Dokument ma'lumotlari

Narxi 13000UZS
Hajmi 839.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 Sentyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Geologiya

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Tuproq profilining tuzilishi, morfologik xususiyatlari, gorizontlar orasidagi farqlar

Sotib olish
1 MUNDARIJA I BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TARKIBI .................................................................................... 6 1.1. Tuproq profilining ta’riflanishi va tuzilishi ................................................................................ 6 1.2. Tuproq profilining asosiy qatlamlari ......................................................................................... 8 1.3. Tuproq profilining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar .......................................................... 11 II BOB. TUPROQ GORIZONTLARI VA ULARNING XOSSALARI .......................................................... 16 2.1. Tuproq gorizontlari tushunchasi va ularning tasnifi ............................................................... 16 2.2. Tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari .................................................................... 18 2.3. Tuproq gorizontlarini aniqlash va tavsiflash usullari .............................................................. 21 III BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TUPROQ UNUMDORLIGIGA TA’SIRI ..................................... 26 3.1. Tuproq profilining agrotexnik ahamiyati ................................................................................ 26 3.2. Tuproq profilini saqlashda zamonaviy agrotexnik tadbirlar va biologik yondashuvlar ........... 28 3.3. Tuproq profili bo’yicha ilmiy tadqiqotlarning istiqbollari va takomillashtirish yo’nalishlari . . . 31 XULOSA ......................................................................................................................................... 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 38 2 KIRISH Tuproq — Yer yuzasidagi hayot uchun zarur bo’lgan asosiy omillardan biri hisoblanadi. U biosferaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida insoniyat hayoti, oziq- ovqat xavfsizligi, ekologik muvozanat va iqtisodiy taraqqiyotda beqiyos rol o’ynaydi. Ayniqsa, agrar soha rivojlanishida tuproq resurslarining ahamiyati o’ta yuqori bo’lib, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hosildorligi bevosita tuproq unumdorligiga bog’liqdir. Shu boisdan ham, tuproqni har tomonlama chuqur o’rganish, uning morfologik tuzilishi va tarkibini aniqlash, fizik-kimyoviy va biologik xossalarini baholash dolzarb ilmiy-amaliy masalalardan biri hisoblanadi. 1 Tuproqning strukturaviy va gorizontal qatlamlardan iborat bo’lgan profili, uning paydo bo’lishi, shakllanish jarayonlari va tabiiy hamda antropogen omillar ta’sirida yuzaga kelgan o’ziga xos belgilari orqali o’rganiladi. Tuproq profilining morfologik tuzilishini o’rganish orqali biz tuproqning tarixiy shakllanish jarayonini, gorizontlararo farqlarni, tuproqqa xos bo’lgan fizik va kimyoviy holatlarni, ularning o’zgarish darajasini va hosildorlikka ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Bu esa tuproqni to’g’ri baholash, unga mos agrotexnik tadbirlarni belgilash, meliorativ ishlarni olib borish va yer resurslaridan samarali foydalanish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ayni paytda, global miqyosda ekologik barqarorlik va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalari insoniyat oldida turgan eng muhim strategik vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Iqlim o’zgarishlari, antropogen bosimning ortishi, intensiv dehqonchilik faoliyati natijasida tuproq resurslari jiddiy degradatsiyaga uchramoqda. Shu sababli, tuproqning tabiiy holatini saqlab qolish, ularning hosildorligini tiklash, biologik xilma-xilligini qo’llab-quvvatlash va 1 Qodirov B. (2015). Tuproq strukturasining agroekologik ahamiyati . Toshkent. – Tuproq tuzilmasining qishloq xo‘jaligi va ekologiyadagi o‘rni. 3 barqaror foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqish, hozirgi davrning eng dolzarb vazifalaridan biri sifatida qaralmoqda. Ushbu kurs ishining dolzarbligi shundaki, tuproq profili va uning tuzilishini chuqur o’rganish orqali nafaqat ilmiy asosdagi baholash mezonlari ishlab chiqiladi, balki amaliy dehqonchilik, yer bonitirovkasi, melioratsiya, agrotexnika va boshqa qator yo’nalishlarda samaradorlikka erishiladi. Ayniqsa, O’zbekiston sharoitida mavjud iqlim zonalari, yer tuzilmalarining xilma-xilligi, tuproqlarning tarkibidagi tabiiy va antropogen omillar natijasida yuzaga keladigan farqlarni o’rganish orqali hosildorlikni oshirish, yerlarning holatini yaxshilash va samarali agroekologik choralarni ishlab chiqish mumkin. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — tuproq profilining tuzilishi, morfologik xususiyatlari, gorizontlar orasidagi farqlar , shakllanish omillari va ular orqali tuproqning hosildorlikka ta’sirini tahlil qilish hamda baholash mezonlarini ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 1. Tuproq profili va uni tashkil etuvchi gorizontlar haqidagi umumiy nazariy bilimlarni tizimlashtirish; 2. Tuproq qatlamlarini ajratish mezonlarini aniqlash, ularning har birining fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini yoritish; 3. Tuproq profilining vertikal tuzilishini o’rganish orqali tuproq gorizontlari orasidagi bog’liqlikni tahlil qilish; 4. O’zbekiston hududlarida keng tarqalgan asosiy tuproq turlarining morfologik tuzilmasini o’rganish, hududiy farqlanishlarini ko’rsatish; 5. Tuproq profilining qishloq xo’jaligidagi amaliy ahamiyatini asoslash, profil tuzilmasiga qarab samarali agrotexnik tadbirlarni tavsiya etish. Kurs ishining obyekti — tuproq va uning vertikal bo’ylab joylashgan qatlamlar tizimi (ya’ni profili) hisoblanadi. 4 Kurs ishining predmeti — tuproq profilining tuzilishi, gorizontlar tarkibi, ularning fizik-kimyoviy va morfologik xususiyatlari, hamda ular orqali hosildorlik darajasini baholash mezonlari. Kurs ishi quyidagi strukturaviy tuzilishga ega: Kirish , uchta asosiy bob , har bir bob ichida bir nechta kichik mavzular (reja asosida) , yakuniy xulosa , va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .  Birinchi bob da tuproq profili va uning shakllanishiga oid nazariy asoslar, tuproq qatlamlari va ularning hosil bo’lish omillari haqida umumiy ma’lumotlar yoritiladi.  Ikkinchi bob da turli tuproq turlarining profil tuzilishi, fizik-kimyoviy xossalari, gorizontlar o’ziga xosligi, ularning agrotexnik ahamiyati haqida so’z yuritiladi.  Uchinchi bob da esa tuproq profilining amaliy dehqonchilikdagi roli, tuproq resurslaridan foydalanishda profil tuzilishining ahamiyati, barqaror yer boshqaruvi va tuproqni degradatsiyadan asrashga doir tavsiyalar beriladi. Kurs ishi yakunida xulosa va amaliy tavsiyalar berilib, o’rganilgan ilmiy natijalar umumlashtiriladi, shuningdek, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar keltiriladi. Ushbu ilmiy ish orqali talabada nafaqat nazariy bilimlar, balki amaliy ko’nikmalar ham shakllantiriladi. Bu esa keyinchalik professional faoliyatda tuproqshunoslik, agroekologiya va qishloq xo’jaligi sohalarida qo’llanishi mumkin bo’lgan muhim asos bo’lib xizmat qiladi. 5 I BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TARKIBI 1.1. Tuproq profilining ta’riflanishi va tuzilishi Tuproq profili – bu yer yuzasidan pastga qarab joylashgan tuproq qatlamlarining vertikal kesimi bo’lib, tuproqshunoslik fanida tuproqni to’liq o’rganish uchun eng muhim manbalarni beradi. Har qanday tuproq profili bir- biridan fizik, kimyoviy va biologik xossalari bilan farqlanuvchi bir necha gorizontlardan iborat bo’ladi. Bu gorizontlar vaqt o’tishi bilan tuproq hosil bo’lish jarayonlari, iqlim, o’simlik qoplamasi, relyef, organizmlar va odam faoliyati natijasida shakllanadi. Odatda tuproq profili uch asosiy gorizontdan iborat bo’ladi: A (yuzaki qatlam), B (o’rta qatlam), va C (ona jins – tuproq hosil qiluvchi material). A gorizont organik moddalarga boy, o’simlik ildizlari asosiy rivojlanadigan qatlam hisoblanadi. Bu qatlamda tuproqning ranggi to’qroq, tarkibi esa parchalangan organik moddalar – gumusga boy bo’ladi. Ayni paytda, bu qatlamda mikroorganizmlar faoliyati kuchli bo’lib, o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq moddalarning katta qismi shu yerda joylashgan bo’ladi. B gorizont, ya’ni akkumulyativ qatlam, yuqoridagi qatlamlardan yuvilib tushgan minerallar, gil moddalari, temir va alyuminiy oksidlarini o’zida to’plagan bo’ladi. Bu qatlamda tuproq biroz zichroq bo’lib, tuproq tarkibida o’zgarishlar aniq seziladi. Uning rangi ko’pincha ochroq yoki qumli bo’ladi, chunki organik moddalar kamroq bo’ladi. Shu qatlamda suv va minerallarning to’planishi tufayli o’simlik ildizlari bu qatlamga chuqurroq kirib boradi. C gorizont esa tuproqning eng pastki qatlami bo’lib, hali to’liq tuproq xususiyatlarini olmagan, ammo tuproq hosil bo’lishiga asos bo’lgan jinslardan iborat. Bu qatlamda mexanik parchalanish kuchli bo’ladi, lekin organik hayot nisbatan sust. Tuproqshunoslar bu qatlamni tahlil qilish orqali tuproqning shakllanish jarayoni, uning kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlarini aniqlaydilar. 6 Ba’zi hollarda tuproq profilida qo’shimcha qatlamlar, ya’ni O (organik), E (eluviatsion – yuvilish qatlam) va R (qattiq tosh jinslar) gorizontlari ham aniqlanishi mumkin. O gorizont – bu asosan chirigan o’simlik qoldiqlari va barglar to’planadigan qatlam. E gorizont esa minerallar yuvilgan, o’z tarkibida kamroq elementlarga ega bo’lgan oqish yoki och rangli qatlam. R gorizont esa tuproqning ildizlari o’tib bormaydigan qattiq tosh qatlamdan iborat bo’lib, bu qatlam asosan geologik tuzilmalarni ko’rsatadi. 1.1.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 2 Tuproq profili tuproqning tabiiy holatini aks ettiruvchi asosiy ko’rsatkich bo’lib, undagi har bir qatlam tuproq hosil bo’lish sharoitini, iqlim ta’sirini, o’simliklar faoliyatini va antropogen omillarni o’zida mujassam etadi. Har bir qatlamning qalinligi, tarkibi, rangi, namligi, strukturasi va mexanik tarkibi tuproqni baholashda va undan foydalanish yo’llarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Tuproq profili orqali yer resurslaridan samarali foydalanish, qishloq xo’jaligini rejalashtirish, melioratsiya ishlari olib borish, tuproq eroziyasini nazorat qilish hamda ekologik monitoring ishlarini amalga oshirish mumkin. Shu bois, 2 Mamatov S.S. (2016). Geografik tuproqshunoslik . Samarqand. – Tuproqlarni geografik hududlar bo‘yicha tahlili. 7 tuproq profilining ilmiy asosda o’rganilishi har qanday agrar yoki ekologik faoliyatning samaradorligini oshiradi. 1.2. Tuproq profilining asosiy qatlamlari Tuproq profili — bu tuproq qatlami yer yuzasidan pastga qarab vertikal kesimda tahlil qilinganda, undagi qatlamlarning (gorizontlarning) tartibi, qalinligi va fizik-kimyoviy xususiyatlari orqali ifodalanadi. Tuproqshunoslikda ushbu qatlamlarning har biri muayyan biologik, kimyoviy va fizik jarayonlar natijasida shakllanadi hamda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Tuproq profilining har bir gorizonti tuproq hosil bo’lishi jarayonini, uning rivojlanish bosqichlarini va agronomik imkoniyatlarini aniqlashda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Tuproq profili odatda quyidagi asosiy qatlamlardan tashkil topgan bo’ladi: O, A, E, B, C va R gorizontlar. Har bir qatlam o’zining tarkibi, ranggi, strukturasi, zichligi, namligi, modda aylanish darajasi va organik hamda mineral komponentlari bilan farqlanadi. Quyida bu qatlamlarning har biri haqida batafsil tavsif berilgan: O gorizont (organik qatlam) O gorizont – bu qatlam tuproq yuzasiga yaqin joylashgan bo’lib, asosan organik moddalar: chirindi, o’simlik va hayvon qoldiqlari, ildizlar va mikroorganizmlar parchalanmasidan tashkil topadi. Ushbu qatlam ayniqsa o’rmon zonasidagi tuproqlarda yaxshi rivojlangan bo’ladi. U yuqori darajada biologik faollik, chirish va fermentatsiya jarayonlari bilan tavsiflanadi. O gorizont ikki kichik gorizontga bo’linishi mumkin: Oi – yangi parchalanayotgan materiallar (yaproqlar, novdalar), va Oa – ilgariroq chirigan, qoramtir, tarkibida gumus ko’p bo’lgan qatlam. A gorizont (mineral-chirindi qatlam) 8 A gorizont – bu tuproqning eng unumdor va faol qatlamlaridan biri hisoblanadi. Unda mineral va organik moddalarning aralashmasi mavjud. Ko’pincha rangi quyuq jigarrang yoki qora bo’lib, bu uning gumusga boyligini ko’rsatadi. A gorizontda o’simlik ildizlari keng tarqalgan, mikroorganizmlar faolligi yuqori darajada bo’ladi. Bu qatlamda suvning shimilishi, oziq moddalarning aylanishi, mikrobiologik jarayonlar va chirindi hosil bo’lishi sodir bo’ladi. Qishloq xo’jaligida A gorizont alohida ahamiyatga ega, chunki u dehqonchilik faoliyati bevosita shu qatlamda olib boriladi. 3 E gorizont (eluviatsion qatlam) E gorizont – bu qatlam ayrim tuproqlarda, ayniqsa o’rmon tuproqlarida uchraydi. Eluviatsiya jarayoni ta’sirida bu qatlamdagi eruvchan komponentlar (temir, alyuminiy oksidlari, gil) suv bilan yuvilib, quyidagi qatlamlarga tushadi. E gorizontda organik modda miqdori juda kam bo’lib, rangi och kulrang yoki oqsimon bo’ladi. Bu qatlam mexanik jihatdan engilroq, kam zichlikka ega va suyuqlik oson o’tadi. Shuningdek, E gorizont tuproqning zichlashmagan qatlami bo’lib, quyi qatlamlarda moddalar to’planishiga sabab bo’ladi. B gorizont (illuviatsion yoki akkumulyativ qatlam) B gorizont – bu qatlam yuqoridan yuvilgan moddalar, ya’ni temir, alyuminiy, gil, karbonatlar va boshqalar to’planadigan qatlam hisoblanadi. Bu qatlamda moddalarning cho’kish (illuviatsiya) jarayoni sodir bo’ladi. B gorizont zichroq, ranggi quyuqroq, ayrim hollarda sarg’ish yoki qizg’ish bo’ladi. Bu qatlam o’simlik ildizlari uchun biroz to’siq bo’lishi mumkin, lekin chuqur ildizlar bu qatlamga kirib boradi. Undagi moddalarning ko’pligi tufayli ba’zida ikkilamchi strukturalar (qattiqlashgan zonalar, tuzlar konlari) shakllanishi kuzatiladi. C gorizont (ona jins qatlam) 3 Rustamov A. (2021). Yer resurslari va tuproqlar . Andijon. – Yer va tuproq resurslarini baholash, ulardan foydalanish metodlari. 9 C gorizont – bu qatlam to’liq tuproqqa aylanmagan, lekin tuproq hosil bo’lish jarayoni endi-endi boshlanayotgan jinslardan iborat bo’ladi. C gorizontda kimyoviy va biologik jarayonlar kuchsizroq, ammo fizik o’zgarishlar (parchalanish, bo’laklanish) mavjud bo’ladi. Tarkibiga qarab u qum, shag’al, loy yoki gilli jinslardan iborat bo’ladi. Ushbu qatlamda suv o’tkazuvchanligi, drenaj holati, ildizlarning chuqurlikka kirish imkoniyati belgilanadi. Bu qatlam tuproq hosil qiluvchi ona jins (materik jins) haqidagi asosiy manba hisoblanadi. 1.2.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 4 R gorizont (qattiq jinsli qatlam) R gorizont – bu qatlam to’liq qattiq jinslardan tashkil topgan bo’lib, u tuproq profili shakllanishining geologik asosini tashkil qiladi. Bu qatlamda hech qanday 4 Karimov N. (2020). Tuproqshunoslik fanining asoslari . Buxoro. – Tuproqshunoslik asoslari va zamonaviy yondashuvlar. 10 biologik faoliyat mavjud emas, u o’simlik ildizlari va suvlar uchun to’siq bo’lib xizmat qiladi. Tog’ jinslari (masalan, granit, bazalt, ohaktosh) ushbu qatlamni tashkil etadi. U geologik jihatdan doimiy qatlam bo’lib, ko’pincha qatlamlarning pastki chegarasi sifatida qaraladi. Xulosa sifatida aytish mumkinki , tuproq profilining qatlamlari uning shakllanish tarixi, fizik va kimyoviy holati, unumdorligi hamda xo’jalikda foydalanish imkoniyatlarini baholashda asosiy mezonlardan hisoblanadi. Har bir qatlamda sodir bo’ladigan modda aylanishi, strukturaviy o’zgarishlar va biologik jarayonlar tuproqning ekin yetishtirishdagi ahamiyatini belgilab beradi. Shu sababli, zamonaviy qishloq xo’jaligi, ekologik monitoring, melioratsiya va rekultivatsiya ishlarida tuproq profilining qatlamlarini chuqur o’rganish nihoyatda muhim sanaladi. 5 1.3. Tuproq profilining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar Tuproq profili – bu yer qatlamining vertikal kesimida aniq ko’zga tashlanadigan, rang, struktura, fizik-kimyoviy va biologik xususiyatlariga ko’ra bir-biridan farqlanadigan qatlamlar majmuasidir. Bu qatlamlarning hosil bo’lishi va rivojlanishi tabiiy-geografik omillarning o’zaro murakkab va uzoq muddatli ta’siri natijasida yuzaga keladi. Tuproqshunoslik fanida ushbu omillar an’anaviy tarzda besh asosiy guruhga ajratiladi: ona jins (ana jins), iqlim, tirik organizmlar, relyef (yer yuzasi shakli) va vaqt. Har bir omil tuproq shakllanish jarayonlarida o’ziga xos rol o’ynaydi hamda tuproq profilining tarkibiy tuzilishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. 1. Ona jins (ana jins) 5 Jo‘rayev M.J. (2017). Yer resurslari va ularning monitoringi . Toshkent. – Yer resurslarini nazorat qilish va baholash metodikasi. 11 Ona jins — bu tuproq hosil bo’lishi uchun asosiy mineral va ba’zan organik materiallar manbai bo’lib xizmat qiluvchi modda hisoblanadi. U tuproqning mexanik tarkibi (qum, gil, loy, shag’al nisbatlari), mineralogik tarkibi (quyidagi kabi minerallar: kvarts, slýuda, dala shpatlar), kimyoviy xossalari va fizik hususiyatlarini belgilaydi. Ona jinslarning tuproq shakllanishiga ta’siri quyidagi yo’nalishlarda namoyon bo’ladi:  Mexanik tarkib: Masalan, qumli jinslardan yengil, yaxshi shamollanadigan, ammo suv va oziq modda saqlash xususiyati past bo’lgan tuproqlar hosil bo’ladi. Aksincha, gilga boy jinslardan zich, suvni ushlab turuvchi, lekin havo almashinuvi sust bo’lgan tuproqlar shakllanadi.  Kimyoviy tarkib: Kalsiy, magniy, temir, kaliy kabi elementlarga boy ona jinslar tuproqning kimyoviy unumdorligini oshiradi. Bunday jinslar tarkibidagi minerallar tuproqdagi gumus birikmalari bilan bog’lanib, tuproq strukturasi barqarorligini ta’minlaydi.  Parchalanish darajasi: Yumshoq jinslar tezroq fizik va kimyoviy o’zgarishga uchraydi, natijada tezroq tuproq qatlamlari shakllanadi. Qattiq, kristalli tog’ jinslari esa uzoq vaqt davomida parchalanganidan so’nggina tuproq hosil qiladi. 2. Iqlim Iqlim tuproq shakllanishiga eng faol va doimiy ta’sir etuvchi omillardan biri hisoblanadi. Tuproqdagi barcha asosiy jarayonlar — fizik, kimyoviy, biologik — to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita iqlimga, xususan harorat va yog’in miqdoriga bog’liq. Iqlim omilining ta’siri quyidagi asosiy yo’nalishlarda namoyon bo’ladi:  Harorat: Harorat tuproqdagi kimyoviy reaksiya tezligini, mikroorganizmlarning faolligini belgilaydi. Iliq iqlim sharoitida gumus 12 to’planish jarayoni tezroq boradi, ammo yuvilish (eluviatsiya) kuchli bo’ladi.  Yog’in miqdori: Yog’in miqdori tuproqdagi yuvilish (eluviatsiya) va cho’kish (illuviatsiya) jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Nam iqlimda tuproq profili chuqurroq bo’ladi, quyi qatlamlarda moddalar to’planadi.  Qurg’oqchilik va sovuq iqlim: Ushbu sharoitda tuproqda biologik faoliyat sust kechadi, organik modda to’planadi, ammo parchalanish jarayonlari sekin bo’ladi. Bunday hududlarda tuproq profili yuzaki va yuvilish kuchsiz bo’ladi. 3. Tirik organizmlar Tuproqdagi barcha tirik organizmlar (fauna va flora) tuproq shakllanish jarayonining ajralmas ishtirokchisi hisoblanadi. O’simliklar, mikroorganizmlar, chuvalchanglar va boshqa tuproq hayvonlari tuproq qatlamlarining struktura, tarkib va unumdorligiga kuchli ta’sir ko’rsatadi:  O’simliklar: Ildizlar tuproq qatlamlarini chuqurlik sari ochadi, u yerdagi minerallarni yutadi, o’lik ildiz qoldiqlari esa gumusga aylanadi. Ildizlar atrofida "rizosfera" deb ataluvchi mikroflora faol bo’ladi.  Mikroorganizmlar: Bakteriyalar, aktinomitsetlar, zamburug’lar kabi mikroorganizmlar organik qoldiqlarni parchalab, oziq moddalarning aylanishini ta’minlaydi.  Tuproq hayvonlari: Tuproq chuvalchanglari, hasharotlar va kemiruvchilar tuproqni yumshatadi, qatlamlararo aralashuvni kuchaytiradi va aeratsiyani yaxshilaydi. Bu esa tuproq profilining differensiallashuviga yordam beradi. 4. Relyef Relyef (yer yuzasi shakli) — tuproq hosil bo’lishi uchun muhim mikroiqlimiy sharoitlarni belgilovchi omil bo’lib, suv oqimi, eroziya jarayonlari, quyosh nurlanishining yo’nalishi va namlik balansiga ta’sir ko’rsatadi: 13  Tik yonbag’irlar: Eroziya kuchli kechadi, tuproqning yuqori qatlamlari yuviladi, natijada tuproq profili sayoz va yuvilgan bo’ladi.  Pastqam joylar : Suv to ’ planadi , kislorod tanqisligi yuzaga keladi , natijada anaerob sharoitda maxsus gleyli tuproqlar hosil bo ’ ladi .  Tog ’ li va tepalik hududlar : Tuproq shakllanishi sekin kechadi , tuproq qatlami yupqa va mexanik tarkibi notekis bo ’ ladi .  Tekisliklar: Harorat va namlik taqsimoti nisbatan bir tekis bo’ladi, natijada yaxshi differensiallashgan tuproq profili shakllanadi. 5. Vaqt Vaqt – tuproqshunoslikda eng asosiy va universal omil sifatida qaraladi. Har qanday tuproqni shakllantiruvchi jarayonlar juda uzoq vaqt davomida sodir bo’ladi. Tuproq hosil bo’lishi bosqichma-bosqich sodir bo’lib, har bir qatlam o’zining rivojlanish bosqichiga ega:  Yosh tuproqlar: Endigina shakllanayotgan, qatlamlari zaif farqlangan, gumus darajasi past bo’lgan tuproqlardir.  O’rta yoshdagi tuproqlar: Qatlamlar farqlangan, gumus miqdori to’plangan, moddalar aylanishi faollashgan bo’ladi.  Qadimgi tuproqlar: Profil chuqur, qatlamlar aniq ajralgan, organik va mineral moddalar o’z joyini topgan bo’ladi. Bu tuproqlar barqaror muhitda uzoq vaqt davomida shakllangan bo’ladi. O’tkazilgan geopedologik tadqiqotlar natijasida ma’lum bo’ldiki, to’liq differensiallashgan tuproq profilining shakllanishi uchun 2-4 ming yil vaqt talab qilinadi. Shu bois tuproqning yoshi va shakllanish bosqichi uning unumdorligi, degradatsiyaga chidamliligi va melioratsiya imkoniyatlarini belgilovchi muhim mezon hisoblanadi. Xulosa sifatida aytish mumkinki, tuproq profilining shakllanishi turli tabiiy va biologik omillarning uzviy aloqasi va o’zaro ta’siri asosida amalga oshadi. Har 14 bir omilning o’rni va roli alohida ahamiyatga ega bo’lib, ular birgalikda tuproqning fiziko-kimyoviy xususiyatlarini, strukturaviy yaxlitligini, ekologik funksiyasini va agrotexnik qiymatini shakllantiradi. Shu bois har bir tuproq hududini o’rganishda bu omillar chuqur tahlil qilinib, tuproqni to’g’ri baholash, ishlatish va muhofaza qilish strategiyasi ishlab chiqiladi. 6 6 Hasanov J.T. (2019). Tuproqshunoslik darsligi . Toshkent: “Fan va texnologiya”. – Oliy ta’lim muassasalari uchun mo‘ljallangan mukammal darslik. 15 II BOB. TUPROQ GORIZONTLARI VA ULARNING XOSSALARI 2.1. Tuproq gorizontlari tushunchasi va ularning tasnifi Tuproq gorizontlari – bu tuproq profilidagi tarkibi, rangi, strukturasi, fizik- kimyoviy va biologik xossalari bilan bir-biridan farq qiluvchi qatlamlardir. Har bir gorizont tuproq hosil bo’lish jarayonining muayyan bosqichini ifodalaydi va tuproqning umumiy strukturaviy ko’rinishini belgilaydi. Ushbu gorizontlar vertikal kesimda joylashgan bo’lib, ular tuproqning organik va mineral qismlarini, chirindi miqdorini, yuvilish va cho’kish darajasini ifodalaydi. Tuproqshunoslik fanida tuproq gorizontlarini A, B, C va ba’zan O, E kabi harflar bilan belgilash qabul qilingan. O (organik) gorizont – bu tuproq profilining eng yuqori qatlamidir va asosan parchalanmagan yoki yarim parchalangani organik qoldiqlardan iborat bo’ladi. Ushbu qatlam o’rmon va botqoq tuproqlarda yaxshi rivojlangan bo’lib, ko’p miqdorda barg, shox, ildiz qoldiqlari, hayvon najasi va boshqa organik moddalarni o’z ichiga oladi. O gorizont, ayniqsa, mo’’tadil va sovuq iqlimli hududlardagi o’rmonlarda keng tarqalgan bo’lib, uning qalinligi iqlim va biologik faoliyatga bog’liq. A gorizont – ya’ni humusli qatlam, odatda eng unumdor qatlam hisoblanadi. Bu qatlamda organik va mineral moddalarning aralashmasi mavjud bo’lib, uning rangi to’q jigarrang, quyuq kulrang yoki qora rangda bo’ladi. Aynan A gorizontda tuproqdagi asosiy biologik faoliyat sodir bo’ladi – mikroorganizmlar ko’payadi, o’simlik ildizlari faol rivojlanadi va chirindi to’planadi. Bu qatlamda yuvilish jarayonlari ham sodir bo’lib, suv orqali ba’zi moddalarning pastki qatlamlarga o’tishi kuzatiladi. E gorizont – eluviatsiya (yuvilish) gorizonti bo’lib, ko’proq nam iqlimli hududlarda uchraydi. Bu qatlamda suv ta’sirida chirindi, temir, alyuminiy, gil va boshqa moddalarning yuvilishi sodir bo’ladi. E gorizont rangi ochroq, odatda 16 kulrang bo’ladi va u tarkib jihatdan engil, strukturasi bo’shroq bo’ladi. U A va B gorizontlar orasida joylashadi va kuchli yuvilgan tuproqlarda yaxshi rivojlangan bo’ladi. B gorizont – bu qatlam akkumulyatsiya (cho’kish) jarayoni sodir bo’ladigan qatlam hisoblanadi. Yuqoridan yuvilib kelgan moddalarning aynan shu yerda to’planishi tufayli, u ko’proq temir, alyuminiy, gil, karbonatlar yoki boshqa birikmalarga boy bo’ladi. B gorizontning rangi A va E qatlamlarga nisbatan to’qroq, tarkibi zichroq va mexanik tarkibi og’irroq bo’ladi. U tuproq unumdorligini saqlashda muhim rol o’ynaydi va ildizlar ko’p hollarda bu qatlamgacha chuqur kirib boradi. C gorizont – ona jins qatlamidir. Bu qatlam to’liq tuproqqa aylanish jarayonidan o’tmagan tog’ jinslaridan iborat. Uning fizik va kimyoviy xossalari tuproq hosil bo’lishining boshlang’ich nuqtasini ifodalaydi. Bu qatlamda biologik faoliyat deyarli sodir bo’lmaydi, rangi esa ona jinsga bog’liq bo’ladi – sarg’ish, och jigarrang, kulrang, ba’zan oqish rangda bo’ladi. C gorizontda tuproqdagi suvlardan foydalanish imkoniyati kamroq bo’ladi. R (rock) gorizont – bu qatlam ba’zi hollarda ko’rsatiladi va u to’liq parchanmagan qattiq tog’ jinsidir. Asosan tog’li hududlarda uchraydi va u yerda tuproq shakllanishi hali boshlanmagan yoki nihoyatda sust kechayotgan bo’ladi. Tuproq gorizontlari har doim ham bir xil tuzilishda bo’lmaydi – ularning qalinligi, rangi, tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari hududning iqlimi, relyefi, ona jins tarkibi va vaqt omiliga qarab o’zgarib boradi. Ba’zi tuproqlarda E gorizont bo’lmasligi mumkin, ayrim hollarda esa A va B gorizontlar kuchli rivojlanmaydi. Shuningdek, inson faoliyati – yerga ishlov berish, irrigatsiya, melioratsiya va kimyoviy moddalardan foydalanish – tuproq gorizontlarining tabiiy shakllanish jarayonini o’zgartirishi mumkin. 17 Shu bois, tuproq gorizontlarini o’rganish tuproqshunoslikning asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib, ular orqali tuproqning tarixi, hozirgi holati va potensial unumdorligi haqida chuqur xulosa chiqarish mumkin bo’ladi. Yer resurslaridan oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish va unumdorligini oshirish uchun har bir gorizontning strukturasi va xossalarini chuqur bilish muhim ahamiyatga ega. 2.2. Tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari Tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari ularning tarkibi, struktura, mexanik tuzilma, pH darajasi, so’riluvchi kationlar miqdori, namlikni ushlab turish xususiyatlari va boshqa omillar orqali aniqlanadi. Ushbu xossalar har bir gorizontda turlicha bo’lib, tuproqning unumdorligiga, o’simliklarning o’sishiga, suv va havo rejimiga bevosita ta’sir qiladi. Fizik-kimyoviy xossalarni tahlil qilish orqali tuproqning agrotexnik bahosi beriladi va ularni qayta ishlash choralari belgilanadi. Tuproqning mexanik tarkibi uning asosiy fizik xossalaridan biridir. Mexanik tarkib – bu tuproqdagi qum, silt (loyqa) va gil zarrachalarining nisbati bo’lib, u har bir gorizontda farq qiladi. Aksariyat hollarda yuqori gorizontlar (masalan, A gorizont) yengilroq – qumli yoki qumloq tarkibda bo’lib, suv va havo o’tkazuvchanligi yaxshi bo’ladi. Pastki gorizontlar (B va C) esa ko’proq gil va silt zarralariga boy bo’lib, ular zichroq, namlikni uzoq ushlab turadi, ammo havo almashinuvi cheklangan bo’ladi. Tuproq zichligi va g’ovakligi ham muhim fizik ko’rsatkichlardandir. A gorizont odatda nisbatan g’ovak, quyuq va mikroorganizmlarga boy bo’ladi. B gorizont esa zichroq bo’lib, bu qatlamda suv harakati sekinlashadi. Tuproq zichligi 1,1–1,4 g/sm³ atrofida bo’lishi optimal hisoblanadi. Zichlikning haddan tashqari ortishi ildizlarning o’sishiga va suv-havo rejimiga salbiy ta’sir qiladi. 18 Namlikni ushlab turish xususiyati tuproq gorizontlarining suv sig’imi bilan belgilanadi. Ayniqsa, chirindi va gilga boy qatlamlar namlikni ko’proq ushlab qolish xususiyatiga ega. A gorizont bu borada eng foydali qatlam hisoblanadi, chunki u chirindiga boy bo’lib, o’simliklar uchun zarur bo’lgan namlikni uzoq muddatda saqlab turadi. Pastki qatlamlardagi zichlik ortgani sari kapillyar suv ko’proq to’planadi, ammo o’simlik ildizlari uni to’liq o’zlashtira olmaydi. Tuproq gorizontlarining pH darajasi ularning reaksiyasini bildiradi. Odatda, A gorizont neytral yoki biroz kislotali bo’ladi (pH 6–7), B gorizont esa yuvilish natijasida kislotaliroq (pH 5,5–6) bo’lishi mumkin. C gorizontda esa ona jins tarkibiga qarab ishqoriylik yuqori bo’lishi mumkin (pH 7,5–8,5). Tuproqning kislotali yoki ishqoriyligi o’simliklar o’sishiga, oziq moddalarning eruvchanligiga ta’sir qiladi. Ko’plab ekinlar neytral muhitda yaxshi rivojlanadi. So’riluvchi kationlar tarkibi (kaltsiy, magniy, kaliy, natriy) tuproq gorizontlarining unumdorligini belgilovchi asosiy kimyoviy ko’rsatkichlardandir. A gorizontda chirindi bilan birga so’riluvchi kationlar miqdori nisbatan ko’p bo’ladi. B gorizontda esa ayrim kationlar (ayniqsa natriy va magniy) to’planishi mumkin, bu esa tuproqning sho’rlanishiga yoki zichlashishiga olib keladi. So’riluvchi kaltsiy va magniy tuproqning tarkibini barqaror saqlashda muhim rol o’ynaydi. Chirindi miqdori A gorizontda eng yuqori bo’lib, u 3–10% gacha yetishi mumkin. Aynan chirindi tuproqning fizik tuzilmasini yaxshilaydi, unumdorligini oshiradi va o’simliklar uchun oziq moddalar manbai hisoblanadi. Pastki qatlamlarda chirindi miqdori keskin kamayadi, B gorizontda u 1–2%, C gorizontda esa deyarli nolga yaqin bo’ladi. Bundan tashqari, tuproqning kation almashinish sig’imi, gidrolitik kislotali, organik moddalarning parchalanish tezligi, elementlarning harakatchanligi kabi ko’rsatkichlar har bir gorizontda turlicha bo’ladi. Masalan, A gorizontda kation 19 almashinish sig’imi yuqori bo’lib, tuproq ko’proq ozuqa elementlarini ushlab qoladi. Bu o’simliklarning oziqlanishi uchun juda muhim. B gorizontda esa bu ko’rsatkich kamayadi, chunki chirindi va faol kolloid moddalarning miqdori past bo’ladi. 2.2.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 7 Shunday qilib, tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari ularning shakllanish sharoitlari, iqlim, ona jins va biologik faoliyatga bog’liq bo’lib, har bir qatlam o’ziga xos funksiyalarni bajaradi. Ushbu xossalarni chuqur o’rganish natijasida yer resurslaridan foydalanishda samaradorlikni oshirish, meliorativ 7 Eshchanov R. (2014). Tuproq turlari va ularning xossalari . Qarshi. – Tuproqlarning fizik, kimyoviy va biologik xossalari bo‘yicha tavsif. 20 tadbirlar rejasini tuzish, tuproqni degradatsiyadan himoya qilish va agrotexnik tadbirlarni ilmiy asosda amalga oshirish mumkin. Bu esa qishloq xo’jaligida barqaror hosildorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. 2.3. Tuproq gorizontlarini aniqlash va tavsiflash usullari Tuproqshunoslik fanida tuproq profili va uning tarkibiy qismlari — ya’ni gorizontlarini aniqlash va tavsiflash muhim ilmiy hamda amaliy ahamiyatga ega bo’lgan jarayonlardan biridir. Bu faoliyat yer resurslarining morfologik va fizik- kimyoviy xossalarini baholash, ularning ekinlar uchun mosligini aniqlash, unumdorlik darajasini tahlil qilish va agrar texnologik tadbirlarni belgilashda asosiy rol o’ynaydi. Ayniqsa, O’zbekiston kabi turli agroiqlimiy hududlarga ega bo’lgan davlatlarda har bir yer maydonini o’ziga xos xususiyatlari bo’yicha baholash zarurati mavjud. 1. Tuproq gorizontlari tushunchasi va ularning ahamiyati Tuproq gorizontlari — bu tuproq profili bo’ylab joylashgan nisbatan bir jinsli qatlamlardir. Ular tuproqning hosil bo’lish jarayonida tashkil topadi va rang, tuzilma, mexanik tarkib, chirindi miqdori, fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari bilan bir- biridan farq qiladi. Asosiy gorizontlar quyidagilardan iborat:  A gorizont (yuza gorizont) – odatda quyuq rangga ega bo’ladi, organik moddalar, chirindi miqdori yuqori. O’simlik ildizlarining asosiy qismi shu qatlamda joylashgan bo’ladi.  B gorizont (birikma gorizont) – tarkibida biriktirilgan temir, alyuminiy oksidlari, karbonatlar va boshqa elementlar to’planadi. Uning strukturasi zichroq, rangi esa ochroq bo’ladi.  C gorizont (ona jins) – bu qatlamda tuproq hosil qiluvchi jinslar mavjud bo’lib, hali tuproqshunoslik jarayonlari to’liq ta’sir ko’rsatmagan bo’ladi. 21  E (eluvial) va G (gidromorfik) gorizontlar esa ayrim sharoitlarda, masalan, kuchli yuvilish yoki botqoq zonalarda hosil bo’ladi. Gorizontlarning to’g’ri aniqlanishi ularning tabiiy va antropogen sharoitda qanday o’zgarishini tahlil qilish, degradatsiyaga qarshi chora-tadbirlarni belgilash va tuproqning agroekologik bahosini aniqlash imkonini beradi. 2. Tuproq kesmasini ochish va dala tadqiqotlarini olib borish Tuproq gorizontlarini o’rganish ishlarining birinchi bosqichi bu – tuproq kesmasini ochish va dala sharoitida vizual tahlil o’tkazishdan iborat. Bunda quyidagi vosita va uskunalar ishlatiladi:  Lopata – tuproqni qatlamma-qatlam ochish uchun.  Profil shabloni – qatlamlar chegarasini o’lchash va aniqlash uchun.  Munsell rangi jadvali – qatlamlarning rangini aniqlash va tasniflash uchun.  Qattiqlik zondi , tuproq termometri , namlik o’lchagich – fizik parametrlarni aniqlash uchun. Odatda 120–150 sm chuqurlikda ochilgan kesmada quyidagi ko’rsatkichlar qayd etiladi:  Tuproq rangining o’zgarishi (chirindi, temir, karbonatlarning mavjudligiga bog’liq).  Struktura va zichlik (quruq va nam holdagi tuzilma).  Mexanik tarkib (qum, gil, loy).  Karbonat zarralari (ko’pincha C gorizontda aniqlanadi).  O’simlik ildizlari, organizmlar (chuvalchanglar, qo’ziqorinlar, mikroflora).  Suv o’tkazuvchanlik va gidromorfizm belgilarining mavjudligi. Har bir qatlamning chuqurligi, joylashuvi, chegaralari va o’ziga xos belgilar dalada maxsus jurnallarga yoki elektron kartalarga qayd etiladi. 3. Tuproq rangini aniqlash va uning diagnostik ahamiyati 22 Tuproq gorizontlarining eng ko’zga tashlanadigan belgisi bu – rangi bo’lib, u ko’p hollarda kimyoviy tarkib va biologik faoliyat haqida ma’lumot beradi. Munsell tizimi asosida ranglar quyidagi ko’rinishlarda ifodalanadi:  Quyuq jigarrang, qora – yuqori chirindi miqdori, unumdor gorizont.  Och tusli, kulrang – yuvilish, karbonatlar yo’qligi.  Qizg’ish yoki to’q sariq – temir birikmalari ko’pligi.  Yashil, ko’kimtir – anaerobik sharoit, botqoq xususiyatlari. Munsell tizimida rang “Hue”, “Value”, va “Chroma” bo’yicha tasniflanadi. Bu tizim xalqaro miqyosda qabul qilingan va tuproq xaritalarida keng qo’llaniladi. 4. Laboratoriya usullari bilan tavsiflash Dalada aniqlangan ma’lumotlar laboratoriya tahlillari bilan boyitiladi. Har bir gorizontdan olingan namunalarda quyidagi analizlar amalga oshiriladi:  pH darajasi – kislotalilik yoki ishqoriylik holatini aniqlash.  Chirindi miqdori – Walkley-Black usuli bilan.  Mexanik tarkib – pipetka yoki gidrometr usuli orqali.  Karbonatlar – HCl kislotasi bilan reaksiyasi asosida.  So’rilgan kationlar (Ca² , Mg² , K , Na ) – ammoniy asetat yoki BaCl⁺ ⁺ ⁺ ⁺ ₂ eritmasi yordamida aniqlanadi.  Tuzliligi (EC) – elektr o’tkazuvchanlik orqali. Bu tahlillar tuproqning hosildorlik salohiyati, o’g’itlashga bo’lgan ehtiyoji, eroziya xavfi kabi jihatlarni baholashda yordam beradi. 5. Zamonaviy texnologiyalar yordamida aniqlash So’nggi yillarda tuproq gorizontlarini aniqlash va xaritalashda GIS (Geoinformatsion tizimlar) , masofaviy zondlash , dronlar , GPS koordinatalari , elektromagnit sensorlar va spektroskopik analizlar keng joriy etilmoqda. Masalan:  Dronlar – relyef, vegetatsiya, tuproqning suv tutish zonalarini aniqlaydi. 23  EM38 elektromagnit skaner – qatlamlardagi zichlik va tuz tarkibini aniqlaydi.  Spektral analiz – rang, namlik, organik modda konsentratsiyasini baholaydi.  GPS va GIS – har bir kesma koordinatasini xaritada belgilash, tuproq turlari chegaralarini aniqlash imkonini beradi. Bu usullar ayniqsa katta maydonlarda, dala ishlarini avtomatlashtirish, agrotexnik loyihalash va monitoringda muhim vositadir. 6. Biologik va ekologik ko’rsatkichlar asosida tavsiflash Tuproq unumdorligi faqat fizik-kimyoviy emas, balki biologik faoliyatga ham bevosita bog’liq. Shu sababli, tavsiflashda quyidagi biologik ko’rsatkichlar e’tiborga olinadi:  Chuvalchanglar soni – unumdorlik va biologik muvozanat belgisi.  Mikroflora va mikrofauna – azot aylanishi, chirindi parchalanishi.  Ildiz tizimi – chuqurligi, tarqalish darajasi, o’simlik turlarining mosligi.  Mikozalar, aktinomitsetlar – simbiotik mikroorganizmlar faoliyati. Shuningdek, ekologik ko’rsatkich sifatida tuproqning degradatsiya darajasi , zichlanish , sho’rlanish , eroziya belgilari , suv turg’unligi holatlari ham baholanadi. 7. Tuproq gorizontlarini xaritalashtirish va baholash Tavsiflangan gorizontlar asosida maxsus tuproq xaritalari , profil diagrammalari va landshaft-kadastr sxemalari tuziladi. Har bir qatlamda aniqlangan xossalar xaritada belgilanadi va quyidagilarga asos bo’ladi:  Qishloq xo’jaligi tumanlashtirish.  Melioratsion va rekultivatsiya chora-tadbirlari.  O’g’itlash va sug’orish rejasi.  Degradatsiyaga qarshi kurash dasturlari. 24 8. Tuproq gorizontlarini aniqlashdagi qiyinchiliklar Jarayon murakkab va ko’p bosqichli bo’lib, quyidagi omillar qiyinchilik tug’diradi:  Namlik va iqlim sharoitlarining o’zgaruvchanligi.  Antropogen faoliyat (yer haydash, qurilish) natijasida qatlamlarning buzilishi.  Tuproq strukturasining notekisligi.  Biologik degradatsiya va sho’rlanish. Shuning uchun bir necha yondashuvlar kombinatsiyasida aniqlash — dala tahlili, laboratoriya sinovlari va texnologik usullar uyg’unligida olib borilishi zarur. Tuproq gorizontlarini aniqlash va tavsiflash – bu zamonaviy agrotexnologiyalar va klassik dala tadqiqotlari uyg’unligida olib boriladigan muhim ilmiy-amaliy faoliyatdir. Bu jarayon har bir yer maydonining agroxarakteristikasini aniqlash, samarali qishloq xo’jaligini yuritish va ekologik barqarorlikni ta’minlashda tayanch hisoblanadi. Har bir gorizontning chuqur o’rganilishi tuproq resurslaridan oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish va kelajak avlodlarga sog’lom ekotizim qoldirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 8 8 Bozorov A.M. (2018). Tuproq geografiyasi . Toshkent. – O‘zbekiston va jahondagi tuproq turlarining tarqalishi va ularning xaritalari. 25 III BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TUPROQ UNUMDORLIGIGA TA’SIRI 3.1. Tuproq profilining agrotexnik ahamiyati Tuproq profili uning morfologik xususiyatlari, fizik-kimyoviy va biologik holatini o’rganish orqali tuproq unumdorligini aniqlashda muhim rol o’ynaydi. Tuproq profili va gorizontlarini tahlil qilish, asosan, yer resurslaridan oqilona foydalanish va qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirishda yordam beradi. Tuproq profili har bir qatlamning xossalarini aniq belgilab, qishloq xo’jaligi ekinlarining eng yaxshi rivojlanish sharoitlarini yaratishga imkon beradi. Tuproq profili tahlilining agrotexnik ahamiyati juda katta. Chunki, tuproq profilini to’g’ri tavsiflash orqali tuproqning hozirgi holatini va uning kelajakda qanday o’zgarishi mumkinligini bilish mumkin. Masalan, agar yuqori gorizontda chirindi miqdori ko’p bo’lsa, bu tuproqning unumdorligini bildiradi. A gorizontda yuqori darajada o’simlik ildizlari va mikroorganizmlar faolligi kuzatiladi. B gorizontda esa tuproq tarkibidagi kationlar, ya’ni kaltsiy va magniy elementlarining miqdori oshadi, lekin u o’simliklar uchun foydali bo’lgan xususiyatlarga ega bo’lmaydi. Shuning uchun har bir gorizontning tavsifi, agrotexnik tadbirlarni belgilashda, shu jumladan, o’g’itlash, sug’orish va zararkunandalar bilan kurashish kabi muhim qarorlar qabul qilishda yordam beradi. Tuproq profili orqali olingan ma’lumotlar, shuningdek, meliorativ ishlarga asos bo’lib, tuproqni yaxshilash va uning sifatini oshirish choralarini ko’rishga imkon beradi. Masalan, tuzlashgan yoki sho’rlangan tuproqlarda pastki qatlamlarda gidrolik kislotali yoki namlikni to’plovchi xususiyatlar kuzatiladi. Shunday qilib, tuproq profilining tahlili melioratsiya chora-tadbirlarini aniq belgilashga yordam beradi. 26 Tuproqning namlikni ushlab turish xususiyati, yuklash qobiliyati, g’ovaklik va boshqa fizik xossalari A gorizontda yuqori darajada bo’lib, bu yerda o’simliklar uchun eng yaxshi sharoitlar mavjud. A gorizontda chirindi va organik moddalar miqdori yuqori bo’lib, ular tuproqning mikroorganizmlar faolligini oshiradi. Shu bilan birga, bu qatlamda yuqori darajada havo almashinuvi va ozuqa moddalarining eruvchanligi aniqlanadi. Agar tuproqni to’g’ri sug’orlash va o’g’itlash orqali boshqarilsa, A gorizontdan foydalanish maksimal darajada samarali bo’lishi mumkin. Biroq, B gorizont o’simliklar uchun kamroq foydalidir, chunki u harakatsiz kationlarni o’zida saqlaydi va tuproqning namlikni o’tkazish xususiyati pastroq bo’ladi. Tuproqning yuqori va pastki qatlamlari orasidagi o’zgarishlarni bilish qishloq xo’jaligida o’g’itlarni to’g’ri va samarali qo’llashga yordam beradi. Masalan, tuzlashgan yoki kislotali tuproqlarda o’simliklar uchun zarur bo’lgan kationlar (kaliy, kalsiy, magniy) miqdori kamaygan bo’ladi. Shu sababli, B gorizontdagi tuproqning fizik-kimyoviy xossalarini yaxshilash, maxsus o’g’itlar bilan ishlash zarurati paydo bo’ladi. Tuproq profilining agrotexnik ahamiyatini hisobga olgan holda, tuproqning pH darajasi va gidromorfik holati ham muhim rol o’ynaydi. Tuproqning pH darajasi o’simliklarning ozuqa moddalarini qanday qabul qilishiga ta’sir qiladi. Masalan, kislotali tuproqlarda o’simliklar magniy va kaliy kabi elementlarni yaxshi qabul qilmaydi. Agar tuproq pH darajasi yuqori bo’lsa, ekinlar uchun eng yaxshi sharoitlar yaratilgan bo’ladi. Tuproqning gidromorfik holati, ya’ni suv muvozanati va havo almashinuvi ham tuproq unumdorligiga bevosita ta’sir qiladi. B gorizontda gidromorfik holat o’zgarishi tuproqning ahvoli haqida ma’lumot beradi. Shunday qilib, tuproq profilining har bir gorizontini to’g’ri tahlil qilish va uning xususiyatlarini aniqlash qishloq xo’jaligida tuproq unumdorligini oshirish uchun zarurdir. Tuproq profili orqali amalga oshirilgan o’rganishlar asosida 27 agrotexnik va melioratsion tadbirlar rejalashtiriladi, bu esa tuproqdan samarali foydalanish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, bu tadbirlar tuproq degradatsiyasining oldini olish va hosildorlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega. 3.2. Tuproq profilini saqlashda zamonaviy agrotexnik tadbirlar va biologik yondashuvlar Tuproq profilini saqlash va uning degradatsiyasini oldini olish bugungi qishloq xo’jaligi siyosatining eng dolzarb yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki tuproq qatlamlarining tabiiy tuzilmasi buzilgan sari, nafaqat ekinlar hosildorligi pasayadi, balki butun ekotizim barqarorligi xavf ostida qoladi. Shunday ekan, tuproq profilini barqaror saqlab qolish uchun ilmiy asoslangan agrotexnik va biologik yondashuvlarni tizimli ravishda tatbiq etish lozim. Zamonaviy agrotexnik tadbirlar orasida eng samaralilaridan biri bu minimal ishlov berish (no-till yoki reduced tillage) texnologiyalaridir. An’anaviy haydashda tuproq qatlamlari har yili chuqur ag’dariladi, bu esa tuproqning tabiiy strukturasini buzadi. Minimal ishlov berish esa tuproq yuzasida organik qoldiqlarni saqlagan holda, faqat ekin ekiladigan joylarni yumshatishni nazarda tutadi. Natijada tuproqning yuqori gorizonti buzilmaydi, tuproq mikroflorasi faoliyatini davom ettiradi, suv ushlab turuvchi xususiyati yaxshilanadi. Shuningdek, agrofonni diversifikatsiya qilish, ya’ni ekinlarni almashlab ekish, qishloq xo’jaligida intensiv yondashuvdan ekstensiv va ekologik barqaror uslublarga o’tish ham tuproq profilining saqlanishiga xizmat qiladi. Masalan, bug’doy-piyoz-loviya singari turli ildiz tizimlariga ega ekinlarni ketma-ket ekish tuproq qatlamlarining turlicha ishlatilishini ta’minlab, bir tomonlama yomonlashuvni oldini oladi. Bundan tashqari, luyi (loviya, no’xat, beda kabi) o’simliklar tuproqda azotni ko’paytirib, tabiiy o’g’it rolini bajaradi. 28 Tuproq profilini saqlashda organik moddalarni tuproqqa qaytarish juda muhim ahamiyatga ega. Bu yerda xususan kompostlash, go’ng bilan oziqlantirish, biomassalardan foydalanish, shuningdek, yashil o’g’itlar – siderat ekinlardan foydalanish (masalan, xantal, suli, beda) muhim rol o’ynaydi. Ular o’rib olinib, tuproqqa qaytariladi va bu orqali chirindi miqdori ortadi. Chirindi esa A gorizontdagi muhim komponent bo’lib, tuproqning fizik, kimyoviy va biologik xossalarini saqlaydi. Biologik yondashuvlar esa asosan tuproqdagi mikroorganizmlar va foydali biologik jarayonlarni rag’batlantirishga qaratilgan. Bu borada bioo’g’itlar, mikrobiologik preparatlar, mikorizali simbioz mikroorganizmlar, azot fiksatsiyalovchi bakteriyalar katta rol o’ynaydi. Jumladan, Rizobium, Azotobacter, Azospirillum kabi bakteriyalar ildiz atrofida yashab, o’simliklar bilan o’zaro foydali aloqada bo’ladi va ular uchun zarur elementlarni ishlab chiqaradi. Bu esa tuproq profilining o’z-o’zini tiklash xususiyatini kuchaytiradi. Yana bir muhim agrotexnik choralar – mulchalash va qoplama o’simliklardan foydalanishdir. Mulchalash orqali tuproq yuzasi quyoshdan, shamoldan va yomg’irdan himoyalanadi. Bu usul yordamida tuproqdagi namlik saqlanadi, tuproq mikroiqlimi yaxshilanadi, begona o’tlarning o’sishi cheklanadi. Qoplama o’simliklar esa tuproqni butun vegetatsiya davri davomida yopib turadi va eroziya, sho’rlanish, zichlashishdan himoya qiladi. So’nggi yillarda ekologik barqaror texnologiyalarni joriy etishda precizion dehqonchilik konsepsiyasi asosida sun’iy intellekt, dronlar, tuproq sensorlari, GPS tizimlari bilan boshqariladigan texnologiyalar keng qo’llanilmoqda. Bu esa har bir dalaning, hattoki kvadrat metr darajasida, tuproq xususiyatlarini aniqlab, individual yondashuvni ta’minlaydi. Masalan, qayerda qancha o’g’it solish, qayerda suv kamroq yoki ko’proq kerakligi haqida aniq ma’lumotlar olinadi. 29 O’zbekiston misolida aytganda, Qashqadaryo, Andijon va Farg’ona viloyatlarida yuritilgan zamonaviy agrotexnik va biologik usullar natijasida ayrim yerlarda A gorizontning chirindi miqdori 1,2% dan 1,8% gacha ko’tarilgani kuzatilgan. Bundan tashqari, Respublikada “Yashil makon” umumxalq harakati doirasida qishloq xo’jaligi yerlarida daraxtzorlar barpo etish, yaylovlarni tiklash, cho’llanishga qarshi o’rmon zonalarini yaratish orqali tuproq qatlamlari muhofaza qilinmoqda. 1.2.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 9 9 Allamuratov Q.X. (2017). Yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish . Samarqand. – Yer resurslaridan samarali foydalanish, ulardan muhofaza qilish metodlari haqida. 30 Shu tariqa, zamonaviy agrotexnik tadbirlar va biologik yondashuvlarning uyg’unligi tuproq profilini saqlashning eng samarali strategiyasi hisoblanadi. Bu nafaqat ekinlar hosildorligini barqaror saqlaydi, balki ekologik muvozanatni ta’minlab, uzoq muddatli yer unumdorligini kafolatlaydi. Bu usullar tuproqning tabiiy xossalarini asrab-avaylash, uni tiklash va kelajak avlodlarga sog’lom holda yetkazishning yagona yo’lidir. 3.3. Tuproq profili bo’yicha ilmiy tadqiqotlarning istiqbollari va takomillashtirish yo’nalishlari Tuproq profilini chuqur o’rganish va uni barqaror saqlash bugungi kunda global va mahalliy miqyosda dolzarb ilmiy va amaliy masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Yer resurslaridan oqilona foydalanish, ekologik muvozanatni saqlab qolish va qishloq xo’jaligini barqaror rivojlantirishda tuproq qatlamlarining holati muhim rol o’ynaydi. Shu sababli zamonaviy ilmiy tadqiqotlar aynan tuproq profilining shakllanishi, o’zgarishi va degradatsiyasiga sabab bo’luvchi omillarni chuqur tahlil qilish hamda yangi texnologiyalar orqali ularni barqarorlashtirish yo’llarini ishlab chiqishga qaratilgan. Kelgusida olib borilishi lozim bo’lgan ilmiy tadqiqotlar, avvalo, tuproq gorizontlarining morfologik va kimyoviy xossalarini aniqlashda zamonaviy texnologiyalarni keng joriy qilishni nazarda tutadi. Masalan, geoaxborot tizimlari (GIS), masofaviy zondlash texnologiyalari (Remote Sensing), yuqori aniqlikdagi tuproq skanerlari, laboratoriya analizlarining avtomatlashtirilgan usullari orqali tuproq profillarining har bir gorizonti haqida chuqur va keng ma’lumotlar to’plash mumkin. Bu usullar orqali katta hududlarni qisqa vaqt ichida tahlil qilish va xaritalashtirish imkoniyati yaratiladi. Yana bir istiqbolli yo’nalish bu — mikrobiologik jarayonlarni chuqur o’rganishga asoslangan tadqiqotlardir. Tuproq profilining eng muhim 31 komponentlaridan biri bo’lgan A gorizontda mikroorganizmlar hayot faoliyati asosiy rol o’ynaydi. Ularning turlari, soni, faolligi va o’zaro ta’siri tuproq unumdorligini bevosita belgilab beradi. Zamonaviy ilmiy yondashuvlar aynan tuproq mikrobiomasini o’rganishga, foydali simbioz aloqalarni kuchaytirishga, va ularni agrotexnik tadbirlarga integratsiyalashga qaratilmoqda. Ayniqsa, biologik o’g’itlar, mikorizal simbiozlar, azot fiksatsiyalovchi bakteriyalarning turli tuproq gorizontlaridagi harakati va ta’sir doirasi chuqur tahlil etilmoqda. Shuningdek, kelajakda tuproq profili bo’yicha ilmiy model va prognozlar tuzish ham dolzarb ahamiyatga ega bo’ladi. Tuproqdagi fizik va kimyoviy jarayonlar, eroziya, zichlanish, sho’rlanish kabi salbiy holatlar qanday tezlikda ro’y berishini, ularning turli agroiqlimiy hududlardagi farqlarini ilmiy asosda bashorat qilish, bu yo’nalishda zamonaviy matematik modellashtirish, sun’iy intellekt va mashinali o’rganish algoritmlarini qo’llash orqali amalga oshiriladi. Bu ilmiy yondashuvlar qishloq xo’jaligi sohasida raqamli transformatsiyaning muhim qismi bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqotlarning yana bir yo’nalishi – tuproq resurslarini tiklash bo’yicha biotexnologik yechimlar yaratishdan iborat. Bu yerda regenerativ dehqonchilik texnologiyalari, ekologik toza o’g’itlar, molekulyar biologiya asosidagi o’simlik-mikroorganizmlar simbiozini kuchaytiruvchi usullar ishlab chiqilmoqda. Shuningdek, cho’l zonalarida tuproq qatlamlarini qayta shakllantirish, sho’rlanishga qarshi barqaror gibrid o’simlik turlarini yaratish orqali ham tuproqni saqlashga xizmat qilinadi. O’zbekiston kontekstida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar orasida Samarqand, Toshkent, Buxoro va Qoraqalpog’iston hududlarida joylashgan turli- tuman tuproq zonalarining profil xususiyatlarini o’rganishga qaratilgan ishlanmalar alohida o’ringa ega. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, Agrar universitetlar, va Tuproqshunoslik ilmiy-tadqiqot institutlari tomonidan olib 32 borilayotgan loyihalar natijasida turli hududlar uchun moslashtirilgan agrotexnik tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, jahon banki ko’magida olib borilgan "Barqaror yer resurslaridan foydalanish" loyihasida tuproq profili degradatsiyasini tahlil qilish, resurslarni tiklash bo’yicha tajriba maydonlari tashkil etilgan. Shuningdek, xalqaro hamkorlik doirasida olib borilayotgan ilmiy ishlanmalar ham muhim o’rin tutmoqda. FAO, ICARDA, GIZ kabi xalqaro tashkilotlar ko’magida tuproq monitoringi, sho’rlanishga qarshi kurash, yer bonitetini saqlashga qaratilgan zamonaviy usullar joriy qilinmoqda. Bularning barchasi ilm-fan va amaliyot uyg’unligida tuproq profili bo’yicha bilimlarni yanada chuqurlashtirishga xizmat qilmoqda. 33 3.3.1-rasm.Tuproq qatlamlari va ularni tadqiq qilish. 10 Xulosa qilib aytganda, tuproq profilining barqarorligi masalasi zamonaviy ilm-fanning strategik yo’nalishiga aylangan. Unga yondashuv faqatgina agronomik emas, balki ekologik, texnologik, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan keng ko’lamli bo’lishi kerak. Kelgusida ilmiy tadqiqotlarning asosiy maqsadi — yer resurslarining uzoq muddatli unumdorligini ta’minlaydigan, ekologik xavfsiz va iqtisodiy samarali tizimlar yaratishga qaratiladi. Bu esa mamlakat agrar sektorining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladigan muhim zamin bo’ladi. 11 10 Abdullayev A.A. (2015). Tuproqshunoslik asoslari . Toshkent: “O‘qituvchi”. – Tuproqshunoslik fanining asosiy nazariy tamoyillari va amaliy yondashuvlari bayon etilgan. 11 Berdimuratov A.A. (2016). Agroximiya va tuproqshunoslik asoslari . Toshkent. – Tuproqning kimyoviy tarkibi va agrokimyoviy ishlov berish haqida. 34 XULOSA Tuproq profili – bu tuproqning vertikal kesimdagi murakkab tizimi bo’lib, u har xil genezistik va morfologik xususiyatlarga ega gorizontlarning majmuasidir. Kurs ishi davomida olib borilgan ilmiy izlanishlar asosida aniqlanganki, tuproq profili faqatgina tuproqning tashqi tuzilmasi emas, balki uning ichki dinamikasi, shakllanish jarayonlari, fizik-kimyoviy tarkibi, biologik faolligi va agronomik qiymatini belgilovchi asosiy indikator hisoblanadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – tuproq profilining tuzilishi, undagi gorizontlararo tafovutlar, har bir qatlamning shakllanish sabablari, ularning fizik- kimyoviy va biologik xususiyatlari, shuningdek, bu omillarning tuproq unumdorligiga va amaliy ahamiyatiga ta’sirini o’rganishdan iborat bo’ldi. O’rganilgan ma’lumotlarga ko’ra, har bir gorizont o’zining ranggi, zichligi, struktura va mexanik tarkibi, sho’rlanish darajasi, karbonatlarning mavjudligi, organik moddalarning zichligi va boshqa belgilari bilan farqlanadi. Bu xususiyatlar esa, o’z navbatida, tuproqni baholash, unga to’g’ri agrotexnik tadbirlarni tanlash va hosildorlikni belgilashda muhim o’rin tutadi. Tuproq profilining chuqur o’rganilishi bugungi kunda nafaqat qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirish, balki global muammolarning hal etilishi – yer degradatsiyasi, cho’llanish, tuproq eroziyasi, sho’rlanish, iqlim o’zgarishi sharoitida ekologik muvozanatni saqlashda ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, O’zbekiston sharoitida – iqlim sharoiti keskin, suv resurslari cheklangan va tuproq turlari xilma-xil bo’lgan respublikamizda tuproq profilini ilmiy asosda o’rganish, monitoring qilish va unga mos agrotexnik yechimlarni ishlab chiqish zaruriyati kun sayin ortib bormoqda. Amaliy tahlillar shuni ko’rsatadiki, turli tabiiy-geografik zonalarda joylashgan tuproqlarning profillari ham turlicha bo’lib, har bir tuproq turi uchun mos agrotexnik yondashuv bo’lishi kerak. Masalan, sho’rlangan tuproqlarda drenaj 35 tizimlari, mexanik tarkibi og’ir bo’lgan tuproqlarda yumshatish ishlovlari, organik moddalari kam bo’lgan tuproqlarda esa o’g’itlash va kompostlash chora-tadbirlari tavsiya etiladi. Bunday holatlarda tuproq profilining to’g’ri tahlil qilinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, kurs ishida ko’rsatib o’tilganidek, zamonaviy texnologiyalar — geoinformatsion tizimlar (GIS), laboratoriya tahlillari, masofaviy zondlash usullari, elektron kartografiyalash kabi vositalar yordamida tuproq profilini chuqur o’rganish imkoniyati mavjud bo’lib, ular orqali hududiy tahlillar, zonal xaritalash, holatni monitoring qilish va dinamikani aniqlash mumkin. Bu esa tuproqdan foydalanishdagi ilmiy asoslangan, manzilli yondashuvni ta’minlaydi. Shuningdek, tuproq profili orqali tuproqdagi biologik faoliyat, mikroflora va mikrofaunaning tarqalishi, oziq moddalarning migratsiyasi, suv va havo rejimi, muhim elementlarning to’planishi yoki yuvilishi, karbonat va tuzlarning harakati kabi murakkab jarayonlarni kuzatish va baholash imkonini beradi. Ayniqsa, o’simlik ildiz tizimining qanday gorizontlarda rivojlanishini, qaysi qatlamlarda eng ko’p oziq moddalar jamlanganini bilish, hosildorlikni oshirish yo’lidagi muhim qadam hisoblanadi. Yuqoridagi barcha ilmiy va amaliy natijalar shuni ko’rsatadiki, tuproq profilini chuqur, tizimli va zamonaviy yondashuvlar asosida o’rganish — bu nafaqat bir fan sohasining vazifasi, balki butun agrar tarmoq, ekologik barqarorlik, yer resurslaridan samarali foydalanish va kelajak avlod uchun resurslarni asrab qolish strategiyasining ajralmas tarkibiy qismidir. Har bir dehqon, agrotexnik mutaxassis, meliorator yoki ekolog tuproq profilining o’ziga xosligini bilishi, uning har bir gorizontini baholay olishi va unga mos tadbirlarni ishlab chiqishi zarur. Xulosa qilib aytganda, mazkur kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati shundaki: 36 1. Tuproq profili haqida chuqur nazariy bilimlar jamlandi , uning asosiy qismlari, shakllanish omillari, morfologik va fizik-kimyoviy xossalari keng tahlil qilindi; 2. O’zbekiston hududidagi turli tuproq turlarining profillari misolida gorizontlar tuzilmasi va ularga xos xususiyatlar o’rganildi; 3. Tuproq profilini tahlil qilish orqali dehqonchilikdagi asosiy muammolar – sho’rlanish, zichlanish, organik moddalarning tanqisligi, suv rejimidagi buzilishlar aniqlanib, ularga qarshi chora-tadbirlar ishlab chiqish asoslari yoritildi; 4. Zamonaviy texnologiyalar yordamida tuproq profillarini xaritalash va monitoring qilish yo’nalishlari ko’rib chiqildi; 5. Tuproq profilini to’g’ri o’rganish qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishda barqarorlikni ta’minlash, resurslardan oqilona foydalanish va ekologik xavfsizlikni mustahkamlash uchun zarurligi asoslandi. Kelgusida bu sohada olib boriladigan ilmiy izlanishlar, zamonaviy texnologiyalar bilan uyg’unlashtirilgan amaliy tadqiqotlar, hududiy tuproq xaritalarini yaratish, agrotexnik pasportlashtirish va xalqaro hamkorliklar orqali tuproq resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish mumkin. Bu esa yurtimizda barqaror qishloq xo’jaligi tizimini yaratish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va ekologik sog’lom muhitni barpo etishda mustahkam ilmiy-amaliy zamin yaratadi. 37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdullayev A.A. (2015). Tuproqshunoslik asoslari . Toshkent: “O’qituvchi”. – Tuproqshunoslik fanining asosiy nazariy tamoyillari va amaliy yondashuvlari bayon etilgan. 1. Allamuratov Q.X. (2017). Yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish . Samarqand. – Yer resurslaridan samarali foydalanish, ulardan muhofaza qilish metodlari haqida. 2. Berdimuratov A.A. (2016). Agroximiya va tuproqshunoslik asoslari . Toshkent. – Tuproqning kimyoviy tarkibi va agrokimyoviy ishlov berish haqida. 3. Bozorov A.M. (2018). Tuproq geografiyasi . Toshkent. – O’zbekiston va jahondagi tuproq turlarining tarqalishi va ularning xaritalari. 4. Eshchanov R. (2014). Tuproq turlari va ularning xossalari . Qarshi. – Tuproqlarning fizik, kimyoviy va biologik xossalari bo’yicha tavsif. 5. Hasanov J.T. (2019). Tuproqshunoslik darsligi . Toshkent: “Fan va texnologiya”. – Oliy ta’lim muassasalari uchun mo’ljallangan mukammal darslik. 6. Jo’rayev M.J. (2017). Yer resurslari va ularning monitoringi . Toshkent. – Yer resurslarini nazorat qilish va baholash metodikasi. 7. Karimov N. (2020). Tuproqshunoslik fanining asoslari . Buxoro. – Tuproqshunoslik asoslari va zamonaviy yondashuvlar. 8. Mamatov S.S. (2016). Geografik tuproqshunoslik . Samarqand. – Tuproqlarni geografik hududlar bo’yicha tahlili. 38 9. Qodirov B. (2015). Tuproq strukturasining agroekologik ahamiyati . Toshkent. – Tuproq tuzilmasining qishloq xo’jaligi va ekologiyadagi o’rni. 10. Rustamov A. (2021). Yer resurslari va tuproqlar . Andijon. – Yer va tuproq resurslarini baholash, ulardan foydalanish metodlari. 11. Salimov A. (2014). Tuproq hosildorligi va uning boshqaruvi . Toshkent. – Tuproq unumdorligini boshqarishning ilmiy asoslari. 12. To’raqulov H.M. (2019). Yer tuzish asoslari . Toshkent. – Yer tuzish, yer ajratish, melioratsiya bo’yicha asosiy ma’lumotlar. 13. Xalilov A. (2020). Yer ekotizimlari va tuproq degradatsiyasi . Qarshi. – Degradatsiya jarayonlari va ularni oldini olish usullari. 14. Yusupov N.R. (2016). Tuproq ekologiyasi va muhofazasi . Buxoro. – Tuproqning ekologik holati, ifloslanish sabablari va muhofaza choralari. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Mavlonov A.A. (2013). Ekologiya asoslari . Toshkent: “Universitet”. – Ekologiyaning asosiy tushunchalari, atrof-muhitni muhofaza qilish choralari. 2. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari – Prezident qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, “Yer kodeksi” va boshqa normativ hujjatlar to’plami. 3. “Tuproqshunoslik va agrokimyo” ilmiy jurnali – 2020–2023 yillar sonlari. – O’zbekiston va xalqaro miqyosdagi tuproqshunoslikka oid ilmiy maqolalar. Internet manbalari 1. www.agro.uz – O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligining rasmiy sayti. 39 – Agrotexnika, yer resurslari, agroinnovatsiyalar haqidagi yangiliklar va hujjatlar. 2. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. – Yer resurslari, qishloq xo’jaligi va ekologiya sohasiga oid statistik ma’lumotlar. 3. www.fao.org – BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO). – Tuproq va yer resurslari bo’yicha xalqaro hisobotlar va metodikalar. 4. www.enviroportal.uz – O’zbekiston ekologik ma’lumotlar portali. – Tuproqning ekologik monitoringi va atrof-muhit holati haqida ma’lumotlar. 5. www.sciencedirect.com – Tuproqshunoslik, agrokimyo va ekologiyaga oid xalqaro ilmiy maqolalar bazasi. 6. www.soilscience.org – Xalqaro tuproqshunoslik assotsiatsiyasi rasmiy sayti. – Global tadqiqotlar, konferensiyalar va ilmiy ishlanmalar. 40

Tuproq profilining tuzilishi, morfologik xususiyatlari, gorizontlar orasidagi farqlar

Sotib olish