Turizm va rekratsiya geografiyasi - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	40.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Turizm va rekratsiya geografiyasi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
I BOB. TURIZM VA REKREATSIYA GEOGRAFIYASINING NAZARIY ASOSLARI ..................................... 6
1.1. Turizm va rekreatsiya tushunchalarining mazmuni va mohiyati .............................................. 6
1.2. Turizm geografiyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari ................................................ 8
1.3. Rekreatsiya geografiyasining asosiy funksiyalari va yo‘nalishlari ........................................... 10
II BOB. O‘ZBEKISTONNING TURIZM VA REKREATSIYA SALOHIYATINI O‘RGANISH ......................... 14
2.1. O‘zbekistonning tabiiy-geografik sharoiti va turizmga ta’siri .................................................. 14
2.2. Rekreatsion resurslarning turlari va hududiy taqsimoti ......................................................... 16
2.3. O‘zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlanish tendensiyalari ....................................... 20
III BOB. TURIZM VA REKREATSIYA GEOGRAFIYASINING ZAMONAVIY MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI ....................................................................................................................... 23
3.1. Turizm va rekreatsiya sohasida ekologik muammolar ............................................................ 23
3.2. Hududiy rejalashtirishning zarurati va tamoyillari .................................................................. 27
3.3. O‘zbekistonda turizm va rekreatsiyani hududiy rivojlantirish istiqbollari ............................... 31
XULOSA ......................................................................................................................................... 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................................... 38
2

KIRISH
Hozirgi globallashuv davrida turizm va rekreatsiya sohalari nafaqat ijtimoiy -
madaniy rivojlanishning muhim omiliga , balki davlat iqtisodiyotining barqaror
tarmoqlaridan biriga aylangan . Jahon tajribasi shuni ko ‘ rsatadiki , to ‘ g ‘ ri
yo ‘ naltirilgan va hududiy jihatdan puxta rejalashtirilgan turizm mamlakatning
tashqi imidjini shakllantirish , yangi ish o ‘ rinlari yaratish , hududiy tafovutlarni
kamaytirish va aholi farovonligini oshirishda katta rol o ‘ ynaydi .
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan oxirgi yillarda turizm
sohasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylantirildi. Ayniqsa, har
bir viloyatning turizm salohiyati bo‘yicha ixtisoslashtirilishi, rekreatsion zonalar
tashkil etilishi va zamonaviy infratuzilmaviy loyihalarning joriy etilishi hududiy
rivojlanishning yangi bosqichini boshlab berdi. Shu nuqtai nazardan, "Turizm va
rekreatsiya geografiyasi" masalalarini o‘rganish ilmiy-amaliy jihatdan dolzarb
hisoblanadi.
Kurs ishining dolzarbligi
Turizm va rekreatsiya geografiyasining ilmiy asosda o‘rganilishi —
resurslarni oqilona taqsimlash, hududlararo tenglikni ta’minlash, ekologik
xavfsizlikni saqlash va mintaqaviy ixtisoslashuvga erishish uchun zarurdir.
Ayniqsa O‘zbekistonda turizm salohiyati yuqori bo‘lgan, ammo yetarlicha
o‘rganilmagan hududlar mavjud bo‘lib, ularni aniqlash va ilmiy asosda
rivojlantirish strategiyalarini ishlab chiqish bugungi kunda juda dolzarbdir.
Kurs ishining maqsadi
3

Kurs ishining asosiy maqsadi – O‘zbekiston misolida turizm va rekreatsiya
geografiyasi nazariyasi hamda amaliyotini o‘rganish, mavjud salohiyatni tahlil
qilish va hududiy rivojlanish istiqbollarini aniqlashdir.
Kurs ishining vazifalari
Turizm va rekreatsiya geografiyasining nazariy asoslarini o‘rganish;
O‘zbekistondagi asosiy turizm yo‘nalishlari va rekreatsion resurslarni tahlil
qilish;
Hududiy rejalashtirishning tamoyillari va amaliy misollarini tahlil qilish;
Turizmni hududiy rivojlantirishda mavjud muammolar va yechimlarni
aniqlash;
Kelgusidagi rivojlanish istiqbollari bo‘yicha ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti
Turizm va rekreatsiya faoliyatining geografik xususiyatlari, ularning
hududiy taqsimoti va rivojlanish istiqbollari.
Kurs ishining obyekti
O‘zbekiston Respublikasining turizm va rekreatsiya salohiyatiga ega bo‘lgan
hududlari, ularning tabiiy, tarixiy-madaniy va infratuzilmaviy resurslari.
4

Kurs ishining tuzilishi
Kurs ishi kirish, 3 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat
bo‘lib, har bir bob 3 ta kichik bo‘limdan tashkil topgan. Ishda ilmiy adabiyotlar,
statistik ma’lumotlar, davlat dasturlari va amaliy tajriba asosida tahliliy yondashuv
qo‘llanilgan.
5

I BOB. TURIZM VA REKREATSIYA GEOGRAFIYASINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Turizm va rekreatsiya tushunchalarining mazmuni va mohiyati
Turizm va rekreatsiya inson hayotida muhim o‘rin egallovchi ijtimoiy-
iqtisodiy faoliyat turlaridan hisoblanadi. Bu faoliyatlar odamlarning ruhiy va
jismoniy salomatligini saqlash, madaniy dunyoqarashini kengaytirish, atrof-
muhitni anglash va estetik zavq olish kabi ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy dunyoda turizm va rekreatsiya sohasi jadal rivojlanib, global
iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biriga aylangan.
Turizm tushunchasi ilmiy adabiyotlarda bir nechta ta’riflar orqali izohlanadi.
Umuman olganda, turizm — bu insonlarning doimiy yashash joyidan tashqarida
vaqtincha sayohat qilishi va bu jarayonda turar joy, ovqatlanish, transport,
ekskursiya, ko‘ngilochar xizmatlardan foydalanish orqali amalga oshiriladigan
kompleks faoliyatdir. Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) ta’rifiga ko‘ra, turizm
— bu odamlarning doimiy yashash joyidan boshqa joyga kamida 24 soatlik, lekin
1 yildan oshmagan muddatga shaxsiy, ishbilarmonlik yoki boshqa maqsadlarda
qilgan harakati bo‘lib, bu vaqt mobaynida ular joylashgan hududda iqtisodiy,
madaniy va ijtimoiy aloqalarga kirishadi.
Turizm quyidagi asosiy shakllarga bo‘linadi:
Ichki turizm (bir davlat ichida sayohat qilish);
Tashqi turizm (xalqaro darajada amalga oshiriladigan sayohatlar);
6

Kirish turizmi (chet el fuqarolarining mamlakatga kirib kelishi);
Chiqarish turizmi (fuqarolarning chet elga chiqishi);
Ekoturizm, agro-, sanoat, tibbiy va madaniy turizm kabi maxsus
yo‘nalishlar.
Rekreatsiya tushunchasi esa lotincha “recreatio” – “qayta tiklanish” degan
ma’noni bildiradi. Bu tushuncha zamonaviy geografiyada inson salomatligini
tiklash, psixologik va ijtimoiy-emotsional holatini yaxshilashga qaratilgan
faoliyatlar majmuasini anglatadi. Rekreatsiya dam olish, sport bilan shug‘ullanish,
tabiat qo‘ynida vaqt o‘tkazish, madaniy-ma’rifiy tadbirlarda ishtirok etish kabi
faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Rekreatsiya turli makonlarda – tog‘larda, daryo
bo‘ylarida, dengiz sohillarida, o‘rmonzorlar, milliy bog‘lar va tarixiy-madaniy
yodgorliklar yaqinida tashkil etilishi mumkin.
Turizm va rekreatsiya geografiyasi – bu turizm va rekreatsiyaning hududiy
jihatlarini, joylashuv qonuniyatlarini, resurslar va salohiyatlarning makoniy
taqsimotini o‘rganuvchi ilmiy sohadir. Ushbu fan turistik hududlar tiplari,
rekreatsion resurslar (tabiiy, iqlimiy, madaniy, tarixiy), xizmat ko‘rsatish
infratuzilmasi, transport imkoniyatlari, marketing va boshqaruv tizimlari, ekologik
muammolar kabi masalalarni tahlil qiladi.
Shuningdek, bu soha turizmning iqtisodiy-ijtimoiy natijalarini, uning
mahalliy aholi hayot tarziga, atrof-muhitga, madaniy merosga ta’sirini chuqur
o‘rganadi. Masalan, tog‘li hududlarda turizm tog‘ chang‘isi va alpinizm asosida
rivojlanadi, cho‘l yoki sahro mintaqalarida esa etno- va ekoturizm salohiyati kuchli
7

bo‘ladi. Dengizbo‘yi zonalar esa plyaj dam olishlari uchun eng qulay joylar
hisoblanadi.
Bugungi kunda dunyo bo‘yicha har yili milliardlab odamlar turizm va
rekreatsiya faoliyatida ishtirok etmoqda. Bu esa global iqtisodiyotga ulkan foyda
keltirib, ish o‘rinlari yaratish, infratuzilmani rivojlantirish, hududiy
investitsiyalarni jalb qilish va xalqaro hamkorlikni mustahkamlashga xizmat
qilmoqda.
Shu bilan birga, ushbu faoliyatlarning nazorat qilinmasligi ekologik yuki
oshishiga, madaniy qadriyatlar eroziyasiga va resurslar haddan ziyod
ekspluatatsiyasiga olib kelishi mumkin. Shu sababli barqaror (sustainable) turizm
konsepsiyasi muhim o‘rinni egallaydi. Bu yondashuv asosida turizmning rivoji
iqtisodiy samaradorlik, ekologik muvozanat va ijtimoiy mas’uliyat tamoyillariga
asoslanadi.
Xulosa qilib aytganda, turizm va rekreatsiya inson salomatligi, jamiyat
taraqqiyoti va hududiy rivojlanishning muhim omillaridan biri hisoblanadi.
Ularning mazmuni va mohiyatini chuqur anglash, geografik jihatlarini tahlil qilish
orqali samarali strategiyalar ishlab chiqish va barqaror rivojlanishni ta’minlash
mumkin.
1.2. Turizm geografiyasining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
Turizm geografiyasi mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida shakllangan. Uning rivojlanishiga ijtimoiy-iqtisodiy omillar, sanoat
8

inqilobi, temiryo‘l transportining paydo bo‘lishi, aholining turmush darajasi va
ma’naviy ehtiyojlarining oshishi sabab bo‘lgan. Dastlabki bosqichlarda turizm
faqat yuqori tabaqaga mansub kishilar uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, vaqt o‘tishi
bilan ommaviy tus ola boshladi.
Turizm geografiyasining shakllanish jarayonini quyidagi bosqichlarga
ajratish mumkin:
Birinchi bosqich – boshlang‘ich davr (XIX asr oxiri – XX asr
boshlarigacha):
Bu davrda geografik tadqiqotlarda turizmga bevosita e’tibor hali kuchli
bo‘lmagan. Biroq yirik shaharlar, tog‘li hududlar va dengizbo‘ylarida sayyohlik
faoliyatining boshlanishi kuzatildi. Angliya, Germaniya, Shveytsariya, Italiya kabi
davlatlar ilk turizm markazlariga aylandi. Bu davrda asosan kurort va
sog‘lomlashtirish maskanlari rivojlandi. Turizm ko‘proq iqlimiy va tabiiy
resurslarga asoslandi.
Ikkinchi bosqich – ilmiy yondashuv davri (XX asrning birinchi yarmi):
Turizmga ilmiy va tizimli yondashuv shakllana boshladi. Geograflar
sayyohlik faoliyatini makoniy tahlil qilish, rekreatsion resurslarni o‘rganish, turizm
infratuzilmasini baholash kabi yo‘nalishlarga e’tibor qaratdilar. Yevropaning bir
qancha mamlakatlarida universitetlarda turizm bo‘yicha dastlabki ilmiy tadqiqotlar
olib borila boshlandi. Bu davrda turizm va rekreatsiya alohida sohalar sifatida
rivojlanib, ularning hududiy o‘ziga xosliklari tahlil qilindi.
9

Uchinchi bosqich – zamonaviy bosqich (XX asr ikkinchi yarmi – hozirgi
davr):
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda turizm jadal rivojlana boshladi.
1950-yillardan boshlab xalqaro turizm hajmi tez sur’atlarda oshdi. Turizm
geografiyasi fan sifatida mustahkamlandi, maxsus tadqiqot markazlari va ilmiy
institutlar tashkil etildi. Sayyohlik faoliyatining global va mintaqaviy taqsimoti,
turizm turlari, rekreatsion resurslarning tizimlashtirilishi bo‘yicha ilmiy maktablar
shakllandi. Raqamli texnologiyalar, internet, ijtimoiy tarmoqlarning rivojlanishi
turizm geografiyasining yangi bosqichga chiqishiga sabab bo‘ldi. Turizm endilikda
nafaqat iqtisodiy, balki ekologik va ijtimoiy omillar bilan uzviy bog‘liq ravishda
o‘rganilmoqda.
Bugungi kunda turizm geografiyasi – turizm faoliyatining hududiy tashkil
etilishi, uning tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy omillar bilan o‘zaro aloqasi,
rekreatsion hududlar va resurslarning ilmiy tasnifi, mintaqaviy rivojlanish
strategiyalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadigan kompleks fan sohasidir.
1.3. Rekreatsiya geografiyasining asosiy funksiyalari va yo‘nalishlari
Rekreatsiya geografiyasi – insonlarning dam olish, sog‘lig‘ini tiklash va
bo‘sh vaqtni mazmunli o‘tkazish bilan bog‘liq faoliyatlarining hududiy tashkil
etilishi, tabiiy va ijtimoiy resurslarga bog‘liqligi hamda bu faoliyat turlarining
makoniy qonuniyatlarini o‘rganadigan fan sohasidir. Bu yo‘nalish rekreatsiya
10

resurslarining turlari, joylashuvi, ulardan foydalanish shakllari, ularning jamiyat va
hududiy rivojlanishga ta’sirini chuqur tahlil qiladi.
Rekreatsiya geografiyasining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
1. Tahliliy-funksional funksiya:
Bu funksiya orqali rekreatsion faoliyatga ta’sir qiluvchi tabiiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va ekologik omillar o‘rganiladi. Rekreatsiya zonalarining joylashuvi,
ularning salohiyati, tashrif buyuruvchilar oqimi va xizmat turlarining rivojlanish
darajasi aniqlanadi.
2. Hududiy-rejalashtirish funksiyasi:
Rekreatsion hududlar va ularning infratuzilmasini ilmiy asosda rejalashtirish,
ularni mintaqaviy rivojlanish siyosatiga integratsiya qilish, barqaror foydalanish
mexanizmlarini ishlab chiqish bu funksiya doirasiga kiradi.
3. Ekologik funksiyasi:
Rekreatsiya faqat insonlar uchun emas, balki atrof-muhitga ham ta’sir qiladi.
Shu bois bu fan rekreatsion zonalarda ekologik barqarorlikni saqlash, tabiiy
resurslarni asrash, antropogen bosimni kamaytirish yo‘llarini tahlil qiladi.
Rekreatsiya geografiyasi zamonaviy bosqichda turli yo‘nalishlar bo‘yicha
rivojlanmoqda:
Tabiiy rekreatsiya geografiyasi: tog‘, o‘rmon, dengiz, cho‘l va boshqa tabiiy
zonalardagi rekreatsion imkoniyatlarni o‘rganadi. Masalan, tog‘li hududlarda tog‘
11

chang‘isi, alpinizm, treking kabi faoliyatlar keng tarqalgan. O‘zbekiston misolida
Chotqol, Hisor tog‘lari hududlari, Chorvoq, Charvak kabi zonalar bunga misol
bo‘la oladi.
Madaniy-tarixiy rekreatsiya geografiyasi: tarixiy obidalar, arxeologik
yodgorliklar, diniy ziyorat joylari, madaniy meros obyektlari asosida shakllanadi.
Masalan, Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlari madaniy rekreatsiyaning yirik
markazlaridan hisoblanadi.
Shahar atrofi rekreatsiyasi: bu yo‘nalish yirik shaharlar atrofidagi yashil
zonalar, bog‘lar, istirohat maskanlari, suv havzalari va sport-inshootlarining
rekreatsion salohiyatini o‘rganadi. Aholi zich joylashgan hududlarda aynan shu tur
eng muhim hisoblanadi.
Sog‘lomlashtirish (sanator-kurort) rekreatsiyasi: mineral suvlari, balchiqli
davolash, iqlimiy-fizioterapiya asosida tashkil etilgan sanatoriylar, kurortlar va
dam olish maskanlari bu yo‘nalish doirasida o‘rganiladi. Masalan, Termiz
yaqinidagi “Zarafshon”, Farg‘ona vodiysidagi “Shohimardon”, “Chortoq”
kurortlari sog‘lomlashtirish rekreatsiyasining yirik markazlari sanaladi.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO) va BMTning turizm bo‘yicha
statistikalariga ko‘ra, 2023-yil davomida dunyo bo‘yicha 2,3 milliarddan ortiq
kishi rekreatsion faoliyatda ishtirok etgan. Ulardan taxminan 60 foizi tabiiy
zonalarda, 25 foizi madaniy-tarixiy obyektlar asosida, qolganlari esa
sog‘lomlashtirish va shahar atrofi rekreatsiyasida faol bo‘lgan. Rekreatsiya
xizmatlari hajmi global xizmatlar bozorining 15–17 foizini tashkil etgan.
12

O‘zbekistonda esa 2022-yilda Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga
ko‘ra, dam olish va sog‘lomlashtirish maskanlaridan foydalanganlar soni 7,2
million kishiga yetgan. Shundan 2 milliondan ortig‘i ichki sayyohlar hisoblangan.
Respublikadagi 1000 dan ortiq rekreatsion obyektlarning 35 foizi Toshkent shahri
va viloyati, Samarqand, Farg‘ona, Namangan va Andijon viloyatlarida joylashgan.
Rekreatsiya geografiyasi bugungi kunda nafaqat dam olish, balki
odamlarning psixologik sog‘lomligini tiklash, barqaror rivojlanish, atrof-muhitni
muhofaza qilish va hududiy siyosatni shakllantirishda ham muhim ilmiy-amaliy
yo‘nalishga aylanib bormoqda.
13

II BOB. O‘ZBEKISTONNING TURIZM VA REKREATSIYA
SALOHIYATINI O‘RGANISH
2.1. O‘zbekistonning tabiiy-geografik sharoiti va turizmga ta’siri
O‘zbekiston Markaziy Osiyoning markazida joylashgan bo‘lib, o‘zining
betakror tabiiy-geografik sharoiti, boy tabiiy resurslari, xilma-xil relyef va iqlim
zonalari bilan turizm va rekreatsiya rivoji uchun katta imkoniyatlarga ega.
Mamlakatning tabiiy geografiyasi — bu turizmning asosiy resurslaridan biri
sanaladi. Aynan iqlim, relyef, suv manbalari, o‘rmonlar, tog‘lar, cho‘llar kabi
omillar sayyohlarni jalb qiluvchi muhim omillar hisoblanadi.
O‘zbekistonning umumiy maydoni 448,9 ming km² bo‘lib, shundan 20%
tog‘li hududlar, 60% tekislik, 20% cho‘l va yarim cho‘l hududlaridan iborat. Bu
turli zonalarning mavjudligi mamlakatda turizmning har xil shakllarini — tog‘
turizmi, ekologik turizm, ekstremal sport turlari, sog‘lomlashtirish turizmi va
rekreatsion dam olishni tashkil qilish imkonini beradi.
Relyef va tabiiy landshaftlarning ta’siri:
Sharqiy va janubiy qismlarda joylashgan Hisor, Zarafshon, Turkiston va
Chatqol tizmalari turli rekreatsion va sport-sayohat turlari uchun qulay sharoit
yaratadi. Tog‘li hududlarda joylashgan maskanlar, xususan, Chimgan, Beldersoy,
Amirsoy kabi tog‘-chang‘i kurortlari har yili minglab mahalliy va xorijiy
sayyohlarni o‘ziga jalb qiladi. Bu hududlarda yozda treking, alpinizm, tog‘
velosipedi, qishda esa chang‘i va snoubord sport turlari keng rivojlangan.
Iqlim sharoiti:
14

O‘zbekistonning iqlimi kontinental bo‘lib, yozda issiq va quruq, qishda esa
sovuq. Yillik quyoshli kunlar soni 300 kundan ortiq bo‘lib, bu esa ochiq havoda
turizm va dam olish faoliyatini tashkil qilish uchun juda qulay omildir. Masalan,
bu sharoit sog‘lomlashtiruvchi dam olish, ekologik ekskursiyalar va agro-turizm
uchun ideal hisoblanadi.
Cho‘l va yarim cho‘l zonalari:
Qizilqum, Ustyurt platosi, Ayazko‘l kabi hududlar o‘zining o‘ziga xos
landshaftlari, tarixiy izlari va ekologik tozaligi bilan ekstremal turizm turlarini
rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududidagi
Ellikqal’a va Moynoq ekologik turizm uchun istiqbolli hududlar sirasiga kiradi.
Suv resurslari va ularning roli:
Mamlakatdagi yirik suv havzalari — Charvak, Tuyamuyin, Aydarko‘l,
Sangardak, Qoradaryo va boshqa ko‘llar suv sporti, baliq ovlash, plyaj
rekreatsiyasi uchun keng foydalaniladi. Ayniqsa, yoz oylarida ichki sayyohlarning
katta qismi aynan suv rekreatsiyasi maskanlarini tanlaydi.
Biosfer rezervatlar va tabiiy qo‘riqxonalar:
O‘zbekistonda 9 ta yirik tabiiy qo‘riqxona, 2 ta milliy bog‘ va 3 ta biosfera
rezervati mavjud bo‘lib, ular ekologik va ilmiy-tarixiy turizm uchun katta
salohiyatga ega. Masalan, Chatqol biosfera rezervati, Zarafshon milliy bog‘i va
Kitob geologik qo‘riqxonasi sayyohlarni ilmiy, madaniy va ekologik jihatdan jalb
etadi.
15

Statistik ma’lumotlar:
O‘zbekiston Respublikasi Turizm qo‘mitasining 2023-yilgi hisobotiga ko‘ra,
mamlakatga kelgan xorijiy sayyohlarning qariyb 35 foizi tabiiy rekreatsion
maskanlarga tashrif buyurgan. Eng ko‘p tashrif buyurilgan tabiiy hududlar ichida
Chimgan–Charvak zonasi, Samarqand viloyatining tog‘li hududlari, Aydarko‘l
atrofidagi ekoturistik maskanlar, hamda Qoraqalpog‘istonning ekologik
yo‘nalishlari yetakchi o‘rinda turadi.
Shu bilan birga, O‘zbekistonda mavjud tabiiy geografik imkoniyatlar hali
to‘liq o‘zlashtirilmagan. Potensialga ega bo‘lgan ko‘plab hududlarda
infratuzilmaning yetishmasligi, ekologik monitoringning sustligi va transport
yondashuvining cheklanganligi bu sohaning to‘liq rivojlanishiga to‘sqinlik
qilmoqda.
Shunday bo‘lsa-da, mavjud tabiiy-geografik omillar O‘zbekistonni
mintaqadagi muhim rekreatsion markazlardan biriga aylantirish imkoniyatini
beradi. Rivojlangan transport va turizm infratuzilmasi, ekologik barqarorlikni
ta’minlovchi yondashuvlar, mahalliy aholining turizmga integratsiyasi orqali bu
salohiyatni to‘liq ishga solish mumkin.
2.2. Rekreatsion resurslarning turlari va hududiy taqsimoti
Rekreatsion resurslar – bu aholining sog‘lig‘ini tiklash, dam olish va bo‘sh
vaqtini mazmunli o‘tkazishga xizmat qiluvchi tabiiy, madaniy-tarixiy, ijtimoiy va
16

iqtisodiy manbalardir. Bu resurslar turizm geografiyasining asosiy obyekti bo‘lib,
ular soni, sifati va joylashuvi mamlakatning turizm salohiyatini belgilab beradi.
O‘zbekistonda rekreatsion resurslar ko‘p turlilikka ega va ular hududiy
jihatdan notekis taqsimlangan. Umuman olganda, respublikadagi rekreatsion
resurslar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Tabiiy rekreatsion resurslar
Bu turdagi resurslar tabiiy manbalarga asoslanadi: iqlim, tog‘lar, o‘rmonlar,
suv havzalari, mineral manbalar, cho‘llar va landshaftlar
Tog‘ resurslari: Asosan Farg‘ona vodiysi atrofida, Toshkent viloyatining
Bo‘stonliq tumanida, Samarqand va Surxondaryo viloyatlarida joylashgan.
Chimgan, Beldersoy, Amirsoy, Zarkent tog‘li maskanlari tog‘ turizmi va ekstremal
sport turlari uchun juda qulay.
Suv rekreatsiyasi: Yirik suv omborlari — Charvak, Tuyamuyin, Aydarko‘l,
Sangardak, Toshkentsoy, Zarafshon kabi suv havzalari baliq ovlash, suzish,
qayiqda sayr qilish, dam olish zonalari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Iqlimiy resurslar: Toshkent, Samarqand, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm
viloyatlarida quyoshli kunlar sonining ko‘pligi ochiq havoda davolovchi va dam
beruvchi sog‘lomlashtirish zonalarini tashkil etish uchun qulay.
17

Balneologik resurslar (mineral suvlar): Chortoq, Obi Hayot, Zomin, Shifo,
Bo‘zsuv, Mingbuloq kabi sanator-kurort zonalari sog‘lomlashtirish turizmi uchun
faol ishlatiladi.
2. Madaniy-tarixiy rekreatsion resurslar
O‘zbekiston tarixiy yodgorliklar, diniy ziyoratgohlar, qadimiy me’moriy
inshootlar, arxeologik obyektlarga juda boy. Ular madaniy va ziyorat turizmi
uchun muhim asos hisoblanadi.
Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz — YuNESKO merosi ro‘yxatiga
kiritilgan tarixiy shaharlardir. Ularda joylashgan Registon, Shohi Zinda, Ark
qal’asi, Poyi Kalon ansambli, Ichan qal’a va boshqa obidalar har yili yuz minglab
sayyohlarni o‘ziga jalb qiladi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi Mizdahkon, Moynoq ekologik markazi,
Ellikqal’a, Ayaz qal’a yodgorliklari ham arxeologik turizm jihatidan katta
salohiyatga ega.
2023-yilgi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda 8000 dan ortiq
tarixiy-madaniy meros obyektlari mavjud bo‘lib, ularning qariyb 70 foizi Buxoro,
Samarqand, Toshkent va Xorazm viloyatlarida joylashgan.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy va mehnat resurslari
Bu guruhga rekreatsion faoliyatni tashkil etish va rivojlantirishga xizmat
qiluvchi infratuzilmalar kiradi: mehmonxonalar, dam olish uylari, transport,
ovqatlanish obyektlari, tibbiyot xizmatlari va kadrlar tayyorlash tizimi.
18

Toshkent, Samarqand, Buxoro, Namangan, Farg‘ona viloyatlarida so‘nggi
yillarda rekreatsion infratuzilma sezilarli darajada rivojlandi. Misol uchun, 2023-
yilda mamlakatda 2,100 dan ortiq mehmonxona va turar joy faoliyat yuritgan,
shundan 30% zamonaviy dam olish majmualari va sanatoriylar bo‘lgan.
Hududiy taqsimot xususiyatlari:
Toshkent viloyati: Eng ko‘p rivojlangan tabiiy va sog‘lomlashtirish
rekreatsion hudud. Chimgan–Charvak zonasida 50 dan ortiq dam olish maskanlari,
chang‘i yo‘laklari, sport inshootlari mavjud.
Samarqand va Buxoro viloyatlari: Madaniy-tarixiy rekreatsiyaning
markazlari. Tarixiy meros obyektlari soni bo‘yicha yetakchi. YuNESKO
ro‘yxatidagi eng ko‘p obyektlar aynan shu hududlarda joylashgan.
Farg‘ona vodiysi (Farg‘ona, Andijon, Namangan): Tog‘li landshaftlar va
mineral manbalar asosida sog‘lomlashtirish va tog‘-ekoturizm rivojlangan.
“Chortoq”, “Obi Hayot”, “Shohimardon” kabi sanatoriylar mashhur.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi: Ekologik, arxeologik va ekstremal turizm
uchun istiqbolli. Mo‘ynoqqa ekologik ekspeditsiyalar, Ustyurt platosida cho‘l
safari, Ayaz qal’aga arxeoturistik yo‘nalishlar taklif qilinadi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda rekreatsion resurslarning ko‘pligi va
xilma-xilligi uni turizm bo‘yicha yirik mintaqaviy markazlardan biriga aylantirish
imkonini beradi. Ammo ularning hududiy taqsimoti notekis, ba’zi resurslar
19

yetarlicha o‘zlashtirilmagan. Shu bois, zamonaviy infratuzilmalarni kengaytirish,
mahalliy aholi ishtirokini kuchaytirish va ekotizimni asrash bilan bog‘liq strategik
rejalashtirish talab etiladi.
2.3. O‘zbekistonda turizm infratuzilmasining rivojlanish tendensiyalari
Turizm infratuzilmasi — bu sayyohlarning ehtiyojlarini qondirishga xizmat
qiluvchi moddiy-texnik va tashkiliy-iqtisodiy vositalar yig‘indisidir. Bular qatoriga
transport tarmoqlari, mehmonxonalar, restoranlar, dam olish maskanlari, axborot
markazlari, gidlar xizmati, turizm kompaniyalari va boshqa xizmat turlari kiradi.
O‘zbekistonda turizm infratuzilmasi oxirgi yillarda tubdan modernizatsiya
qilinmoqda, ayniqsa 2016-yildan boshlab davlat tomonidan berilgan e’tibor
sezilarli darajada ortdi.
Transport infratuzilmasi
O‘zbekistonda zamonaviy transport infratuzilmasining rivojlanishi sayyohlar
oqimini ko‘paytirishdagi eng muhim omillardan biri bo‘lib qolmoqda.
Temir yo‘l tarmog‘i: “Afrosiyob” tezyurar poezdlari Toshkent–Samarqand–
Buxoro–Xiva yo‘nalishlarida sayyohlar uchun qulay va tezkor harakatlanish
imkonini yaratmoqda. 2023-yil davomida ushbu yo‘nalishlarda 1,3 milliondan
ortiq yo‘lovchi tashilgan.
20

Havo transporti: O‘zbekistonning yirik shaharlari Toshkent, Samarqand,
Buxoro, Farg‘ona, Termiz, Urganch va Nukusda xalqaro aeroportlarga ega bo‘lib,
2024-yil oxiriga kelib 25 dan ortiq mamlakat bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aviaqatnovlar
yo‘lga qo‘yilgan.
Avtomobil yo‘llari: Toshkentdan Chimgan, Samarqanddan Zarafshon,
Termizdan Boysun, Nukusdan Ellikqal’a kabi rekreatsion yo‘nalishlarga
asfaltlangan avtomobil yo‘llari qurilmoqda yoki rekonstruksiya qilinmoqda. 2022–
2024 yillar davomida 3,500 km dan ortiq turistik ahamiyatdagi yo‘llar ta’mirland
Mehmonxona xo‘jaligi va turar joy tizimi
Mehmonxonalar va boshqa turar joylar soni ham yildan-yilga oshmoqda. Bu
sayyohlar oqimiga munosib sharoit yaratmoqda.
2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonda 2,183 ta mehmonxona faoliyat
ko‘rsatgan. Shundan 45% Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xivada joylashgan.
Shuningdek, hostel, “bed and breakfast”, oilaviy uy mehmonxonalari kabi
byudjetli turar joylar soni 5 yil ichida 4 barobarga oshgan.
2022-yilda ilk bor glamping (tabiatda qulay dam olish) va eko-lodj turar
joylari Farg‘ona vodiysi, Jizzax va Surxondaryo viloyatlarida tashkil qilindi.
Sayyohlik xizmatlari va texnologik infratuzilma
Turizm kompaniyalari soni: 2023-yilda respublika bo‘yicha faoliyat
yuritayotgan 1,200 dan ortiq turistik agentliklar ro‘yxatga olingan, ularning 35%
xalqaro yo‘nalishlarda faoliyat yuritadi.
21

Raqamlashtirish: “Uzbekistan.travel” rasmiy portali, mobil ilovalar va
onlayn bron qilish tizimlari sayyohlarga qulaylik yaratmoqda. QR-kodli interaktiv
xaritalar, audio-gidlar va “smart turizm” loyihalari bosqichma-bosqich joriy
etilmoqda.
Turizm axborot markazlari — Toshkent, Samarqand, Xiva, Buxoro va
Nukus shaharlarida zamonaviy axborot-ko‘rsatma markazlari faoliyat yuritmoqda.
Investitsiyalar va xorijiy hamkorlik
O‘zbekistonda turizm infratuzilmasi rivojlanishining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri bu xorijiy investitsiyalarni jalb qilishdir.
2023-yilda turizm sohasiga 350 million AQSh dollari miqdorida to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb qilindi.
“Amirsoy”, “Silk Road Samarkand”, “Buxoro City” kabi yirik loyihalar
Yevropa, Turkiya, Xitoy, BAA investorlari bilan hamkorlikda amalga
oshirilmoqda.
“Ipak yo‘li” bo‘ylab turizm loyihalari doirasida Xitoy, Qozog‘iston, Eron va
Ozarbayjon bilan hamkorlik kengaymoqda.
Zamonaviy tendensiyalar
Eko-turizm va barqaror rivojlanish: Infratuzilmani qurishda ekologik
xavfsizlik, qayta tiklanuvchi energiya manbalari, chiqindilarni boshqarish tizimi
joriy etilmoqda.
22

Sog‘lomlashtirish turizmi: Sanatoriylar va balneologik maskanlarda yangi
zamonaviy uskunalar, xizmatlar joriy qilinmoqda. “Chortoq”, “Zomin”, “Obi
hayot” kabi maskanlarda yangi kurort-komplekslar barpo etilmoqda.
Agro-turizm va etno-turizm: Qishloq hududlarida turistlar uchun mehmon
uylari, dehqon xo‘jaliklari bilan tanishish, milliy taomlarni tayyorlash,
hunarmandchilikni o‘rganish kabi xizmatlar yo‘lga qo‘yilgan.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda turizm infratuzilmasi jadal rivojlanib,
zamonaviy texnologiyalar, raqamlashtirish va barqarorlik tamoyillariga
asoslanmoqda. Davlat siyosati, investitsiyalar, xalqaro hamkorlik va ichki talab bu
jarayonni jadallashtirmoqda. Kelgusida yirik shaharlar bilan birga viloyat va
chekka hududlarda ham turizm infratuzilmasini kengaytirish ustuvor vazifalardan
biri bo‘lib qoladi.
III BOB. TURIZM VA REKREATSIYA GEOGRAFIYASINING
ZAMONAVIY MUAMMOLARI VA RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
3.1. Turizm va rekreatsiya sohasida ekologik muammolar
Turizm va rekreatsiya faoliyati insonning tabiat bilan bevosita aloqador
bo‘lgan faoliyatlaridan biri hisoblanadi. Bu soha rivojlanar ekan, u bilan birga
yuzaga kelayotgan ekologik muammolar ham tobora jiddiy tus olmoqda. Xususan,
turistik hududlarning tabiiy resurslarga bosimi, landshaftlar buzilishi, chiqindilar
ko‘payishi, bioxilma-xillikning kamayishi va boshqa ekologik tahdidlar bugungi
kunda global darajadagi muhim masalalardan biridir.
1. Turizmning tabiiy muhitga ta’siri
23

Turizm rivojlangan sari, sayyohlar oqimi ortib boradi. Bu esa ayniqsa
qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarda, milliy bog‘lar va tarixiy obidalar joylashgan
hududlarda ekologik barqarorlikka xavf tug‘diradi. Sayyohlar tomonidan toza
ichimlik suvi, elektr energiyasi va oziq-ovqat mahsulotlariga talab ortadi, bu esa
resurslarning haddan ortiq ishlatilishiga olib keladi. Xususan:
 Yashil hududlarning qisqarishi : Mehmonxonalar, yo‘l va boshqa
infratuzilmalar qurilishi natijasida o‘rmonlar va boshqa tabiiy landshaftlar
yo‘q qilinmoqda.
 Suv resurslariga bosim : Issiq iqlimli turistik zonalarda mehmonxonalar va
basseynlar uchun katta miqdorda suv sarf qilinadi, bu esa yer osti
suvlarining kamayishiga olib keladi.
 Flora va fauna turlari xavf ostida : Turistik faoliyat bilan bog‘liq ravishda
yovvoyi hayvonlar yashash joylarini tark etmoqda, ba'zi o‘simlik va hayvon
turlari esa yo‘q bo‘lish arafasida.
2. Chiqindilar va ifloslanish
Turizm sohasida eng katta ekologik muammolardan biri bu — chiqindilarning
ortishi va ularni boshqarish muammosidir. Ayniqsa, pik mavsumlarda turistik
hududlar chiqindilar bilan to‘lib ketadi. Ushbu chiqindilar orasida:
 Plastik mahsulotlar (shisha idishlar, suv butilkalari, oziq-ovqat qadoqlari)
uzoq yillar davomida tabiatda saqlanib qoladi.
 Ovqat qoldiqlari yovvoyi hayvonlarning tabiiy ovqatlanish tizimini buzadi.
 Transport vositalaridan chiqadigan zararli gazlar havo sifatini
pasaytiradi va global isish muammosiga hissa qo‘shadi.
24

Ko‘plab sayyohlik markazlarida chiqindilarni utilizatsiya qilish va qayta ishlash
infratuzilmasi yetarli emas, bu esa ekologik muvozanatning buzilishiga olib keladi.
3. Madaniy va tarixiy obidalar ekologiyasi
Rekreatsiya va madaniy-tarixiy turizm ob’yektlari ham ekologik muammolardan
xoli emas. Masalan:
 Ko‘plab tarixiy obidalar atrofida me’yordan ortiqcha odam to‘planadi, bu
esa ularning jismoniy shikastlanishiga olib keladi.
 Muqaddas joylarda (ziyoratgohlar, qadimiy masjid va maqbaralar)
chiqindilar tashlanishi, notabiiy harakatlar diniy va madaniy qadriyatlarni
ham tahdid ostiga qo‘yadi.
 Obidalar atrofidagi infratuzilmaviy qurilishlar (avtoturargohlar, savdo
do‘konlari) tabiiy landshaftga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
4. Ekoturizm va barqaror turizm muammolari
Oxirgi yillarda ekologik muammolarni kamaytirish maqsadida ekoturizm
tushunchasi keng tarqalmoqda. Ekoturizmning asosiy maqsadi — sayyohlik
faoliyatini tabiatga minimal ta’sir ko‘rsatgan holda tashkil qilishdir. Biroq,
amaliyotda ushbu yo‘nalish bilan bog‘liq qator muammolar mavjud:
 Ekoturizm degan niqob ostida ko‘plab loyihalar amalga oshirilmoqda, biroq
ularning ko‘pchiligi aslida ekologik talablarga javob bermaydi.
 Mahalliy aholining ekoturizm loyihalarida to‘liq ishtirok etmasligi, ularga
yetarli foyda bermasligi muammoga aylangan.
25

 Ekoturizm loyihalari uchun zarur bo‘lgan monitoring va baholash tizimlari
yetarli darajada yo‘lga qo‘yilmagan.
5. Iqlim o‘zgarishi va turizmning o‘zaro ta’siri
Turizm sohasining o‘zi ham iqlim o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, aviatsiya
va avtomobil transportining ko‘payishi atmosferaga chiqadigan issiqxona gazlari
miqdorini oshiradi. Shu bilan birga, iqlim o‘zgarishi turizm sohasiga ham salbiy
ta’sir ko‘rsatadi:
 Qorli tog‘li hududlarda iqlim isishi sababli chang‘i sporti bilan shug‘ullanish
mavsumi qisqarmoqda.
 Dengiz bo‘yidagi kurortlar dengiz sathining ko‘tarilishi sababli xavf ostida
qolmoqda.
 Yovvoyi tabiatga asoslangan turizm turlari (safari, tog‘ yurishlari) bioxilma-
xillik kamaygani sayin o‘z jozibasini yo‘qotmoqda.
6. Ekologik muammolarni hal qilish bo‘yicha takliflar
Turizm va rekreatsiya geografiyasida ekologik muammolarni kamaytirish uchun
quyidagi yo‘nalishlarda chora-tadbirlar ko‘rilishi zarur:
1. Barqaror turizm tamoyillarini joriy etish — bu mehmonxonalar, transport
va xizmat ko‘rsatish tizimlarini ekologik standartlarga moslashtirishni o‘z
ichiga oladi.
2. Mahalliy aholi ishtirokini kuchaytirish — turistik faoliyatdan tushadigan
foyda mahalliy aholi manfaatlariga xizmat qilishi kerak, ular ekologik
muhofaza ishlarida bevosita ishtirok etishlari zarur.
26

3. Axborot-targ‘ibot ishlari — sayyohlar orasida ekologik madaniyatni
oshirish, ularni chiqindilarni kamaytirish, tabiiy muhitni asrashga undash
zarur.
4. Ekologik soliq va boj tizimlarini joriy etish — turistik hududlarga kirishda
yig‘iladigan maxsus ekologik to‘lovlar muhitni muhofaza qilishga
yo‘naltirilishi mumkin.
5. Texnologik innovatsiyalarni qo‘llash — chiqindilarni qayta ishlovchi,
suvni tejovchi va ekologik toza transport vositalarini joriy etish kerak.
3.2. Hududiy rejalashtirishning zarurati va tamoyillari
Hududiy rejalashtirish — bu ma’lum bir geografik hududdagi resurslardan
oqilona foydalanish, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarni muvofiqlashtirish va barqaror
rivojlanishni ta’minlashga qaratilgan tizimli jarayondir. Ayniqsa turizm va
rekreatsiya geografiyasida bu yo‘nalish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki hudud
resurslarining chegaralanganligi, demografik bosim, ekologik xavfsizlik masalalari
rejalashtirish orqali hal etiladi.
1. Hududiy rejalashtirish zarurati
Tabiiy resurslarni muhofaza qilish: Turistik obyektlarning haddan tashqari
ekspluatatsiyasi (masalan, tog‘li hududlardagi eko-sayohatlar, qadamjolarga
ziyoratlar) ekologik muvozanatni buzadi. Rejalashtirish orqali zonal taqsimot
kiritiladi (dam olish zonasi, himoyalangan zona, xizmat ko‘rsatish zonasi).
27

Sayyohlar oqimini tartibga solish: Yuqori mavsumlarda turistlar oqimi
keskin oshadi, bu esa transport, suv ta’minoti, chiqindi boshqaruvi tizimlarida
muammolarni yuzaga keltiradi. Rejalashtirish turistlar oqimini vaqt va makonga
qarab taqsimlash imkonini beradi.
Hududlar o‘rtasidagi tenglik: Ayni paytda sayyohlarning 80% dan ortig‘i
Toshkent, Samarqand, Buxoro va Xiva kabi markazlashgan hududlarda to‘plangan.
Rejalashtirish orqali kam o‘rganilgan hududlar (masalan, Jizzax, Surxondaryo,
Qoraqalpog‘iston)ga yo‘naltirilgan strategiyalar ishlab chiqiladi.
Iqtisodiy barqarorlik: Rejalashtirilgan turizm zonalari kichik va o‘rta
bizneslar uchun doimiy daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi. Hududiy
rejalashtirish iqtisodiy faoliyatlarni sektorlar kesimida muvofiqlashtirishga yordam
beradi.
2. Asosiy tamoyillar
Hududiy rejalashtirishda quyidagi tamoyillar asosiy deb qaraladi:
a) Barqarorlik tamoyili
Ekotizimga minimal zarar yetkazgan holda turizm faoliyatini tashkil qilish.
Yevropa Ittifoqining “Green Tourism Planning” tamoyillari asosida —
“resurs sarfi = o‘zini tiklash imkoniyati”
b) Hududiy ixtisoslashuv
28

Har bir hudud o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra turizm turi bo‘yicha
ixtisoslashadi:
Buxoro — tarixiy-madaniy turizm
Surxondaryo — eko va ekstremal turizm
Qoraqalpog‘iston — safari va arxeologik turizm
Namangan va Andijon — agro-turizm
c) Zonalashtirish tamoyili
Hududlar ekologik va iqtisodiy imkoniyatlarga qarab quyidagi zonalarga
bo‘linadi:
Faol rekreatsion zona
Cheklangan foydalanish zonasi
Himoyalangan zona
Texnik va xizmat ko‘rsatish zonasi
d) Mahalliy aholi manfaatlarini hisobga olish
Rejalashtirishda aholi bandligini oshirish, ijtimoiy xizmatlarga bo‘lgan
ehtiyojni kamaytirish, madaniy merosni saqlash va inklyuziv iqtisodiyotni
rivojlantirish asosiy omillardan biri hisoblanadi.
e) Ko‘p sektorli yondashuv
29

Hududiy rejalashtirish faqat turizm bilan cheklanmaydi. U transport,
ekologiya, sog‘liqni saqlash, axborot texnologiyalari, xavfsizlik kabi tarmoqlar
bilan uzviy bog‘lanadi.
3. O‘zbekiston amaliyotida rejalashtirish misollari
"Silk Road Samarkand" loyihasi — 260 gektar maydonda maxsus
zonalashtirilgan turizm shaharchasi. Turar joy, xizmatlar, ekologik zona,
konferensiyalar markazi ajratilgan.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi – 2022-yilda “Mo‘ynoq” turistik hududi
alohida rekreatsion zona sifatida belgilanib, 7 yil davomida soliq imtiyozlari
taqdim etilgan.
Chorvoq erkin turistik zona – 2020-yildan boshlab zonalashtirish asosida
200 dan ortiq loyiha amalga oshirilmoqda (transport, dam olish maskanlari,
axborot markazlari).
Xulosa: Hududiy rejalashtirish — bu bevosita turizm geografiyasining
boshqaruv mexanizmi hisoblanadi. Zarurat va tamoyillarga asoslangan holda
amalga oshirilgan rejalashtirish nafaqat sayyohlar oqimini boshqaradi, balki
hududning iqtisodiy va ekologik muvozanatini ta’minlaydi, barqaror rivojlanish
uchun poydevor yaratadi.
30

3.3. O‘zbekistonda turizm va rekreatsiyani hududiy rivojlantirish
istiqbollari
O‘zbekistonda turizm va rekreatsiya sohalarini hududlar kesimida
rivojlantirish, ularning tabiiy, madaniy, tarixiy va iqtisodiy xususiyatlariga mos
tarzda amalga oshirilmoqda. Mamlakatning barcha viloyatlari turizm resurslariga
ega bo‘lib, ularni kompleks rivojlantirish orqali mintaqaviy iqtisodiyotga yangi
turtki berish mumkin.
1. Strategik yondashuv
Davlat tomonidan qabul qilingan asosiy hujjatlar:
“2023–2026 yillarda turizmni rivojlantirish strategiyasi”
“O‘zbekiston Respublikasida 2022–2026 yillarda ekologik turizmni
rivojlantirish konsepsiyasi”
“Erkin turistik zonalarni tashkil etish va boshqarish to‘g‘risida”gi farmon
Ushbu hujjatlar asosida har bir viloyatning o‘ziga xos turizm yo‘nalishlari
bo‘yicha ixtisoslashuvi belgilangan.
2. Hududlar bo‘yicha rivojlanish istiqbollari
Samarqand, Buxoro, Xiva (madaniy-tarixiy turizm):
Bu shaharlar xalqaro miqyosda tan olingan madaniy markazlardir.
31

2023-yil yakuniga ko‘ra, mazkur shaharlarni tashrif buyurgan xorijiy
sayyohlar soni 3,2 milliondan oshgan.
“Silk Road” konsepsiyasi doirasida xalqaro brendlashuv yo‘lga qo‘yilgan.
Toshkent shahri va viloyati (biznes va rekreatsion turizm):
Toshkentda 2024-yil oxirigacha 25 ta yangi mehmonxona, 18 ta xizmat
markazi ochilishi rejalashtirilgan.
Chorvoq, Beldersoy, Yangiobod zonalarida tog‘-chang‘i turizmi
rivojlantirilmoqda.
Toshkent – turizm logistikasi markazi sifatida rivojlantirilmoqda.
Farg‘ona vodiysi (agro-turizm va hunarmandchilik asosidagi turizm):
Rishton, Marg‘ilon, Qo‘qon shaharlarida hunarmandchilik va gastronomik
turizm klasterlari shakllantirilmoqda.
Agro-turizm yo‘nalishida 2024-yil davomida 120 dan ortiq dehqon-fermer
xo‘jaliklari sertifikatlangan.
"Turizm mahallalari" konsepsiyasi joriy etilgan.
Qoraqalpog‘iston (arxeologik va ekologik turizm):
Mo‘ynoqda Orol fojiasi asosida “Ekoturizm” va “Orol muzeyi” majmualari
tashkil etilgan.
32

2023-yilda bu hududga 150 mingdan ortiq sayyoh jalb qilingan.
"Savitskiy muzeyi" – xalqaro miqyosda eng yirik muzeylardan biri sifatida
brendlashmoqda.
Surxondaryo va Qashqadaryo (ekstremal va tog‘-ekoturizm):
Boysun va Hissar tizmasidagi rekreatsion salohiyat asosida piyoda,
velosiped, g‘or turizmi turlariga e’tibor kuchaytirilmoqda.
Boysun madaniy landshafti YuNESKO nomzodlar ro‘yxatida.
"Tog‘-turizm zonasi" sifatida yangi turizm yo‘laklari belgilanmoqda
3. Investitsion muhit va infratuzilma
2022–2024 yillarda turizmga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi
$500 milliondan oshdi.
14 ta erkin turizm zonasi tashkil etilgan (Toshkent, Samarqand, Mo‘ynoq,
Chorvoq, Nuratau, Termiz va b.).
2023-yil yakuniga ko‘ra, mamlakat bo‘yicha 1850 dan ortiq mehmonxona,
5000 dan ziyod turizm operatori ro‘yxatdan o‘tgan.
4. Raqamlashtirish va xizmat sifati
"E-tourism" platformasi orqali 2023-yilda 2,5 milliondan ortiq
foydalanuvchi turistik xizmatlardan foydalangan
33

“Smart Tourism” loyihalari (raqamli gidlar, QR-turizm, onlayn rezervatsiya
tizimlari) joriy etilmoqda.
Xorijiy tillarda xizmat ko‘rsatish ko‘nikmalariga ega gidlar soni 2024-yilda
37% ga oshgan.
5. Kadrlar tayyorlash va mahalliy aholi ishtiroki
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida 30 ga yaqin turizm yo‘nalishida
mutaxassislik mavjud.
"Mehmon uylari" loyihalari orqali mahalliy aholi turizm iqtisodiyotiga jalb
qilinmoqda.
2023-yil davomida turizm sohasida 50 mingdan ortiq yangi ish o‘rni
yaratilgan.
O‘zbekistonda turizm va rekreatsiyani hududiy rivojlantirish istiqbollari
quyidagilarga asoslanmoqda:
tabiiy va madaniy resurslar salohiyatini aniqlash va ixtisoslashtirish;
investitsiyalarni hududlar kesimida yo‘naltirish;
infratuzilmani zamonaviylashtirish va raqamlashtirish;
aholining bandligini oshirish va xizmat sifatini yaxshilash.
Bu esa uzoq muddatli istiqbolda O‘zbekistonni Markaziy Osiyoda yetakchi
turizm markazlaridan biriga aylantirish imkonini beradi.
34

XULOSA
Ushbu kurs ishida O‘zbekiston Respublikasida turizm va rekreatsiya
geografiyasining nazariy asoslari, mavjud resurslari, hududiy ixtisoslashuvi hamda
kelgusidagi rivojlanish istiqbollari keng ko‘lamda o‘rganildi. Tadqiqot davomida
olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekistonning geografik joylashuvi,
tabiiy-iqlimiy sharoitlari, boy tarixiy-madaniy merosi va o‘ziga xos etnik xilma-
xilligi turizm va rekreatsiya faoliyatini rivojlantirish uchun ulkan imkoniyatlar
yaratadi. Mamlakat hududlari turizm resurslari bo‘yicha bir-biridan farq qilgani
uchun ularga xos rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqish zarurati mavjud.
Masalan, Samarqand, Buxoro, Xiva singari shaharlarda madaniy-tarixiy turizm
salohiyati yuqori bo‘lsa, Chorvoq, Yangiobod, Beldersoy hududlarida tog‘-
rekreatsion, Mo‘ynoq va Qoraqalpog‘istonda esa ekologik va ekstremal turizm
yo‘nalishlari yetakchilik qilmoqda.
Yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda, O‘zbekistonda turizm va
rekreatsiya faoliyatini ilmiy asosda hududiy rejalashtirish muhim sanaladi. Bu, bir
tomondan, turizmning barqaror rivojlanishini ta’minlasa, ikkinchi tomondan, tabiiy
resurslarning me’yorida va ekologik muvozanatga zid bo‘lmagan holda
foydalanilishiga xizmat qiladi. Hududlarda mavjud resurslarni tahlil qilish,
ularning infratuzilma bilan uyg‘unligini baholash, yangi turistik yo‘nalishlarni
yaratish va mahalliy aholining turizmga faol jalb etilishi orqali mintaqaviy
iqtisodiyotga turtki berish mumkin.
So‘nggi yillarda davlat darajasida turizmni rivojlantirishga qaratilgan qator
dasturlar, qonunchilik hujjatlari va investitsion loyihalar qabul qilinmoqda.
Xususan, 2022–2026 yillarga mo‘ljallangan strategik dasturlar doirasida turizm
36

infratuzilmasini modernizatsiya qilish, raqamli texnologiyalarni joriy etish, xorijiy
investorlar va sayyohlar uchun qulay muhit yaratish borasida muhim qadamlar
tashlandi. Shuningdek, "turizm mahallalari", "eko-turizm zonalari", "madaniy
meros yo‘llari" kabi yangi yondashuvlar hududiy rejalashtirishning yangi
bosqichini boshlab berdi.
O‘tkazilgan tahlillar asosida quyidagilarni alohida ta’kidlash mumkin:
turizm va rekreatsiya geografiyasini puxta o‘rganish, ilmiy asoslangan
zonalashtirish tizimiga o‘tish, mintaqaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda
infratuzilmani rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish va xalqaro
tajribalarni mahalliy sharoitga moslashtirish orqali O‘zbekistonni Markaziy
Osiyodagi yetakchi turistik markazlardan biriga aylantirish mumkin. Bu esa, o‘z
navbatida, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshiradi, aholining daromadini
ko‘paytiradi, bandlik darajasini yaxshilaydi va milliy merosning asrab-
avaylanishiga xizmat qiladi.
Kurs ishining yakuniy natijasi sifatida shuni aytish joizki, O‘zbekistonda
turizm va rekreatsiya geografiyasi fani nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliyotda
ham rivojlanishning ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanmoqda. Mavjud
salohiyatni to‘g‘ri boshqarish, resurslardan samarali foydalanish va hududiy
farovonlikni ta’minlash orqali turizm sohasi iqtisodiy barqarorlik omiliga aylanishi
mumkin.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Abdullayeva S., Axmedov I. O‘zbekistonning tabiiy geografiyasi. –
Toshkent: O‘qituvchi, 2020.
2. Alimov A.A. Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi. – Toshkent: Fan,
2018.
3. Ashurov A.X. Turizm va rekreatsiya geografiyasi. – Samarqand: SamDU
nashriyoti, 2021.
4. Berdikulov Z.B. Turizm infratuzilmasi va hududiy rejalashtirish. –
Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
5. Bobojonov T.B. Geografiya asoslari va hududiy rivojlanish. – Toshkent:
Oliy ta’lim, 2021.
6. G‘ulomov X. Turizm iqtisodiyoti asoslari. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2017.
7. Jo‘rayev B. O‘zbekistonning rekreatsiya resurslari. – Buxoro: BDU
nashriyoti, 2020.
8. Karimov N.N. Hududiy rejalashtirish va ekologik barqarorlik. – Toshkent:
Ekosan, 2022.
9. Komilov I. Madaniy meros obyektlari va turizm. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021.
10. Matmurodov S. Geografiya fanining metodologiyasi. – Toshkent: Fan,
2018.
38

11. Rahimov T. Rekreatsiya geografiyasi nazariyalari. – Namangan: NMPI,
2019.
12. Rustamova M. Sayyohlik xizmatlari sifati va xavfsizligi. – Toshkent:
Turon-Iqbol, 2020.
13. To‘xtayev A. Turizm geografiyasi: nazariya va amaliyot. – Toshkent:
O‘quvchi, 2018.
14. Umarov Sh. Turizm turlari va ularning rivojlanish xususiyatlari. –
Farg‘ona: FDU nashriyoti, 2022.
15. Xamidova G. Iqtisodiy geografiya va turizm rivoji. – Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2021.
Qo‘shimcha adabiyotlar va internet manbalari:
1. Davlat statistika qo‘mitasi rasmiy sayti – https://stat.uz
2. O‘zbekiston Respublikasi Turizm qo‘mitasi – https://uzbektourism.uz
3. Wikipedia – Tourism in Uzbekistan –
https://en.wikipedia.org/wiki/Tourism_in_Uzbekistan
4. UNWTO – World Tourism Organization ma’lumotlari –
https://www.unwto.org
39

5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti –
https://president.uz
6. Turizm va madaniy meros vazirligi axborotlari – https://culture.uz
7. Google Scholar – ilmiy maqolalar bazasi – https://scholar.google.com
40

Turizm va rekratsiya geografiyasi

Купить