Turizm va mehmonxona boshqaruvida nazorat - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	69.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Akrom Sultanov

Дата регистрации 03 Июнь 2025

0 Продаж

Turizm va mehmonxona boshqaruvida nazorat

Купить

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
“Iqtisodiyot” fakulteti
KURS ISHI
Mavzu: Turizm va mehmonxona tashkilotlari
boshqaruvida nazorat.
Bajardi:___________________
Qabul qildi: ________________
URGANCH-2023

MAVZU: TURIZM VA MEHMONXONA TASHKILOTLARI
BOSHQARUVIDA NAZORAT.
MUNDARIJA
KIRISH
ASOSIY QISM
I-BOB. TURIZM VA MEHMONXONA TASHKILOTLARI
BOSHQARUVIDA NAZORAT FUNKSIYALARI.
1.1 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat nima.
1.2 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat jarayoni.
1.3 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat funksiyasi.
II-BOB. TURIZM VA MEHMONXONA TASHKILOTLARI
BOSHQARUVIDA NAZORATNING TASNIFI.
2.1 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazoratning
maqsadlari.
2.2 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat tamoyillari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

KIRISH.
Menejment (inglizcha: management) — boshqarish, tashkil etish) — maxsus
boshqarish faoliyati; boshqarish to g risidagi fan. Menejmentning holati ishlabʻ ʻ
chiqarish samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining
sifatiga ta sir ko rsatadi. Menejment fanining mazmuni boshqaruv tizimi va
ʼ ʻ
boshqaruv ob yekti orasidagi o zaro munosabat bo lib, uning asosiy vazifasi
ʼ ʻ ʻ
boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik san ati sirlarini o rganishdan iborat.
ʼ ʻ
Boshqaruv — tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish
jarayonidir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha
bo g inlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan
ʻ ʻ
iborat. Menejment ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-huquqiy, kibernetika va boshqa
fanlar bilan aloqadordir.
Menejment dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan yaqindan bog liq. U iqtisodiy
ʻ
qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy
usullarni qo llashga, har bir xodimga va jamoaga ta sir ko rsatishga asoslanadi. Bir
ʻ ʼ ʻ
qancha iqtisodiy fanlar: makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, mehnat
iqtisodiyoti kabilar ham Menejment fani bilan chambarchas bog liqdir.
ʻ
O zbekistonda Menejmentning nazariy asoslari va uning asosiy tamoyillari XIV-
ʻ
XV asrlarda Amir Temur davrida shakllana boshlagan. Buyuk sarkarda "Temur
tuzuklari" asarida davlat, qo shin va boshqalarni boshqarish san ati to g risida o z
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
qarashlarini bayon etib, izohlab bergan.
Menejment fanining nazariy asosini bir necha yuz yillar davomida to plangan
ʻ
amaliy tajriba natijalari tashkil etadi, ularni nazariy jihatdan asoslab turli xil
konsepsiyalar, nazariy g oyalar, ish prinsiplari va uslublari ishlab chiqilgan. Ammo
ʻ
alohida fan sohasi sifatida menejment XIX asrga kelib shakllana boshladi.
Boshqarish fanining asoschisi — amerikalik muhandis va tadqiqotchi F. Teylor
hisoblanadi. Boshqarish tamoyillarini Teylorning zamondoshi fransuz olimi Anri
Fayol ishlab chiqdi. Korxonada amalga oshirilayotgan barcha operatsiyalarni u olti
guruh (texnika, tijorat, moliya, mol-mulk va shaxslarni qo riqlash, hisobkitob,
ʻ
ma muriy)ga bo lib, boshqarishni 6-guruhga kiritadi.
ʼ ʻ
Menejment yoki boshqarishning ob yekti korxona faoliyati, uning sub yekti esa
ʼ ʼ
boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning xodimlaridir. Menejment bilan
maxsus tayyorgarlik ko rgan, boshqarishning qonun-qoidalarini chuqur biladigan
ʻ
malakali mutaxassislar — yollanma boshqaruvchilar — menejerlar
shug ullanadilar. Ular aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil qiladi.
ʻ
Menejmentning yuqori (firma strategiyasini ishlab chiqish), o rta (ishlab chiqarish,
ʻ
sotish, narx belgilash, mehnatni tashkil qilish), quyi (sex, bo lim doirasida ishni
ʻ
tashkil qilish, kunlik, haftalik, oylik ish topshiriqlari bajarilishini boshqarish)
bo g inlari bor. Shunga muvofiq holda menejerlar oliy martabali, o rta toifadagi va
ʻ ʻ ʻ
quyi toifadagi menejerlarga bo linadi.
ʻ

Ayrim tadqiqotlar menejment kishilardan nafli samaralar olish san ati, debʼ
hisoblaydilar. Mukammal menejmentning xos belgilari: faoliyatga, izlanishga
tarafdorlik; oddiy tuzilma va kamsonli xodimlar; iste molchiga yaqinlik;
ʼ
unumdorlikni ta minlashda insonning hal qiluvchi o rni; tadbirkorlikni
ʼ ʻ
rag batlantiruvchi mustaqil idora qilish huquqi; asosiy faoliyat turiga birlamchi
ʻ
e tibor; hammadan ko ra yaxshiroq tanish bo lgan sohaga kirishish; erkinlik va
ʼ ʻ ʻ
kuchli nazoratni birgalikda qo llash.
ʻ
Firmalarning menejment tizimi umumiy menejment, funksional menejment,
moliyaviy menejment, marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish
menejmenti, ilmiy-texnika ishlarini boshqarish va boshqalarni o z ichiga oladi.
ʻ
Menejment nazariyasi va amaliyoti evolyusiyasi turli xil qarashlarda o z ifodasini
ʻ
topdi. Masalan, XX asrning 50—60-yillarida asosiy e tibor boshqarishning
ʼ
tashkiliy tuzilishiga qaratilgan bo lsa, 60—70-yillarda strategik rejalashtirishdan
ʻ
strategik boshqarishga o tish davri bo ldi.
ʻ ʻ
XX asrning o rtalariga kelib menejment O zbekistonda tez sur atlar bilan
ʻ ʻ ʼ
rivojlandi. 1966-yilda O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Kibernetika
ʻ
institutining tashkil qilinishi, akademik V. K. Qobulov boshchiligida olib borilgan
nazariy, uslubiy, amaliy ilmiy tadqiqot ishlari respublikada M. fanining
rivojlanishiga asos bo ldi. Menejment sohasida birinchi tadqiqotlar sinfiy
ʻ
maktablar tomonidan amalga oshirilgan. Birinchi menejerlarni asosan ishlab
chiqarish (texnik yondashuv) masalalari tashvishga solgan. Ular o‘z faoliyatlarini
ishchilarni moslash masalalariga qaratganlar. Bu maqsadlar uchun ish joyi dizayni
ishlab chiqilgan. Turli operatsiyalarga ish vaqti o‘rganilgan va hokazo. O‘sha
davrning ko‘pchilik tadqiqotchilari menejment bu san’at deb tasavvur qilgan.
Menejmentni bunday tushunishning sababi hamma xodimlar ham o‘z o‘lchovlari
bo‘yicha rahbarlik lavozimiga to‘g‘ri kelmasligidir.
XX asr oxiri XXI asr boshlarida menejment O zbekistonda maxsus fan sifatida
ʻ
oliy o quv yurtlarida o qitila boshladi, menejmentga doir tadqiqotlar yo lga
ʻ ʻ ʻ
qo yildi, darsliklar yozildi.
ʻ
Zamonaviy menejment bozor iqtisodiyoti sharoitlarida faoliyat yurituvchi firmalar,
korxonalar, tashkilotlarni boshqarishning vujudga kelgan tizimi sifatida ularning
ishlab chiqarish – xo‘jalik faoliyatining samarali rivojlanishi va faoliyat yuritishi
uchun zarur sharoitlar yaratilishini ko‘zda tutadi. Hozirgi kungacha sanoat, savdo,
tijorat, qishloq xo‘jaligi sohalarida boshqaruvning boy amaliy tajribasi to‘plangan.
Vaholanki, ushbu masalaning nazariy tomonlari hali yetarlicha ishlab chiqilmagan.
Afsuski, mamlakatimizda ma’muriy buyruqbozlik tizimi yakka hokimligining o‘n
yilliklari davomida boshqaruv nazariyasi va amaliyotini yetarlicha baholamaslik

mavjud bo‘lgan. Markazlashmagan, muqobil va motivatsiya tamoyillari xos
bo‘lgan menejmentga esa to‘g‘ridan to‘g‘ri «dengiz ortidagi tentaklik» sifatida
qaralgan. Bundan tashqari, boshqaruv bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash deyarli
amalga oshirilmagan. Buning oqibatida 90-yillarda biz aslida umumiy, shu
jumladan, islohotchi rahbarlar orasida ham boshqaruv savodsizligiga ega
bo‘lganmiz, bu yangi Tarixdagi O‘zbekiston jamiyati va iqtisodiyotining so‘nggi
yuz yillik ichidagi sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi pasayishi
sabablaridan biri bo‘lgan. Ammo 90-yillarda boshqaruvga nisbatan munosabatning
tubdan o‘zgarishi zarurligini tushunish ustunlik qilgan.
O‘zbekistonda bozor munosabatlarining shakllanishi, tashkilotlar tomonidan
mustaqillikni olinishi, raqobat o‘sishi, ilg‘or xorijiy mamlakatlar va yetakchi jahon
firmalaridagi boshqaruv tajribasini o‘rganish va ulardan O‘zbekiston sharoitini
hisobga olish bilan foydalanish, jamlangan mamlakat tajribasini umumlashtirish
hamda bundan keyingi ilmiy tadqiqotlarni o‘tkazish, menejment sohasida
mutaxassislarni tayyorlash zarurligini taqozo qilgan. Shuningdek, bu uzoq
muddatni talab qiladi.
Menejmentning paydo bo‘lishi quyidagi asosiy sharoitlar bilan bog‘liq:
– mashinali ishlab chiqarishni rivojlanishi, boshqaruvchiga talablarning o‘sishi,
mulk egasi va tadbirkorni boshqaruvnin o‘sib borishida qiyinchiliklarni bartaraf
qilishga qodir emasligi;
– bozor subyektlarining katta miqdori vujudga kelishi, hajmi o‘sishi va bozor
aloqalari kuchayishi;
– boshqaruvga kasbiy yondashuv zarurligini asoslab beruvchi raqobatning o‘sishi
va bozor iqtisodiyoti barqarorligi;
– yirik korporatsiyalarning paydo bo‘lishi va shunga ko‘ra faqat xodimlarning
maxsus apparati bajarishi mumkin boshqaruv ishlari hajmi va murakkabligi
ko‘payishi. Xuddi korporatsiyada menejment mulk egasi – tadbirkorning o‘zini
o‘zi boshqarishidan butunlay ajraladi;
– mulkning aksiyadorlar o‘rtasida jamlanishi natijasida aksiyadorlik sarmoyasini
boshqarishning yangi vazifalari paydo bo‘ladi;
– tadbirkorlarning sanoat inqilobi davrida yaratilgan texnikaning afzalliklaridan
foydalanishga harakat qilishlari;
– ijodiy, qiziquvchan odamlar guruhlarining ishni samarali bajarish usullarini
yaratish istagi.

O‘zbekistonda iqtisodiy jarayonlarni boshqarish chuqur tarixiy tomirlarga ega.
Yuqorida aytilganidek, boshqaruv fan sifatida shakllangunga qadar davrlarda ham
ushbu jarayonning tub mohiyati va mazmunini tushungan va amaliyotda qo‘llagan
turli xildagi murakkab kishilar guruhiga muvaffaqiyatli ravishda rahbarlik qilgan,
o‘z tajriba va nuqtayi nazarlarini kelajak avlodga meros sifatida qoldirgan buyuk
shaxslar bo‘lganki, ularni o‘rganish hozirgi zamon boshqaruv fanini rivojlanishiga
samarali ta’sir ko‘rsatadi. Ana shunday shaxslardan Al-Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Abu Ali ibn Sino (IX–X asrlar), Yusuf Xos Xojib (XI–XII asrlar), Amir
Temur, Nizomulmulk (XIII–XIV asrlar), Zahiriddin Muhammad Bobur, Alisher
Navoiy (XV asrlar)ning boshqaruvga oid asarlari bugungi kunda ham qo‘llanma
bo‘ladigan ko‘rsatmalar hisoblanadi. Masalan, «Qutadg‘u bilik», «Temur
tuzuklari» va boshqalar.
O‘zbekiston Respublikasi tashkil topgandan buyon o‘tgan 27 yil ichida bozor
islohotlariga oid qabul qilingan qonunlar, Prezident farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari mamlakatimizda bozor mexanizmlarini
iqtisodiyotga joriy etishga qaratilgan.
O‘zbekiston iqtisodiyotini Respublikamizning Birinchi Prezidenti Islom Karimov
asoslab bergan tamoyillar asosida bozor munosabatlariga o‘tkazish, bozor
mexanizmlarini shakllantirish dasturi bir qator mamlakatlarda «O‘zbek modeli»
deb aytildi. Ushbu model jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga dosh berib,
mamlakatimizni barqaror rivojlanishi uchun mustahkam poydevor yaratdi.
Menejmentning mavjud bo‘lishi davrida xorijiy mamlakatlar o‘zlarining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish bilan birga sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo va boshqa
sohalarda boshqaruvning nazariyasi va amaliyoti sohasidagi ko‘pgina
ma’lumotlarni to‘plaganlar.
Zamonaviy boshqaruvning deyarli barcha shakllari, xarakteri va tuzilishini
bugungidan katta farq qiluvchi qadimgi tashkilotlarda ko‘rish mumkin. Quldorlik
davrida ham boshqaruv elementlari mavjud bo‘lgan, ammo mehnatga majbur
qilishning asosiy vositalari sifatida to‘g‘ridan to‘g‘ri majbur qilish va jazo bilan
qo‘rqitish usullari ustunlik qilgan.

I-BOB. TURIZM VA MEHMONXONA TASHKILOTLARI
BOSHQARUVIDA NAZORAT FUNKSIYALARI.
1.1 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat nima.
Nazorat (nemischa: Kontrolle, fransuzcha: contrôle, dan *contrerôle — „ikki
nusxada saqlanadigan ro yxatdir“ ladan от lotincha: contra — „protiv“ i rotulus —ʻ
„svitok) nazorat qilish tizimining asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi.
Nazoratning ikkinchi optimal ishlashini ta minlash uchun boshqariladigan
ʼ
tizimning xatti-harakatlarini monitoring qilish asosida amalga oshiriladi (erishilgan
natijalarni o lchash va ularni kutilgan natijalar bilan bog lash). Nazorat
ʻ ʻ
ma lumotlari asosida tizim asosida moslashtiriladi, ya ni optimallashtiruvchi
ʼ ʼ
boshqaruv qarorlarini qabul qilishdir.
Boshqaruv jarayonining nazorat vazifasi qabul qilingan qarorlarning boshqaruv
tizimi haqiqiy holati, haqiqiy erishilgan natijalar va rejalashtirilgan maqsadlarga
mosligi darajasini belgilaydi, chetga chiqishlar va ularning sabablarini aniqlaydi.
Shuning uchun ham 4.1-rasmda «nazorat»dan chiquvchi o‘q «rejalashtirish »
tomon ketadi.
Qoidaga ko‘ra, nafaqat «miqdoriy» balki «sifat» ko‘rsatkichlari ham nazorat
qilinadi. Nazoratni quyidagicha tasniflash mumkin:
– nazorat obyektlari bo‘yicha;
– ijrochilar bo‘yicha;
– qabul qilinayotgan qarorlar bo‘yicha;
– nazorat obyektidan bundan keyin foydalanish imkoniyati bo‘yicha;
– munosabatlarning turi bo‘yicha;
– ochiqlik alomati bo‘yicha;
– qo‘lami bo‘yicha;
– o‘tqazish uslibiyoti bo‘yicha;
– axborotni olish va ishlab chiqish usuli bo‘yicha;
– undovchi ahamiyatining darajasi bo‘yicha;
– bajariladigan operatsiyalarning obyektlari bo‘yicha (bir vazifali va ko‘p vazifali);
– xarakteri bo‘yicha (uzluksiz va davriy);

– nazorat qilinayotgan miqdorlarning soni bo‘yicha (yagona yoki bir o‘lchamli,
ko‘p yoki ko‘p o‘lchamli);
– obyektlarni nazorat tomonidan qamrab olinishi darajasi bo‘yicha;
– nazoratning tartibi bo‘yicha;
– nazoratning vaqti bo‘yicha;
– nazorat operatsiyalari boshqarilishi davriyligi bo‘yicha;
– mexanizatsiyalashish (avtomatlashish) darajasi bo‘yicha;
– obyektning yashash davrasi bosqichlari bo‘yicha.
Nazorat yana dastlabki, joriy va xulosaviy bo‘ladi. Birinchisi ishlarni haqiqiy
boshlanishiga qadar o‘tkaziladi, unda standartlar o‘rnatiladi, yo‘l qo‘yiladigan
chetga chiqishlarning ko‘lami belgilanadi va h.k. Xo‘jalik jarayoni bosqichida
amalga oshiriladigan nazorat joriy degan nomga ega. Uning vazifasi xo‘jalik
operatsiyalari va ishlab chiqarish vazifalari bajarilishidagi kamchiliklarni operativ
aniqlash va o‘z vaqtida ularning oldini olishdir. Yakuniy nazorat ish bajarilgandan
keyin amalga oshiriladi. Bunda olingan natijalar ko‘zda tutilganlar bilan
solishtiriladi.
Nazoratni amalga oshirishda amal qilinishi kerak bo‘lgan asosiy tamoyillarni
ajratish mumkin, bular:
– nazoratning strategik yo‘naltirilganligi;
– nazorat natijalariga yo‘naltirilganligi;
– nazoratning o‘z vaqtidaligi;
– nazoratning egiluvchanligi;
– nazoratning ochiqligi;
– nazoratning samaradorligi.
Nazorat vazifasini bajarishning asosiy qurollari – kuzatish, faoliyatini har
tomondan tekshirish, hisobga olish va tahlil qilishdir. Boshqaruvning umumiy
jarayonida nazorat teskari aloqaning elementi sifatida bo‘ladi, chunki uning
ma’lumotlari bo‘yicha oldin qabul qilingan qarorlar, rejalar va hatto me’yorlar,
normativlarga tuzatishlar kiritish amalga oshiriladi. Samarali qo‘yilgan nazorat
albatta strategik yo‘nalishga ega bo‘lishi, natijalarni mo‘ljallashi, yetarlicha oddiy
bo‘lishi kerak. Keyingi talab ayniqsa hozirgi sharoitlarda muhimdir, chunki hozir
tashkilot o‘z ishini kishilarga ishonch tamoyilida qirishga harakat qilmoqda, bu esa
bevosita menejer tomonidan bajariladigan nazorat vazifalarini ancha qisqartirish

zarurligi va imkoniyatiga olib keladi. Bunday sharoitda nazorat yumshoqroq va
tejamli bo‘ladi.
Nazoratni amalga oshirish uchun barcha rejalar, dastur va vazifalarning
bajarilishini hisobga olish talab etiladi. Bunda miqdor, sifat, xarajatlar, ijrochilar va
muddatlar parametrlari bo‘lishi mumkin. Resurslarning sarflanishini tovarlarning
barcha turlari, yashash davri bosqichlari va bo‘linmalari bo‘yicha hisobga olish
maqsadga muvofiqdir.
Hisobga olishga quyidagi talablar qo‘yiladi:
– ma’lumotlarning to‘liqligi, ya’ni hisobni boshqaruv tizimining barcha
elementlari bo‘yicha olib borish;
– dinamiklik, ko‘rsatkichlarni dinamikada aks ettirish;
– tizimiylik;
– soddalik;
– kompyuter texnikasi asosida avtomatlashtirilganlik;
– iqtisodiylik;
– vorislik.
Boshqaruv tizimini faoliyat yuritishi ustidan muntazam va sifatli hisobga olish va
nazoratni amalga oshirilishi uning yuqori samaradorligining muhim sharti bo‘ladi.
Tashqi muhit bilan murakkab o‘zaro munosabatlarga ega zamonaviy tashkilotlar
boshqaruv jarayonida mavjud ko‘rib chiqilgan umumiy vazifalardan farqliroq bir
qator maxsus vazifalarni amalga oshiradi: marketing, ishlab chiqarish, moliya,
xodimlar, innovatsiyalar va boshqalarni boshqarish. Bu vazifalarning har birini
korxonani boshqarish bo‘yicha ishning ma’lum turi sifatida ko‘rib chiqish
mumkin. Bu ishning boshqaruvda mehnatni taqsimlash jarayonida ajralib
chiqadigan, obyektiv xarakterga ega, nisbatan mustaqil uchastkalaridir.
«Menejment» tushunchasi hayotimizga mustahkam kirib kelgan va o‘zbekcha
ishga doir faoliyat uchun odatiy bo‘lib qolgan. Ammo shuni hisobga olish joizki,
gap yangi falsafa haqida ketmoqda, bunda qadriyatlar va ustuvorliklarning yangi
tizimlari amalda bo‘ladi. Shu munosabat bilan «menejment» atamasining ma’nosi
ustida batafsilroq to‘xtash darkor. Ba’zi bir mualliflar o‘zbekcha «boshqaruv»
so‘zi va inglizcha «menejment»ni sinonimlar deb hisoblaydilar. Haqiqatda esa
ularning mazmuni birmuncha farqlanadi.
«Menejment» atamasini qo‘llab turib biz xalqaro amaliyotda o‘rnashib qolgan
tendensiyaga rioya qilamiz, unga ko‘ra uning ostida hodisa va jarayonlarning
butunlay ma’lum doirasi ko‘zda tutiladi. Aslida esa «boshqaruv» atamasi
«menejment» atamasining qanoatlantiruvchi o‘rinbosari bo‘lmaydi, chunki keyingi

holda gap zamonaviy tashkilot vositasi va doirasida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
boshqarish haqida ketadi. Bunda ishlab chiqarish yoki tijoratni sanoatlashtirilgan
holda tashkil etish asosida amalga oshirilgan xo‘jalik yuritishning bozor turi
menejmentning adekvat iqtisodiy asosi bo‘ladi.
Shunday qilib, «menejment» atamasi zamonaviy tashkilotni boshqarishga nisbatan
qo‘llaniladi, shu vaqtda esa boshqa maqsadlar uchun boshqa atamalar, masalan:
«government admiristration» – davlat boshqaruvi va «rublik admiristration» –
ijtimoiy boshqaruvdan foydalaniladi. Bizning sharoitlarda buning uchun «tashkil
etish», «tartibga solish», «boshqarish» va «ma’muriy boshqarish» atamalarini
qo‘llash kerak. Shunga qaramay davlat, jamoa va boshqa tashkilotlar ham agar o‘z
maqsadlariga kamroq xarajatlar, faoliyat yuritish va davlat tomonidan tartibga
solishning yuqori samaradorligida erishishni istasalar, menejmentning ba’zi bir
tamoyillari va usullaridan foydalanishlari zarur.
Yuqorida bayon qilinganlarni hisobga olish bilan ushbu ishda «boshqaruv» atamasi
shartlilikning ma’lum darajasi bilan «menejment» ma’nosida ham qo‘llaniladi.
Menejment tushunchasini belgilash uchun unga kiruvchi ba’zi bir holatlarni,
avvallo maqsadli mazmunni aniqlab olish darkor. Masalan, boshqaruv tizimini
barqaror, ishonchli, istiqbolli va samarali faoliyat yuritishni ta’minlovchi
boshqaruv nazariyasi, ilmiy yondashuvlar, jarayonlar, tamoyillar va usullarni
ishlab chiqish menejmentning fan sifatidagi maqsadi bo‘ladi.
Shu bilan bir vaqtda, menejmentning samarali boshqaruv amaliyoti sifatidagi
maqsadi tashkilotning yuqori foydaliligi, raqobatbardoshligi va boshqa
maqsadlariga ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonini oqilona tashkil etish va
tashkilotning texnik-texnologik bazasini rivojlantirish yo‘li bilan erishishdan
iboratdir.
Menejmentning maqsadlari va vazifalari ishlab chiqarish va tijorat ko‘lamlari
o‘sishi va rivojlanganligi sari uzluksiz ravishda murakkablashadi. Bajarilgan
vazifalar va mo‘ljallangan maqsadlarga erishilganligi bozorda baholanadi.
Boshqaruv nazariyasining rivojlanishi va iqtisodiy-matematik usullar ishlab
chiqilishi vazifalarning ko‘pgina sifat yechimlarini vazifalarning aniq miqdoriy
baholari yoki qarorlari bilan to‘ldirishga hamda almashtirishga imkon beradi,
hisoblash texnikasi va kommunikatsiya vositalarining rivojlanishi esa
boshqaruvning samaradorligi oshishiga ko‘maklashadi. Hisoblashlarning ko‘p
mehnat talab qilishi tufayli vaqtning haqiqiy yoki yo‘l qo‘yiladigan ko‘lamlarda
hal qilinishi mumkin bo‘lmagan ko‘pgina masalalar kundalik haqiqat bo‘lib qoladi.

1.2 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat jarayoni.
Boshqaruvda nazoratni takomillashtirish:
Nazoratning ikki usuli farqlanadi:
1) Sifatni nazorat etish;
2) Xodimlarni nazorat etish.
Sifatni nazorat etish:
Bunday yondashuvda markaziy o„rinda bajarilayotgan mehnat va chiqarilayotgan
mahsulot turadi. Xodimlar bajarilayotgan ish ma`lum sifatda ado etilishiga kafolat
bo`lib xizmat qiladilar.
Xodimlarni nazorat etish:
Bunday yondashuvda markaziy o`rinda xodim turadi. Rahbar hamma xodimlar
iloji boricha yaxshi sharoitda mehnat qilishlariga e`tibor qaratadi. Xodimlarning
ehtiyojlarini iloji boricha qondirish qilinayotgan ish yaxshi sifatlarda bajarilishi
uchun asos bo`ladi.
Boshqaruv o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
1) Maqsadlarni bilish;
2) O`zingiz nimaga erishmoqchi ekanligingiz va xodimlaringizdan nimani
kutayotganligingiz haqida aniq tasavvurga ega bo`lish;
3) Tashkilotingiz faoliyati qayerga yo`nalyapti? Bu savolga aniq javobga ega
bo`lmay insonlarni boshqarish mumkin emas.
Samarali faoliyat olib borayotgan tashkilotlarni kuzatish natijasida quyidagi
standartlar aniqlandi va har bir tashkilot beixtiyor bularni bajarishga intiladi:
a) mijozlarga yaxshi xizmat ko`rsatish;
b) mijozlar sonini oshirish;
v) chiqimlarni kamaytirish;
g) ish joyi va atrofni toza va tartibli ushlash;
d) zarur darajadagi ishlab chiqarish samaradorligini ushlab turish.
Rahbar ushbu ro`yxatdan vazifalarni dolzarbligi bo`yicha tanlab olishi va ularni
tartib bilan amalga oshirishi zarur.

Insonlarni bilish. Hamma insonlarning ehtiyojlari bir xil bo`lishiga qaramay, ular
har bir inson uchun turlicha ahamiyatga egadir. Har bir insonga tegishli ehtiyojlar
majmuasini bilish – shu kimsa qalbiga yo`l topish bilan barobardir.
Attestatsiya. Attestatsiya – xodimning mehnat faoliyati natijalari bo`yicha yil
yakunida baholash. Attestatsiya quyidagi yo`nalishlarda o`tadi:
a) bajarilgan mehnatning sifati;
b) bajarilgan mehnatning iqtisodiy samaradorligi;
v) xatolarga yo`l qo`ymaslik borasida erishilgan yutuqlar;
g) vazifalarni bajarish tezligi;
d) qog`ozlar bilan ishlash;
e) boshqa mutaxassilarni jalb etish va birgalikda ishlash;
j) guruhda ishlash.
Menejmentning funksiyalari.Funktsiya so’zi o’zbek tilining izohli lug’atida –
funktsiya-deb, ruscha-o’zbekcha lug’atlarda-funktsiya, vazifa, ish, xizmat deb
tarjima qilingan. S.I.Ojegov va N.YU.Shvedovalarning “Tolkoviy slovar` russkogo
yazika” (Moskva, 1999 y) lug’atida funktsiya so’zi falsafada – hodisa,
matematikada – qonun, ish, rol, faoliyat doirasidagi majburiyat deyilgan. Funktsiya
atamasining bu izohlaridan uning mazmunini tushunib olish qiyin. Chunki, ish,
vazifa, xizmat, hodisa va qonunning asl ma’nolarini hamma ham yaxshi bilishadi.
Shuning uchun ham, funktsiya so’zining ta’rifini O’zbekistonda menejment
ta’limining asoschilari bo’lgan M.Sharifxo’jaev va YO.Abdullaevlar26ning
izohlari bo’yicha aynan keltiramiz.
“Funktsiya” – bu lotincha so’z bo’lib, biror kimsa yoki narsaning ish, faoliyat
doirasi, vazifasi degan ma’nolarni bildiradi.
“Vazifa” – bu amalga oshirilishi, hal qilinishi lozim bo’lgan masala, erishilishi
lozim bo’lgan, ko’zda tutilgan maqsad. Yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumush,
xizmat lavozimi, mansab, amal demakdir. “Funktsiya” tushunchasi
“vazifa”tushunchasiga nisbatan torroq ma’noga ega. Zero, funktsiya o’z faoliyati
doirasidagi vazifalarni o’z ichiga oladi:
Menejmentning funktsiyasini XX asrning boshlanishida birinchi bo’lib Anri Fayol
shakllantirgan. Dastlab, Adam Smitning nazariyasiga muvofiq boshqaruvning
yagona funktsiyasi- investitsiyalash (ishchi kuchi va asbob-uskunalar olish va
kapital qo’yish) bor edi.

Keyin A.Teylor menejer faoliyatidagi mustaqil turlar sifatida rejalashtirish, nazorat
va muvofiqlashtirish funk- siyalarini kiritdi. A.Fayol asosiy funktsiyalarning
maqsadi va vazifalarini belgiladi, tavsiflar berib, ularni majmuaviy holatga keltirdi
va menejmentdagi muhim ahamiyatga ega bo’lgan – “funktsional tarkibli
yondoshish” yo’nalishiga asos soldi.
Menejmentning asoschilaridan bo’lgan Anri Fayolning nazariyasi bo’yicha
menejmentda quyidagi beshta funktsiyani ajratishadi:
1. Rejalashtirish – bu bashorat va kelajakka tayyorlanish.
2. Tashkillashtirish – bu faoliyat ko’rsatish uchun barcha zaruriy narsalar, shart-
sharoitlarni ta’minlash (asbob-uskunalar, materiallar, moliyalashtirish, odamlar),
bu yerda eng muhim element menejerning o’quv tayyorgarligi hisoblanadi.
3. Motivlashtirish – aniq maqsadli yo’nalishi bor insonning faoliyatga qiziqishi,
hissiyoti va tuyg’ularini uyg’otish bo’yicha boshqaruv faoliyati turi.
4. Muvofiqlashtirish – taqsimlash. Tashkiliy ishlarni bajarishda vosita sifatidagi
jamoaviy faoliyat. Mohiyati bo’yicha bu -bo’ysunuvchilarni boshqarish.
5. Nazorat – tekshiruv va nazorat – hammasi rejadagidek bo’lishi kerak.
Rejalashtirish. Menejmentning bosh funktsiyasi rejalashtirish hisoblanadi.
Tadbirkor yoki boshqaruvchi uni amalga oshirishda hozirgi vaqtda tashkilotdagi
vaziyatni, uning istiqbolini har tomonlama va mukammal tahlil qilishi asosida
keyingi davr uchun maqsadi va vazifalarini shakllantiradi, harakatlar strategiyasini
ishlab chiqadi va nihoyat ularni amalga oshirishning zaruriy rejalarini va Rejalarni
tuzishda quyidagi tamoyillardan foydalaniladi:
• rejalashtirishning to’liqligi – rejalashtirishda tashki- lotni rivojlantirish uchun
muhim hisoblangan barcha vaziyat- lar, voqealar va jarayonlar hisobga olinishi
kerak;
• rejalashtirishning aniqligi – rejalarni tuzishda basho- ratning aniqligini
ta’minlovchi taktikalar va tartiblar, vositalar, zamonaviy usullardan foydalaniladi;
• rejalashtirishning ochiqliligi, tiniqliligi – rejalash- tirishning maqsadi va
o’lchamlari tashkilotning barcha a’zolari uchun tushunarli bo’lishi uchun shakllar,
standartlar, oddiy va yengil izohlarda, tavsiflarda berilishi kerak;
• rejalashtirishning uzluksizligi – rejalashtirish bir marotabalik dalolatnoma emas,
u
uzluksiz, doimiy jarayon;

• rejalashtirishning iqtisodliligi – rejalashtirishning xarajatlari rejalashtirishdan
olinadigan foydaga mos va mutanosib bo’lishi kerak.
Tashkillashtirish funktsiyasi. Tashkillashtirish funktsiyasi rejalashtirilgan
maqsadlarga erishish uchun aniq sharoitlar yaratishga qaratilgan, tayinlangan.
Menejmentning bu funktsiyasi yordamida korxonani rivojlantirish uchun qabul
qilingan strategiyani joriy qilish maqsadida rejada belgilangan vazifalarni bajarish
ta’minlanadi.
Buning uchun quyidagilar bajarilishi kerak:
• zaruriy resurslar va ijrochilarni belgilash;
• topshiriqlarni taqsimlash;
• personalning ishi uchun zaruriy bo’lgan moliyani, asbob-uskunani, xarajatli
materiallarni, ish joylari, xonalarni ta’minlash;
• ijrochilarning ishlarini vaqt bo’yicha muvofiqlashtirish;
• qatnashuvchilarning kooperatsiyasini yo’lga qo’yish, o’zaro axborotlar va
nazoratni ta’minlash.
Qayd qilingan vazifalar korxonaning tashkiliy tarkiblarini yaratish yo’li bilan
amalga oshiriladi. Shunday qilib, tashkillashtirish funktsiyasi ishlab chiqarish
jarayonlarni rejalarda qabul qilingan qarorlarni eng samarali maqsadlar va barcha
elementlarning vaqt va kenglik bo’yicha tejamli qo’shilishini ta’minlaydi.
3. Motivlashtirish funktsiyasi. Motivlashtirish funksiyasining faoliyati aniq
maqsadli yo’nalishi bor insonning faoliyatga qiziqishi, hissiyoti va tuyg’ularini
uyg’otish yo’li bilan rejalarda qo’yilganlarni, maqsadlarni bajarish uchun samarali
mehnat qilishini ta’minlashdan iborat. Buning uchun ularni iqtisodiy va ma’naviy
rag’batlantirish amalga oshiriladi, ularning o’z-o’zini rivojlantirish va ishchilarning
ijodiy salohiyati o’sishi uchun sharoitlar yaratiladi.
4.Nazorat funktsiyasi. Nazorat funktsiyasi boshqaruv siklini xulosalaydi, oxiriga
yetkazadi va qolgan barcha funktsiyalarni samarali amalga oshirishni kafolatlaydi.
Nazorat yuzaga kelib chiqadigan muammolarning jiddiy mojarolarga aylanib
ketmasligini aniqlaydi va hal qiladi.
Shuningdek, nazorat funktsiyasidan muvaffaqiyatli faoliyatni rag’batlantirish
uchun ham foydalanadi. Nazorat jarayoniga olingan natijalarning belgilangan
standartlarga nisbatan katta farqlari kelib chiqqanda to’g’rilashlar kiritiladi.
5. Muvofiqlashtirish funktsiyasi. Muvofiqlashtirish funktsiyasining vazifasi
kommunikatsiyalarni belgilash va tash- kilotning barcha bo’limlarida kelishish

muhitiga erishishni ta’minlash hisoblanadi. Muvofiqlashtiriladigan jarayonlarni
bir-biriga bog’lash uchun hisobotlar, interv`yular, yig’ilishlar, komp`yuter aloqasi,
radio va televideniya vositalari, hujjatlardan foydalaniladi. Bular va boshqa aloqa
shakllari yordamida tashkilot tizimdagi bo’limlar o’rtasida o’zaro hamkorlik
belgilanadi, boshqaruv jarayonlarining barcha bos- qichlarida kelishuvlik va
yakdillik ta’minlanadi.
Menejmentning asosiy funktsiyalari boshqaruv jarayonlari bilan to’g’ridan-to’g’ri
bog’langan. Boshqaruvga jarayon sifatida qaraladi, shuning uchun ham, ish
bo’yicha boshqalar yordamida maqsadlarga erishish, bu qandaydir bir marotabalik,
vaqtin- chalik harakatlar emas, balki o’zaro bog’langan harakatlarning uzluksizligi
va davomiyligidir.
Bu harakatlar boshqaruv Boshqaruvning har bir funktsiyasiga muvofiq jarayonning
to’xtab qolishi ham taqdim qilinishi mumkin, shuning uchun ham, funktsiyalar
o’zaro bog’langan, o’zaro uzluksiz harakatlarning birligidan iborat. Boshqaruv
jarayoni barcha funktsiyalarning yig’indisi hisoblanadi.
Menejmentning eng to’liq mazmuni va mohiyati jarayon sifatida boshqaruvning
umumiy sharoitlari ko’rinishidagi ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar asosiy
funktsiyalarni aks ettiradi.
Boshqaruv funktsiyalari tayinlanganlik va boshqaruv faoliyati, boshqaruvning
o’zining maqsadi va vazifalarini aniqlovchi turi sifatida aniqlanadi.
Boshqaruv funktsiyalari – maxsus usullar va amaliy qobiliyatlar, shuningdek,
ishlarni talab qilinadigan sharoitlarda tashkillashtirishdagi boshqaruv faoliyatidagi
aniq tur.
Menejmentning funktsiyalari boshqaruv jarayonini, boshqaruv faoliyatining
ko’rinishini, boshqaruv tizimining (boshqaruv sub’ektlari) umumlashgan
majburiyatlarini o’zida aks ettiradi. Boshqaruvning oxirgi natijasi qo’yilgan
maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan buyruqlar, topshiriqlar, boshqaruv ta’sirlarini
ishlab chiqish hisoblanadi. Bir ishchi bir necha funktsiyalarni va bir necha ishchilar
bitta funktsiyani bajarishi mumkin.
Menejmentning har bir funktsiyasi boshqaruv jarayonidagi aniq sohada
harakatlanadi, ish bajaradi, aniq ob’ekt yoki faoliyat turini boshqarish tizimi-
yagona boshqaruv sikllari bilan bog’langan funktsiyalarning umumlashgan
to’plamidir. Menejment funktsiyalarining tadqiqotlariga jarayonli yondoshishning
asl mohiyati shundan iborat.

1.3 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat
funksiyasi.
I. Boshqaruvning keltirilgan tamoyillari har qanday quyi tizimlar uchun xususiyatli
bo’lib, shu bilan birga, har bir quyi tizim va tizimlar boshqaruvning o’ziga xos
bo’lgan tamoyillari asosida shakllanishi va faoliyat ko’rsatishi lozim.
Personalni boshqarishda o’ziga xos bo’lgan tamoyillar quyidagilar:
• Qo’llanuvchanlik tamoyili – menejer (boshqaruvchi) firmaning barcha
xodimlariga moslashgan boshqaruv tizimini ishlab chiqadi;
• Tizimli tamoyili – menejer ichki va tashqi o’zaro bog’liqliklarni hisobga olib
korxonani tizimli rivojlantirish maqsadida boshqaruvning barcha jabhalarini
qamrab oladigan umumiy boshqaruv tizimini ishlab chiqadi;
• Ko’p faoliyatlilik tamoyili – menejer sohalarni (resurslar, xizmatlar, mehnatni
tashkil qilish, maqsadga erishish) jihatlarini qamrab oladigan faoliyatlarni
birlashtiradigan boshqaruv tizimini ishlab chiqadi;
• Integratsiya tamoyili – menejer boshqaruv tizimida xalqaro me’yor va
huquqlardan foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Firma xodimlari o’z sohalarida
xalqaro usullarni qo’llash, ishlatish, o’zaro hamkorlik vositalariga ega bo’ladilar;
• Baholashga mo’ljallash tamoyili – menejer baholash, qadriyat-ma’naviyat
qoidalarini (mehmondorchilik, milliy xizmatlar, o’zaro foydali shartnomalar)
boshqaruv tizimiga kiritadi;
• Boshqaruvning egalik (xususiylik) tamoyillari ancha murakkab boshqaruv
tizimlariga duch kelishini keltirib chiqaradi. Bu tamoyilda boshqaruvni
markazlashtirish va markazlashishga yo’l qo’ymaslik tamoyillariga amal qilishga
to’g’ri keladi. Bu holatda menejer o’z vakolatlarini saqlab qolgan holda navbatdagi
boshqaruv tizimini ishlab chiqishga majburdir.
II. Menejmentning asoschilaridan bo’lgan Anri Fayolning nazariyasi bo’yicha
menejmentda quyidagi beshta funktsiyani ajratishadi:
1. Rejalashtirish – bu bashorat va kelajakka tayyorlanish.
Rejalashtirish har qanday voqe’lik, hodisa va jarayonlar- ning paydo bo’lishi yoki
kelib chiqayotganligini bildiradi va bu voqe’lik, hodisa yoki jarayonning kelib
chiqishi yoki bashorat qilinishi bilan bog’liq holatlarda bu voqe’lik, hodisa va
jarayonlarga qo’shilish va faoliyat ko’rsatish uchun birinchi navbatda mavzu

tanlanadi, iikinchi navbatda maqsad va vazifalar belgilanadi, uchinchi navbatda
strategik reja va bu rejani amalga oshirish faoliyati taktik rejalar ishlab chiqariladi.
Bularning umumlashmasi bir so’z bilan rejalashtirish deyiladi. Shuning uchun ham
menejmentdagi bosh funktsiya-rejalashtirishdir.
2. Tashkillashtirish – bu faoliyat ko’rsatish uchun barcha zaruriy narsalar, shart-
sharoitlarni ta’minlash (asbob- uskunalar, materiallar, moliyalashtirish, odamlar),
bu yerda eng muhim element menejerning o’quv tayyorgarligi hisoblanadi.
3. Motivlashtirish – aniq maqsadli yo’nalishi bor insonning faoliyatga qiziqishi,
hissiyoti va tuyg’ularini uyg’otish bo’yicha boshqaruv faoliyati turi.
4. Muvofiqlashtirish – taqsimlash. Tashkiliy ishlarni bajarishda vosita sifatidagi
jamoaviy faoliyat. Mohiyati bo’yicha bu – bo’ysinuvchilarni boshqarish.
5. Nazorat – tekshiruv va nazorat hammasi rejadagidek bo’lishi kerak.
Muvofiqlashtirish — boshqaruvning boshqaruv tizimi elementlari o‘rtasidagi
o‘zaro aloqa va muvofiqlikni ular o‘rtasida oqilona aloqalar (kommunikatsiyalar)ni
o‘rnatish yo‘li bilan ta’minlashga qaratilgan vazifasidir. Bu aloqalarning xarakteri
turli-tuman bo‘lishi mumkin, chunki u muvofiqlashtirilayotgan jarayonlarga
bog‘liqdir. Shuning uchun bu vazifalarni bajarish uchun ham xilma-xil hujjatli
manbalar (hisobotlar, axborotlar, tahliliy ma’lumotlar)dan va majlislar,
kengashlarda, intervyu berishda muammolarni muhokama qilishda vujudga
keladigan natijalardan foydalanishi mumkin. Bunda tashkilot ishini me’yorida
borishidan chetga chiqishlarga tez e’tibor qaratishga yordam beruvchi texnik aloqa
vositalari katta rol o'ynaydi. Aloqaning ushbu va boshqa shakllari bilan tashkilot
tizimchalari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik o‘rnatiladi, resurslar bilan manevr qilish
amalga oshiriladi. Muvofiqlashtirish quyidagilarni nazarda tutadi:
— alohida bo‘linmalar, rahbarlar, xodimlar o‘rtasidagi muvofiqlik va o‘zaro
hamkorlikni ta’minlash;
— boshqaruv jarayoni barcha xizmatlarining birligi va muvofiqligini ta’minlash;
— tashkilot bo‘linmalari va lavozimli shaxslar faoliyatining tashqi muhit
subyektlari, ish bo‘yicha hamkorlari bilan muvofiqligini ta’minlash;
— kompaniyaning ijrochi direktorlari bilan uning budjeti loyihasining asosiy
parametrlarini (bo‘linmalar budjetlarini batafsil ishlab chiqishga qadar) jamoaviy
ishlab chiqish va muvofiqlashtirish. Muvofiqlashtirishni bir necha turlarga bo‘lish
mumkin:
— preventiv, bunda muammolar, qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo‘llari
bashorat qilinadi va adekvat choralar ko‘riladi;

— bartaraf etuvchi, u tizimdagi uzilishlarni ular sodir bo‘lgandan keyin tugatishga
mo‘ljallangan;
— tartibga soluvchi, u boshqaruv tizimlari va ishlab chiqarishni ma’lum doiralarda
qo‘llab-quvvatlashga mo‘ljallangan;
— rag‘batlantiruvchi, boshqaruv tizimlari va ishlab chiqarishning samaradorligini
oshiradi.
Barcha bosqichlardagi rahbarlar va ijrochilarning mustaqilligi va mas’uliyatini
o'sishi sharoitida norasmiy aloqalar deb ataluvchilarning o‘sishi sodir bo‘ladi, ular
boshqaruv tuzilmasining bitta bosqichida bajariladigan ishlarni gorizontal
muvofiqlashtirilishini ta’minlaydilar. Shuning bilan bir vaqtda vertikal
muvofiqlashtirishga zarurat qisqaradi, bunda boshqaruv tuzilmasi «tekis» bo‘lib
qoladi.
Nazorat Boshqaruv jarayonining nazorat vazifasi qabul qilingan qarorlarning
boshqaruv tizimi haqiqiy holati, haqiqiy erishilgan natijalar va rejalashtirilgan
maqsadlarga mosligi darajasini belgilaydi, chetga chiqishlar va ularning
sabablarini aniqlaydi. Shuning uchun ham 4.1-rasmda «nazorat»dan chiquvchi o‘q
«rejalashtirish» tomon ketadi.
Menejment butun boshqaruv tizimining uzluksiz amal qilishi jarayonini ifodalaydi.
U mehnat jarayonining barcha xususiyatlariga ega. Umuman menejment jarayonini
texnologiya (qanday amalga oshiriladi), tashkil etish (kim va qanday tartibda)
nuqtai nazaridan tavsiflash mumkin. Boshqaruv jarayoni mazmunining uch jihatini
ajratish mumkin: texnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtimoiy.
- Texnikaviy jihatdan bu mahsulot ishlab chiqarish, metall yoki neft ajratib olishni
boshqarish;
- ishlab chiqarishda - bu ishlab chiqarishni tashkil etish jarayoni, ya’ni bo’linma,
sex, korxonalar o’zaro ta’sirini boshqarish;
- iqtisodiy jihatdan ishlab chiqarish, ish kuchi va butun iqtisodiy munosabatlar
tizimiga rahbarlik qilish;
- ijtimoiy jihatdan - bu mehnat jamoasi ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish, insonni
tarbiyalashdir.
Boshqaruv jarayoni texnologiyasi boshqaruv xodimlari tomonidan bajariladigan
operatsiya va amallardan iboratdir.
Shunday qilib, menejment jarayoni rahbar va boshqaruv apparatining qo’yilgan
maqsadlarga erishish uchun kishilarning birgalikdagi faoliyatini muvofiqlashtirish
bo’yicha maqsadli harakat qilishidir.

U tizimning holatini baholash, uni yaxshilash yo’llarini izlash yoki undagi salbiy
xislatlarni bartaraf qilish bilan bog’liq ishlarni tavsiflaydi. Muammo bosqichida
tizimning hozirgi holatining uni rivojlantirish maqsadiga nisbatan mavjud qarama-
qarshiliklarini aniqlash ko’zda tutiladi. Qaror qabul qilish bosqichi rahbarning
amalda tashkiliy faoliyatiga o’tishini ifodalab, qaror qabul qilish bilan
boshqariladigan tizimga ta’sir o’tkazila boshlanadi.
Bular axborot olish va qayta ishlash vositalari va an’anaviy orgtexnika
vositalaridir. Boshqaruv operatsiyasini amalga oshirish usullari - axborot-tahlil va
tashkiliy faoliyatdir. Axborot-tahlil faoliyat axborot yig’ish, saqlash, tarqatish va
qayta ishlash; tahlil, hisob, qarorlarvariantlarini ishlashdan iborat; tashkiliy
faoliyatga - tushuntirish, ishontirish, rag’batlantirish va vazifalarni taqsimlash
usullari, faoliyatni nazorat qilish, majburlash va hokazolar kiradi. Boshqarish
uchun faqat nimani qanday qilishni hal etish emas, balki tashkil etish, qiziqtirish,
ishontirish, tushuntirish, nazorat qilish ham zarur. Ayni shu operatsiyalar
yig’indisidan rahbarning tashkiliy faoliyati tashkil topadi.
Boshqaruv jarayonini tashkil etishda biznes-reja va ta’minot, moliyalashtirish va
biznes-reja; narxni belgilash va kredit berish funksiyalarini bog’lashni ta’minlash,
boshqaruv tizimi ayrim unsurlarini (maqsad-usul, maqsad va kadrlar, qarorlar va
usullar, usullar va tarkib) muvofiqlashtirish, boshqaruv kadrlarini tayyorlash, fan-
texnika yutuqlarini joriy etishni ta’minlash zarur.
Korxonalarga erkinlik va mustaqillik berilishi bilan hal qilinishi lozim bo’lgan
boshqaruv jarayonini tashkil etish bilan bog’liq muhim muammo rasman bir-biri
bilan bog’liq bo’lmagan boshqaruv tashkilotlari o’rtasidagi gorizontal aloqalarni
amalga oshirish bo’lib qoldi.
Hamma boshqaruvning uzluksiz ishlash jarayoni menejmentdir. Bu boshqaruv
apparatining mehnat jarayonidir. Umumiy holda menejmentni quyidagicha
tavsiflash mumkin: texnologiya nuqtan-nazaridan (qanday bajariladi),
tashkillashtirish (kim tomonidan va qanday tartibda) va mazmunan (aniq nima
qilinadi).
Menejment iqtisodiy nuqtai-nazaridan - bu, avvalo, hamma iqtisodiy muammolarni
boshqarish tizimsi, insonlarni boshqarish. Menejment ijtimoiy nuqtai-nazaridan -
bu, avvalo, mehnat jamoalari ijtimoiy talablarini qondirish, insonni tarbiyalash.
Menejment jarayoni texnologiyasi esa boshqaruv apparati xodimlarining
bajarayotgan amaliy ishlaridir.
Shunday qilib, menejment jarayoni qo’yilgan masalaga erishish uchun boshqaruv
apparati rahbari va odamlarning kelishilgan holda hamohang faoliyat
ko’rsatishidir.

Muammolar bosqichida tizimni joriy holatidagi asosiy qarama-qarshiliklar, tizim
ishini yaxshilash uchun nimalar qilish kerakligi aniqlanadi. Yechim bosqichi
rahbarning amaliy ishlarga o’tish faoliyatidir. Qaror qabul qilinishi bilanoq
boshqariluvchi tizimlarga aniq ta’sir ko’rsatiladi, alohida oddiy boshqaruvga oid
harakatlar bajariladi.
Menejment jarayoni uslubi quyidagilar: axborot-analitik va tashkiliy ishlar.
Axborot-analitik ishlar quyidagilardan iborat: axborotlar yig’ish, tahlil etish,
axborotni qayta ishlash va uzatish, boshqaruv qarorlari variantlarini ishlab chiqish,
boshqaruv qarorlari variantlariga doir axborotlarni saqlash va boshqalar.
Tashkiliy ishlar quyidagilardan iborat: tushintirish, ishontirish, rag’batlantirish,
topshiriqlarni taqsimlash, ijroni nazorat qilish, ta’sir etish va boshqalar.
Insonlarni boshqarish nafaqat qarorlar qabul qilish bilan, balki uni bajarilishni
nazorat qilishni ham taqozo etadi. Afsuski, ko’p holatlarda hayotimizda menejment
jarayoni bajarilishi har taraflama tashkil etilmaydi, uni tashkiliy, mazmunan, texnik
tomonlari o’zaro bog’lanmaydi.
Menejment jarayoni mazmuni uning funksiyalarida ko’rinadi. Menejment
funksiyasi deyilganda boshqaruvga doir ma’lum masalalarni yechishga
yo’naltirilgan bir turli ishlar yig’indisi tushuniladi. Boshqaruv organlari va
ijrochilar ma’suliyatli boshqarish funksiyasini belgilaydi. Bu vazifalar funksional
bo’lim to’g’risidagi Nizom va mansabdor boshqaruvchilar uchun ko’rsatmalarda
o’z ifodasini topadi. Boshqaruv jarayonining funksional tahlili har bir funksiya
uchun ish hajmi asoslarini tashkil etadi, boshqaruvchilar sonini belgilaydi va
boshqaruv tizimini loyihalashtiradi.
g) muvofiqlashtirish - texnik, iqtisodiy, ijtimoiy masalalarni birga hal etishda
barcha boshqaruv funksiyalarining kelishi. Bundan o’zaro aloqa o’rnatiladi,
amaldagi me’yor va me’yoriy hujjatlardan chetlanilsa ogohlantiriladi.
d) rag’batlantirish - bu inson omilini keng demokrataya asosida faollashtirish,
uning manfaatlari yo’lida g’amxo’rlik qilishni boshqarish;
e) hisob va nazorat - bu boshqariluvchi tizim holatining nazorat va hisobga olish,
ishni bir me’yorda ta’minlashni boshqarish.
Agar boshqariluvchi ob’ekt o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lsa, boshqaruv
funksiyalari ham faoliyat ko’rsatadi. Biroq, korxona timsolida quyidagi
funksiyalarni ajratish mumkin:
a) asosiy ishlab chiqarishni boshqarish;
b) yordamchi ishlab chiqarishni boshqarish;

v) mahsulot sifatini boshqarish;
g) mehnat va ish haqini boshqarish va boshqalar.
Har bir aniq funksiya menejment funksiyasining tarkibiy qismi bo’lib, ular o’z
navbatida yana bir necha qismga bo’linadi. Masalan, asosiy ishlab chiqarishni
boshqarish, marketing, rejalashtirish, rag’batlantirish va boshqalarni o’z ichiga
oladi. Hamma funksiyalar o’zaro aloqada bo’ladi.
Bozor muhitining tez o’zgarishi korxonaga doim "tashvish" keltirib turadi. Aholi
daromadi, xarid qilish qobiliyati, mahsulot va xizmatlarga bo’lgan talab,
demografik sharoit tez-tez o’zgarib turadi.
Masalan, aholi turmush darajasining o’sishi diltortar tovarlarga ehtiyojni oshiradi.
Shunday tovarlarga talabni qondirgan korxona katta foyda oladi. Bozor
munosabatlarining o’zgarishi ishlab chiqarish va boshqarishning o’zgarishini talab
etadi. Menejment funksiyasini o’zgartirishga ehtiyoj tug’iladi. Yana quyidagilar
qayta ko’riladi:
rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag’batlantirish, hisobga olish,
nazorat qilish va boshqalar.
Bozor munosabatlariga o’gish, barcha Nizom, yo’riqnomalar qonunga zid
me’yoriy huquqiy hujjatlarni qayta qurishni talab etadi. Boshqarish, lizing, moliya
va kredit, narx belgilash va rejalashtirishda yangi nizomlar qabul qilinadi. Quyi va
yuqori tashkilotlar o’rtasida oshkoralik kengayadi, boshqaruv organlari funksiyasi
o’zgaradi.
Mehnatning pirovard natijasiga qarab xodimlarni rag’batlantirish ko’ndalang
turadi. Bunda moddiy rag’batlantirish bilan birga xodimlarni ma’naviy
rag’batlantirish usuli qo’llaniladiki, aksariyat hollarda u katta samara beradi.
Shunday qilib menejment funksiyasi hech qachon so’nmaydi, u doim aniq milliy
holatlarni hisobga olgan holda, hamda inson ruhiyatidagi o’zgarish jarayonlariga
qarab takomillashaveradi.

II-BOB. TURIZM VA MEHMONXONA TASHKILOTLARI
BOSHQARUVIDA NAZORATNING TASNIFI.
2.1 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazoratning
maqsadlari.
Qoidaga ko‘ra, nafaqat «miqdoriy» balki «sifat» ko‘rsatkichlari ham nazorat
qilinadi. Nazoratni quyidagicha tasniflash mumkin:
— nazorat obyektlari bo‘yicha;
— ijrochilar bo‘yicha;
— qabul qilinayotgan qarorlar bo‘yicha;
— nazorat obyektidan bundan keyin foydalanish imkoniyati bo‘yicha;
— munosabatlarning turi bo‘yicha;
— ochiqlik alomati bo‘yicha;
— qo‘lami bo‘yicha;
— o‘tqazish uslibiyoti bo‘yicha;
— axborotni olish va ishlab chiqish usuli bo‘yicha;
— undovchi ahamiyatining darajasi bo‘yicha;
— bajariladigan operatsiyalarning obyektlari bo‘yicha (bir vazifali va ko‘p
vazifali); — xarakteri bo‘yicha (uzluksiz va davriy);
— nazorat qilinayotgan miqdorlarning soni bo‘yicha (yagona yoki bir o‘lchamli,
ko‘p yoki ko‘p o‘lchamli);
— obyektlarni nazorat tomonidan qamrab olinishi darajasi bo‘yicha;
— nazoratning tartibi bo‘yicha;
— nazoratning vaqti bo‘yicha
; — nazorat operatsiyalari boshqarilishi davriyligi bo‘yicha;
— mexanizatsiyalashish (avtomatlashish) darajasi bo‘yicha;
— obyektning yashash davrasi bosqichlari bo‘yicha.
Nazorat yana dastlabki, joriy va xulosaviy bo‘ladi. Birinchisi ishlarni haqiqiy
boshlanishiga qadar o‘tkaziladi, unda standartlar o‘rnatiladi, yo‘l qo‘yiladigan
chetga chiqishlarning ko‘lami belgilanadi va h.k. Xo‘jalik jarayoni bosqichida

amalga oshiriladigan nazorat joriy degan nomga ega. Uning vazifasi xo‘jalik
operatsiyalari va ishlab chiqarish vazifalari bajarilishidagi kamchiliklarni operativ
aniqlash va o‘z vaqtida ularning oldini olishdir. Yakuniy nazorat ish bajarilgandan
keyin amalga oshiriladi. Bunda olingan natijalar ko‘zda tutilganlar bilan
solishtiriladi.
Nazoratni amalga oshirishda amal qilinishi kerak bo‘lgan asosiy tamoyillarni
ajratish mumkin, bular:
— nazoratning strategik yo‘naltirilganligi;
— nazorat natijalariga yo‘naltirilganligi;
— nazoratning o‘z vaqtidaligi;
— nazoratning egiluvchanligi;
— nazoratning ochiqligi;
— nazoratning samaradorligi.
Nazorat vazifasini bajarishning asosiy qurollari — kuzatish, faoliyatini har
tomondan tekshirish, hisobga olish va tahlil qilishdir. Boshqaruvning umumiy
jarayonida nazorat teskari aloqaning elementi sifatida bo‘ladi, chunki uning
ma’Iumotlari bo‘yicha oldin qabul qilingan qarorlar, rejalar va hatto me’yorlar,
normativlarga tuzatishlar kiritish amalga oshiriladi. Samarali qo‘yilgan nazorat
albatta strategik yo‘nalishga ega bo‘lishi, natijalarni mo‘ljallashi, yetarlicha oddiy
bo‘lishi kerak.
Keyingi talab ayniqsa hozirgi sharoitlarda muhimdir, chunki hozir tashkilot o‘z
ishini kishilarga ishonch tamoyilida qirishga harakat qilmoqda, bu esa bevosita
menejer tomonidan bajariladigan nazorat vazifalarini ancha qisqartirish zarurligi va
imkoniyatiga olib keladi. Bunday sharoitda nazorat yumshoqroq va tejamli bo‘ladi.
Nazoratni amalga oshirish uchun barcha rejalar, dastur va vazifalarning
bajarilishini hisobga olish talab etiladi. Bunda miqdor, sifat, xarajatlar, ijrochilar va
muddatlar parametrlari bo‘lishi mumkin. Resurslarning sarflanishini tovarlarning
barcha turlari, yashash davri bosqichlari va bolinm alari bo‘yicha hisobga olish
maqsadga muvofiqdir. Hisobga olishga quyidagi talablar qo‘yiladi:
— ma’lumotlarning to‘liqligi, ya’ni hisobni boshqaruv tizim ining barcha
elementlari bo‘yicha olib borish;
— dinamiklik, ko‘rsatkichlarni dinamikada aks ettirish;
— tizimiylik;
— soddalik;
— kompyuter texnikasi asosida avtomatlashtirilganlik;

— iqtisodiylik;
— vorislik.
Boshqaruv tizim ini faoliyat yuritishi ustidan muntazam va sifatli hisobga olish va
nazoratni amalga oshirilishi uning yuqori samaradorligining muhim sharti bo‘ladi.
Tashqi muhit bilan murakkab o‘zaro munosabatlarga ega zamonaviy tashkilotlar
boshqaruv jarayonida mavjud ko‘rib chiqilgan umumiy vazifalardan farqliroq bir
qator maxsus vazifalarni amalga oshiradi: marketing, ishlab chiqarish, moliya,
xodimlar, inno vatsiyalar va boshqalarni boshqarish. Bu vazifalarning har birini
korxonani boshqarish bo‘yicha ishning ma’lum turi sifatida ko‘rib chiqish
mumkin. Bu ishning boshqaruvda mehnatni taqsimlash jarayonida ajralib
chiqadigan, obyektiv xarakterga ega, nisbatan mustaqil uchastkalaridir.
Nazorat— tashkilotning o ‘z m aqsadlariga erishishni ta’minlab turish jarayoni.
Rahbar maqsad va vazifalarni ishlab chiqqandan keyin nazorat funksiyalarini
amalda qo‘llashi lozim. Nazoratsiz o‘zboshimchalik boshlanadi. Nazorat jarayoni
quyidagilardan iborat: standartlarni belgilash, haqiqiy erishilgan natijalarni o
‘lchash va agar belgilangan standartlar va haqiqiy erishilgan natijalar orasidagi farq
sezilarli bo‘lsa ularni tartibga solish. Nazorat funksiyasi — inqiroz holatiga
keltirishi mumkin bo‘lgan muammolarning oldini olish maqsadida tashkilot
faoliyatini tartibga soladigan boshqaruv xarakteristikasi. Tashkilot va undagi
barcha vaziyatlar nazoratdan chiqm asligi kerak. Nazorat tashkilot faoliyatining
muvaffaqiyatini ta’minlashi va saqlab qolishi mumkin, chunki nazorat orqali
tashkilotdagi xavf-xatarlarni aniqlash va natijalarni taqqoslash mumkin. Nazorat
barcha jabhalarda o‘z ifodasini topishi kerak, u faqat menejer va uning
yordamchilari tomonidan qo‘llanilmasligi kerak. Nazoratning uch turi mavjud va
ular faqat amalga oshirish vaqti bilan farqlanishadi.
Nazoratning asosiy turlarini amalga oshirish vaqti.

Vaqt
Dastlabki nazorat ishni belgilashdan oldin qo‘llaniladi. Bu asosan mehnat, moddiy
va moliyaviy resurslarga qaratilgan bo‘ladi. Mehnat resurslariga xodimning
professional va ishchanlik sifatlarini tahlil qilish kiritiladi.
Moddiy resurslar— sifat darajasini saqlash uchun standartlarni ishlab chiqish va
talab etiladigan ham da olib kelinadigan materiallar nisbati nazorat qilinadi.
Moliyaviy resurslar — xarajatlar chegarasini aniqlaydigan budjetni belgilash. Dastlabki nazorat Joriy nazorat Yakuniy nazorat

Joriy nazorat — ish davomida olib boriladigan nazoratdir. Joriy nazoratni amalga
oshirish uchun boshqarish apparatiga teskari aloqa kerak.
Yakuniy nazorat — bu yerda teskari aloqa ishi tugaganidan keyin qo‘llaniladi.
Nazorat jarayonida 3 ta bosqich ajratiladi: standart va mezonlarni ishlab chiqish,
haqiqiy natijalar bilan ularni solishtirish va kerakli o‘zgartirishlami kiritish.
Standartlarni belgilash. Standartlar — bu aniq maqsadlar bo`lib,o‘lchash
imkoniyatiga egadir. Nazoratda standart ko‘rinishida qo‘llaniladigan maqsadlar 2
ta xususiyati bilan boshqa maqsadlardan farq qiladi. Birinchidan bu vaqt bilan
chegaralanganligi, ya’ni aniq vaqt ichida bajarilishi kerak va ikkinchidan ishning
bajarilganlik rejasini baholay oladigan aniq mezondir.
Belgilangan standartlar bilan erishilgan natijalarni solishtirish._Bu bosqichda
menejer erishilgan natijalar va kelajakda kutilayotgan natijalaming qanchalik mos
kelishini aniqlashi kerak. Bunda standart va haqiqiy natijalar orasidagi farq,
natijalar, axborot almashinuvi aniqlanadi.
Standartdan og'ish chegarasi. Nazoratning yaxshi standartlar tizim ini
ifodalovchi xususiyatlaridan biri bu haqiqatga yaqin maqsadlarni tanlashdan iborat.
Standartdan og‘ish chegarasi yuqori rahbariyat tomonidan belgilanadi. Nazoratning
iqtisodiy samarasini oshirishning yo‘llaridan biri bu tanlash prinsipiga asosan
boshqarish uslubini qo‘llashdir. Bunda natijalar standartdan sezilarli og‘sa,
faqatgina shunda nazorat tizim i ishlashi kerak.
Natijalarni о ‘Ichash. Ishni boshlashdan oldin natija va standartni taqqoslash uchun
ularni yagona o‘lchov birligiga keltirish kerak.
Axborotni uzatish va tarqatish nazoratni samarali olib borishda asosiy o‘rin
egallaydi, chunki ishchi yoki xodim belgilangan standart va erishilgan natija
haqidagi kerakli ma’lumotga ega bo‘lishi kerak. Bu turdagi axborotlar aniq, o‘z
vaqtida va javobgar kishiga yetkazilishi kerak, natijada kerakli xatti-harakatlar va
qarorlar oson qabul qilinadi. Nazorat axborotlarini to‘plash va tarqatish yo‘lidagi
asosiy qiyinchiliklar turli kommunikatsion muammolar bilan bog`liq.
Natijalar to‘g‘risidagi axborotni baholash. Bu bosqichda menejer olingan
malumotni qay darajada kerakligi va muhimligini aniqlab olishi kerak. Muhim
ma`lumot deganda, holatni aniq aks ettiradigan va to‘g‘ri qaror qabul qilishda
muhim o‘rin egallaydigan malumot tushuniladi. Bu turdagi baholashning asosiy
maqsadi biron-bir chora ko‘rish kerakmi, kerak bo`lsa, unda nima qilish kerak
degan savollarga javob beradi.
Kerakli о‘zgartirishlarni kiritish. Menejer quyidagi 3 yo‘nalishdan birini tanlashi
kerak: o‘zgartirish kiritmaslik, og`ishlarning oldini olish yoki standartlarni qayta
ko‘rib chiqish.

2.2 Turizm va mehmonxona tashkilotlari boshqaruvida nazorat tamoyillari.
Nazorat protsedurasini ishlab chiqishda menejer odamlar xatti-harakatini inobatga
olishi kerak. Menejerlar ko‘pincha xato va to‘g‘rilikni aniqlashdan tashqari, uni
oldini olish uchun nazorat jarayonini qattiqqo`llik bilan olib borishadi.
Tajribalar shuni ko'rsatadiki, xodimlar nazorat qilinadigan sohalarda yaxshi
ishlashadi, nazorat qilinmaydigan sohalarda esa ishlash sur'ati past bo`ladi, bu
turdagi xatti-harakat nazoratga yo‘naltirilgan xatti-harakat deyiladi. Nazorat
tizimini ishlab chiqishda bu turdagi xatti-harakatni inobatga olish kerak, aks holda
tashkilot o‘z maqsadiga erisha olmaydi. Nazorat odamlarni kerakli axborotni
berishga undaydi. Keraksiz axborot natijasida tashkilotning rivojlanish
imkoniyatlarini yo‘qotish mumkin.
N’yumenIII samarali nazorat olib borish va nazoratning kutilmagan salbiy
oqibatlarida saqlanish uchun menejerlarga bir necha maslahatlar beradi. Bu
maslahatlar quyidagilar: xodimlar tushuna oladigan standartlarni ishlab chiqish;
ikki tomonlama munosabatni o‘rnatish; haddan tashqari bo`lgan nazoratdan
saqlanish; erishilgan standartlar uchun mukofotlash.
Nazorat samarali bo‘lishi uchun, u strategik xarakterga ega bo‘lishi, ya’ni
tashkilotning umumiy qadr-qimmatini aks ettirish va uni qo ‘llab-quvvatlashi
kerak.
Nazoratning pirovard maqsadi ma’lumot to‘plash, standartni belgilash va
muammoni aniqlash emas, balki tashkilot oldida turgan muammoni yechishdir.
Nazorat nazorat qilinayotgan faoliyat turiga mos kelishi kerak, ya’ni muhim
bo‘lgan narsalarni obyektiv o‘lchash va baholash kerak. Agar nazorat mexanizmi
faoliyat turiga mos kelmasa, u muhim bo‘lgan axborotni to‘plamaydi, balki uni
yashiradi.
Nazorat o‘z vaqtida bo‘lishi kerak. Nazoratning o‘z vaqtida bo‘lishi faqatgina
obyektiv va nazorat tezligiga bog`liq bo‘lmay, balki undan tashqari standartni
o‘lchash va baholash orasidagi vaqt intervaliga ham bog‘liq. Vaqt intervali esa
asosiy rejaga ajratilgan vaqtga, o‘lchash shtatiga va olingan natijalarni baholash va
tarqatishga nisbatan aniqlanadi.
Nazorat ham reja kabi o‘zgarishlarga moslashishi kerak, chunki ba’zida rejada
ozgina o‘zgarish bo‘lishi natijasida, butun nazorat tizimini qayta ko‘rib chiqishga
to‘g‘ri keladi. Agar nazorat tizimi o‘zgarishlarga moslashuvchan bo‘lmasa, u o‘z
funksiyasini samarali bajara olmaydi. Masalan: yangi qonunga binoan xarajatning
yangi turi vujudga kelsa, toki bu yangi omil nazorat tizimiga kiritilmasa, u ishlab
chiqarish xarajatlarini nazorat qila olmaydi.
Nisbatan samarali nazorat — maqsadlar uchun ishlab chiqilgan oddiy nazoratdir.
Nazorat qancha oddiy bo‘Isa, shuncha u kam xarajat va sa’y-harakat talab etadi.

Ammo eng asosiysi nazorat qanchalik murakkab bo‘lsa, odamlar bir-birini
tushunmaydi va qo‘llab-quvvatlamaydi, bu esa samarali nazorat hisoblanmaydi.
Nazoratning eng asosiy qoidalaridan biri bu nazoratning samarasi uning
qimmatligi yoki murakkabligida emas, balki funksiyasini qay darajada
bajarilishiga bog‘liq.
Motivatsiya — bu o‘zini va boshqalami shaxsiy yoki tashkilot maqsadlariga
erishish uchun faoliyat yuritishga yo‘naltirish jarayoni. Ruscha-o‘zbekcha lug‘atda
motivatsiya tushunchasi biror ish yoki harakatning yuzaga kelishiga sababchi
bo`lgan motivlar, dalillar, isbotlar, bahonalar, vajlar yoki sabablar majmui
ma’nosida talqin etiladi. Bu tushuncha bevosita inson omili bilan chambarchas
bog‘liqdir. Shu nuqtai nazardan:
Motivlashtirish — bu ruhiy omil bo‘lib, shaxs faolligining manbai, sababi, dalili va
har xil turli ehtimollaridir. U xodimlarni jonli mehnat faoliyatiga rag‘batlantiruvchi
kuchli vositadir. Boshqacha aytganda, motivlashtirish — kishilar faoliyatini ruhiy
yo‘llar bilan maqsadga muvofiq yo‘naltirishdir. U muayyan ehtiyojni qondirish
bilan bog‘liq. Ehtiyoj esa sabablarda namoyon bo‘ladi.
Inson tirik jon sifatida ovqat yeyish, uxlash, dam olib o‘z kuchini tiklash, o‘zini
issiq-sovuqdan asrash ehtiyojlariga ega. Mazkur ehtiyojlar moddiy, ya’ni kiyim -
kechak, oziq-ovqat, turarjoy va boshqalar shaklida ifoda etiladi. Insonning moddiy
ehtiyojlari bilan birga ijtimoiy ehtiyojlari ham borki, bularga bilim olish, madaniy
saviyasini oshirish, malaka, mahoratga ega bo‘lish va sog‘lom hayot kechirib, uzoq
umr ko‘rish kiradi. Aytilgan ehtiyojlar moddiy shaklga ega bo‘lmagan har xil
xizmatlar ko‘rsatish orqali qondiriladi. Umuman: ehtiyoj odamlarni harakatga
intiltiruvchi, qo‘zg‘atuvchi motivdir.
Menejmentning samaradorligi – ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya, boshqaruv
faoliyatining natijaviyligi, moddiy, moliyaviy, mehnat va odam resurslaridan
foydalanishning muvofiqlik darajasi. Boshqaruv natijalari va ularga erishishga
sarflangan resurslarni solishtirish vositasida aniqlanadi. Menejment
samaradorligining vazifaviy roli – uning rivojlanish darajasi va dinamikasi, ushbu
jarayonning sifatiy va miqdoriy tomonlarini aks ettirishdir.
Nizo (janjal) – ikkita yoki ko‘proq tomonlar, ya’ni aniq shaxslar yoki guruhlar
o‘rtasidagi ziddiyat bo‘lib, bunda har bir tomon o‘zining nuqtayi nazari yoki
maqsadi qabul qilinishiga harakat qiladi va boshqa tomonni shunday qilishiga
xalaqit beradi.
Rahbarni o‘zini o‘zi boshqarishi – rahbar tomonidan kunlik amaliyotda ishning
sinalgan usullaridan izchil va maqsadga qaratilgan holda foydalanilishi, uning
o‘zini o‘zi rivojlantirishi.

Rahbar mehnat jamoasini boshqara turib, unga ta’sir ko‘rsatadi, natijada qo‘li
ostidagilarning holati va ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar o‘zgaradi.
Hukmronlik yordamida bitta shaxs boshqasiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan
aniq vositalar turli-tumandir: pichirlab aytilgan so‘rovdan ishdan bo‘shatish bilan
qo‘rqitishgacha bo‘lishi mumkin. Bu ta’sir maqsadga yo‘naltirilgan, samarali
bo‘lishi uchun rahbar hukmronlikni qo‘llashi kerak.
Hukmronlik – boshqa kishilar xulqiga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatidir. Hukmronlik
yakka shaxsga, guruhga va umuman tashkilotga tegishli bo‘lishi mumkin.
Tashkiliy jarayonni hukmronlik sifatida belgilash quyidagilarni ko‘zda tutadi:
– hukmronlik – uni foydalanuvchisida mavjud bo‘lgan salohiyatdir, ya’ni u faqat
qo‘llanayotgan vaqtda mavjud bo‘ladi;
– hukmronlikdan kim foydalanishi va u kimga nisbatan qo‘llanishining o‘rtasida
o‘zaro bog‘liqlik mavjud;
– hukmronlik qo‘llanilanayotgan shaxs harakatlarining ba’zi bir erkinligiga
bog‘liq.
Zamonaviy tashkilotda amalda hech kim bitta shaxsning bo‘yrug‘iga faqat u
boshliq bo‘lganligi uchun to‘liq bo‘ysunmaydi. Buning ustiga, nafaqat qo‘li
ostidagini rahbarga, balki rahbarning ham qo‘li ostidagiga bog‘liqligi mavjud.
Shuning uchun jamoa (guruh)ni muvofiq faoliyat yuritishini ta’minlash maqsadida
hukmronlikni munosib tarzda qo‘llash zarur.
Hukmronlik mavjud bo‘lishi, ammo undan foydalanmaslik mumkin. Agar xodim
qoida bo‘yicha ishlasa, unda boshliqda unga nisbatan mavjud bo‘lgan
hukmronligini qo‘llashga zarurat qolmaydi.
Rahbar hukmronlikka ega bo‘lishi uchun ijrochi ma’lum ahamiyatga ega bo‘lgan
nimanidir nazorat ostida ushlashi kerak, natijada rahbarga bog‘liqlik vujudga
keladi. Bu fiziologik va ijtimoiy ehtiyojlar himoyalanish, hurmat qilish va o‘zini
o‘zi ifoda qilishga ehtiyoj bo‘lishi mumkin.
Shu munosabat bilan hukmronlikni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
1. Majbur qilishga asoslangan hukmronlik.
Ijrochini rahbar shunday jazolashi mumkinki, bu narsa uning eng zarur ehtiyojiga
xalaqit berishi mumkinligiga ishonadi. Hukmronlikning bu tizimi insonparvarlik
emas. Bundan tashqari, o‘rtacha xarajatlarda samarali nazoratni ushlab turish
mumkin emas, chunki kishilarning ongli ravishda tashkilotni aldashga intilishi
kuchayadi. Tadqiqotlarga ko‘ra, hukmronlikning bunday tizimidan foydalanadigan

tashkilotlarda, qoidaga ko‘ra, mehnat unumdorligi yuqori emasligi va mahsulot
sifati pastroqligi hamda xodimlarning o‘z ishidan qanoatlanmaganligi kuzatiladi.
2. Mukofotlashga asoslangan hukmronlik.
Mukofot va’da qilish – bu kishilarga ta’sir ko‘rsatishning eng eski va samarali
usullaridan biridir. Ijrochi bu ta’sirga qarshilik ko‘rsatmaydi, chunki u rahbarning
istagini bajargani uchun mukofot olishiga umid qiladi, rahbar uning muhim
ehtiyojini qanoatlantirishi mumkinligiga ishonadi.
Ammo amalda rahbar hamma vaqt ham o‘z xodimlarini mukofotlay olmaydi,
chunki har bir tashkilotda resurslar cheklangandir. Qiyinchiliklar yana mukofot
ostidan nimani tushunish kerakligini belgilash oson emasligi sababli ham vujudga
keladi. Pul yoki obro‘liroq lavozim hamma vaqt ham insonda taassurot qoldirishi
va uning xulqiga ta’sir qo‘rsatishi mumkin emas.
3. Ekspertli hukmronlik.
Ijrochi rahbar ushbu loyiha haqida va muammoni hal qilish uchun maxsus
bilimlarga egaligi va uning ehtiyojini qanoatlantira olishi mumkinligiga ishonch
bilan qaraydi. Bu holda ta’sir oqilona hisoblanadi, chunki ijrochi ongli ravishda
bo‘ysunishga qaror qiladi.
Hukmronlikning ushbu tizimi g‘oyatda cheklangandir, chunki agar rahbar haq
bo‘lmasa, unda qo‘li ostidagilar endi uning maslahatiga oqilona rioya qilmaydi va
ta’sir kamayadi.
4. Namuna yoki xarizma hukmronligi.
Bu hukmronlik yetakchining shaxsiy sifatlari yoki qobiliyatlariga asoslanadi.
Rahbarning shaxsiy xususiyatlari shunchalik o‘ziga jalb qiladiki, u ham shunday
bo‘lishni istaydi. Xarizmatik shaxslarning asosiy ta’riflari:
1) energiya bilan almashish (yetakchi o‘zidan energiya chiqarishi va u bilan
atrofdagilarga zaryad berishi haqida tasavvur tug‘iladi);
2) salobatli tashqi ko‘rinish (yetakchi o‘ziga jalb qiluvchi, yaxshi qaddi-qomatga
ega);
3) xarakterining mustaqilligi;
4) yaxshi nutqiy qobiliyatlar (gapirishni bilishlik va o‘zaro muloqotga qobiliyat);
5) o‘zining shaxsiy xulqi bilan qoyil qoldira olishni bilish (takabburlik yoki
xudbinlikning yo‘qligi);
6) o‘zini munosib va xotirjam tuta bilish (vaziyatga egalik qilishni bilish).

5. Qonuniy hukmronlik.
Ijrochi rahbar u bajarishi kerak bo‘lgan buyruqni berish huquqiga egaligiga
ishonadi. U buyruqni ijro etadi, chunki bo‘ysunish uning ehtiyojlarini
qanoatlantirilishiga olib kelishiga umid qiladi.
Shuning uchun qonuniy hukmronlikni ko‘pincha an’anaviy deb ataydilar. Qonuniy
hukmronlik, rahbarning ko‘rsatmasiga u tashkiliy iyerarxiyaning yuqoriroq
zinachasida turganligi uchun qo‘li ostidagilar itoat etgan vaqtdagina haqiqiy
bo‘ladi. Rahbarlar, o‘z navbatida bu hukmronlikdan foydalanadilar, chunki ularga
boshqalarni boshqarish vakolatlari berilgan. Buning ustiga rag‘batlantirish va
jazolash imkoniyati rahbarning buyruq berish imkoniyatini mustahkamlaydi.
Shunday qilib, tashkilotni to‘xtovsiz faoliyat yuritishi qo‘l ostidagilarni an’ana
bo‘yicha rahbarlikning obro‘si – qonuniy hukmronlikni tan olishga tayyorliklariga
bog‘liqdir.
An’analarga asoslangan hukmronlik ayrim kamchiliklarga ega, chunki yangi, ilg‘or
narsa ba’zida eskisi bilan ziddiyatga keladi.
6. Resurslarga egalik qilishga asoslangan hukmronlik.
Har bir tashkilot va bo‘linma resurslarga muhtoj bo‘ladi. Resurslarni ola bilishlikni
tartibga solish hukmronlik manbasini tashkil qiladi. Tashkilotda resurslarni
taqsimlash oqimi odatda yuqoridan pastga yo‘nalishiga ega, bu bilan vazifalar va
ularni hal qilish uchun talab qilinadigan rusurslar o‘rtasidagi moslikka erishiladi.
Tashkilotni boshqaruv darajalari bo‘yicha taqsimlanishi tegishli darajalardagi
rahbarlariga cheklangan resurslarni nazorat qilish va shu bilan o‘z hukmronligini
mustahkamlashga imkon beradi.
7. Axborot olish va ulardan foydalanishga asoslangan hukmronlik.
Bu hukmronlik atrofdagilarga, qo‘li ostidagilarga ta’sir ko‘rsatish uchun
qo‘llaniladi. Olingan axborot uning egasiga kerakli qarorlarni qabul qilish va shu
bilan hukmronlikni amalga oshirishga imkon beradi. Axborot oqimlarini tartibga
solish va kommunikatsion tarmoq ustidan nazorat qilish uni hukmron qiladi. Bu
axborotlashtirish asrida alohida ahamiyat kasb etadi.
Hukmronlikning sanab o‘tilgan shakllari rahbarga qo‘li ostidagilarni tashkilotning
maqsadlariga erishishga yo‘naltirilgan ishni bajarishga majbur qilishga yordam
beradi. Bu shakllardan yana norasmiy yetakchi tomonidan tashkilot maqsadlariga
erishishga xalaqit berish uchun ham foydalanish mumkin, buni menejer hisobga
olishi kerak. Shuni ta’kidlash kerakki, keyingi yillar ichida rahbarlar va qo‘li
ostidagilar o‘rtasidagi jiddiy aqliy va bir qator hollarda esa moliyaviy farqlar
bartaraf etilgan. Bunday sharoitda hukmronlikni faqat majbur qilish, mukofotlash,
an’analar, xarizma yoki hatto omilkorlik bilan asoslash borgan sari qiyinroq bo‘lib

bormoqda. Shuning uchun rahbar ijrochilarga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega
bo‘lishi maqsadida ular bilan hamkorlik qilishi kerak.
Ta’sir ko‘rsatishning ijrochini faol hamkorlik qilishga undashi mumkin bo‘lgan
ikkita shakli mavjud: ishontirish va ishtirok etish.
Ishontirish – o‘z nuqtayi nazarini samarali berishdir. U oqilona ishonch kabi,
ekspertning misoli va hukmronligining kuchiga asoslangan. Farq faqat shundan
iboratki, ijrochi nima qilish va nima uchun qilishni to‘laroq his etadi. Ishontirish
yo‘li bilan ta’sir ko‘rsatuvchi rahbar ijrochiga nima qilish kerakligini aytmaydi. U
ijrochiga nima qilish kerakligini «sotgandek» bo‘ladi. Rozilikka faol erishgan
holda, rahbar ijrochi ehtiyojiga hurmatda, obro‘da kuchli ta’sir ko‘rsatadi, demak,
ta’sirning kuchi o‘sadi. Bu shuning uchun sodir bo‘ladiki, rahbar ijrochining
omilkorligini tan olgan, ijrochi esa rahbar hukmronligining bir qismi unga
o‘tayotganligini tushunadi.
Odamlarga ta’sir ko‘rsatishning bu usuli, agar rahbarda boshqalar ustidan rasmiy
hukmronlik yo‘q yoki g‘oyatda kam bo‘lsa yoki u ularga munosib mukofotlarni
taklif qila olmasa, ayniqsa samaralidir.
Bunda ta’sir ko‘rsatish qobiliyati bir qator omillarga bog‘liq. Avvalo rahbar
ishonchni qozonishi kerak. Uning dalillari ijrochilarning aqliy darajasini hisobga
olishi kerak. Rahbar qo‘yayotgan maqsad ijrochilar qadriyatlari tizimiga zid
bo‘lmasligi lozim.
Ishontirish yo‘li bilan ta’sir ko‘rsatishning muhim afzalligi shundan iboratki, ta’sir
ko‘rsatilayotgan odam ishni undan talab qilinayotganga qaraganda yaxshiroq va
kattaroq hajmda bajaradi, chunki bu harakatlar o‘zining shaxsiy ehtiyojlarini
qanoatlantiradi deb hisoblaydi. Ishontirish yo‘li bilan ta’sir ko‘rsatishning kuchsiz
tomoni sekin ta’sir ko‘rsatishi va noaniqligidir.
Shuni nazarda tutish joizki, ishontirish yo‘li bilan ta’sir ko‘rsata turib,
hukmronlikning boshqa shakllaridan voz kechish kerak emas. Masalan, xarizma
faqat ishontirishga ko‘maklashadi, eshituvchi o‘zini rahbar bilan tenglashtirishiga
yordam beradi. An’analar va mukofotlar yordamida ta’sir ko‘rsatish ishontirishni
kuchaytiradi va rahbarga ishonchni oshiradi. Agar ijrochi rahbar uni majbur qilish
imkoniyatiga ega, ammo undan qochishga harakat qilganini bilsa, ishontirishning
kuchi yanada oshadi.
Xodimlarni boshqaruvda ishtirok etishlari (jalb etishlari) orqali rahbar ijrochilarga
o‘z istagi yoki fikrini zo‘rlab qabul qildirmasligi uchun hech qanday harakatlar
qilmaydi. Ijrochilar shakllantirilgan maqsadni qabul qilishlari uchun rahbar

ularning harakatini oddiygina yo‘naltirish va axborotlarni erkin almashuviga
ko‘maklashadi. Bunda ta’sir shuning uchun muvaffaqiyatga ega bo‘ladiki, odamlar
ular ishtirokida shakllantirilgan maqsad uchun yaxshi ishlaydilar.
Bu yondashuvdan hukmronlik, muvaffaqiyat va o‘zini o‘zi aks ettirish kabi
ehtiyojlar faol rag‘batlantiruvchi omillar bo‘lgan hollarda, ijrochi o‘zi tanlagan
maqsadlari uchun ishlash sharoitidan foydalanishi mumkin.
Ko‘pincha mehnat jamoalarida u yoki bu nizoli vaziyatlar davriy ravishda vujudga
keladi.
Nizo – ikkita yoki ko‘proq tomonlar, ya’ni aniq shaxslar va guruhlar o‘rtasidagi
haqiqiy kurashdir, bunda har bir tomon o‘zining nuqtayi nazari yoki maqsadini
qabul qilinishiga va boshqa tomonni ushbu narsani qilishiga xalaqit berishga
harakat qiladi. Shunday fikr borki, nizo bu hamma vaqt ham istalmagan hodisa,
undan qochish va uni vujudga kelgan paytdayoq darhol hal qilish kerak. Haqiqatda
esa nizolar tashkilot faoliyati samaradorligi oshishiga olib keluvchi vazifaviy yoki
guruhli hamkorlik va ular faoliyat samaradorligini pasayishiga olib keluvchi
disvazifaviy bo‘lishlari mumkin. Aniqrog‘i, nizolar ham ijobiy va ham salbiy
vazifalarni bajarishi mumkin. Nizolarning u yoki bu vazifalarini ustunlik qilishi
asosan ularni boshqarishga bog‘liqdir.

Xulosa.
Nazorat – menejmentning dasturlar, rejalar vazifalar, boshqaruv qarorlari
bajarilishini ta’minlash bo‘yicha vazifasi. U o‘z ichiga boshqaruv obyektidagi
jarayonlarning borishi orqasidan kuzatish, nazorat qilinayotgan parametrni berilgan
dastur bilan solishtirish, dasturdan chetga chiqishlar, ularning sabablari va
xarakterini aniqlashni oladi. Boshqarilayotgan obyektda sodir bo‘layotgan
jarayonlar nazoratning obyekti bo‘ladi. Nazoratning ikkita asosiy shakllari mavjud
faol va passiv. Passivi qandaydir jarayonni yanunlanishi bo‘yicha diskretli amalga
oshiriladi, faoliyatda butun jarayon davomida boshqarilayotgan obyektga ta’sir
ko‘rsatiladi, bu chetga chiqishlarni bartaraf etish va jahl bilan ta’sir ko‘rsatishni
o‘rnini qoplashga imkon beradi.
Menejer – doimiy ravishda boshqaruv lavozimini egallab turuvchi va bozor
sharoitlarida faoliyat yurituvchi tashkilot faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha qaror
qabul qilish vakolati berilgan shaxs. Menejerlar tashkilotda har xil o‘rinlarni
egallaydilar (direktor, guruh rahbari, ishlarning ma’lum turining tashkilotchisi,
boshliq, mudir va h.k.), butunlay bir xilda bo‘lmagan masalalarni hal qiladilar, turli
vazifalarni bajaradilar.
Menejerni o‘zini o‘zi nazorat qilishi – menejerni o‘z faoliyati natijalari ustidan
nazorat qilishi, shu tufayli mehnat jarayoni yaxshilanadi, qo‘yilgan maqsadga
erishildimi yoki yo‘qligi tekshiriladi hamda kerakli tuzatishlar kiritiladi.
Menejment – ishlab chiqarish yoki tijoratni boshqarish; ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va foydani ko‘paytirish maqsadida ishlab chiqilgan va
qo‘llaniladigan boshqaruv tamoyillari, usullari, vositalari va shakllari majmuasidir.
Rahbarni o‘zini o‘zi boshqarishi – rahbar tomonidan kunlik amaliyotda ishning
sinalgan usullaridan izchil va maqsadga qaratilgan holda foydalanilishi, uning
o‘zini o‘zi rivojlantirishi.
Dastlabki nazorat – taxminlash, rejalashtirish va loyihalashtirish bosqichida,
xo`jalik yoki moliyaviy operatsiyalar amalga oshirilishidan avval o`tkazilib,
oqilona boshqaruv yechimlari qabul qilinishiga xizmat qiladi.
Joriy nazorat – ichki xo`jalik nazoratining uzviy qismi, butun korxona va uning
ichki bo`linmalari ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini tezkor boshqarish va
tartibga solish jarayonining tarkibiy qismi. Nazorat boshqaruv elementi sifatida bir
vaqtning o`zida moliyani rejalashtirishda hamda operativ boshqarishda
qo`llaniladi. Nazorat haqiqiy natija bilan rejadagi ko`rsatkichlarni taqqoslashga
yordam beradi, moliyaviy resursslarni o`stirish yo`llarini ko`rsatadi va ulardan
samarali xo`jalik yuritish yo`llarini ko`rsatib beradi.

Nazorat paketi – egasini (aksiyadorni) aksiyadorlik jamiyatida amaldagi hokimiyat
(ovozlarning ko`pligi) bilan ta`minlovchi aksiya ulushi. Nazorat taqqoslashlar
(benchmarking) o`z ustida ishlashdan faoliyatning biror bir sohasidagi dunyo
yetakchilarining tajribasini o`rganishga o`tish. Nazoratning maqsadi tuzatish
choralarini ko`rish, aybdorlarni javobgarlikka tortish va buzishlarning oldini
olishdan iborat.
Yakuniy nazorat – xo`jalik va moliyaviy operatsiyalar amalga oshiriliganidan
keyin o`tkazilib, tekshirilayotgan hujjatlarni va korxonaning butun moliyaviy
holatini chuqur o`rganish bilan farq qiladi.
Xozirgi kunda iqtisodiyot rivojlangani sari menejmentning o`rni ortib bormoqda.
Menejer korxonani boshqargani kabi korxonadagi nazorat asosiy o`rinda turadi.
Korxonaning maqsadi, vazifalari, rejalari to`g`ri yo`naltirilganmi, davlat
qonunlariga to`gri keladimi, shularni tekshirib aniqlash uchun nazorat to`g`ri
amalga oshirilgan bo`lishi kerak. Nazoratni menejer olib boradi, korxonani nazorat
qilish menejer vakolatlariga kiradi. Korxonaning iqtisodiy holatidan tortib to
hodimning ishga vaqtida kelib ketishigacha menejer nazorat qiladi. Menejer
hodimning samarali ishlashi uchun uning ishga vaqtida kelishi, vaqtida ketishi,
ishga chin dildan yondashishi, ma`suliyat bilan qarashi barchasini to`g`ri nazorat
qilish kerak.
Aksariyat hollarda avtoritar boshqaruv uslubidagi rahbar to`g`ri va samarali
nazoratni olib boradi. Chunki bunday rahbar qattiqqo`l va nazoratni brinchi o`ringa
qo`yadi. Nazoratni ikir-chikirigacha olib boradi va hodimlarni bosimda ushlab
turadi. Hodimlarning xato qilishiga yo`l qo`ymaydi va oddiygina ishigacha nazorat
qiladi va bu ko`p xollarda o`z samarasini beradi.
Zamonaviy menejment bozor iqtisodiyoti sharoitlarida faoliyat yurituvchi firmalar,
korxonalar, tashkilotlarni boshqarishning vujudga kelgan tizimi sifatida ularning
ishlab chiqarish – xo‘jalik faoliyatining samarali rivojlanishi va faoliyat yuritishi
uchun zarur sharoitlar yaratilishini ko‘zda tutadi.
Hozirgi kungacha sanoat, savdo, tijorat, qishloq xo‘jaligi sohalarida boshqaruvning
boy amaliy tajribasi to‘plangan. Vaholanki, ushbu masalaning nazariy tomonlari
hali yetarlicha ishlab chiqilmagan.
Boshqaruv insonlar bilan birga paydo bo‘lgan. U mehnatning taqsimlanishi va
kooperatsiyalanish jarayonida faoliyatning mustaqil turiga ajralgan. Bu
odamlarning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi faoliyatini tashkil etish va
muvofiqlashtirish zarurligi bilan asoslangan. Bunda ulardan biri rahbar, ya’ni
boshqaruvchilar, boshqalari esa ularga bo‘ysunuvchilar, ya’ni
boshqariladiganlardir.

Boshqaruv muammosini hal qilishga birinchi bo‘lib qadimgi misrliklar
kirishganlar. Bundan 6 ming yil oldin ular kishilar faoliyatini maqsadga
yo‘naltirilgan holda tashkil etish, uni rejalashtirish va natijasini nazorat qilish
zarurligini tan olganlar hamda boshqaruvni markazlashtirmaslik haqidagi masalani
qo‘yganlar.
Mukammal menejmentning xos belgilari: faoliyatga, izlanishga tarafdorlik; oddiy
tuzilma va kam sonli xodimlar; iste molchiga yaqinlik; unumdorlikni ta minlashdaʼ ʼ
insonning hal qiluvchi o rni; tadbirkorlikni rag batlantiruvchi mustaqil idora qilish
ʻ ʻ
huquqi; asosiy faoliyat turiga birlamchi e tibor; hammadan ko ra yaxshiroq tanish
ʼ ʻ
bo lgan sohaga kirishish; erkinlik va kuchli nazoratni birgalikda qo llash.
ʻ ʻ
Firmalarning menejment tizimi umumiy menejment, funksional menejment,
moliyaviy menejment, marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish
menejmentini, ilmiy-texnika ishlarini boshqarish va boshqani o z ichiga oladi.
ʻ

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 22-
yanvardagi «2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovatsion
g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili»da
amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida»gi PF 5308-
sonli Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. – Toshkent:
«Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 1997-yil.
3. Алексеевский В.С., Коротков Э.М. Введение в
специальность «Менеджмент организаций»: Учебное
пособие для вузов – П.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
4. Томпсон А.А., Стрикленд А.Дж. Стратегический
менеджмент – М., «Банки и биржи», «ЮНИТИ», 1998.
5. Вершигора Э.Е. Менеджмент: Учебное пособие. – М.:
ИНФРА-М, 2006.
6. Гершикова И.Н. Менеджмент: Учебник. 4-oе изд.,
перераб. и доп. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2009.
7. Кравченко А.И. История менеджмента: Учебное пособие
для вузов. 7-ое изд. – М.: Академический Проект; Альма
Матер, 2008.
8. Менеджмент: теория и практика в России: Учебник/ под
ред. Порчиева А.Г., Разу М.Л., Тихомировский А.В. –М.:
ИД ФБК-ПРЕСС, 2003.
9. Основы менеджмента: Учебное пособие/ Плахова Л.В.,
Анурина Т.М., Легостаева С.А. и др. – М.: КНОРУС, 2007.
10. Прохоров А.П. Русская модель управления. – М.: ЗАО
«Журнал эксперт», 2002.
11. Семенов А.К., Набоков В.И. Основы менеджмента:
Практикум. – М.: ИТК «Дашков и К», 2010.
12. Файоль А., Эморсон Т., Тейлор Ф., Форд Т. Управление –
это наука искусство. – М.: Республика, 1992.

13. Коноплев С.П., Коноплева В.С. Менеджмент продаж:
Учебное пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009.
14. Гончаренко Л.П. Менеджмент инвестиций и инноваций:
Учебник. – М.: КНОРУС, 2009.
15. Йґлдошев Н.Ј., Јозоіов О.С. Менежмент – Т.: «Фан» 2004.
16. Йґлдошев Н.Ј., Болтабоев М.Р., Рихсимбоев О.Ј., ўаниев
Б.О. Стратегик менежмент – ТДИУ 2003.
17. https://uz.wikipedia.org/wiki
18. https://n.ziyouz.com/books
19. https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/iqtisodiyot
20. https://fayllar.org/

kurs ishi

Купить