turlari
tayyorlanadi yoki ulardan dorivor preparatlar va sof holdagi dorivor moddalar
olinadi. Buning uchun shu o‘simliklarning kasalliklarni davolash xususiyatiga ega
biologik faol moddalarga boy bo‘lgan qismlaridan, ya’ni ba’zi o‘simliklarni yerosti
organlaridan (ildiz, ildizpoya, tugunak yoki piyoz), ba’zilarini esa yerustki
organlaridan (barg, gul, meva, urug‘, po‘stloq yoki o‘t o‘simliklarning butunlay
yerustki qismi — o‘ti) foydalaniladi. Ba’zan dori turlari, dorivor preparat va toza
moddalar o‘simlik hamda hayvonlarni birlamchi ishlash yo‘li bilan olingan efir
moylar, smolalar, moy va yog‘lar, daraxt yelimlari, zaharlar (ilon va asalari
zaharlari), lanolin, propolis va boshqalardan ham tayyorlanadi va olinadi.
Farmatsevtikada dori turlari tayyorlash, dorivor preparatlar hamda toza moddalar
olish uchun ishlatiladigan dorivor o‘simliklar va hayvonlar organlari yoki ulardan
birlamchi ishlash yo‘li bilan olingan mahsulotlar dorivor mahsulotlar deb ataladi.
Davlat farmakopeyasida (DF) tasvirlangan dorivor mahsulotlar ofitsinal mahsulot,
farmakopeyaga kiritilmaganlari esa noofitsinal mahsulot hisoblanadi. Noofitsinal
dorivor mahsulotlar Davlat standartlari (GOST) yoki boshqa me’yoriy texnik
hujjatlarda (MTH) bayon etiladi.
Mavzuning dolzarbligi: Dorivor o‘simliklarni o‘rganishda quyidagilarni
yaxshi bilish shart:
1. Dorivor o‘simlik va uning mahsulotini o‘zbekcha, ruscha va lotincha
nomlarini, o‘simliklarning qaysi oilaga mansubligi hamda ba’zi o‘simliklarning
asosiy nomlaridan tashqari, ikkinchi nomini (sinonimlarini) bilish.
3

kuchsiz, yoqimli, achchiq mazali. Mahsulotning namligi 7 foizdan, umumiy
kuli 13 foizdan, xlorid kislotaning 10 foizli eritmasida erimaydigan kuli 8
foizdan, qoraygan qismlari 7 foizdan, organik aralashmalar 1,5 foizdan va
mineral aralashmalar 1 foizdan ko'p hamda mahsulot tarkibida-gi flavonoidlar
yig'indisining miqdori rutin bo'yicha 0,5 foizdan kam bo'lmasligi lozim.
10

Tukli erva (Эрва шерсистая Пол пола) Aerva lanata L. Juss o’simligi urug’larining labaratorya tahlili

Купить