Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	190.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Sentyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

44 Sotish

Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: TUNIS, MISR, MAROKASHDA FRANSIYANING
MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI
1

Mundarija:
KIRISH.....................................................................................................................
I BOB. FRANSIYANING MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI
TUSHUNCHASI VA JARAYONI.
1.1 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokash bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy
munosabatlari ............................. ...... ..............................
1. 2 Fransuz kolonial siyosati ...................................................................
II BOB. FRANSIYANING TUNIS, MISR, VA MAROKASHDA AMALGA
OSHIRGAN MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI VA UNING
NATIJALARI.
2.1 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashga qilgan investitsiyalari, iqtisodiy
muammolari, va ijtimoiy masalalari . ...................................................................
2.2 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashda qonuniy asoslari va ularning
mustamlakachilik siyosatiga ta'siri . ...................................................................
III XULOSA......................................................
IV FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning
mustamlakachilik siyosati mavzusidagi kurs ishining dolzarbligi quyidagi
omillarga bog'liq bo'ladi:
1. Ma'lumotlar to'plami: Kurs ishida kerak bo'lgan ma'lumotlarni to'plash uchun
muhim bo'lgan manbalar, masalan, arxivlar, asosiy qonuniy hujjatlar, va xalqaro
muntazamliklar.
2. Tahlil va tuzilish: Kurs ishida tahlil qilinadigan va tuzilish kerak bo'lgan
bosqichlar, masalan, Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining asosiy
prinsiplari, ularning amalga oshirilish jarayoni, va natijalariga o'xshash tahlil va
tuzilishlar.
3. Tushunchalar va fikrlar: Kurs ishida o'rganilgan ma'lumotlarga asosan
tushunchalar va fikrlar yaratish, masalan, Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan
munosabatlari tushunchasi, Fransuz kolonial siyosati tushunchasi, va boshqa
tushunchalar.
4. Natijalar va tavsiyalar: Kurs ishining oxirida qilgan tahlil va tuzilishlar asosida
chiqqan natijalar va ularni mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini baholash,
shuningdek, kelajakdagi jarayonlarga yo'naltirish uchun tavsiyalar berish.
Maqsad va vazifalari. Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning
mustamlakachilik siyosati mavzusidagi kurs ishining maqsadlari va vazifalari
quyidagicha bo'lishi mumkin:
Maqsadlar :
- Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan munosabatlari, xususan Tunis, Misr,
va Marokashda amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosatini o'rganish va tahlil
qilish.
3

- Fransuz kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida o'zgartirilgan rolini
tushunish va mustamlakachilikning tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy
o'zgarishlariga tahlil qilish.
- Fransuz qonuniy hujjatlari, masalan, qonunlar va boshqa qonuniy hujjatlar
orqali Magrib mamlakatlari bilan Fransiya o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish va
tahlil qilish.
- Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashga qilgan investitsiyalari, iqtisodiy
tashvishlari, va ijtimoiy masalalarni tahlil qilish.
Vazifalar :
- Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashdagi mustamlakachilik siyosatini tahlil
qilish, uning natijalarini va ularning xalqaro miqyosdagi ta'sirini baholash.
- Magrib mamlakatlarining Fransiya bilan diplomatik, siyosiy, va iqtisodiy
munosabatlarini o'rganish va tahlil qilish.
- Mustamlakachilik siyosatining o'zgarishlari va ularning Magrib mamlakatlarida
yaratgan o'zgarishlarni tushunish va yaxshilash.
- Fransuz qonuniy hujjatlari va ularning mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini
tahlil qilish.
Bu maqsadlar va vazifalar kurs ishining Magrib mamlakatlari va Fransiya
o'rtasidagi munosabatlar, xususan mustamlakachilik siyosati, tahlil va o'rganishini
o'z ichiga oladi. Ushbu kurs ishi Fransuz mustamlakachilik siyosatining tarixiy,
siyosiy, iqtisodiy va madaniy aspekrlarini tushunishga yordam beradi va
o'quvchilarni bu mavzuda nazariy va amaliy tayyorlashda muhim ahamiyatga ega
bo'ladi.
4

Obyekti va predmeti. Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning
mustamlakachilik siyosati mavzusidagi kurs ishining obyekti va predmeti
quyidagicha bo'lishi mumkin:
Obyekt :
- Obyekti Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan munosabatlari, xususan
Tunis, Misr, va Marokashda amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosati va uning
natijalari.
Predmet :
- Predmeti Fransuz kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida
o'zgartirilgan roli, uning o'ziga xos xususiyatlari va xalqaro munosabatlar
tizimining o'zgarishlariga ta'siri.
Kurs ishining obyekti Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning
mustamlakachilik siyosatini tahlil qilish, uning natijalarini va ularning xalqaro
miqyosdagi ta'sirini baholash, shuningdek, Fransuz qonuniy hujjatlari va ularning
mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini o'rganish bo'lib, predmeti esa Fransuz
kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida o'zgartirilgan roli, uning o'ziga
xos xususiyatlari va xalqaro munosabatlar tizimining o'zgarishlariga ta'siri bo'lib,
bu mavzuni tahlil qilish orqali o'quvchilarni nazariy va amaliy tayyorlashga xizmat
qiladi.
Mavzuning o‘rganilishi . Ayniqsa, asarlari jahon ilm-fanida sharafli o‘rin
egallagan V.V. Naumkin, V.V. Popov, V.А. Kuznetsov 1
Fransiyaning Tunis, Misr,
va Marokashga qilgan mustamlakachilik siyosatini o‘rganishdagi yutuqlari katta.
1
Ближний Восток, Арабское пробуждение и Россия: что дальше? / Отв. ред. В.В. Наумкин, В.В. Попов, В.А.
Кузнецов; ИВ РАН, факультет мировой политики и ИСАА МГУ имени М.В. Ломоносова. М .: ИВ РАН ,
2012.
5

Shuningdek bir qancha Yevropa olimlari bu mavzuda izlanishlar olib borganlar shu
jumladan, B.Khad 2
, S. Kouttroub 3
kabi olimlar ishlarini keltirishimiz mumkin.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi jami 33 varoqdan iborat bo’lib, uning
asosiy qismida Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati
haqida ma’lumot berilgan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati keltirilgan.
2
Khader B. «Printemps arabe»: entre autoritarisme et démocratie // Politique étrangère. 2011. № 4. P.
825–838.
3
Kouttroub S. Les déterminants de la politique arabe de la France: une approche compare // Maghreb-
Machrek. 2011. № 207. P. 115–123.
6

I BOB. FRANSIYANING MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI
TUSHUNCHASI VA JARAYONI.
1.1 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokash bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy
munosabatlari
Fransiya mustamlaka imperiyasi. Fransuz mustamlakalarini bosib olishning
birinchi urinishlari XVI asrga, Buyuk geografik kashfiyotlar davriga to'g'ri keladi.
Ular alohida ishbilarmonlar va kompaniyalar tomonidan o'zlarining xavf-xatarlari
va xavf-xatarlari bilan, qirol hokimiyati tomonidan to'g'ridan-to'g'ri qo'llab-
quvvatlanmasdan amalga oshirildi. Masalan, Amerikadagi ba'zi hududlar bosib
olingan (muqaddas Lavrentiy daryosi havzasi, 1541-43, 1589-99; Florida, 1562-
68; Braziliya, 1555-60, 1594-1615). Biroq, Fransuzlar ispan va portugal
mustamlakachilari bilan keskin raqobat sharoitida bosib olingan erlarda o'zlarini
mustahkamlay olmadilar. 17 asrdan mustamlaka bosqinlarida davlat bevosita
ishtirok eta boshladi. Harbiy-dengiz floti ekspansiya uchun ishlatilgan, hukumat
mustamlaka savdo kompaniyalarini tashkil etishni rag'batlantirgan [G'arbiy
Hindiston, Sharqiy Hindiston (1664 yilda J. B. Kolber tomonidan tashkil etilgan)
va boshqalar], ularga subsidiyalar, imtiyozlar va imtiyozlar bergan. 4
XVII asr boshlarida. Shimoliy Amerikadagi hududlarni egallab olish qayta
tiklandi. Fransuzlar tomonidan ko'plab faktoriyalar va aholi punktlari, shu
jumladan Kvebek (1608) va Monreal (1642) tashkil etilgan. Natijada, Sankt-
Lavrentiy daryosi va Buyuk ko'llar hududida yangi Fransiya (Kanada)
kompaniyasining mulklari paydo bo'ldi. 1663 yilda Kanada Fransiya tojining
mustamlakasi deb e'lon qilindi. 1682 yilda Fransiyaning Luiziana nomi ostida Z.
dan Missisipi daryosiga tutash hududlar e'lon qilindi. 17-asr Gvadelupa, Martinika
va boshqa orollar, Gaiti orolining g'arbiy qismi (San-Domingo, 1654, rasmiy
ravishda — 1697 yildan) Fransiyaning mustamlakalariga aylandi.
4
O'zME. Birinchi jild. – Tosh., 2000.
7

Senegal daryosi va Gvineya ko'rfazi o'rtasida bir nechta Fransuz savdo
faktoriyalari-qal'alari yaratildi. Bu yerda faoliyat ko'rsatgan Senegal, Gvineya va
boshqa savdo-mustamlakachilik kompaniyalari afrikaliklarni G'arbiy Hindistonga
qul sifatida jo'natishdi. 17-asr o'rtalarida. Fransuzlar hind okeanida Orolni egallab
olishdi, ular O. Burbon (hozirgi Reunion) deb nomladilar. Osiyoda birinchi
koloniyalar 17-asrda Fransiya tomonidan bosib olingan. Hindistondagi asosiy
tayanch punkti 18-asr boshidan beri bo'lgan.
Koloniyalar uchun keskin kurash natijasida Fransiya Shimoliy Amerikada
Buyuk Britaniyaga Gudzon ko'rfazi sohili, Akadiya, Nyufaundlend orolini (1713)
berdi. 1756-1763 yillardagi etti yillik urushda mag'lubiyatga uchraganidan so'ng, u
Shimoliy Amerikadagi asosiy mulklarini — yangi Fransiyani, Breton orolini,
Luizianani (yangi Orleandan tashqari) yo'qotdi; G'arbiy Hindistonda-Dominika,
Sent-Vinsent va boshqalar orollari; Afrikada-Senegalning katta qismi;
Hindistondagi mulklar (beshta aholi punktidan tashqari).
Fransiyaning mustamlakachilik kengayishining birinchi davri mamlakatda
kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi davriga to'g'ri keldi. Dastlab
mustamlakachilik faoliyati asosan to'g'ridan-to'g'ri talonchilik va talonchilik
"savdosi" bilan bog'liq edi. 17-asrning o'rtalaridan boshlab bir qator koloniyalarda,
birinchi navbatda G'arbiy Hindiston orollarida Afrikadan eksport qilingan
negrlarning qul mehnatidan foydalanishga asoslangan plantatsiya xo'jaliklari paydo
bo'la boshladi. Negr qullari G'arbiy Hindistondagi koloniyalar aholisining katta
qismini tashkil etdi, ularning mehnatidan foydalanish ekuvchilarga katta foyda
keltirdi. Plantatsiya fermalarining mahsulotlari-qamish shakar, indigo, tamaki,
qahva, achchiq o'simliklar — nafaqat metropolga, balki boshqa mamlakatlarga
ham eksport qilish uchun mo'ljallangan edi.
Buyuk Fransuz inqilobi bir qator Fransuz mustamlakalarida ozodlik
harakatining kuchayishiga sabab bo'ldi. 1794 yilda barcha Fransuz
mustamlakalarida qullikni yo'q qilish to'g'risidagi Konvensiya dekreti chiqarildi
8

(1802 yilda bekor qilindi). San-Domingodagi ozodlik harakati mustamlakachilarni
quvib chiqarishga va Gaitining mustaqilligini e'lon qilishga olib keldi (1804).
Fransuzlarga qarshi koalitsiyalar bilan urushlar paytida (1792-1815)
Fransiyaning deyarli barcha mustamlaka mulklari Buyuk Britaniya tomonidan
bosib olingan; Fransuz (1800 yildan) Luiziananing g'arbiy qismi AQShga sotilgan
(1803). 1814-15 yillardagi Vena Kongressida Fransiya mustamlaka mulklarining
katta qismini qaytarib olishga muvaffaq bo'ldi — 1814 yilgi Parij tinchlik
shartnomasiga binoan Fransiya G'arbiy yarim sharda Sent-Pyer va Mikelon,
Gvadelupa, Martinika, Gviana orollarini, Hindistondagi beshta kichik aholi
punktlarini, Reunion orolini, Senegaldagi kichik mulklarni saqlab qoldi. O'sha
paytda Fransiya mustamlakalarining umumiy hududi 30 ming kv.km ga yaqin edi.
1848 yilgi inqilob davrida Fransiyada yana koloniyalarda qullikni yo'q qilish
to'g'risida dekret chiqarildi. 5
Fransiyada kapitalistik ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi tufayli, sanoat
inqilobi sharoitida (XIXasrning 50-60-yillarida tugagan) koloniyalar metropoliya
uchun faqat to'g'ridan-to'g'ri talonchilik ob'ekti va etkazib beruvchisi bo'lishni
to'xtatdilar.mustamlaka tovarlari. Ular metropoliyaning o'sib borayotgan sanoati
uchun xomashyo manbai va ba'zi hollarda uning sanoat tovarlari uchun sotish
bozori rolini o'ynashni boshladilar. Fransuz mustamlakachilari mahalliy aholidan
harbiy birlashmalarni tuzdilar va ularni harbiy operatsiyalarda zarba beruvchi kuch
sifatida ishlatdilar .
XIX asr Fransiya yana mustamlaka ekspansiyasi yo'liga kirdi, birinchi
navbatda Shimoliy Afrikada. 1830 yilda boshlangan Jazoirni zabt etish mahalliy
aholining jasoratli qarshiligiga duch keldi va o'nlab yillar davom etdi (aslida 80-
yillarning boshlariga qadar). 1881 yilda Fransuz qo'shinlari Tunisni bosib olishdi
va protektoratga aylanishdi. XIXasr G'arbiy Afrikaga yana intensiv kirib borish
5
Lafasov M. Jahon tarixi. – Tosh.: Turon iqbol, 2010. – B.115.
9

boshlandi. Mahalliy qabilalar rahbarlari bilan kuch, aldash, pora berish, qullik
shartnomalari yordamida Fransuz mustamlakachilari Gabonni (1839-70) egallab
olishdi, Fil suyagi qirg'og'ini (1842 yildan), Senegalning chuqur hududlarini (1854
yildan) egallab olishni boshladilar.
XIX asr boshidan Fransiyaning mustamlakachilik ekspansiyasi
ob'ektlari.uzoq Sharq va Janubi-Sharqiy Osiyo ham bo'ldi. 1842 yilda Fransiya
tinch okeanida Markiz orollarini egallab oldi va ularning ustiga protektorat
o'rnatdi; 1844 yilda u Xitoyga qullik shartnomasini o'rnatdi; 1853 yilda yangi
Kaledoniya orollarini egallab oldi. 1885 yilda mustamlaka boshqaruv rejimi
o'rnatilganidan so'ng, Fransuz Polineziya orollari Okeaniyadagi Fransuz
egaliklariga birlashtirildi. Xitoyga qarshi urushda Buyuk Britaniya bilan
birgalikdagi harakatlar natijasida (qarang: 1856-60 yillardagi Angliya-Fransiya-
Xitoy urushi) Fransiya Xitoyga yangi qullik shartnomalarini joriy etdi. Savdo-
sanoat burjuaziyasi manfaatlari uchun Fransiya Janubi-Sharqiy Osiyoda keng mulk
sotib olishga intilgan. 50-yillarning oxiridan boshlab Fransiya tomonidan
boshlangan mustamlakachilik urushlari. Indochinada Janubiy Vetnam hududini
(Kohinhina) egallab olish (1867), Kampuchiya (Kambodja) hududida protektorat
o'rnatish (1863), Markaziy Vetnam hududi (Annam), Shimoliy Vetnam hududi
(Tonkin) (1885). Boshqaruvni osonlashtirish uchun ushbu hududlar deb
nomlangan hududga birlashtirildi Hind-Xitoy Ittifoqi (1887), uning rahbari
Fransuz general-gubernatori bo'lgan. 1898 yilda Hind-Xitoy Ittifoqiga Laos
protektorati sifatida qo'shildi. Hind-Xitoy Ittifoqining chegaralari nihoyat 1907
yilda o'rnatildi.
XIX asrning so'nggi choragida Fransiyada moliyaviy kapitalning jadal
rivojlanishi. uning mustamlakachilik siyosatining kuchayishiga sabab bo'ldi.
Koloniyalar Fransuz kapitalini qo'llash sohasiga aylandi. Shu bilan birga,
koloniyalarning ekspluatatsiyasi metropoliya iqtisodiyotida parazitlik
xususiyatlarini kuchaytirdi.
10

Fransiya dunyoning bo'linishini yakunlash uchun eng yirik kapitalistik
kuchlarning kurashida faol ishtirok etdi (qarang koloniyalar va mustamlakachilik
siyosati). 1895 yilda Fransiya Madagaskar orolini egallab oldi, 1896 yilda u
koloniya deb e'lon qilindi. Afrikaning ichki qismiga kirib, mustamlakachilar 80-
90-yillarda suv havzalarida keng hududlarni egallab olishdi. Kongo, Niger,
Ubangi, shari, Chad ko'li yonida, Sharqiy Sudanga, Nil daryosining yuqori
oqimlariga qarab harakatlanishni boshladilar. Fransiyaning Afrikadagi keyingi
qo'lga olish rejalari ingliz mustamlakachilarining qarshiligiga duch keldi (qarang:
Fashod inqirozi 1898). 1899 yilgi Angliya-Fransiya tropik Afrikani bo'lish
to'g'risidagi bitimga ko'ra, Fransiya Kongo va Nil suv bo'linmasidan bir qator
tumanlarni oldi. Shunday qilib, uning mustamlakachilik hukmronligi ostida
Shimoliy Afrika, G'arbiy Sudan va Kongo havzasidagi ulkan hududlar paydo
bo'ldi. 6
Marokash uchun kurashda keskin imperialistik mojarolar paytida (Marokash
inqirozlariga qarang), Fransiya 1911 yilgi Fransiya-Germaniya kelishuviga binoan
Germaniya Fransiyaning Marokashga bo'lgan "ustun huquqlarini" tan olishga
erishdi (Germaniya 275 ming km2 hududiy tovon puli sifatida Fransiya Kongosiga
yutqazdi) va 1912 yilda uning ustiga protektorat o'rnatdi (Fransiya-Ispaniya
kelishuviga binoan). 1912 yil ostida Ispaniya protektorati Marokashning Shimoliy
va o'ta Janubiy qismlari). Tangier xalqaro zona deb e'lon qilindi.
1894 yilda barcha Fransuz mulklarini boshqaradigan mustamlakalar vazirligi
tashkil etildi. Mustamlaka mulklarining huquqiy nizomi turlicha edi: Jazoir
metropoliya tarkibiga kiritilgan, Tunis, Marokash, Kambodja, Laos, Annam
Fransuz protektorati ostida mustaqil davlatlar hisoblangan. Rasmiy ravishda
protektoratlardagi hokimiyat mahalliy monarxlar va qabila boshliqlariga tegishli
edi, ammo ular aslida Fransuz ma'muriyati tomonidan boshqarilardi. Mustamlaka
ma'muriyatiga general-gubernatorlar, harbiy yoki fuqarolik gubernatorlari, bosh
6
Gordon D. C. The Passing of French Algeria. L., 1966. P. 34.
11

rezidentlar (protektoratlarda), vitse-gubernatorlar (hududlar deb nomlangan
hududlarda) boshchilik qilishgan. Mahalliy ma'muriy apparat Fransuz
amaldorlaridan iborat edi. Koloniyalar o'rtasidagi chegaralar o'zboshimchalik bilan
o'rnatilgan, ular mahalliy aholining etnik mansubligini hisobga olmagan holda bir
necha bor o'zgartirilgan. 1895-1904 yillarda G'arbiy Afrika mulklari Senegal,
Frants. Gvineya, Suyaklar, Dahomey, Frants. Sudan va boshqalar-Fransiya G'arbiy
Afrikasining general-gubernatorligiga birlashtirildi; Ekvatorial Afrikaning keng
hududlari-Gabon, O'rta Kongo, Ubangi shari, Chad — 1910 yilda Fransiya
Ekvatorial Afrikasi general-gubernatorligi tarkibiga kiritilgan.
Fransiya mustamlakalarining qul bo'lgan xalqlari o'zlarining ozodligi uchun
kurashdilar. Bu Abd Al-qodir boshchiligidagi Jazoir qabilalarining mustaqillik
uchun urushi (1832-47) kabi kuchli milliy ozodlik harakatlarida yaqqol namoyon
bo'ldi; Banu snassen qabilalarining qo'zg'oloni (1859) va Jazoirdagi
M.Mukrani (1871-72) boshchiligidagi yirik qo'zg'olon, malinke xalqlarining
havzadagi bosqinchilarga qarshi kurashi. V. Samori rahbarligida; Behanzin
boshchiligidagi dahomeylar harakati; 1895-97 yillarda malagasi xalqining ozodlik
kurashi; Hind-Xitoy mamlakatlaridagi milliy-azatlik harakati, shu jumladan De
Tham boshchiligidagi Kan Vyong (1885-96) harakati va partizanlar kurashi (1913
yilgacha).
1914-18 yillardagi 1-jahon urushi boshlanganda Fransiya koloniyalari
(Britaniya imperiyasidan keyin kattaligi bo'yicha 2-chi) umumiy maydoni 10,6
million km 2
bo'lgan, aholisi 55,5 million kishi bo'lgan hududlarni o'z ichiga olgan.
(o'sha paytda metropoliya maydoni 0,5 million km 2
, aholisi 39,6 million). Fransiya
Afrikada: Jazoir, Marokash, Tunis, Madagaskar, Reyunyon, Somali, G'arbiy
Afrika, Ekvatorial Afrikaga egalik qilgan.; Osiyoda: Kohinxina, Kambodja,
Annam, Slim, Laosga; Amerikada: Gvadelupa, Martinika, Frants. Gviana, sent-
Pyer va Mikelon orollari; Okeaniyada: Polineziya, yangi Kaledoniya, yangi
12

Gebridlar (Buyuk Britaniya bilan birgalikda egalik qilish) hududlari Fransiya
hukmron doiralari nazorati ostida bo’lgan. .
I jahon urushi natijasida Fransuz mulklari yanada kengaydi. 1919 yilgi
Versal tinchlik shartnomasi bo'yicha Germaniyadan olib qo'yilgan hududlardan
Fransiya Afrikada Togo va Kamerunning katta qismini mandat hududlari sifatida
oldi (qarang.mandat hududlari). 7
Fransiyaning ilgari Turkiyaga tegishli bo'lgan
Suriya va Livanni bosib olishi ham (1920) Millatlar Ligasi mandati bilan
qoplangan.
Fransuz imperializmining sudxo'r tabiati mustamlaka mulklari iqtisodiyotiga
cheklangan investitsiyalarni keltirib chiqardi, ularning sanoati boshlang'ich
bosqichida edi. 1913 yilda Fransiya tashqi savdosida koloniyalar tovar
aylanmasining 12,5 foizini, 1937 yilda esa 27 foizini tashkil etdi. Koloniyalar
metropoliya uchun oziq-ovqat va xomashyo yetkazib beruvchilar bo'lib xizmat
qilgan, mustamlakachilik koloniyalarda qoloq ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarni saqlab
qolishga, jamoa-qabila va feodal-egalik munosabatlarini saqlab qolishga yordam
bergan.
Vaziyat 1-jahon urushi paytida, Fransuz mustamlakalari strategik va sanoat
xom ashyosining muhim etkazib beruvchilariga aylanganda, temir yo'llar qurilishi
kuchayganida va hokazolarda o'zgara boshladi.kapitalistik munosabatlarning
rivojlanishi bilan bog'liq holda Shimoliy Afrika, Hindiston va boshqa
koloniyalarda milliy burjuaziya va proletariat shakllandi. Koloniyalar
metropoliyaning iqtisodiy hayotida tobora muhim rol o'ynay boshladi.
7
Вооруже{нная борьба народов Африки за свободу и независимость. М., 1974. С. 189-190.
13

1.2 Fransuz kolonial siyosati
Buyuk oktyabr sotsialistik inqilobi ta'siri ostida imperializmning butun
mustamlakachilik tizimining inqirozi boshlandi, shu jumladan 20-30-yillarda
Milliy ozodlik kurashi yanada uyushgan tus oldi, birinchi navbatda Hind-Xitoy va
Arab sharqidagi ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan Fransuz mulklarini,
xususan Suriyani (Suriya milliy) qamrab oldi. 1925-27 yillardagi isyon). 1921-26
yillarda Marokashda Abd Al-Kerim rahbarligida ozodlik urushi olib borildi.
1939-45 yillardagi ikkinchi jahon urushi davrida va ayniqsa urushdan
keyingi davrda, fashizmning harbiy-siyosiy mag'lubiyatidan so'ng,
imperializmning mustamlakachilik tizimi inqirozining yangi bosqichi boshlandi,
bu uning parchalanishiga olib keldi. Urush yillarida Suriya va Livan mustaqillikka
erishdilar (1943). 1945 yil avgust inqilobining Vetnamdagi g'alabasi natijasida
hind-Xitoyda sobiq Fransuz mulklari hududida Fransuz mustamlakachiligi
ag'darildi, xalq demokratik hokimiyati o'rnatildi va Vetnam demokratik
Respublikasi tashkil etildi. Fransiyaning hukmron doiralari ichki muammolarni hal
qilishda mustaqillik asosida mustamlakalarni boshqarishning yangi shakllarini
izlashga majbur bo'ldilar. 1946 yilgi Fransuz Konstitutsiyasiga ko'ra, bu yangi
shakl Fransuz Ittifoqi bo'ldi. 1946 yilgi Konstitutsiya mustamlakachilikni qoralab,
shu bilan birga mustamlaka tizimining siyosiy asoslarini va chet eldagi mulklar
ustidan Fransuz suverenitetini saqlab qoldi.
1946 yilda Fransiya Ittifoqi taxminan 12 million km2 maydonni egallab, 70
milliondan ortiq aholiga ega edi.rasmiy ravishda u uch qismga bo'lingan: 1)
"xorijdagi departamentlar" 3 Jazoir, Reyunyon, Martinika, Gvadelupa, Frants
departamentlari. Gviana; 2) nominal ravishda Fransiya Respublikasining maxsus
tarkibiy qismiga aylangan "chet el hududlari" - Fransiya G'arbiy Afrika (Senegal,
Mavritaniya, Frants. Sudan, Gvineya, Kot-d'Ivuar, yuqori Volta, Dahomey, Niger),
Fransiya Ekvatorial Afrikasi (Gabon, O'rta Kongo, Ubangi shari, Chad),
shuningdek Madagaskar, Frants. Somali, yangi Kaledoniya, Komor orollari,
14

Fransiya Polineziyasi, sent-Pyer va Mikelon orollari, Frants. Hindistondagi
mulklar; 3) deb atalmish.qo'shilgan hududlar va davlatlar — Vetnam, Kambodja,
Laos, Marokash, Tunis, Angliya-Fransiya kondominiumi yangi Gebridlar, Togo va
Kamerunning palatalari (1946 yil dekabrdan). 8
"Xorijdagi departamentlarda" Fransiyadagi kabi mahalliy hokimiyat
organlari nazarda tutilgan. "Xorijdagi hududlarda" mahalliy saylab qo'yiladigan
organlar-hududiy assambleyalar (cheklangan huquqlarga ega) tashkil etildi. 1946
yilda mustamlakalar vazirligi negizida "dengizdan tashqaridagi hududlar" ishlari
vazirligi tashkil etilgan. Ittifoqning boshqaruv organlari Fransiya parlamenti va
Fransiya Ittifoqi Assambleyasi — cheklangan huquqlarga ega bo'lgan maslahat
organi edi. Fransiya Respublikasi prezidenti Ittifoq prezidenti bo'lgan.
Koloniyalar huquqlarining biroz kengayishi bilan bir qatorda, Fransuz
imperialistlari milliy ozodlik harakatlarini qurolli ravishda bostirish yo'liga o'tdilar.
1946 yilda Vetnamdagi mustamlakachilik urushi keng miqyosda boshlandi,
shuningdek, Laos va Kambodjada Fransuz hukmronligi tiklandi. Biroq, uzoq
davom etgan kurash natijasida sovet Ittifoqi va boshqalar tomonidan qo'llab-
quvvatlanadigan milliy ozodlik harakati. progressiv kuchlar bilan Fransuz
mustamlakachiligi ustidan g'alaba qozondi: Fransiya 1954 yilda Indochinada
harbiy harakatlarni to'xtatish, uchta Indochina davlatining suvereniteti va
mustaqilligini hurmat qilish to'g'risida Jeneva bitimlarini imzolashga majbur bo'ldi.
1954 yil Hindiston bilan tuzilgan shartnomaga binoan Fransiya Hindiston yarim
orolidagi mulklaridan voz kechdi.
Jazoirda 1954 yilda ozodlik qurolli kurashi boshlandi (qarang: Jazoirda
milliy demokratik inqilob). 1956 yilda Fransiya Tunis va Marokash mustaqilligini
tan olishga majbur bo'ldi. Shu yillarda tropik Afrikada mustamlakachilikka qarshi
8
Ланда Р. Г. История алжирской революции 1954-1962. С. 198.
15

harakat kuchaydi. 1957 yilga kelib Fransiyaning mulklari 10590 ming km2 gacha
kamaydi, aholisi 48848 ming kishi.
Mana shunday sharoitda Fransiyaning hukmron doiralari manevr qilishga
harakat qilishdi. 1956 yilda koloniyalarda boshqaruvni isloh qilish to'g'risida
qonun chiqarildi, u "qonun — ramka" deb nomlandi; "dengizdan tashqaridagi
hududlarda" umumiy saylov huquqi joriy etildi, hududiy assambleyalarning
huquqlari kengaytirildi. Biroq, keyingi dekretlar (1956-57) bilan Fransiya
hukumati aslida "qonun — ramka"ni bekor qildi. Fransiya Ittifoqining chuqur
inqirozi va Jazoirdagi uzoq davom etgan mustamlakachilik urushi Fransiya
to'rtinchi Respublikasining qulashiga yordam berdi. Uning mustamlakachilik
siyosati mustamlakachilik hukmronligining avvalgi shakllari va usullarini saqlab
qolishning iloji yo'qligini ko'rsatdi, Fransiya Ittifoqi quladi.
1958 yilda Fransiyaning yangi Konstitutsiyasi (beshinchi Respublika) qabul
qilindi, bu Fransiya Ittifoqining rasmiy-huquqiy tugatilishini anglatadi. Uning
o'rniga deb atalmish jamiyat keldi, unda davlatlar — uning a'zolari — rasmiy
ravishda "o'z ishlarini erkin va demokratik boshqarish"huquqiga ega edilar. Biroq,
tashqi siyosat, mudofaa, pul tizimi, adolat, transport va aloqa kabi davlat
faoliyatining asosiy sohalari asosan metropoliya qo'lida qoldi.
1958 yilda metropoliya va koloniyalarda o'tkazilgan Konstitutsiya bo'yicha
referendum davomida Gvineya xalqi Konstitutsiyani ma'qullashdan bosh tortdi va
mustaqillik tarafdori bo'ldi. 1958 yil 2 oktyabrda Gvineya Milliy Majlisi Gvineya
Respublikasining tashkil etilishini e'lon qildi.
Jamiyat tarkibiga quyidagilar kiradi: Fransiya Respublikasi, Senegal,
Mavritaniya, Kot — d'Ivuar, Sudan Respublikasi (1958 yil oktyabrgacha —
Fransiya Sudan), Dahomey, yuqori Volta, Niger, Gabon, Chad, Markaziy Afrika
Respublikasi (1958 yil dekabrgacha-Ubangi-shari), O'rta Kongo, Madagaskar.
1958 yil oktyabr-dekabr oylarida jamiyatning barcha Afrika a'zo davlatlari
16

respublikalar deb e'lon qilindi. Qolgan mulklar avvalgi nizomni saqlab qolishdi.
Afrika mamlakatlarining ilg'or kuchlari mustamlakachilikka qarshi kurashni
yanada rivojlantirish uchun ichki avtonomiyadan foydalanganlar. Fransuz
imperializmi o'zgargan sharoitlarga moslashishga va mustamlaka imperiyasini
saqlab qolishga harakat qildi. 1960 yilda Fransiya Konstitutsiyasiga mustaqillik
e'lon qilgan davlatlar hamjamiyatiga kirish imkoniyatini nazarda tutuvchi
qo'shimcha kiritildi. 1960 yilda Kamerun Respublikasi va Togo mustaqillikka
erishdi, so'ngra 1959 yilda Senegal Respublikasi va Sudan Respublikasi tomonidan
tashkil etilgan Mali Federatsiyasi (o'sha 1960 yilda bu Federatsiya Senegal
Respublikasi va Mali Respublikasiga bo'lindi), Malagasiya Respublikasi (1975 yil
dekabrdan Madagaskar Respublikasi), Dahomey Respublikasi (1975 yil noyabrdan
Benin Xalq Respublikasi), Niger, yuqori Volta, Fil suyagi sohili, Chad, Markaziy
Afrika (1976 yil dekabrdan imperiya), Kongo (Brazzavil) (1970 yildan Kongo
Xalq Respublikasi), Gabon, Mavritaniya Islom Respublikasi. Fransiya ushbu
mamlakatlar ustidan to'g'ridan-to'g'ri siyosiy hukmronlikni yo'qotdi.
1958 yil 19 sentabrda Jazoir xalqining inqilobiy kuchlari Jazoir Respublikasi
tashkil etilishini e'lon qildilar va vaqtinchalik hukumat tuzdilar. Uzoq davom etgan
mustamlakachilik urushining umidsizligi Fransiyani Jazoirning o'z taqdirini o'zi
belgilash huquqini tan olishga majbur qildi (1959). 1962 yil mart oyida Evianda
Jazoirning o't ochishni to'xtatish va o'z taqdirini o'zi belgilash to'g'risidagi bitimlar
referendum orqali imzolandi, shundan so'ng Fransiya 1962 yil iyul oyida
Jazoirning mustaqilligini tan oldi. Fransiya tashqi siyosiy, harbiy, iqtisodiy va
madaniy sohalarda sobiq mustamlakachilar bilan keng aloqalarni saqlab qolishga,
Afrika davlatlari bilan tegishli bitimlar tuzishga muvaffaq bo'ldi. Ushbu
mamlakatlar Fransiya bilan munosabatlarni tenglik asosida qayta qurishga
intilmoqda. 1975 yilda Komor orollarining aksariyati mustaqilligini e'lon qildi,
1977 yilda afar va Issa (Jibuti Respublikasi) ning sobiq Fransuz hududi. Fransiyada
(1977 yil oktyabr oyiga) quyidagi mulklar qolgan: "dengizdan tashqaridagi
17

departamentlar" statuti bilan Gvadelupa, Gviana, Martinika, Reyunyon, Sen-Pyer
va Mikelon orollari( 1976 yil iyuldan); "dengizdan tashqaridagi hududlar" statuti
bilan yangi Kaledoniya, Polineziya (Fransiya), Uollis va Futuna orollari, Mayotta
oroli (Komor orollari guruhidan), yangi Gebridlar orollari Angliya-Fransiya
qo'shma egaligida joylashgan. "Chet el hududlari" statutida Avstraliya va
Antarktika Fransuz yerlari ham mavjud. Mustamlakachilik – kuchli davlatlar
tomonidan zo‘rlik bilan egallangan mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy
mustaqillikdan mahrum etib, o‘ziga bo‘ysundirish, qaram qilish, talash siyosati .
Jazoir davlatining kuchsizligi va Urta Yer dengizining qulay Markaziy kismida
joylashganligi XIX asrning boshlarida Yevropa davlatlarining e'tiborini jalb
qilayotgan edi. XVIII asrning oxirida Napoleon I ning rejalari ayniqsa katta edi.
Napoleon mag’lubiyatga uchragandan so’ng Vena kongressi Yevropa
davlatlarining ushbu hudud borasidagi kelishuvlarini ishlab chiqa olmadi. Natijada
har bir davlat alohida o’z talablarini ilgari surdi. G’arb davlatlarining Jazoirga
nisbatan siyosatlari faollashganligiga qaramasdan, 1830-yillargacha bu siyosat
jiddiy natija bermadi. 1830 yili yozida Fransiya xukumati Jazoir hududiga ochiq
harbiy intervensiyani boshladi. 14 iyun kuni 37 ming kishilik ekspeditsion korpus
general de Burmon qo’mondonligida Jazoir poytaxtiga yaqin bulgan qirg’oq
bo’yiga kelib tushdi. Uncha uzoq davom etmagan qamaldan so’ng mamlakat
poytaxti bosqinchilar qo’liga o’tdi. Jazoirning oxirgi deyi Xusayn 1830 yil 5 iyul
kuni taslim bo’ldi. Deyning o’zi Neapolga, yanicharlari esa Turkiya va Suriyaga
jo’natildi.
1834 yili kirol Lui-Filipp Jazoirning Fransiyaga qo’shib olinganligini va
general-gubernator boshchiligida Afrikadagi fransuz yerlarining ma'muriyati
tuzilganligini e'lon qildi. Ammo qirolning e'lon qilishiga qaramasdan, fransuzlar
xam turklar singari Jazoir, Oran, Mostaganem, Arzev va Bejali shaharlari
joylashgan dengiz qirg’og’idagi hududda va serxosil Mitija vodiysidagina o’z
xukmronligini o’rnata oldilar. Mamlakatning qolgan xududini esa xali zabt etish
18

lozim edi. Natijada Jazoirning qolgan tog’li xududlarida yana 40 yil daxshatli
janglar davom etdi. Fransuzlarga qarshi xarakatlar dastlab tartibsiz xarakterda
bo’lganligi uchun tez bostirildi va foydasi kam bo’ldi.
Abd al-Qodir Jazoiriy davlati. Axvol 1832 yili chet elliklarga qarshi
kurashga 24 yoshli Abd al-Qodir - ad-Din islom birodarligi jamoasi raxnamosining
o’gli boshchilik qilgandan so’ng o’zgardi. Jasur jangchi va qobiliyatli sarkarda
Abd al-Qodir shimoli-g’arbiy Jazoir qabilalari o’rtasidagi kelishmovchiliklarni
ustalik bilan bartaraf etib, jixodga boshchilik qildi. U partizanlik urushining klassik
usullaridan foydalanib, XIX asr 30-yillarida fransuzlarga katta talafotlar yetkazdi.
Moxir tashkilotchi xam bo’lgan yosh amir qabilalarxududidan tashkil toptan davlat
barpo kildi. Bu davlat tezda fransuz xdrbiylari tomonidan ham tan olindi. 1834 yili
fransuzlar bilan yarash va erkin savdo to’g’risida bitim imzolandi. Tinchlikdan
foydalangan va Misrdagi Muxammad Ali islohotlarining muvaffaqiyatlaridan
ilhomlangan Abd al-Qodir o’z davlatida markaziy hokimiyatni mustahkamlash,
savdo va ishlab chiqarishni rivojlantirish yo’lida bir qator tadbirlarni amalga
oshirdi. Ishlab chikarish va savdoda erishilgan muvaffakiyatlar bilan bir qatorda,
Abd al-Qodir asosiy e'tiborini armiyani mustaxkamlashga qaratdi. 70 ming kishilik
lashkardan tashqari 10 ming kishilik muntazam armiyani tashkil qildi. Qo’shinni
o’qitish uchun Marokash, Tunis va Yevropadan harbiy instruktorlar taklif qildi.
Armiyani qurollantirishda ayniksa Marokash sherifi katta yordam ko’rsatdi. Bu
ishlar behuda emasligi tez orada ma'lum bo’ldi. Abd al-Qodir kutganidek,
fransuzlar tuzilgan sulxni buzib, 1835 yili Jazoirning erkin qismiga bostirib
kirdilar. Ikki yillik janglardan so’ng fransuzlar yana sulx imzolashga majbur
bo’ldilar. Endi faqat G’abiy emas, Markaziy Jazoirda xam Abd al-Qodir
hokimiyati o’rnatilganligini tan oldilar. Shu tariqa amir mamlakat hgududining 2/3
qismini o’z xokimiyati ostida birlashtirdi (turklar faqat ushbu xududning 1/6
kismini zabt eta olgan edilar). Bu sulx, fransuzlar uchun taktik axamiyatga ega edi.
Ular kuchlarini g’arbda fransuzlarga qarshilik ko’rsatayotgan Xaj Axmed beyni
19

maxv etishga qaratdi va 1837 yili g’arbiy Jazoirning poytaxti Konstantina shaxri
zabt etildi. Abd al-Qodir xam tinchlikdan o’z davlatini mustaxkamlash, ma'muriy,
sud va soliq tizimini isloh qilishda foydalandi. Bu yerda dastlabki sof islomga
qaytishga xarakat qilindi. Xashamli kiyinish, vino ichish va qimor o’ynash
taqiqlandi. Kamtar xayot kechirishda Abd al-Qodirning o’zi boshqalarga o’rnak
bo’ldi. Uning bir qo’ra qo’y va bir parcha yerdan boshqa boyligi yo’q edi.
Ko’chmanchilik odatlariga rioya qilib chodirda yashardi. O’zining eng katta
boyligi deb u doimiy birga olib yuradigan kutubxonasini hisoblardi. Hukmronlik
qilgan yillarida o’zi va qabiladoshlari uchun davlat xazinasidan bir tanga xam
olmagan. Abd al-Qodir jixodning birlashtiruvchi kuchidan foydalanib, asrlar
davomida shakllanib kelgan qabilalar orasidagi tarqoqlik va o’zaro dushmanlik
kayfiyatini o’zgartirish uchun xarakat qildi.
20

II BOB. FRANSIYANING TUNIS, MISR, VA MAROKASHDA AMALGA
OSHIRGAN MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI VA UNING
NATIJALARI.
2.2 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashga qilgan investitsiyalari,
iqtisodiy muammolari, va ijtimoiy masalalari
Milliy-ozodlik xarakatining umumxalq xarakteri esa Jazoirdagi arablar va
barbarlarda vatanparvarlik ongi, milliy birlik tuygularining shakllanishi va
rivojlanishi uchun zamin yaratdi.
Fransuzlar Konstantinani zabt etganlaridan sung, 1839 yili marshal Byujo
boshchiligida Abd al-Qodirga qarshi janglarni boshlab yubordi. Jazoirliklarning
mardonavor qarshiliklariga qaramasdan yaxshi qurollangan va janglarda toblangan
mustamlakachi qo’shinlar 1844 yili jazoirliklarning kuchli ximoya chizig’ini buzib
Jazoir shaxrini egalladilar. Abd al-Qodir avval o’z qo’shinlari bilan Marokashga
chekindi, keyin u yerdan xam fransuz qo’shinlari tomonidan quvib chiqarilib,
Janubiy Saxroi Kabirda qo’nim topdi. Biroq 1847 yili fransuzlar tomonidan asir
olinib, avval Fransiyaga, u yerdan Suriyaga jo’natildi. 1860 yilgi qirg’in paytida
ko’plab damashqlik xristianlarni o’limdan saqlab qolganligi bilan xam mashxur
bo’ldi. 1883 yili keksaygan xolda Damashqda vafot etdi. Aqlli va qat’iyatli davlat
boshlig’i, jasur jangchi va iqtidorli sarkarda, moxir notiq va iste'dodli shoir Abd al-
Qodir tiriklik paytidayoq Jazoirning milliy qaxramoniga aylangan edi. Abd al-
Qodirning mag’lubiyati Jazoirni zabt etish jarayonidagi burilish nuqtasi bo’ldi va
Fransiyaga jazoirliklar jamiyatini modernizasiya qilish, yevropalashtirish imkonini
berdi. Zamonaviy sanoat shakllandi, qishloq xo’jaligi rivojlandi. Yevropaliklar
soni xam jadal o’sib bordi. Agar 1833 yili Jazoirda 7,8 ming yevropalik yashagan
bulsa, 1840 yili ular soni 27 ming, 1847 yili esa 110 mingni tashkil qildi. Jazoirni
mustamlakaga aylantirish boshlangandan 20-30 yil keyin alohida ijtimoiy va
etnomadaniy tip - «jazoir-yevropalik» shakllandi. Mustamlaka tuzumining siyosiy-
huquqiy rasmiylashtirilishi Fransiya Ikkinchi respublikasi yillarida (1848-1851)
21

yuz berib, Jazoir Fransiya milliy xududining tarkibiy qismi deb rasman e'lon
qilindi. XIX asr ikkinchi yarmida Jazoirning ijtimoiy-siyosiy rivojlanishi ko’p
jixatdan Fransiyadagi o’zgarishlar bilan bog’liq xolda davom etdi. Maxalliy axoli
bilan yevropaliklar munosabatini tartibga soluvchi bir qator qonunlar qabul qilindi
(1881 yili «tuzem kodeksi»), Jazoir oliy kengashi, Jazoir moliyaviy delegasiyasi
kabi tashkilotlar tuzilib, mamlakatni boshqarish tizimida yevropacha prinsiplarning
ma'lum elementlari kiritildi. XIX asr 80-yillarida Jazoir siyosiy xayotida paydo
bo’lgan madaniy-xuquqiy talablar, asr oxiri va XX asr boshlariga kelib
vatanparvarlik g’oyalari bilan almashdi. Bu jarayonda «Yosh jazoirliklar» harakati
katta rol o’ynadi.
XV asr oxirida Yevropa davlatlari (Portugaliya, Ispaniya, Angliya,
Fransiya, Gollandiya) ana shunday siyosat yuritishgan. Bunday amaliyot XX asr
boshida avjiga chiqdi, natijada dunyoning katta qismi bir necha imperiyalar
o‘rtasida bo‘lib olindi. Arab davlatlari dunyoning ikki qit‘asida (Osiyo va
Afrikada) joylashgan. XX asr boshlarida barcha arab davlatlari mustamlaka yoki
yarim mustamlaka bo‘lganlar. Xususan, Osiyoda joylashgan arab davlatlari
Turkiya imperiyasi tarkibiga kirgan. Afrika qit‘asidagi Misr va Sudan— Buyuk
Britaniyaning; Tunis, Jazoir va Marokash — Fransiyaning; Marokashning bir
qismi — Ispaniyaning; Liviya esa Italiyaning mustamlakasi edi. Birinchi jahon
urushi natijasida Turkiya imperiyasi quladi. Biroq bu hodisa barcha arablarga
ham mustaqillik keltirgani yo‘q. Saudiya Arabistoni va Yaman mustaqil
davlatlarga aylandi. Osiyodagi arab hududlari (Millatlar Ligasining mandat
tizimiga asosan) Buyuk Britaniya va Fransiya nazorati ostiga berildi. Fransiya
Jazoirni 1830-yilda bosib olgan edi. Birinchi jahon urushi yillarida Jazoir
iqtisodiyoti Fransiya manfaatiga xizmat qildirildi. Fransiya armiyasi saflariga
chaqirilgan jazoirliklardan front orti ishlarida foydalanilgan. Urush Fransiyani
qiyin ahvolga solib qo‗ydi. Bunday sharoitda mustamlakalarda milliyozodlik
kurashi to’lqinini pasaytirish nihoyatda muhim edi. Shu maqsadda metropoliya
22

hukumati 19XIXyilda Jazoir uchun alohida dekret chiqardi. Unga ko’ra, soliq
masalasida fransuzlar va jazoirliklar o’rtasida mavjud notenglik tugatildi.
Dehqonlar, savdogarlar, ziyolilar, sobiq harbiy xizmatchilar va davlat organlari,
amaldorlarga mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlariga o’tkaziladigan saylovda
qatnashish huquqi berildi. Biroq dekret jazoirliklarning boshqa masalalardagi
huquqsizligiga daxl qilmadi. Jazoir xalqi milliy-ozodlik kurashini hech qachon
to’xtatgan emas. 1920- yilda Jazoir vatanparvarlari «Yosh jazoirlik» partiyasini
tuzdilar. Partiyaga Jazoir xalqining qahramoni Abdul-Qodirning nabirasi Amir
Holid rahbarlik qildi. Partiya jazoirliklar huquqini fransuzlar huquqiga
tenglashtirishni, irqiy kamsitishni tugatishni, mahalliy aholidan Fransiya
parlamentiga deputatlar saylanishiga ruxsat etilishini, matbuot va uyushmalarga
birlashish kabi erkinliklar berilishini talab etdi. 1927-yilda «Saylangan
musulmonlar federatsiyasi» tashkiloti hamda «Jazoir ulamolari ittifoqi» tashkil
topdi va mustaqillik uchun kurashdi. 1929-1933- yillardagi jahon iqtisodiy
inqirozi Jazoir iqtisodiyotiga katta talafot yetkazdi. Bu esa xalqning turmush
darajasi yanada yomonlashuviga olib keldi. Buning ustiga to’rt yil davom etgan
qurg’oqchilik oqibatida chorva mollarining 80 foizi qirilib ketdi. 1936-yilda
Fransiyada hokimiyat tepasiga kelgan Xalq fronti hukumati mustamlakachilik
tartibini yumshatishga qaratilgan qator o’zgarishlarni joriy etdi. Tez orada Jazoir
xalqining milliy-ozodlik kurashiga rahbarlik qiluvchi barcha kuchlarning
umumjazoir yig’ini — Musulmon Kongressi chaqirildi. Kongress Xalq frontini
qo’llab-quvvatlashini ma‘lum qildi. Ayni paytda Kongress «Milliy xartiya»
deb atalgan hujjat qabul qildi. Bu hujjatda mustamlakachilar joriy etgan,
jazoirliklarni tahqirlovchi «yerli aholi kodeksi» ni bekor qilish talab etilgan
edi.
1940-yilda Fransiya taslim bo’lgach, Jazoir amalda fashistlarga qaram
bo’lib qoldi. Bu hol milliy burjuaziya orasida bo’linish yuz berishiga olib
keldi. Uning bir qismi Germaniya bilan, katta qismi esa Buyuk Britaniya
23

va AQ bilan hamkorlik qilish tarafdori edi. Biroq bu holat uzoq davom
etmadi. 1942- yil noyabrida Shimoliy Afrikaga tashlangan ingliz-amerika
qo’shinlari nemis -italyan qo’shinlariga qaqshatqich zarba berdi. Fashist
qo’shinlari Jazoirdan ham quvib chiqarildi. Lekin bu hodisa Jazoirni
mustamlaka zulmidan ozod etmadi. U Fransiya mustamlakasi bo’lib qolaverdi.
1958 - yilning sentabr oyida Fransiyada ko‘plab saylovchilar orqali qabul
qilingan yangi konstitutsiya referendum bo‘lib o’tdi, dekabr oyida esa Sharl de
Gol yangi Beshinchi Fransiya respublikasining prezidenti deb saylandi. 1958-
yilning XIXsentabrida Tunisda Ferxat Abbos rahbarligida Jazoir Respublikasining
Muvaqqat hukumati tuzildi. Uni Xitoy Xalq Respublikasi, Marokash, Tunis va
boshqa Afrika davlatlari tan oldi. Fransiya mustamlakachi ma’muriyati ozodlik
kurashini qonga botirishga harakat qildi. Jazoir jangi har doim butun jahon
diqqat markazida bo‘lib, jahon hamjamiyati Jazoir xalqining ozodlik kurashini
qo’llab - quvvatladi. Bu esa Fransiyaning xalqaro nufuziga zarar yetkazar edi.
Mustaqillik uchun kurashda Jazoir xalqi juda katta qurbonlar berdi. 1959-
yilning fevral oyida ozodlik harakatlariga qarshi Fransiyaning harbiy hujumlari
boshlandi. Ushbu hujum mamlakatning turli hududlarida 1960-yilning bahor
oylarigacha izchillik bilan o‘tkazilgan bir qator operatsiyalardan tashkil topgan
edi. Fransuz ma‘lumotlariga ko‘ra 1958-yilning oxiridan 1959-yilning
oxirigacha Jazoir oxirgi 4 yillik urushga nisbatan ko‘proq yo‘qotishni boshidan
kechirgan. Bundan tashqari, ozodlik kurashi davomida 1 mln dan ortiq jazoirlik
halok bo’ldi. 2 mln kishi turli konslagerlarga tashlandi. 1962-yil 18-martda urush
e‘lon qilgan taraflar orasida kelishuvni tiklashga asoslangan Evian bitimlari
imzolandi. Bundan tashqari Evian bitimlari Jazoirda mustaqilikka erishish
borasidagi referendum o‘tkazish va uning natijalari Fransiya tomonidan tan
olinishini ko‘zda tutgan. 1962-yilning 1-iyulida Jazoir mustaqil Xalq
Demokratik Respublikasi deb e‘lon qilindi. Ozodlik kurashining arbobi,
MOF rahbari Ahmad Ben Bella yangi hukumatni boshqardi.
24

Tunis fransuz protektorati (FR. Protectorat français de Tunisie, Arab. لا l
ح m ا y لا ة lfrnsy ة FY tuns) 1881 yilda tashkil etilgan protektorat bo'lib, u
Fransuz mustamlaka imperiyasi tarkibiga kirgan va 1956 yilda Tunis
mustaqilligi e'lon qilingunga qadar mavjud bo'lgan. Tunisni fransuzlar egallab
olishlari qo'shni Jazoirni bosib olganidan besh o'n yil o'tgach sodir bo'ldi .
Tunisni uzoq yillar boshqargan Xusayniylar sulolasi vakillari orasida
Hamuda posho (1782-1814) alohida o’ringa ega bo’lib, tarixchilar uni sulolaning
eng mashxur vakili deb hisoblashadilar. U otasi singari yevropalik raqobatchilar
oldida Tunis manfaatlarini qat’iyat va sabot bilan himoya qilganligi unga shuxrat
keltirdi. Hamuda posho 23 yoshida taxtga kelishi bilanoq venetsiyalik
savdogarlarni ular ilgari foydalanib kelgan mtiyozlardan mahrum qildi.
Venetsiyaliklarning Tunis portlarini bombardimon qilishlari (1784-1786 yillar)
xech qanday natija bermadi. Hamuda posho keyin xam Yevropadagi siyosiy
voqealardan o’z manfaati yo’lida ustalik bilan foydalandi. Hamuda posho ning
yevropaliklar, usmoniylar va AQSh bilan munosabatlarda mamlakat manfaatlari
uchun qat’iy turishida XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida Tunis jamiyatining
jipslashuvi, diniy-vatanparvarlik ongining o’sganligi xam kuchli faktorlardan biri
bo’ldi. Ammo XIX asr boshlaridan Yevropaning kuchli davlatlari va AQSh
tomonidan Tunisga qiziqish shunchalar ortdiki, Xusayniylarning O’rta Yer dengizi
xavzasida Tunis manfaatlarini himoya qilishi juda og’ir bo’lib qoldi. 1812-1814
yillardagi ingliz-amerika urushi yillarida tunisliklar AQSh flotining O’rta Yer
dengizida yo’qligidan foydalanib, AQSh bilan Tunis o’rtasidagi kelishuvga
qaramasdan, Angliyaga xayrixoxlik bildirdi va Maxmud bey «ittifoqchilik
shartlarini buzganlik uchun» AQShga anchagina tovon to’lashga majbur bo’ldi.
1816 yili lord Eksmaus boshchiligidagi ingliz-golland eskadrasi Jazoirni
bombardimon qilganidan so’ng Tunisga keldi. Mamlakatning asosiy portlari yo’q
qilinishidan qo’rqqan bey korsarlikni, xristianlarni qul qilishni taqiqlash va asirlar
uchun pul olish amallarini tugatishga va'da berdi. 1819 yili fransuz kemalarining
25

xam yuqoridagi talablar bilan Tunis portlariga kirib kelishi mamlakatda qullikning
rasman bekor qilinishiga olib keldi. 1821 yili Jazoir bilan tuzilgan tinchlik sulxi
xam Tunisning xalqaro mavqeini mustaxkamlamadi. 1827 yili Navarin jangida rus-
ingliz-fransuz eskadrasi tomonidan turk-misr xarbiy kuchlari tarkibiga kiruvchi
Tunis xarbiy-dengiz flotining tor-mor qilinishi mamlakat mustaqilligi uchun
dastlabki real xavf edi. 9
Keyin moliyaviy qiyin axvolda qolgan Tunis beyi 1830 yili fransuzlar bilan
birinchi tengsiz shartnomani imzolashga majbur bo’ldi. Jazoirni egallagan
fransuzlar bu paytga kelib Tunisga o’zlarining bo’lg’usi mustamlakasi sifatida
qarayotgan va borgan sari qurolli bostirib kirishga moyilligi ortib borayotgan edi.
Mamlakatning tashqi kuchlar oldida deyarli ximoyasiz axvoli beylarni mamlakat
mudofaasini mustaxkamlashga majbur qildi. 10
1830-yillari Mustafo bey mamlakatni, birinchi urinda armiyani
modernizasiya qilishga qaratilgan bir qator islohotlarni boshlab yubordi. Shu yili
yanicharlar korpusi tugatilib, yevropacha tipdagi armiya tashkil qilindi. Isloxotlar
Axmed bey davrida (1837— 1855) xam davom ettirildi. Uning davrida armiyaning
soni 26 ming kishiga yetkazilib, xarbiy-dengiz floti tiklandi, o’sha davrning eng
yangi qurollari sotib olindi, qirg’oq ximoyasi mustaxkamlandi. 1838 yili Axmed
bey poytaxtda xarbiy-muxandislik bilim yurtini ochdi va Fransiyadan instruktorlar
taklif qildi. Muxammad Alining loyixalarini takrorlab, davlatga qarashli fabrika va
zavodlar ochildi. Uning davrida Tunisga yevropaliklar ta'siri xar qachongidan xam
katta bo’ldi. Saroyda Yevropa tillarini o’rganish rag’batlantirildi, yevropacha
madaniyat tunislik mamluklar, saroy a'yonlari turmushi va axloqiga jadal kirib
bordi. Bundan tashqari Axmed bey diniy bag’rikenglik namunasini xam ko’rsatib,
xristian missionerlar faoliyatiga xamda yevropaliklarning Tunisda yashab
9

Новая история стран Азии и Африки. Под.ред. А.М.Родригеса, Част-1. М., «Владос», 2004.
10
Нуриддинов Э, Пономарева Т. Новая история (1 период) “ И қ тисод- молия ”, 2009.
26

qolishiga ijozat berdi. Axmed bey tomonidan rejalashtirilgan mamlakatni
modernizasiyalash tadbirlarini davlat byudjeti kutara olmadi. Natijada 1853 yilga
kelib Axmed bey hukumati bankrotlik yoqasiga kelib qoldi va bir qator
loyixalardan voz kechishga majbur bo’ldi. Ko’plab zavod va fabrikalar yopilib,
qolganlari qarz olishga majbur bo’ldi va bu bilan Tunisning moliyaviy qaramligini
boshlab berdilar.
27

2.2 Fransiyaning Tunis, Misr, va Marokashda qonuniy asoslari va ularning
mustamlakachilik siyosatiga ta'siri
Axmedbeyning vorislari Muxammad (1855-1859) va Muxammad as-Sodiq
(1859-1882) isloxotlarning yo’nalishini o’zgartirishga qaror qildilar. Asosiy e'tibor
endi armiyani mustaxkamlashga emas, davlat boshqaruvini yaxshilash va iqtisodni
davlat nazoratidan chiqarishga qaratildi. Isloxotlarning yangi rejasini tunislik
taniqli ma'rifatparvar va davlat arbobi Xayriddin posho rejalashtirdi va amalga
oshirdi. U Xusayniylar hukumatida maslaxatchilar guruhini boshqarar edi. Yangi
yo’nalish uchun namuna qilib Turkiyadagi Tanzimat davri isloxotlari olindi. 1857
yil 9 sentyabrda Muxammad bey tomonidan e'lon qilingan «Axd al-Amon»
(Daxlsizlik xartiyasi) isloxotlarning xuquqiy asosi bo’ldi.
Xayriddin posho amalga oshirgan siyosiy isloxotlarning cho’qqisi 1861 yil
23 aprelda qabul qilingan konstitusiya (dastur) bo’ldi. Uni e'lon qilgan Muxammad
as-Sodiq bey shu tariqa musulmon olamidagi birinchi konstitusiyaviy monarxga
aylandi. Konstitusiyaga muvofiq Tunisning taniqli kishilari orasidan saylangan
maslaxat organi - Oliy kengash (Majlis alya) ta'sis etildi. Konstitusiya Tunisning
hukmron doiralari huquqlarini cheklamagan bo’lsa-da, vaqt o’tishi bilan u
o’qimishli tunisliklar uchun mamlakat siyosiy taraqqiyoti va mustaqilligi
an'analarining timsoliga aylandi.
Tunisning moliyaviy halokati. Xayriddin posho isloxotlari doirasida
Tunisning taraqqiyoti uchun juda zarur bo’lgan xo’jalik infrastrukturasini yaratish -
temir yo’llar va portlar qurish, suv va telegraf liniyalarini o’tkazish ko’zda tutilgan
edi. Ammo rejani amalga oshirish uchun bu safar xam byudjetda pul yetmasdi. Bey
hukumati Tunis uchun o’ta noqulay shartlar bilan qarz olib, katta moliyaviy
tavakkalchilikka qo’l urdi. Qarz shiddat bilan o’sib bordi: 1860 yil 11,9 mln frank
bo’lsa, 1862 yili 28 mln frankka yetdi. Yevropaliklar esa qarzga botgan bey
hukumatidan o’zlari uchun xuquqiy va moliyaviy imtiyozlar olib bordi. 1869 yili
Tunis xukumatining daromad va sarf xarajati ustidan nazorat o’rnatish uchun
28

Xalqaro moliya komissiyasi tuzildi. Komissiya Bey Muxammad as-Sodiqqa yiliga
6,25 mln frank to’lash majburiyatini yukladi. Bu Tunis yillik xarajatlarining
yarmiga teng edi. Davlat moliyaviy xalokatga uchradi. 1877 yili Xayriddin posho
iste'foga chiqdi. Bu paytga kelib Tunis Yevropa davlatlarining yarim
mustamlakasiga aylanib bo’lgan edi. Ammo bevosita qaysi Yevropa davlati
Tunisga egalik qilishi tugrisida Fransiya, Buyuk Britaniya va Italiya o’rtasida
kuchli raqobat davom etayotgan edi.
Fransiya protektoratining o’rnatilishi. Tunisni egallash uchun boshqalarga
nisbatan Fransiyaning imkoniyatlari katta edi. Birinchidan, Tunis Fransiyaning
Shimoliy Afrikadagi eng yirik va o’zlashtirilgan mustamlakasi - Jazoir bilan
chegaradosh edi. Ikkinchidan, Tunis hukmdorlari Muxammad Ali singari o’z
isloxotlarida Napoleon davridagi Fransiyaning davlat qurilish tajribasiga tayangan
edi. Uchinchidan, Fransiya Tunis beyi oilasining va davlat xazinasining eng yirik
kreditori edi. 1878 yilgi Berlin kongressida Fransiya Tunisni zabt etish uchun
Buyuk Britaniya va Germaniyaning roziligini oldi. Bevosita Tunis xududini bosib
olishni Fransiya 1881 yil amalga oshirdi. Bey Muxammad as-Sodiq 12 may kuni
Tunisning fransuz qo’shinlari tomonidan okkupasiya qilinishiga rozilik beruvchi
xujjatga imzo chekdi. Tunisning Fransiya tomonidan bosib olinishi munosabati
bilan Italiya va Turkiya xukumatlari tomonidan bildirilgan norozilik inobatga
olinmadi. 1883 yil 8 iyunda imzolangan konvensiyaga binoan Tunisni boshqarish
rejimi rasman «protektorat» nomini oldi. Tunisda kapitalistik munosabatlarni
rivojlantirishga qaratilgan qator tadbirlar amalga oshirildi. Tunisga chet el
kapitalining kirib kelishi keskin ko’paydi. Ayniqsa, Tunisning tabiiy boyliklarini
o’zlashtirishga yo’naltirilgan sanoatga Fransiya, Italiya, Belgiya kompaniyalari
katta-katta investisiyalar kiritdi. Shiddat bilan rivojlanayotgan qo’rg’oshin ma'dani
va fosforit qazib olish sanoati uchun temir yo’llar qurildi, portlar modernizasiya
qilindi, telegraf aloqasi yaxshilandi. Mustamlakachilik bilan birga fransuzlarning
madaniy yutuqlari va hayot tarzi ham kirib keldi. Tunisda fransuz gazeta va
29

jurnallari nashr qilindi, maktab va liseylar ochildi, axoli orasida fransuz tili keng
tarqaldi. XX asr boshlariga kelib milliy intelligensiya shakllandi. Ayni paytda
milliy ongning o’sishi millatchilik yo’nalishidagi g’oyalar va tashkilotlarning
paydo bo’lishiga olib keldi. Birinchi shunday tashkilot 1896 yili Tunisda tashkil
topdi. Bu tashkilotlar dastlab madaniy-ma'rifatchilik xarakteriga ega bo’lib, milliy
tiklanish g’oyalarini ilgari surdi. Ularning ba'zilari Xayriddin poshoning liberal-
g’arbchilik goyalarini xam qo’llardilar. Bu yo’nalishning asosiy maqsadi 1861
yilgi konstitusiyani tiklash bo’lib qoldi. XX asr boshlarida tunisliklar millatchiligi
rivojlanishi jarayonida konstitusiyani tiklash shiori mustamlakachilikka qarshi
barcha kuchlarni birlashtiruvchi vositaga aylandi.
Tunis qulab tushayotgan Usmonli imperiyasining bir qismi edi, ammo Bay
Muhammad III As-Sodiq nazorati ostida katta avtonomiyaga ega edi. 1877 yilda
Rossiya Usmonli imperiyasiga qarshi urush e'lon qildi. Rossiyaning g'alabasi bir
nechta Bolqon mamlakatlarining mustaqillikka erishishiga olib keldi. Shundan
so'ng Usmonli imperiyasining Shimoliy Afrika provinsiyalarining kelajagi
to'g'risida xalqaro munozaralar boshlandi. 1878 yilda "Sharq masalasi" ni hal qilish
uchun Berlin Kongressi chaqirildi. Usmonli imperiyasining to'liq yo'q qilinishiga
qarshi bo'lgan Buyuk Britaniya Kipr evaziga Fransiyaga Tunis ustidan
nazoratni taklif qildi. Germaniya Janubiy O'rta Yer dengizidagi yerlarga unchalik
qiziqmasdi, bundan tashqari, Shimoliy Afrikada fransuzlarning kengayishi
ularning e'tiborini Fransiya - Prussiya urushi natijalarini qayta ko'rib
chiqishdan chalg'itadi deb umid qildi. Natijada Germaniya Tunisda Fransiya
hukmronligiga rozi bo'ldi. Tunisda iqtisodiy manfaatlarga ega bo'lgan Italiya
ushbu rejani amalga oshirishga qat'iy qarshi chiqdi, ammo boshqa buyuk
davlatlar Italiyaning dalillariga quloq solmadilar.
1881 yil aprel oyida fransuz qo'shinlari Tunis chegarasini fransuz
Jazoiridan kesib o'tishdi. Tunis ko'rfazi armiyasi taslim bo'ldi. May oyida
Tunis ko'rfazi Muhammad As-Sodiq Tunis ustidan Fransiya protektoratini
30

rasmiylashtirgan unga buyurilgan shartnomani imzoladi. Shunga qaramay,
tunisliklarning bir qismi qarshilikni davom ettirdi: harbiy harakatlar 1881 yil
oxirigacha davom etdi.
Fransiya protektorati ostida Tunisning o'z gerbi, madhiyasi, davlat
pullari va pochta markalari bor edi. Mahalliy qabila aristokratiyasining nominal
rahbarligi ostida Tunisni gubernator boshchiligidagi fransuz ma'muriyati
boshqargan. Tunisning barcha tashqi siyosati butunlay Fransiya qo'lida edi.
Tunisda fransuz mustamlakachilari paydo bo'ldi: ko'chmanchi dehqonlar,
savdogarlar, oq otalar deb ataladigan katolik missionerlari, vino ishlab
chiqaruvchilar, rassomlar va tabiatshunos olimlar va arxeologlar. Fransuzlar Tunis
infratuzilmasi, sanoati, moliya tizimi, sog'liqni saqlash va ma'muriyatida katta
yaxshilanishlarni amalga oshirdilar. Tunisning qadimiy merosi birinchi marta
kompleks o'rganildi, arxeologik qazishmalar o'tkazildi. Katolik ibodatxonalari
va monastirlari qurildi. Fransiyadan kelgan ishbilarmonlar va fermerlar mahalliy
iqtisodiyotning o'sishi va rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar.
Shunga qaramay, mustaqillikka intilish Tunisda doimo mavjud bo'lib,
uning ko'plab aholisi tomonidan qo'llab-quvvatlangan. Tunisning mustaqillik
harakati birinchi jahon urushidan oldin faol bo'lgan va 1956 yilda Tunis
mustaqillikka erishgunga qadar mustahkamlanishni davom ettirgan. Shundan
so'ng, keying o'ttiz yil davomida mustaqil Tunis diktator Habib Burgiba
tomonidan boshqarildi, u mamlakatda "Oliy jangchi" sifatida o'ziga xos siyosat
o'rnatdi. Bu davrda fransuz va yahudiylarning aksariyati mamlakatni tark
etishdi.
Marokash. 1790 yili Sidi Muhammad ibn Abdulloh vafot etgandan so’ng 1790-
1792 yillari Mulay Yazid xokimiyatda bo’ldi. 1792 yil Mulay Sliman xokimiyatni
egalladi. U bo’shashib qolgan davlat tartibini mustahkamlash, mamlakatda davom
etayotgan isyon va qo’zgolonlarni bostirish uchun XIX asr boshlarida bir qator
isloxotlarni amalga oshirdi. Isloxotlar sufiy birodarligi tashkilotlarining
31

avtonomiyasini va barbar qabilalarining erkinliklarini cheklashga qaratilgan edi. U
Saudiy vaxxobiylar singari Marokashda islomni «tozalash», uni asl xoliga
qaytarish uchun kurash boshladi. Natijada mamlakatda 1812 yili boshlangan diniy
urush o’n yil davom etdi va 1822 yili Mulay Sliman isloxotlarni to’xtatishga,
taxtdan voz kechishga majbur bo’ldi. Taxtga kelgan Mulay Abd ar-Raxmon (1822-
1859) shayxlarning ishonchini qozonishga harakat qildi va mamlakatda bir necha
o’n yilga saadiylar zamonidagi eski tartiblar o’rnatildi. Tashki siyosatda faol
xarakatlar olib borilmadi, mamlakat deyarli yopiq xolga kelib qoldi.
Biroq 1832 yili Jazoirda Abd al-Qodir boshchiligida fransuzlarga qarshi
boshlangan xarakatni qo’llagan Mulay Abd ar-Raxmon 1839 yili mag’lubiyatga
uchragan jazoirliklarga o’z xududidan joy berdi xamda qurol va otlar bilan
ta'minladi. Oqibatda Abd al-Qodirni quvib kelayotgan fransuz qo’shinlari xam
Marokash hududiga kirib keldilar. 1844 yil yozida Isli daryosi yonida fransuz
qo’shinlari bilan Marokash armiyasi o’rtasida katta jang bo’ldi. Jangda sheriflar
qo’shinlarining tor-mor qilinishi fransuz flotiga xech qanday qarshiliklarsiz Tanjer
va Mogadorni bombardimon qilish imkonini berdi. Tanjerda tuzilgan sulhga
binoan Mulay Abd ar-Raxmon jazoirlik isyonchilarga yordam berishdan o’zini
tiyish majburiyatini oldi. 1844 yilgi fransuz-marokash urushi Marokash
armiyasining xozirgi zamon urushi uchun o’ta kuchsizligini ko’rsatdi.
Marokashliklar 250 yildan beri o’z xududida mag’lubiyatga uchramagan edilar.
Xatto Ispaniyani egallagan Napoleon xam Marokashga xarbiy ekspedisiya
uyushtirishga jur'at qilmagan edi. Bu mag’lubiyat shu paytgacha yevropaliklar
nazarida yengilmas bo’lib ko’ringan sheriflar armiyasining obrusini xam tushirdi.
1848 yili ispanlar xam Chafarinas orolini bosib olishga jur'at qildi. Endi
Marokashning taqdiri jang maydonlarida emas Yevropa siyosatchilarining
kabinetlarida xal qilinayotgan edi. Raqiblarining kuchayib ketishini istamagan
Buyuk Britaniya Marokash xududining Fransiya tomonidan zabt etilishiga yo’l
qo’ymadi. Ammo bu qo’llash evaziga inglizlar 1856 yili Mulay Abd ar-Raxmonni
32

Marokashning suverenitetini cheklovchi savdo va dengizda suzish erkinligi
to’grisida teng bo’lmagan shartnomani imzolashga majbur qildi. Bu xujjatga ko’ra
ingliz tadbirkorlari Marokashda yer va boshqa ko’chmas mulk sotib olish xuquqini
xamda savdo imtiyozlarini qo’lga kiritdilar. Shu tariqa Marokashning kuchsizlanib
qolishi Yevropa davlatlarining bosqinchilik da'volarini kuchaytirib yubordi. 1859
yili 50 ming kishilik ispan korpusi Marokashning shimoliga kelib tushdi. 1859-
1860 yillardagi ispan-marokash urushi natijasida ispanlar Shimoliy Marokashning
katta hududini Tetuan va Ifni shaharlari bilan qo’shib bosib oldi. Yordamga yana
inglizlar keldilar. Ular Ispaniyani bosib olgan yerlarining asosiy qismidan voz
kechishga majbur qildi. Ammo Marokash ispanlarga katta tovon to’laydigan
bo’ldi. Bu pul yana inglizlardan qarz olinib, uni to’lash uchun Marokash bojxona
tushumlarining 3/4 qismi berildi. Bundan tashqari 1861 yili Ispaniya bilan
shartnoma tuzilib, unga binoan 1856 yilgi shartnoma bo’yicha inglizlar ega
bo’lgan barcha imtiyozlarga ispanlar xam erishdilar.
XIX asrning oxirgi choragida Marokash xayotida yevropaliklarning ishtiroki
yanada oshdi. Teng bulmagan shartnomalar AvstroVengriya, AKSh, Niderlandiya,
Belgiya va boshqa davlatlar bilan xam imzolandi. Sultonlar Sidi Muxammad ibn
Abd ar-Raxmon (1859-1873) va Mulay Xasanlar (1873-1894) tomonidan olib
borilgan isloxotlari mamlakatda kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga, chet
el kapitali ishtirokining oshishiga olib keldi.
1881 yili Madrid konvensiyasiga Rossiya xam ko’shildi. Konvensiya aslida
bu musulmon davlatining yarim mustamlaka maqomini belgilab berdi. Yevropa
davlatlarining intilishlariga va o’zining xarbiy mag’lubiyatlariga qaramasdan
Marokash mintaqadagi boshqa davlatlardan farqli ravishda butun XIX asr davomda
rasman bo’lsa-da mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi. 1904 yil 8 may
kuni imzolangan ingliz-fransuz kelishuviga binoan Marokash Fransiyaning ta'sir
zonasi deb tan olindi. 11
11
Новейшая история стр ан Европы и Америки. Част-1. М., «Владос» 2003, Учебник для ВУЗов .
33

Bu qarorga Germaniya huukumati norozilik bildirib, kayzer Vilgelm II 1905
yili Marokashga keldi. Shundan keyin kansler fon Byulov xukumati Marokashda
uz ta'siriga ega bulish uchun faol xarakat kildi. Muammoni xal kilish uchun 1906
yili Alxesirasda (Ispaniya) konferensiya tashkil qilindi. Ammo konferensiya
ishtirokchilari tomonlarni qoniqtiruvchi kelishuvga erisha olmadilar.
1905 va 1911 yillari vujudga kelgan Marokash inqirozi tufayli Fransiya bu
mamlakatning ancha xududini egallab oldi. 1912 yili sulton Abd al-Xadif
Marokashni Fransiyaning protektoratiga aylantirish ko’zda tutilgan Fes
shartnomasini imzoladi.
Usmoniylar imperiyasining inqirozi unga qarashli bo’lgan juda katta xudud,
jumladan Afrikadagi arab mamlakatlari uchun imperialistik davlatlar o’rtasida
kurashni qizitib yubordi. Muxammad Ali, Abd al-Qodir singari maxalliy
yo’lboshchilar tomonidan olib borilgan isloxotchilik va yevropacha qadriyatlarning
kirib kelishi bu hududdagi xalqlarning milliy uyg’onish jarayonini tezlashtirdi.
34

Xulosa
Tunis, Misr, va Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati
mavzusidagi kurs ishi Fransiya va Magrib mamlakatlari (Tunis, Misr, va
Marokash) o'rtasidagi tarixiy, siyosiy, iqtisodiy, va madaniy munosabatlarni tahlil
qilishga bag'ishlangan. Bu kurs ishi Fransiyaning mustamlakachilik siyosatining
o'zgarishi va uning Magrib mamlakatlari bo'ylab olib kelgan o'zgarishlarni,
shuningdek, bu o'zgarishlarining xalqaro miqyosdagi ta'sirini tahlil qilishni maqsad
qiladi.
Kurs ishining obyekti Fransiyaning Magrib mamlakatlari bilan
munosabatlari, xususan mustamlakachilik siyosati va uning natijalari, predmeti esa
Fransuz kolonial siyosati va uning Magrib mamlakatlarida o'zgartirilgan roli, uning
o'ziga xos xususiyatlari va xalqaro munosabatlar tizimining o'zgarishlariga ta'siri
bo'lib, bu mavzuni tahlil qilish orqali o'quvchilarni nazariy va amaliy tayyorlashga
xizmat qiladi.
Kurs ishining muhim vazifalari arasida Fransiyaning Tunis, Misr, va
Marokashda amalga oshirgan mustamlakachilik siyosatini tahlil qilish, uning
natijalarini va ularning xalqaro miqyosdagi ta'sirini baholash, shuningdek, Fransuz
qonuniy hujjatlari va ularning mustamlakachilik siyosatiga ta'sirini o'rganish, bu
mamlakatlarning Fransuz kolonial siyosatiga o'zaro ta'siri va ularning
o'zgarishlarini tushunish kabi vazifalar keladi. Bu kurs ishi Fransuz
mustamlakachilik siyosatining tarixiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy aspekrlarini
o'rganish va tushunishga yordam beradi.
35

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ближний Восток, Арабское пробуждение и Россия: что дальше? /
Отв. ред. В.В. Наумкин, В.В. Попов, В.А. Кузнецов; ИВ РАН,
факультет мировой политики и ИСАА МГУ имени М.В.
Ломоносова. М.: ИВ РАН, 2012.
2. Иришин Г. События в Северной Африке и на Ближнем Востоке:
международные факторы // Мировая экономика и международные
отношения. 2012. № 6. С. 102–116.
3. Карева Д.О. Франция и ЕС: Средиземноморская политика на
рубеже XX–XXI вв. // Вестник Московского университета. Серия 8.
История. 2014. № 1. С. 94–109.
4. Кудряшова И.В. Европа и «арабская весна» // Актуальные
проблемы Европы. 2012. № 3. С. 18–41.
5. Лабинская И. События в Северной Африке и на Ближнем
Востоке: причины и следствия // Мировая экономика и
международные отношения. 2011. № 7. С. 11–25.
6. Латкина В.А. Политика Европейского союза в Средиземноморье в
контексте «арабской весны» // Вестник МГИМО-Университета.
2012. № 2. С. 139–149.
7. Обичкина Е.О. Внешняя политика Франции от де Голля до
Саркози (1940–2012). М., 2012. С. 353–359.
8. Татарчук Н.В. Эволюция идеи Н. Саркози о создании
Средиземноморского союза: от Тулонской речи к «Римскому
воззванию» // Вестник Московского университета. Серия 25.
Международные отношения и мировая политика . 2010. № 1. С . 42–
67.
36

9. Ayoob M. The Arab spring: its geostrategic significance // Middle East
Policy. 2012. Vol. 19. № 3. P. 84–97.
10. Dadush U., Dunne M. American and European responses to the Arab
spring: What is the big idea? // The Washington Quarterly. 2011. Vol. 34.
№ 4. P. 131–145.
11. Dalacoura K. The 2011 uprisings in the Arab Middle East: political
change and geopolitical implications // International Affairs. 2012. Vol.
88. № 1. P. 63–79.
12. Gana-Oueslati E., Moisseron J.-Y. La crise ou la fin du mythe de
l’émergence en Égypte // Maghreb-Machrek. 2010–2011. № 206. P. 17–
39.
13. Hayat L.Y. La Révolution arabe de 2011: à la recherche du sens
perdu... // Confluences Méditerranée. 2011. № 77. P. 51–62. 50
14. Hollis R. No friend of democratization: Europe’s role in the genesis
of the “Arab Spring” // International Affairs. 2012. Vol. 88. № 1. P. 81–
94.
15. Khader B. «Printemps arabe»: entre autoritarisme et démocratie //
Politique étrangère. 2011. № 4. P. 825–838.
16. Kouttroub S. Les déterminants de la politique arabe de la France: une
approche compare // Maghreb-Machrek. 2011. № 207. P. 115–123.
17. Martinez L. Le printemps arabe, une surprise pour l’Europe //
Politique étrangère. 2011. № 3. P. 5–12.
18. Wincler O. The “Arab spring”: socioeconomic aspects // Middle East
Policy. 2013. Vol. 2. № 4. P. 68–87.
37

Tunis, Misr, Marokashda Fransiyaning mustamlakachilik siyosati

Sotib olish